InfoHub Logo

Jetisý elin Qoqan ákimderi alystan bılep, zeket, qushyr dep bir alyp, baj dep ústemeli alym-salyqtaryn mezgil-mezgil jınap otyratyn bolǵan. Merkede turatyn Qusbegi degen bekter begi bul tustaǵy elge oıyna kelgenin istep, talaı qıyndyqtardy bastaıdy. Zeket pen qushyrdan, bajdan aıyryqsha kerek degen dúnıeni qolmen alý, keıbir kóńili túsken qyz-kelinshekti jınap alyp qyz oınaq isteý sıaqty ersi buzaqylyq ta bolady. Dýlattyń qoralas degen rýynyń Asyl degen bir táýir adamynyń boıjetken sulý qyzyn, jańa túsken kelinin: «Merkege tóre shaqyrady», — dep, Qusbeginiń jigitteri alyp ketipti. Asyl jylap Toıshybek batyrǵa kelipti. Toıshybek Qusbegige qarsy barýǵa bata almaı qorǵalap otyrǵanda, jas Toıshybektiń jigit balasy Báıseıit: «Áke, nesine qorǵalaısyń, bekter beginiń qorlaýyna naǵashy apamdy qoımaımyn. Óziń ımenseń, men baramyn», — depti de, qasyna kisi ertpesten jalǵyz ózi týra Qusbeginiń úıine kelipti. Báıseıit kelse, Qusbegi kóptegen qyz-kelinshekti jınap alyp, ortasynda nasha tartyp otyr eken. Báıseıit ruqsat ta suramaı-aq kımelep kirip kelgende, Qusbegi sasyp qalyp: «Batyr, nege keldiń joǵary shyq», — depti. Báıseıit surlanyp: «Jezdeme amandasaıyn dep keldim, myna qyz-kelinshekterdi nege qamap otyrsyń, oryn bolsa, men de otyraıyn», — depti. Qusbegi Báıseıittiń ashýynan shoshyp: «Ózderi kelip qonaq bolyp otyr. Ózderinen surańyz», — dep, óz isinen kózbe-kóz tanypty.

Jınalǵan barlyq qyz-kelinshekti alyp qaıtypty da, Báıseıit qarý-jaraq saılap alyp, atyn baptap, birneshe jigitterdi qasyna ertip, taýda bekinip júripti. Onyń sebebi: ol kezdegi Qoqan ákimderiniń ádisi — ondaı narazylyq kórsetken adamnyń aldynan shyqpaıdy eken. Al artynan esebin taýyp, qolǵa túsirip, joq qylady eken. Báıseıitti de solaı aldap neshe ret shaqyrtyp, eki ret shaqyrǵanyna barmaı, úshinshide qarý-saımandy bir top jigit jiberedi. Báıseıit qyryq jigitpen aldynan qarsy shyǵyp, úlken soǵys bolady. Báıseıitti ala almaı, Qusbeginiń kisileri ózderi jaralanyp áreń qutylady. Sonyń aıaǵy ulǵaıyp, Qoqan ákimderine Jetisý qazaqtarynyń narazylyǵy órship, zeket -qushyrdyń ózi de durys berilmeı, sýysa beripti.

«Merkede Qusbek Ulyq bar,
Qyz-qatynǵa uzyn quryq bar.
Qarsy kelgen tentekke,
Jýan keldek syryq bar», —

degen el jyry muny tolyq dáleldeıdi. Eldiń kóńili ala bolyp, bekter beginiń ozbyr minezinen jıirkenip turǵan kezinde orta júzdi ózine baǵyndyrǵan orys patshalyǵynyń elshileri de Jetisý eline birtindep bas kórsetip, sóz salady. Olar aldymen Uly júz ishindegi Ádiltóreniń (Abylaı balasy) aýyldary arqyly el.tamyryn ustaıdy. Bul kezde qyrǵyz manaptaryna tegis jaıylyp, áldeneshe ret shaıqasyp júrgen kez. Bir jaq silemi Uly júz ishine de kelgen edi. Jambyldyń ákesi Japanyń degen batyr jigit, jortarman kezi. Biraq óz rýynyń ortasynda bolmaı, Janys rýyndaǵy Áshekeıdiń atarman shabarmany bolady. Bir jaǵynan dúńkildep orys habary keledi. Bir jaǵynan Qoqan bekteriniń istegen zorlyǵy bar. Taǵy bir jaǵynan Kenesary kóterilisiniń silemi de kelip jatady. Osy jónde qyrǵyz manaptarynan til alý úshin Áshekeı bastaǵan Janys rýynyń adamdary ári til biletin, ári senimdi myqty jigit tańdaǵanda, kópshilik Japany jiberýge uıǵarady. Sonaý etektegi alys Han taýynan qos atpen shyǵyp qyrǵyzdyń sol kezdegi úlken manabynyń biri Jantaıǵa jolyǵyp, til alyp qaıtady.

Japa barǵan kezde qyrǵyz manaptarynyń orys elshisimen Tezek tóre arqyly sóz baılap, Kenesaryǵa da, Qoqan bekterine de narazylyq kórsete bastaǵan kezi bolady. Mine, osy habardy alyp qaıtqany úshin, Áshekeı baı Japaǵa el atynan alǵys aıtyp syı da bergen bolsa kerek. Bul — Jambyldyń óz ákesiniń aýylyna ıe bolarlyq qaıratty adam bolǵanyna bir dálel. Jáne ol osy joly Jantaı manapqa el sálemi etip jaqyndastyq, nıettestik sóz de sóılesedi. Ol sózdi Jantaı asa unatady. Óıtkeni Kenemen ustasyp jatqan kezi bolýy kerek. Ol ara syn qalaı sheship qaıtqanyn eshkim anyqtap aıta almaıdy. Tek sol Han, Jambyl boıyndaǵy kóship júrgen elder Kenesaryǵa kómek bermegeni aıqyn.

Aıdos — Sarybaıdyń ákesi. Bul kisi Ekeı bytyraǵanda, Jalaıyr ishindegi Artyq batyrdyń jáne Sók tóreniń aýylyna keship bardy degenbiz. Alǵash kóship barǵan kezde Sarybaı jas bolady. Ákesiniń qaıraty qaıtqan, birge týǵan aǵalary tek malǵa ıe, jaı sharýa bolady. Dýlattyń bozdaǵyna qunyker bolyp keship barǵan az aýylǵa irgeli el qandaı qyzyqqysh. Neshe túrli zorlyq isteıdi. Artyq batyr ózin panalaǵan qońsysyn qorǵaıdy. Degenmen, irgeli eldiń ústem sózi, istegen zorlyǵy kóbeıe beredi. Jas ta bolsa Sarybaıǵa bul bata beredi. Jigerli bala jigit elin oılaıdy. Elime qaıtsam, óz rýymnyń ózimdeı jastarymen basymdy qossam dep talaptanady.

Shapyrashtynyń Teke degen rýynan shyqqan Bólek degen batyrdy estip, aqyl surap soǵan barady. Jas bala jigittiń jaıy - kúıin surap alady da, bólek eshnárse aıtpaıdy. Bir aıtqannan keıin Sarybaı batyrdy mazalap o da qaıta suramaıdy. Biraq aýylynan ketpeıdi. Erteli-kesh sálem berip, atqa minse, atyn erttep qasynan qalmaıdy. Sodan bir kúni Bólek: «Shyraǵym, seni maǵan kim jiberdi?» — dep suraıdy. «Sizge bar degen Kenenbaı aqsaqal edi», — deıdi. «E, ózi nege aqyl aıtpaıdy?» — deıdi Bólek. Odan keıin taǵy da til qatpaıdy. Bir kúni erte at erttetip, Bólek jol júrmek bolady. Sarybaı da birge júredi. Bólek kóp sóılemeıtin yzǵarly adam bolsa kerek, artyna bir burylyp qaraıdy da, júrip otyrady. İleniń ór basynda otyrǵan Ádil tóreniń aýylyna keledi. Tóreniń daıarshylary kelip Bólekti túsirip, joldasy retinde qasyna erip barǵan Sarybaı birge bolady. Ol kúni qonaq úıde bolyp, erteńinde Ádildiń ózi otyrǵan úıge barady. Onda Ádil bolmasa kerek, Tezek tóreniń ústine kiredi. Alban, Sýan, Jalaıyrdyń birsypyra adamdary bolady. Tóre úıinde májilis bolady. Osy májiliste Tezektiń elge aıtqany: «Orta júzdi qaratqan orystan kisi keldi. Arqadaǵy eldiń bári tegis orysqa qarapty. Munyń isi ádil kórinedi, men qyrǵyz manaptaryna da sóılestirdim. Ýáde beretin boldyq. Soǵan osy jýyrda bas qosamyz. Jáne bizdiń Qaratal, Qapal boıyna kep qoly keledi. Oǵan kelýge ruqsat ettik, buǵan ne aıtasyzdar?» — deıdi.

Qoqan ákimderinen eldik ar-namysqa tıerlikteı kep óktemdik kórip qalǵan el Tezek sózin tegis maquldaıdy. Osy pátýanaǵa bata qylǵan Bólek batyr bolady. Bólek ertede batyr bolǵanmen, bul kezde qartań tartyp, aqsaqal bolǵan kezi bolady. El taraıdy. Bólek eline qaıtady. Jolda at ústinde kele jatyp Bólek Sarybaıǵa: «Balam, ne uqtyń?» — deıdi. «Batyr, men neni uǵam, tóreniń aıtýyna qaraǵanda, orystyń jol-jobasy jaqsy kórinedi», — deıdi. «Balam, baıqaǵan ekensiń, sen endi aqyldy orystan sura», — deıdi. Osydan kelgen soń Sarybaı Bólek batyrdyń batasyn alyp eline qaıtady. Endi el orys qolynyń aldynan shyǵýǵa qamdanady. Bul kezde Esqojadan shyqqan Suranshy batyr da orys qolynyń aldynan shyǵýǵa kele jatyr degen habar keledi. Osyny estip Sarybaı Suranshyǵa kelip qosylady. Suranshymen qosylyp Qaratal boıynda ornap jatqan orys qolyna barady. Bul barǵanda týra ózderi barmaı, aldynan kisi jiberip til alady. Sonda baryp til alyp qaıtqan kisiniń biri Sarybaı bolady.

Suranshy batyrdy orystar kóńildi qabyldaıdy. Óıtkeni orystarǵa buryn tanysyp jaqyndasqan Jalaıyr adamdary Suranshynyń maqtaýyn jetkizip, onyń bedeldi batyr ekeniń aıtyp uǵyndyrǵan bolatyn. Osy jerde Naımannyń, Uly júzdiń birsypyra kisileri bas qosyp, orystyń basshy adamdaryna ant beredi. Orystyń qolyn İleden bastap ótkel taýyp ótkizýge Suranshy, Qojantaı, Balpyq batyrdyń balasy Tilenshi ıe bolady.

Orystyń bir top qolyn Balpyq balasy Tilenshi, Esqoja Suranshy bastap Qapshaǵaıdyń aıaq jaǵyndaǵy Úsharaldan tómendeý atpen ótetuǵyn jerden alyp ótedi. Bul İleniń burynǵy belgili ótkeli eken. Osy ótkelde jas jigit Sarybaı óte qaırattylyq kórsetip, kep qıamet isteıdi. Orystyń áskerbasy Sarybaıǵa asa razy bolyp, bularǵa kóp syı, ásker beredi. Ol betinde orystar Qoqan bekterine jáne qazaqtyń ózderine qarsy bolǵan Báıseıit, Kerim sıaqty adamdarǵa kisi jiberedi. Olarǵa ózderiniń usynysyn jiberedi. Ózderine tartady. Biraq olar ony qabyldamaıdy.

Bul kez orystardyń İleden ótip, irgesin bekitińkirep alyp jáne artyndaǵy kóp qoldaryn İleniń ber jaǵyna keltirip alý ádisin qoldanǵan kezi bolady. Osy kezde Sarybaı orystarǵa kóp senimdilik kórsetedi. Asa jaqsy qyzmet isteıdi. Aldy-artyn jıyp alǵannan keıin orystyń áskerbasylary qazaqtyń ózderine senimdi adamdaryn alyp, aldaǵy shabýyldyń jónin keńesedi. Osy keńestiń ishinde Tezek tóre, Qojantaı, Ábilester bolady. Sarybaı orystarǵa jol taýyp beretin qoldy bastap otyratyn jershil retinde alynady. Qoqan bekteri bastaǵan kóp qol orys shapqynshylaryna kezdesip, urys bolyp qalady. Bul soǵys asa úlken soǵys bolmaǵan. Bul jerde orysqa qarsy urysqan asa kúshti jaý Báıseıit batyr bolady. Báıseıit Qoqan bekteriniń de soıylyn soqpaıdy. Qyrǵyz manaptaryna da qosylmaıdy. Ol bir jaǵynan qyrǵyzdyń manabymen, Qoqannyń bekterimen jaýlassa, ekinshi jaǵynan Qaratal, İle boıyndaǵy orystyń qolyna da san ret shabýyl jasaıdy. Áldeneshe jerde kezdesip atysyp, óz adamdaryn da shyǵyndatyp, orystyń qolynan da birsypyra kisini óltiredi. Sóıtip Báıseıit orystardyń ete kektesken jaýy bolady. Báıseıit urystarynda orys jaǵynda bolyp, kóp qaırat kórsetken Báıserke batyrdyń balasy Qojaǵul bolady. Ári jerdiń jaıyn biletin, ári Qoqan bekteriniń qaraýyndaǵy eldiń jaıyn biletin myqty jigit óte batyl qımyldaıdy. Jol taýyp Qoqan bekteriniń qolynyń ishinen til alý, birli jarym rýlardy azǵyrý jóninde Sarybaı da úlken eńbek isteıdi. Alban Sarqyt balasy degen jigit so l Qoqan qolynyń ishine kirip, til alyp qaıtýǵa, jer sholyp kelýde asa eptilik isteıdi. Uzynaǵash bekinisin orys qolynan ala almaı Qoqannyń kóp qoly sheginip, Merke, Shý, Quraǵaty ózenderiniń boıyna baryp bekinis jasaıdy. Quraǵaty ózeniniń boıynda otyrǵan Botbaı eli orys qolynyń aldynan shyǵyp qarsy alady. Botbaı Sypataı batyr ózi elin bastap orys qolynyń aldynan shyǵyp túz, nan ákeledi. Orys qolynyń ishinde bir bólek tobyna basshylyq istep kele jatqan Suranshy batyr Sypataıdyń bul kelýin asa qup almaıdy. Suranshynyń qasyndaǵy Sarybaı Sypataıdyń aldynan baryp sálem berip jáne orys Ulyqtaryna Sypataıdyń el ishindegi bedelin aıtyp túsindirip qabyldatady. Sarybaıdyń bul isine Sypataı qatty razy bolyp batasyn beredi. Jáne orys áskerine kólik, azyq berip kómek kórsetedi.

Orys qoly áldeneshe jerde soǵysyp, Qoqan bekteriniń qolyn yǵystyryp, Áýlıeata qalasyn alyp, Táshkenge qaraı bet alyp otyryp Shymkentke deıin qýyp barady. Osy kúngi Saıram aýdanynyń ortalyǵy onda úlken qala eken. Qoqan bekteri sol qalada úlken qorǵan bekinis jasap, qatty qarsylyq kórsetedi. Seıpilge bekinip otyryp, orys qolyna kóp soqqy beredi. Osy bekinisti alý urysynda Suranshy qolǵa túsip óledi. Sarybaı mertigip tiri qalady. Saıram qalasyn orys qoly ózine qaratqannan keıin onda birsypyra jatyp at tynyqtyrady, aldy-artyn jınaıdy. Oǵan deıin Sarybaı da jarasynan jazylady. Orys qoly Táshkenge qaraı bet alǵanda, Sarybaı da ózine ergen qazaqtardy bastap orys qolymen birge Táshkenge deıin barady. Orys qoly Tápiken qalasyn alýdaǵy soǵysynda birge bolyp, Táshken alynǵannan keıin elge qaıtady. Jetisý qazaq, qyrǵyzdarynyń orys qolymen osy joryqta birge bolyp eline qaıtqan adamdaryn bastap alyp keledi. Orys áskerbasylary da osy joly asa senimdilik kórsetedi. Sonan Sarybaıǵa keıinnen áskerı shen beredi, ózin Jetisý elinde bedeldi, senimdi adam retinde ustaıdy.

Orystar ózine qaratyp alǵan jerlerine ózderiniń tártibin júrgizedi. El tizginin ózderine senimdi qyzmet etken ózderi biletin adamdaryna beredi. Sol senimdi adamnyń biri Sarybaı bolyp, orys áskerleriniń aıtýymen joǵarǵy orys Ulyqtaryna da senimdi, bedeldi kisi bolyp tanylady. Jetisý eli orys qol astyna qarap, tártibine alǵashqy baǵynǵanda «dóńgelek bolys» degen atpen saılaý júrgiziledi. Osy saılaýda Shapyrashty rýy tutas bir-aq bolyp bolyp, oǵan Esqoja rýynyń jýan kúshtisi Andas datqa (Saýryq batyrdyń inisi) bolys bolady. Bul bolys alǵashqyda Shapyrashty bolysy atanady. Sarybaı osy ýaqyttan bastap baıaǵyda bytyrap ketken Ekeı rýynyń basyn qosyp jınap, el qylýdyń qamyna kirisedi. Biraq burynnan ornyǵyp qalǵan el Esqoja rýy jer jaǵyna ıe bolyp, jańadan jınalǵan Ekeıge kóńildi jerden qonys bermeıdi. Sarybaı aldymen jınalatyn aǵaıynyna irge teberlik qonys alýdyń qamyn isteıdi. Uzynaǵashtaǵy jáne Almatydaǵy orys Ulyqtaryna jolyǵyp, ol eliniń barlyq jaıyn aıtyp, qonystyq jer suraıdy. Sarybaıdyń bul tilegin qabyldap, qalaǵan jerińdi óziń kórset, biz kesip alyp beremiz deıdi. Sarybaı Ekeıdiń bytyramaı turǵandaǵy ózine tıisti jerinen de asyryńqyrap qyrǵyzben shekaradaǵy Toqpaqtyń ber jaǵyndaǵy Kókaıyryq ózeninen úlken Kóbinniń túbinen bólik júrgizdirtedi. Bergi sheti Qarǵaly ózeni, tómengi jaǵy Degeresti basyp Qutyrǵan, Úsh bulaqty basyp Qopaǵa deıin túsedi. Bul bólikten qyrǵyzdyń bar jaılaýy, Esqojanyń kóptegen qystaý kúzeýi Sarybaı alǵan jerge ketedi. Biraq bul kezde Esqoja Ekeıdiń qonys shekarasy ashylmaǵan tutas ýaqyty bolady. Osy kestirip alǵan jerge Shapyrashty Dóńgelek bolysy qystap, kúzdep, jaılap otyratyn bolady. Bul arada biraz ýaqyt ótedi. Shetke ketken Ekeıdiń Sarybaı jaılaýymen basy qosylyp, o da birsypyra el bolady. Ekeı basy qosylǵan saıyn, Esqoja rýynyń qonysqa ishi tarylady. Ekeımen eki arada jerge, qonysqa talasyp qalý biraz áńgimeleri bolady. Osyndaı áńgimeniń kezinde Ekeıdiń Sarybaıǵa serik bolarlyq atqa mingen adamynyń biri ári myqty jigiti Jambyldyń ákesi Japa bolady.

---