InfoHub Logo

Biz joǵaryda Jambyldyń óz atasy Shapyrashty ishinde Ekeı atanady dedik. Ekeı jóninde tolyp jatqan sóz bar. Biraq olardyń árqaısysy aıtylǵan ornyna qaraı áńgimeniń ár jerinen kezdesip, múmkin bolǵanda qysqa da bolsa túsinik berip otyratyndyqtan, bul jerde Ekeıge kóp toqtamaspyz.

Ekeıdiń irgeli el bolyp ósip qalǵan kezinde, Jambyl aqyn týar kezdiń aldynda Ekeı rýy qonystaryn tastap, ár elge sińip tozyp ketedi. Onyń sebebi Ekeıdiń Áltı degen bir atasynyń balasynan (bul Súıinbaı aqynnyń atasy) sol kezde jortarmandyq istep júretin myqty jigit Báıpi Baqy balasy bir jaqtan attanyp baryp bes jylqy alyp qaıtady. Ol kezde Ekeı rýy Qordaı taýynyń silemin ala Shý ózeniniń jaǵasyn órleı, Kindiktas, Tabylǵan, Sarybulaq degen jerlerde mekendeıdi eken. Qordaı taýynyń bir tereń saıyna bekinip jatqan Báıpiniń ústine sol tustaǵy Dýlattyń Sámbet degen rýynyń ataqty Nuraq, Aımambet degen eki baıynyń ortasyndaǵy jalǵyz balasy Seksen deıtin jigit qus salyp taýǵa shyǵyp, Báıpige kez bolady.

Seksen Báıpini tanıdy. Biraq esh nárse aıtpaıdy. Óz betimen qusyn salyp, júrip ketedi. Seksen ketken soń, Báıpige oı túsedi. «Mynaý elge aıtyp baryp maǵan shataq bolar, onan da muny óltirip joq qylyp jibereıin» dep, ańdaýsyz kele jatqan Seksendi eleýsiz kelip syrtynan uryp óltiredi.

Seksenniń kıimin, súıegin sýyrdyń inine tyǵyp, qusyn, ıtin qoıa beredi. Atyn urlyqtan túsken bes jylqynyń qasyna qosyp, Qoshqar ústindegi qyrǵyzǵa aparyp ótkizedi. Seksen joǵalyp, sol betimen tabylmaı ketedi. Sodan segiz jyl ótkennen keıin Sámbet eli Qoshqar ústindegi qyrǵyzdan jylqy alady. Sol ákelgen jylqynyń ishinde Seksenniń qara jorǵa aty birge keledi. Seksenniń ákeleri atty tanyp, qolyna alyp, attyń qaıda barǵanyn qýdalap surastyrǵanda, qyrǵyzǵa Báıpiniń aparyp ótkizgenin, Seksendi kim óltirgenin tabady. Seksenniń ólimin Báıpi moınyna alǵan soń, Dýlat bop birigip qyzyp, Seksenge jeti erdiń qunyn kestiredi. Jeti erdiń qunyna aldymenen Áltı tuqymy kúıedi. Onyń maly jetpeı, búkil Ekeı tuqymy bolyp kúıedi. Osy bılikten keıin Ekeı bet-betimen bytyrap, ór elge sińip tozyp ketedi. Ekeıdiń sol kezdegi bas kóterer atqa mingen adamy báıbishe balasynyń, onyń ishinde Botaqara degen atasynyń balasynan shyqqan Sambaı degen kisi bolady. Ol kisi óz aýlyn bastap kelip, Naıman ishindegi bir tóreniń qasyna barady. Ózi erge qunyker bolyp kóship barǵan qońsy, kirme elge tóre qyzyǵady. Sambaıdyń az ǵana malynyń ishinde kózge túserlik jalǵyz shubar aıǵyry bar eken, tere sony suraıdy. Ony Sambaı bere qoımaıdy. Sóıtip júrgende, Seksenniń ákesi Aımanbek Dýlattyń kóp kisisin ertip, Sambaı aýylyn qýyp barady.

«Myna qasyńa kelgen qońsyń Sambaı kesikti qundy tólemeı qashyp kelip otyr. Ne qasyńnan kóshirip ber, ne erimniń qunyn áper», — dep, tórege salmaq salady. Shubar aıǵyryn bermedi dep tisin qaırap júrgen tóre, endi keziń keldi degendeı, Sambaıdy aldyna shaqyrtady. Sambaı kelgennen keıin, tóre zeıildenip: «Sóıle, Sambaı», — deıdi. Sonda Sambaı: «Men sóılesem, Áıekeń ashýlanady, tóre kesik aıtady, men neni aıtamyn?» — dedi de, tóre jaqtaǵy sanynyń ústin qolymen shuqyp, shubarlap kórsete beripti. Tóre oılapty: «Maǵan sanyn shuqyp kórsetkeni — shubar aıǵyrdy berem degeni ǵoı. Maǵan panalap kóship kelgen kórshim. Muny Dýlattarǵa jyǵyp bermeı, alyp qashaıyn, shubar aıǵyryn alamyn» dep qısaıady. Aımambetke: «Seniń erińniń quny buryn bir kesilipti, ony alypsyń. Eki bılik joq, jetken malyn tóledi, jetpegeni qudaıǵa da joq. Kúnin kóre almaı panalaǵan Sambaıǵa meniń keser qunym joq», — dep, Aımambetti qaıtarady. Tóre artynan Sambaıǵa kisi jiberedi. «Aımambet ketti, qunnan qutqardym, aıǵyryn bersin», — dep.

Jibergen kisisi tóreniń sálemin aıtqanda, Sambaı «Tereń ne aıtyp júr, men qaı jerde aıǵyr berem» degen ekenmin. Tóre jańylyp júrgen shyǵar, sálem aıt, berer aıǵyrym joq. Meniń kún kóre almaı kelgenimdi keshe ózi dep aıtyp edi ǵoı», — dep, kisisin qaıtaryp jiberedi. Tóre jatyp ashýlanady. «Júgine kelgende sanyn shubarlap kórsetip ym qaqqany qaıda, men sol aıǵyrdy beredi eken dep, erdiń qunynan qutqardym. Aıtqanyn oryndasyn, aıǵyryn bersin, áıtpese qańǵyp kelgen qońsyny qolymmen alamyn», — dep, taǵy kisi jiberedi. Oǵan Sambaı: «Aıǵyr berem dep sanymdy shubarlap maǵan ne kórinipti. Tóreń qotyrymdy qasytpaı ma. Sanym qotyr edi, sony qasydym, tóreńe sálem aıt, berer aıǵyrym joq», — deıdi. Sodan qalǵan maqal el ishinde bar. «Tóreń qolymyzben qotyrymyzdy qasytpaı ma?» — degen. Eki jaǵyna óziniń aldynda shybyq ustatyp óz qolymen qıǵan, antyn aıtqyzǵan tóre qunǵa qaıta bılik aıta almaıdy. Sambaıdan aldanyp, aıǵyrdan da qur qalady. Sóıtip Sambaı Seksenniń qunynan da, tóreniń quryǵynan da qutylady.

Osy bılik jóninde bir eskertý: qazaqtyń ishine din ornyǵyp quran alyp ant berý jaıylmaı turǵan kezdegi anty — eki dáýger jas shybyqty eki basynan ustap, tórege ortasynan qylyshpen qıǵyzyp toqtaıdy eken. Shybyq qıǵannan keıin qaıta daýlaı almaıdy eken. Osydan keıin Aımambet, Nuraq Seksenniń qunyn suraýdy qoıady. Sambaı qartaıǵan kezde, Ekeı rýynan atqa mingen basty kisi Báıet degen kisi bolady.

«Qalǵan Ekeı — qańyltyr, Báıet — shoıyn,
Sádibekke salyp júr úlken oıyn.
Sulý sary jıynnan keıin qalyp,
Kók toqalǵan óńgergen alty moıyn», —

degen Shybyl eliniń bir aqyny aıtqan óleń bar. Báıet qartaıǵan kezde, Sarybaı, Aıdos balasy atqa minedi. Ekeıdiń qaıtadan el bolyp basyn qosýyna basshy bolǵan osy úsh kisi edi deıdi.

Jambyl týmaı turǵan kezinde Japa týysqandarymen Dýlat eliniń ishinde Janys rýynan shyqqan ári baı, ári jýan Átekeı degen kisiniń qasyna kóship bardy dep joǵaryda aıtyp edik. Sarybaıdyń ákesi Aıdos aýyly Jalaıyr ishindegi Sók tóreniń jáne Jalaıyr Balpyq batyrdyń eline kóship barady. Úsh toqaldyń biri Áltı rýy Súıinbaıdyń ákesi Aron Esqojanyń jýan myqty jeri Myrzabek Káshke tuqymynan shyqqan Suranshy, Saýryq batyrlardyń qasynda qalady. Ár elge pytyrap qońsy bolǵan Ekeı tuqymy maldan aırylyp kedeılenip, eldik bedelden júdep, meılinshe tozady. Ata qonystaryn Dýlattyń Sámbet degen rýy jáne Esqoja baılary basyp qalady. Ekeıdiń bul bytyraýy Ekeı tuqymynyń atyna el arasynda úlken min bolyp kelgen. Mysaly, Qasqaraý (Dýlattyń Janys rýynan) shyqqan belgili atqamineri Noǵaıbaıdyń qyzy men Ekeıdiń Qoıdas balasy Qara degen aqyny bir toıda kezdesip, óleń aıtysady:

Qyz:
«Kúzem kıgiz basqannyń dymy keppes,
Eki jigit uryssa, kegi bitpes.
Myrzabek pen Káshkege janaı qonsań,
Jaman Ekeı basyńnan qamshy ketpes.

Qara:
«Kúrese eki jigit biri jyǵar,
Ólgenshe boıdaq jigit qyzǵa qumar,
Seńkibaı men Shoıbekke kóship barsań,
Eki búktep astyńa qamshy tyǵar, —

dep jaýap aıtady.

Ekeıdiń adamdary basqa rýdyń adamdarymen qaljyńdassyn, tipti ózdi ózi qaljyńdassyn, osy aýyp taraǵan kózderi sóz bolmaı qalmaıdy. Mysaly, Qısybaı men Jambyl ekeýi ózdi ózi qaǵysqanda da, Qısybaı Jambylǵa batyra aıtyp, nemere týysqandary Qoıdaly balalary Kúrtibaı jóninde jáne Jambyldyń óz ákesi Japanyń ózi jóninde únemi kemitip aıtady.

«Qoıdaly Áshekeıdiń qoıyn baqqan,
Kúrtibaı Áshekeıdiń otyn jaqqan.
Ákeń Japa aqtaban urysy bop,
Sizdiń aýyl solaısha janyn baqqan», —

dep, ózi jer-jebirine jetip kemitedi.

Dýlattyń Janys degen rýynan bir aýylǵa Ekeıdiń bir jigiti qydyryp kelse, ıti qabaǵan eken, týra abalap taqymynan alady. Jigit yńǵaıly, qarymdy adam bolsa kerek, ıtti uryp qańqyldatady. Itine qamshy tıip qańqyldaǵan soń, úıdiń ıesi dalaǵa shyqsa, ıtin urǵan jigit tanys eken, kóre salyp: «Ekeı basyńmen ıt sabap neden astyń?» — dep álgi jigitti týra taıaqtyń astyna alady. «Ekeı el boldy, eshki mal boldy» degen sózderdi el aıtyp kelgen. Mine, osy sıaqty ushy-qıyry joq kemitý sózder tolyp jatady. Ekeı — ózimen atalas Esqoja rýymen únemi aıtysyp, alysyp, tartysyp ótken el.

Esqoja rýynyń bir baı adamy balasyna toı isteıdi. Sol toıǵa Namaz barady. Uly júz eliniń jalpy salty boıynsha qyz ben jigit, bozbala men kelinshek mundaı toıda aıtyssyz qalmaıdy. Aıtys bastalady. Ekeıdiń barǵan jigitterine batyra aıtyp, batyl soqtyǵyp, óleńdi Esqoja qyzy bastaıdy.

Sátıne:
Bulańdap Andasyń júr jannan ozyp,
Narekem sóz sóıleıdi aýzyn sozyp.
Jalǵyz qý bas Sarybaı ólgennen soń,
Baıaǵyńdaı ketersiń, Ekeı, tozyǵy.

Namaz:
Súıinbaıdy qaıtesiń soqqan jeldeı,
Qobdalynyń aqyny shalqar kóldeı.
Raqymy joq elińdi jylatady,
Esqojaǵa maza joq Ańdas ólmeı.

Sátıne:
Ekeı, seniń kıgeniń sary tonyń,
Kápir orys keldi de, boldy jolyń.
Tentirep ár esikte júrgenińde,
Seni basqa sabaıtyn myna qolym.

Namaz:
Ras, meniń kıgenim julma tonym,
Sarybaıym bı bolyp, boldy jolym.
Ózbekpen tamyr bop jelindeseń,
Balańdy ezip túsirgen osy qolym», —

dep, Namaz qolyn kórsetedi. Oǵan Sátıne yza bolyp jylap jiberedi. Óıtkeni sol Sátıneniń óz basynda ósek bolyp, Ekeıdiń bir emsek áıeli balasyn túsirdi degen sóz bar eken. Oǵan Esqoja jigitteri qyzyp, úlken tóbeles shyǵady. Burynǵy zorlyq istep qalǵan betimen: «Aýylyma kelip toıymda ádepsizdik istedi», — dep Andas datqa bul Saýryqtyń inisi Ekeı kisilerinen aıyp almaq bolady.

«Jigitteriniń aýzyn tazalasyn, bolmasa atamnyń jolyn bersin», — dep, Sarybaıǵa kisi jiberedi. Oǵan Sarybaı: «Aýzyn ashqanǵa aıyp tartatyn Ekeı ólip qalǵan. Andasqa sálem aıt, namystansa, qaryndasyn qaınyńa erte uzatsyn!» — deıdi. Sodan birsypyra tiresip baryp Sarybaı Andastyń aıtqanyna kónbeı, aıyp tólemeıdi. Osydan keıin Esqoja men Ekeı rýynyń arasyna teńesip, qatarǵa keledi.

Jalǵyz Esqoja rýy ǵana emes, qatar otyrǵan Dýlat rýlary da Ekeı elin az ǵana kemitpegen. Qasqaraý rýynan shyqqan Dáýitáli degen óte sheshen baı óz tusynda bedeldi bolǵan kisi eken. El arasynyń bir daýymen Almatydaǵy oıazdyń aldyna baratyn bolǵan. Dáýitálimen birge Shapyrashtynyń birneshe kisileri birge keledi. Onyń ishinde Súıinbaı aqyn da bolady. Dáýitáli asa semiz, jýan kisi bolsa kerek jáne onyń ústine tamaqty óte kóp iship, oıazdyń (shik úıinen basqyshqa órlegende júre almaı, Súıinbaı bar, taǵy bir-eki kisi Dáýitálini qoltyǵynan kóterip otyrady. Dáýitáli bir-eki basqysh barǵannan keıin entigip júre almaı, artynan jel shyǵyp ketedi. «Bizge isteıtin jýandyǵyńdy Ulyqqa da isteımisiń, artyńa ıe bolsańshy, — deıdi Súıinbaı Dáýitálige. Sonda Dáýitáli: «Meniń artym Ekeıdiń aýzy ǵoı deımisiń, tek dese, jym bolatyn», — depti. Mine, Dýlat eliniń jýandary da osylaı kemitken.

Ekeıdiń bul bytyraǵan kezi Uly júzdiń Qoqan handyǵyna baǵynyp, baj (alym) tólep turatyn kezi bolady. Qoqan bekteri Áýlıe ata, Merke qalalarynda turyp, Jetisý qazaqtaryn jylyna bir ret zeketshiler aralap, kóptegen mal jınap alyp qaıtyp otyrady eken. Qoqan bekterine jaıaý jerden qol artqan qyrǵyz manaptary, Dýlattyń datqalary Jetisý elderine kóp ústemdik isteıdi. Ásirese qyrǵyz manaptarynyń qabaǵyna qaraı jelik alǵan qyrǵyz jortarmandary qonystas Shapyrashty rýyna tipti maza bermegen. Áldeneshe ret qopara qosyn shaýyp jylqysyn alyp, qonysqa talasyp, jerine qonyp otyrǵan. Kóbine bul sıaqty taǵalar eki eldi jaılaýynyń ústinde san ret maıdan ashqan úlken tóbelesterge de aparǵan.

Úlken kóbin, Kishi kóbin, Qara qıa, Qara qystaq, Qarǵaly ózenderi, Sýyqtóbe, Maıtóbe, Aqtasty, Zaısan, Boraldaı degen úlken-úlken jaılaýlarǵa talasyp san ret shaıqasý bolǵan. Osy sıaqty úlken bir shabýyldyń kezinde Japanyń ákesi Ystybaı aýyly kóship baryp panalaǵan Janys rýy Ańyraqaı, Almaly taýlarynan - qumǵa qaraı kóshedi. (Bul taýlar osy kúngi Otar stansıasynyń soltústik batys jaǵynda). Artqy jaǵynan «jaý keledi» dep úrke ketken el aldy - artynan sholǵynshy salyp, údere tartyp otyrady.

Fevral aıynyń sýytyp, qar jaýǵan qaıyrma kúni bolady. Japa — sol kóshken eldiń aldyn, artyn sholýyndap júretuǵyn myqty jigitteriniń biri. Jambyldyń sheshesi Uldan aıy - kúnine jetip otyrǵan ekiqabat eken. Ol kóship kele jatqanda tolǵatady. Atqa júre almaı, kóshti toqtatyp, túıelerdi bir jerge shógeredi. Alysta kóshti qaraýyldap, jer sholyp júrgen Japa kóshke shaýyp kelse, tolǵatyp turǵan óziniń áıelin kóredi.

Júkti túıeni aınaldyra shógerip jiberip, qomyn aldyrmastan kıizderdi jaýyp, júkpen qorshap kúrke jasaıdy da, aınala túıe shógerip, ortasynan tikken yqtyrmaǵa áıelin otyrǵyzyp sonda bosandyrady. El orynǵa otyrǵan kezde, bala týady. Artynan jaý kep qaldy degen habar kelip, balany jórgekke orap alyp, tań sibirleı aýyl taǵy kóshedi. Uzaq tartyp otyryp Han, Jambyl taýlar alabyna kelip aýyl qonady. Balany sol jerde besikke salyp, atyn qoıady. Balaǵa at qoıǵanda, Jambyl taýynyń atyn qoıady. Jambyl degen sóz — qytaı tilinde qorǵan degen sóz eken. Ol attyń taýǵa qalaı qoıylǵany jóninde biz joǵaryda aıtqanbyz.

Bul kez Jetisýǵa qaraǵan Shapyrashty, Dýlat rýlarynyń bir jaǵynan qyrǵyzben de, Qoqan qolymen de, qytaı qolymen de arpalysyp shabysyp júretin kezi bolsa kerek. Han, Jambyl taýlarynyń salqyn jotasyn jaılap, qys qumnyń jyly ózekterin qystap, Janys rýynyń birsypyra elimen birge Ystybaı aýyly da osy jerge biraz jyl turaqtaıdy.

---