InfoHub Logo

Ekeı bytyraǵanda, kóbirek barǵan jeri İle boıyndaǵy Jalaıyr, Úısin eliniń ishi bolady. Ol jóninde Ekeı ishindegi Buıdaly degen atanyń tuqymy tutasymen İle boıynda bolǵany oǵan dálel. Sol Buıdaly rýyn kóshirip ákelýge Sarybaı qolyna qaǵaz áperip, óziniń inisi Sarjandy jiberedi. Sarjan baryp Buıdaly rýynan barlyq İle boıyndaǵy eldi kóshirip alyp qaıtady. Osy jóninde Buıdaly rýynan shyqqan Mámbetbaı degen aqynnyń aıtqan óleńi bar:

«Sarybaıymnan hat keldi,
Saryjanym ap keldi.
Er moldamyz kósh dedi,
Eline bas qos dedi.
Kóship shyqtyq
Sheńgeldiniń jolymen,
Mal túspegen sonymen,
Jotada qoıdy qozdattyq,
Úsh Shoqy men Qopada.
Ashybulaq janynda,
Qalı bıge qosyldyq», —

dep jyrlaǵan. Bul — Ekeıdiń azyp-tozyp bytyrap ketken elin Sarybaıdyń úlken eńbekpen basyn qaıta qosqanyna bir dálel (Muny bizge aıtqan Beısenbaı Seıituly, «Qyzylásker» kolhozy, Jambyl aýdany. Jasy alpystan asqan qart. 1944 jyly áńgimelestik).

Aınalasy 7-8 jyldyń ishinde Ekeıdiń shette júrgen aýyldary kóship kelip qosyla beredi. Jaz jaılaý, qysqy qystaý, kúzeý el quralǵan saıyn taryla beredi. Osy kezde qyrǵyzdyń ataqty manaby Jantaı batyrdyń (bul Shabdannyń ákesi) aýylyna Sarybaı barady. Onyń barý sebebi: Sarybaı qyrǵyz ben Shapyrashty jeriniń arasyn mejeli etip bólip alǵanda, Toqpaqtyń ber jaǵy men Kókaıraq, Kóbin ózenderin ózine qaratyp alǵanyn joǵaryda aıttyq. Biraz jyldan keıin qyrǵyzdar Shýdan óte qonyp, Kókaıraq ózenin órleı jaılaıtyn bolady. Ózine qaratyp alǵan jerine qyrǵyzdyń tildespeı qonyp alǵanyna narazy bolyp, Sarybaı osy jóninde sóılesýge barady. Bul jolynda Sarybaımen Súıinbaı da birge barady. Orys qolyn Táshkenge deıin bastap aparǵan Sarybaıdyń ataǵy qyrǵyz eline de málim. Bul jóninde Jantaı Sarybaıdyń bul kelýin ishteı qaýippen qarsy alady. Qyrǵyzdyń ádeti boıynsha, bosaǵadan qonaqasyǵa ákelgen qoıdyń basyn Jantaı ózi kóterip ustap turyp bata suraıdy. Ábden kútip qonaq bolyp, endi attanarda Jantaı Sarybaıdyń qaı jónmen kelgenin, qandaı sharýasy baryn suraıdy. Sarybaı óziniń kelgen jumysy orys Ulyqtarynyń ruqsatymen qyrǵyz, qazaq arasyna júrgizgen bólikten asyp jaılap, qazaq jerine enip otyrǵan qyrǵyz eliniń ozbyrlyǵyn aıtyp, Jantaıdan jaılaýdy bosatýdy suraıdy. Jantaı Sarybaıdyń bul sózine durys jaýap beredi: «Bizdiń qazaq jerine daýymyz joq, orys ulyǵynyń kesip bergeni ras, biraq bizge bul jerdi Shapyrashtynyń bolysy Andas mal alyp satty. Ótirik dese, Andasty ertip kelip malymdy qaıtart, jerińnen kóshemin. Bolmaıdy eken, bizben sóılespe, jerdi bizge satqan Andaspen sóıles», — deıdi.

Andas atty degen sózden asyp Sarybaı daý aıtpaıdy da, atyna minip elge keledi. Andasqa kisi salady. «Qyrǵyzǵa Shapyrashtynyń jaılaýyn jalǵyz nege satasyń? Qyrǵyzdyń malyn qaıtar, jerdi bosattyr», — deıdi. Oǵan Andas Esqojanyń kóptigine, baılyǵyna senedi de jaýap bermeıdi. Oǵan Sarybaı ókpeleıdi de, Uzynaǵashtaǵy orys Ulyqtaryna kelip jolyǵyp, Esqojadan bólinip bólek bolys bolýǵa ruqsat alady. Ekeı, Aıqym eli atanyń balasy bolyp birigip, Esqojadan bólinedi de, Qarǵaly bolysy atanyp Bólek bolys bolady.

Eki bolysqa bólinip jazý-syzýlary ashylǵannan keıin, Esqoja men Ekeı arasynyń qonys shegine bólik júredi. Osy bólikte Sarybaı Esqojadan jerdi oıdaǵydaı artyq kestirip alady. Ásirese, Qaraqıa, Qara qystaq, Úlken saz, Qulan saz, Bota saz, Maıtóbe sıaqty Ultandy jaılaýdy, tańdaýly qystaýlardy alyp qoıady. Sarybaıdyń Esqojamen osy úlken aıtys-tartysynyń ishinde ózine serik bolǵan Ekeıdiń adamdary Súıinbaı aqyn, Japa, Raıymbek, taǵy sol sıaqty jigitter bolady.

Ekeı men Esqojanyń Shapyrashty men Dýlat arasynyń jer bólikteri, olardyń jer talasyndaǵy ýaqıǵalary týraly áńgime, óleń tolyp jatyr. Olardy bul jerge keltirýdiń qajeti de joq. Orys patshasynyń qol astyna qarap, árbir atanyń Uly ákimshilik aýmaqqa bólinip ózderine jaılaý, kúzeý, qystaý, kókteý jerlerin menshiktegende talaı úlken janjal, barymta, urys, talastar bolady. Sonyń biri — el ortasynda kúni osy kúnge deıin ańyz bolyp qalǵan bir oqıǵa. Degeres sovhozy men Uzynaǵash poselkesiniń eki aralyǵynda Samsy degen jer bar. Qazir ol jerde Samsy kolhozy qonystanǵan. Jerdiń aty qalaı Samsy ataldy dep surastyrǵanda, sol kolhozdyń 75 jastaǵy aqsaqal múshesi Dosmaǵambet Álimbek ulynyń aıtýyna qaraǵanda, osy Samsy jóninde mynadaı áńgimeler estidik. Samsy kolhozyndaǵy otyrǵan eńbekshiler — burynǵy Dýlat eliniń Tileýǵabyl degen rýynan taraǵan elder.

Osy Samsy ólkesine birneshe bulaqtyń sýyn buryp ákep, Tileýǵabyl eli toǵan baılap, egin salmaq bolady. Sol kúndegi Esqojanyń jýan aýyly, Myrzabek tuqymynan shyqqan Andas datqa Tileýqabyl rýyn Samsydan kóshirip, toǵandy ózi almaq bolady. Eki jaq qoljıyp, úlken tóbeles bolady. Sol urysta Tileýqabyl jaǵynan Samsy degen myqty jigiti Esqojanyń qolyna jalǵyz kirip ketip, tóbelesip, birneshe kisisin soqqyǵa jyǵyp, biraq ózi de kóp taıaq jep soqqyǵa jyǵylady. Samsynyń Esqoja qolyna jalǵyz kirip qatty qaırat isteýi Tileýqabyl jaǵynyń adamdaryna kúsh bergendeı, aıanbaı qımyldap, Esqojanyń kisilerin toǵannyń Pasynan túrip aıdap shyǵady. Sodan toǵanǵa Tileýǵabyl ıe bolyp qalady da, sol toǵannyń atyn basynda Samsy jyǵylǵan dep júredi de, artynan Samsy atanyp ketedi. Bul - bir ǵana jer talasynyń jaıynda bolǵan áńgimeniń túri.

Shapyrashtynyń, onyń ishinde Esqojanyń Suranshy batyry orys qolyna qyzmet etip praporshık shenin alýy, Sarybaıdyń orys Ulyqtaryna bedeldi bolýy, Dýlattyń bul tustaǵy elderine birsypyra ústemdik etken sıaqty. «Oktábr» kolhozynyń múshesi Moldabek Etibaı balasy — qazirde 60 jasqa kelgen, áńgimeshil aqsaqaldyń biri. Ol: «Osy kúngi Ekeı, Esqojanyń otyrǵan jerinde buryn Dýlat rýlary bolǵan eken. Myrzabek, Keshke, Suranshy, Saýryq, Andas, Sarybaılardyń tusynda ǵana Dýlattan Shapyrashty ózderine qaratyp alǵan eken», — deıdi. Bul jóninde Dýlat pen Shapyrashtynyń jer arasy jiktelip, Sýyqtóbe, Sarjazyq, Qaraqıany Shapyrashty alyp, Dýlattar ketkende, Dýlattyń Qoralas degen rýynan shyqqan kisisi jermen qoshtasyp:

«Sarymsaqty, Sarjazyqaı jer tabylmas,
Janashyr ata rýdan el tabylmas,
Kirin jýyp, kindik kesken, Sýyqtóbem
Kóshken soń seni tastap kim saǵynbas.
Qaldyń ba, Sýyqtóbe, kerbetege,
Qonysyn ras tastap el kete me.
Keskindi ul, qıapatty kelin túspeı,
Kósegen qonysyna el jete me?», —

dep, jyrlaǵan eken. «Qaıran, qoıdyń qulaǵy shyǵyp turǵan, Qopa - aı!» — dep, Mátibulaqqa tıip turyp jylaǵan eken deıdi.

Minekı, Jambyl aýyldary Han, Jambyl taýlarynan qaıta serpilip kóship kelip, óz eline ornyqqanda, Ekeı, Esqojanyń, Shapyrashty, Dýlattyń qonys jaıy úlken kúres-tartysta bolǵan kezi bolady. Jer talasynda Jambyldyń óz ákesi Japa da, onyń inisi Jadyra da talaı urys-janjaldyq ishinde bolyp qaırat isteıdi. Joǵaryda aıtylǵan Samsy tóbelesinde Samsyny uryp attan túsirgen osy Ekeı jigitteri, onyń ishinde Japa da bar degen sózdi aıtady. Biraq Samsy ólip ketse, qandy qol bolýdan qorqyp, olar eshkimge aıtpaǵan eken. Al soǵystyń ishinde bolýy ras deıdi. Jer arasyn jikteýde bolys-bolysqa bólinýdiń úlken orny bolǵan. Mysaly, Sarybaı bastaǵan Ekeı eli Esqojadan bólingende, jerge ıe bolyp shekarasyn belgilep alý úshin bólingen sıaqty. Óıtkeni Shapyrashty alǵashqyda «Dóńgelek bolys» bolyp turǵanda, Esqoja tuqymynyń jýandary ózderi bolys bolyp jaılaýdy, kúzdeýdiń, qystaýdyń jaqsy jerin baýyryna basyp, kóp zorlyq istegen. Ekeıdiń bólinýi de osy zorlyqtan qutylýdyń bir ádisi bolǵan. Esqojadan Qarǵaly bolysy bólinip, Ekeı, Aıqym birsypyra ýaqytqa deıin birge bolystas bolyp júr eken. Bul jónde Sarybaıdyń mynandaı óleńi bar:

«Barlyq Ekeı segiz júz seksen bes úı,
Qoıdalynyń balasy Kúrtibaı bı.
Toǵyz jyldaı Bekette shoshqa baqqan,
Amanbaıda bolypty Áıteke bı.
Qalqaman, Qarasazdan kettiń - aý,
Qar jaýǵanda jatýshy eń bıe saýyp,
Ǵarip penen qaserge jaqsy-aq edi,
Obalyń qaldy ǵoı, Áten, Saýryq».

Áten, Saýryq degen Qalqaman rýynyń atqa miner kisileri eken. Aıqym Ekeıden bólinip eki bolysqa shyǵarda Qalqaman rýy: «Ekeıden bólinbeımiz, osynda qalamyz», — degende, bolmaı eldi bastap kóshken osy ekeýi eken. Qarasaz degen jer buryn Qalqamannyń qonysy bolsa kerek. Ekeı men Aıqym bólingende, Qarasaz Ekeıge qarap qalady. Sodan baryp Qalqaman Qarasazdy tastap, Aıqym bolysyna ketkendikten aıtylǵan sóz.

Esqoja — Sýyqtóbe, Aqtasty, Qaraqıa, Qaraqystaq ózenderiniń boıyn jaılap, Ekeı, Jeldisaı, Maıtóbe, Qulansaz, Úlkensaz, Sarjazyqty jaılap, Kóktóbe, Botasaz, Uıaqarman, Qarǵaly, Alaıaq boılaryn Aıqym, Qalqaman jaılap, jaz bolǵanda qanattasa otyryp alyp, jaılaý talasyp ta talaı ret soǵysyp arpalysqan áńgimeleri bar kórinedi.

Ekeı men Esqoja arasy jer talasynan kóp shıelenisedi. Joǵaryda aıtqan jer shekaralaryna talasyp, áldeneshe ret qol jınap ta soǵysyp kórgen. Orys Ulyqtaryna shabysý, aryzdasý, jala jabý, birin biri kórsetý degen qaptap ketedi. Biraq odan Esqoja máz esh nárse shyǵaryp óndire qoımaıdy. Kóbinese qara baqan soıylǵa súıenip qol kúsh isteı beredi.

Sóıtip júrgende, Esqojamen arasynda úlken tóbeles bolady. Osy tóbeleste Esqoja adamdary Ekeıge pále salyp, jerden ketirý úshin, Kóteı degen ólmeli shaldy ózderi uryp óltiredi de, Ekeı óltirdi dep qalaǵa kisi shaptyrady. Bul soǵysta Esqojamen tóbelesken Ekeıdiń Áltı, Qosaı degen aýyldarynyń jigitteri bolady. Olar Esqojanyń jala jappaq bolǵan qýlyǵyn aıtyp Sarybaıǵa keledi. Sonda otyryp Sarybaı:

«Aýylymnyń aqsaqaly Ashyqbaıdy,
Esqoja tastap kóshti Sasyqbaıdy,
Kóteı ólse, shúıgisin kórden kórge,
Eki súıem Ekeı bir asyqpaıdy», —

deıdi.

Myrzabek tuqymdary (Esqoja rýy) ólmeli shaldy ózderi óltirip, jalasyn Ekeıge jaýyp pále salyp otyrǵanyn, jerdi basyp qalmaq bolǵanyn anyqtap bilip otyrǵan Sarybaı osy sezdi aıtýy Ekeıdiń adamdaryna úlken qaırat bolady. Osynyń arty ulan-asyr daý bolady. Qaladan dáriger shyǵyp Kóteıdi soıady. Bar kýálar men bolǵan oqıǵanyń jaıymen tergelip kelgende, Kóteıdi óltirgennen Ekeı rýy aman bolady da, Esqoja kisileri ózderi jaýapty bolyp qalady. Osynyń ózi Esqoja adamdarynyń Ekeıden betin qaıtarady.

Ár jerge bytyraǵan Ekeı rýy qaıta quralǵanda, ómir súrý, sharýashylyq jaǵynan basqa elderden úlgi de ala qaıtady. Ekeıdiń Qosan degen atasynyń balasy alǵashqy bytyrap ketkende, Alban ishine, Tekes ózeniniń boıyna kóship barady. Tekeske jaqyn Jarkent qalasy, Qapaldaǵy orys poselkeleri eńbekshileriniń egin salý, úı salyp mekendeý sıaqty ónerlerin úırenip, qaıtadan óz elderine kóship kelgende, azdap tuqym ala qaıtady. Mysaly, Qosaı rýynyń Nurymbet degen kisisi Tekesten qaıta kóshkende, Jarkenttegi eginshi oıǵyrlardan bir taqıa tary alyp qaıtady. Sonan Qaraqystaqtyń bas jaǵyndaǵy Qyzylaýyz degen bulaqtan toǵan baılap, sol taryny salady. Sodan alǵashqy jyly eki qap alady. Bul taryny ekken jyldary 1860 jyldardyń shamasy sıaqty. Óıtkeni Nurymbettiń balasy Sary: «Sol egindi salǵanda on tórt jasar edim, ákem jalǵyz aǵash soqany ózi ustap, qosty men aıdap edim», — deıdi eken. Al Sary Jambylmen túıdeı qurdas eken. Osy esepten qaraǵanda, bul budan 85-86 jyldar shamasy buryn bolǵan.

Ekeı rýynyń, tipti, osy Alataý alabyndaǵy Shapyrashty Dýlattyń kóshken elderiniń ishinde eń alǵash jer tyrnap, egin salǵan, bulaqtyń sýyn bógep, egin sýarǵan — osy Nurymbet balasy Sary. Keıingi shal bolǵan kezinde áńgime etip aıtyp otyrady eken: «Osy eldiń osy kúngi egip júrgen tarysy — sol bizdiń Tekesten ákelgen bir taqıa tarymyzdyń tuqymy. Biz alǵashqy ákelgende bas barmaqtaı úlken bolýshy edi. Qazir kep egilip, púshektenip kishireıip ketti», — deıdi eken. Alǵashqy egindi salǵanda Sarynyń ákesi torańǵynyń túbirin tis qylyp, eki túıege moıynaǵashpen baılap, sonymen jyrtqan eken. Bul Alataý baýyryndaǵy kóshpeli eldiń eń alǵash egin kásibin bastaý kezindegi eginshisiniń biri osy bolypty.

---