InfoHub Logo

Jambyldyń ákesi Japa 1899 jyldyń shamasynda 87 jasynda kóp jasap ólgen kisi. Japa, Jadyra, Máıke jáne Qazybaı — tórteýi Ystybaı balasy dep biz joǵaryda aıtqanbyz. Ystybaı balalary, Ekeı bytyraǵanda, Áshekeı aýylynyń qasyna kóship barǵanyn da sonda aıtqanbyz. Jambyldyń ózi de ákesi sol Áshekeı aýylynyń qasynda júrgende týǵan. Japa jasynan atqa mingen alaman ýaqytta jortarmandyq istegen kisi bolsa kerek. Buǵan Jambyldyń óz óleńi dálel:

«Sorlynyń urlap qara atyn,
Jazyqsyz qıyp qanatyn.
Japanda jaıaý qaldyryp,
Jaıym joq qarǵys alatyn.
El arasyn eger ǵyp,
Oıym joq burqan salatyn.
Batańdy maǵan ber, áke,
Tilime meniń er, áke.
Japanyń uly aqyn bop,
Ataǵy shyqty der, áke, —

dep ákesi ózin urlyqqa jumsaǵanyna barmaı, óleńmen tilek aıtyp, aqyndyq jolǵa ruqsat suraıdy. Bul óleńde eki túrli sebep bolǵan sıaqty. Birinshisi, áke ónerin ózi súımeı, momynnyń malyn urlap dáýlet jıýdy jek kórý, eshkimge zıany joq til óneriniń eńbegine berilip eline qyzmet isteýge bel baılaýy bar. Bul jóninde Jambyldyń Sarybaıǵa degen bir aýyz óleńi dálel:

«Sareke, saldym bir sóz synyńyzǵa,
Sizdiń syn tarazy ǵoı syrymyzǵa,
Qolyma dombyra alyp, talap qyldym,
Beresiń qandaı bata ulyńyzǵa», —

deıdi.

Bul óleńder Jambyldyń osy 100 jyldyǵyna arnalǵan tolyq jınaǵyna kirip otyr. Jambyldyń týǵan áke, týysqan aǵadan adaldyq jolǵa bet alyp, soǵan ruqsat surap qoıǵan tilegi bar. Ekinshi, Jambyldyń aqyndyq jolǵa túsýine kóldeneńdep bóget bolyp jatqan taǵy bir nárse bolǵan. Ol erteden Uly júz eliniń ortasynda ańyz bolyp ketken mynadaı sóz bolǵan:

«Ekeıde elý aqyn, seksen baqsy,
Aıqynda alpys aqyn, toqsan baqsy»

degen bulardy elin kemitken ashshy naqyl bar.

Bul kemitý sóz Ekeıdiń estıar adamdarynyń namysyna kep tıgen bolsa kerek. Jambyl óleńge beıimdelip oıyn, toılarda toı bastap, óleń aıta bastaǵan kezde, ákesi Japa: «Ekeıdiń elý aqynyna sen de qosylyp elý birinshi dýana bolaıyn dep pe ediń dep?» — ursyp tyıym salǵan. Mine, sondyqtan da ol joǵarydaǵy ótinish óleńderdi aıtqan bolsa kerek.

1944 jyly tamyzdyń 12-si kúni Úmbetáli aqyn bar, biz byr sypyra kisi kelip Jákeńe sálem berdik. Jákeń ete kóńildenip otyrdy. Sonda aqyndyq jaıynan sóz bastap: «Sarybaı óleńdi unatpaıtyn kisi edi. Ózine kelip óleń aıtqan kisige esh nárse bergen emes eken. Ómirinde aqynǵa bergen maly, Alban Jetibaı aqynnyń inisi aqynǵa bir at beripti. Sarybaı óleńdi ótirik deýshi edi Sol aqyn óleń aıtqanda: «Ótiriktiń dámdisi eken», — depti. Óleńdi aıtqanda tyńdaýshyny ózine uıytyp:

Óleńdi boı jasap otyryp,
Eki kózdi ashyp otyryp,
Eki aıaqty nyq basyp otyryp aıtpasa,
óńi qashyp ketedi», —

dep óziniń shákirtterine úlgi aıtty. Jambyldyń ózine ustaz kórip bata alǵan kisisi Súıinbaı aqynǵa da Jambyl ómir boıy bas ıýmen qatar, alǵashqy kezdesip bata alǵany jóninde de ózi áńgimelep aıtyp otyrady eken. «Maǵan óleń anyqtap joldas bolǵany jıyrma jasymda. Osy kúngi Jambyl kolhozynyń jaılaýy Jeldisaıda (bul burynǵy Jambyldyń jaılaýy) júrip uıyqtap ketsem, bir adam túsimde kelip: «Óleń alasyń ba, kógen alasyń ba?» — dedi. «Ekeýin de alam», — dedim. Shoshyp oıandym, aýzyma óleń kelip tyǵylyp turǵandaı boldy. Úıime kele dombyra alyp, óleńdi saýlatyp aıtqan soń ǵana baryp, keýdem orta túskendeı boldy.

Eldiń aýzy oraza edi. Qasymda bir jigit bar, ekeýmiz sol jaılaýdaǵy eldi aralap júrip jarapazan aıttyq. Súıinbaı aqynnyń aýyly da jaqyn edi, qydyra kele jatyp Súıekeńniń úıine kezdesip qalǵan ekenmin, tura qalyp jarapazandy aıta bastadym. Áli aıtyp turmyn, áli aıtyp turmyn, eshkim shyqqan joq. Álden ýaqytta úıge ot jaǵylyp, Súıekeńniń báıbishesi dalaǵa shyqty. «Balam, aqyn úıge tússin deıdi, úıge túsińder» deıdi. Biz úıge sálem berip kirip edik, Súıekeń ózi de turyp otyr eken, sálem alyp, amandasyp bizdi otyr dep qasyna otyrǵyzdy. «Jambyl balam, tárpiń táýir eken, tilińniń úıirimi, sózińniń ýyty bar kórinedi. Bireýden bata alatyn ekensiń», — dedi. Men ol kisige sóz qaıyrmaı tyńdap otyrdym. Báıbishesi bizge qymyz berip, meniń aldyma bir shapan ákelip qoıdy. Súıekeńniń úıinen shapandy alyp ketýdi ózime laıyqty kórmeı jáne álgi bata al degen sózi oıymda bolyp otyrdy da: «Súıeke, jeńgem bergen shapandy sizge japqanym, batańyzdy berińiz!» — dep, aldyna qoıdym. «Balam, bata alsań óz úıińnen bir nárse ákelýiń edi ǵoı», — dep, Súıekeń biraz otyrdy da, batasyn berdi. Men Súıekeńniń batasyn alǵan soń, eshkimnen ımenbeı óleńdi burynǵydan da batyl aıta berdim», — deıdi eken Jambyl.

«Jákeń 1945 jyldyń kóktem aıynyń ishinde bir kúni meni shaqyrtyp jibergen eken. Jáı shaqyrtqan shyǵar dep keshigip kelsem, Ystybaıdan týǵan nemere-shóbereden tiri adamynyń biri qalmaı bári jınalǵan eken. Jákeń ortasynda otyr. Men kelip sálem berdim, qolyn ustap amandasqannan keıin meni tanyp, Jákeń: «Omar, seni men ádeıi shaqyrtyp edim, keshigip keldiń - aý, endi báriń túgel boldyń, aıtaıyn degen sózim bar. Men endi uzaq jolǵa júreıin dep otyrmyn, atamnan týyp eskeli aramnan boıym taza edi. Eki nárseniń qaryzynan óz tirshiligimde qutylǵym keledi. Bireýi, mine, Sátishtiń ákesi Táıti Mekkege júrerde, 350 qoı, 100-den asa qarasy qaldy. Eki qatyny men jeti jasar Sátish úsheýin qolymdy ustap otyryp maǵan tapsyrdy. Maǵan tapsyrǵanyn qup alyp ıe boldym. Táıti sol joly qaza boldy. Sátishtiń toqal sheshesi, qyrǵyz qyzy jeńgemdi enshisimen men aldym. Ózge dáýletine tıgenim joq, Sátishtiń mende sol qaryzy bar. Al Bıqonys degenniń jas qara qozysynyń eltirisine qyzyǵyp, sony aıtpaı alyp qoıyp edim. Osy eki qaryzymnan kózimniń tirisinde qutylamyn. Meniń ózime qaraǵan jylqymnan Sátishke bir at, bir bıe, bir taı berińder. Bı qonystyń balasyna bir toqty berińder. Osy ekeýinen basqa kisi aqysy joq dep oılaımyn. Qyrǵyz, qazaqtan almaǵanym joq, biraq bárin de kúldirip otyryp aldym, ony ózim qaryz dep sanamaımyn dep edi», — deıdi Jambyldyń jaqyn inileri Omar aqsaqal. Mine, Jákeńniń ákemen týǵan-týysqannyń jortarmandyq jolyna burǵanyna kónbegen, adaldyǵy jaıyndaǵy áńgimeler. Jákeń óleńdi osyndaı súıip, eń qymbat baqyt dep uqqan.

Jambyldyń ákesi Japa Áshekeı aýlynda júrgende, qyrǵyzdan mal alýǵa attanypty. Astynda Kóktoqal degen júırik jaqsy aty bar eken. Japa jylqyǵa tıgende aty jalǵyz aıaqqa súrinip, ózi qolǵa túsip, joldastary qashyp qutylady. Qolǵa túsken uryny kim aıasyn. Aıaǵyna kisen salyp baılap qoıady. Qyrǵyzdyń ataqty manabynyń biri Japany óz úıine ákelgizedi de, taýteke terisi shalbarǵa salyp, moınynan qylqyndyryp baılatyp keregege ilgizip qoıady. Manaptyń onysy, Japany kishkene kórip qorashsynyp, mazaqtaǵany bolsa kerek. Óıtkeni Japa keń ıyqty, qysqa moıyndy, dembelshe, alasa kisi eken. Japa buǵan qatty namystanady. Esebin taýyp osy manapty jer soqtyrýdy oılanady.

Birneshe kún sol baılaýda bolyp, shalbardyń ishinde turady. Qashpaıtyn momaqan kisi bolyp manaptyń kóńilin sendiredi. Biraq óziniń bar kútip júrgeni — Manaptyń eki júırik aty bar, sony esebin taýyp qolǵa túsirý bolady. Bir jaqtan barymta ákele me, joq, jol júrgizýge sýyta ma, áıteýir, eki at bir túni kermede sýyp baılaýly turady. Onyń bárin ańdyp bilip otyrǵan Japa, el uıyqtaǵan kezde, shalbardyń baılaýyn sýsytyp sheship shyǵady. Biraq úıdiń ishine jerge túspeı, úzikti tilip, úıdiń syrtynan túsedi de, kermedegi eki atty alyp jóneledi. İle qýmaǵanymen, artynan qýǵynshy túsip, Japany Alataýdan asyrmaı-aq qýǵynshy taıaıdy. İlege taıanǵanda, jetýge aınalady. «Sasqanym sol emes pe, eki atymmen İle sýynyń ótkelin izdeýge de mursham kelmeı, atymnyń mańdaıy tirelgen jerden kelip túsip kettim. Eń jaqsysy - aq attar júzgish eken, sýǵa júze jóneldi. Aýzyma salyp soryp kele jatqan jylqynyń tobyǵyn sasqanda jutyp jiberippin. Qýǵynshylar İle jaǵasynda irkilip qala berdi. Men qutylyp sýdyń ar jaǵyna shyqtym. Osy joryqqa barǵanymda eki ajaldan qaldym. Biri — Shýdan bergi jerde İlege jetkenshe el joq. Jaýyngershilikten qorqyp İle boıyna túsip ketken eken, ári elsiz, ári alys jerde ash, azyqsyz úzdigip kete jazdadym. Ekinshisi, İleniń ótkelsiz jerinen kelip túsip, sýǵa ketip qala jazdap sastym», — deıdi eken Japanyń ózi.

Qyrǵyzǵa taǵy da bir attanyp barǵan áńgimesin aıtqanda Japa: «Kúzgi ýaqyt edi. Almaty asýynda bir adammen kezeń aýzynda aıqasa kettim. Ekeýimiz de birimizdi birimiz alýǵa ile qam istedik. Qyl kezeń, tar asý, atpen aıqasý bolmaıdy. Ekeýimiz de attan túse qalyp jaıaý alysa kettik. Ol menen deneli, qarymdylaý eken. Meni ustaı alǵan jerde úıirip jerge top etkize túsirip basam degende, astynan bult etip ár jaǵyna shyǵyp kettim. A degenshe óziniń ústine mine túsip, bosatpaı qoıdym. Alysqan jerimiz jarlaýyt edi, jan - dármen tyrmysyp álgi kisini soǵan domalatyp túsirip jiberdim. Ol kóterilip qaıta shyqqansha, atty alyp kezeńnen asyp kettim. Keler jyly sol attyń ıesi jigit jáne qyrǵyzdyń belgili bir manaby qazaq-qyrǵyz arasyndaǵy alys-beris sóılesetin bir topqa keldi. Meniń aýdaryp alyp ketken atym qyrǵyz ishinde belgili ári balýan jigittiń ataqty júırik aty eken. «Tóleý almaımyz, sol attyń kózin ber!» — dep, qyrǵyzdyń manaby at ıesi jigitti ertip Áshekeı aýlyna keldi. «Attyń kózin taýyp berińder, bitim almaımyz. Jáne sol meniń jigitimdi jalǵyz túsirip, atyn alǵan jigitti maǵan bir kórset!» — dep qyrǵyzdyń manaby tilek qyldy. Áshekeıdiń ózi minetin qazmoıyn aty bar edi. Sony minip qyrǵyzdarǵa kelip sálem berdim. «Sizdiń jigitti túsirip atyn áketken osy jigit», — degende, qyrǵyzdyń manaby tómen qarady. «Quljanyń asyǵyndaı shymyr eken. Ustasa, qolǵa turmas, baılasa, jipke turmas, atty alsa alǵandaı eken», — dep, Japanyń shoıyndaı shymyr tulǵasyna jáne jylpostyǵyna óte razy boldy. Japanyń bul sıaqty jylpos myqtylyǵy óte kóp bolsa kerek. Japanyń inisi Jadyra da erte atqa minip, Japaǵa kóp serik bolyp, myqty jigit bolypty.

Japa bar, taǵy kóp kisiler bar, alys jerge attanady. Jadyranyń jasy 17-18 shamasynda eken. Ol osy joryqqa men de baramyn dese, Japa: «Sen áli jassyń, úıde bol», — dep ursyp ertpeı ketedi. Japalar óz elderinen eki kúnshilik elsizge shyǵyp, jortýyl salyp el qarap júredi. Alystan bir jalǵyz qara kórinedi. Bular jalǵyz qarany kútip otyrsa, bógelmesten ózderine keledi. Sóıtse artynan qýyp kelgen — Jadyra eken. Sol joly bular dalada el toryp júrip bir qalyń jaýǵa kezdesip, qatty tóbeles bolady. Buryn synalmaǵan jas jigit Jadyrany Japa aralastyrmaı, qosar attaryn ustatyp art jaqtaryna ıe qylady. Biraq aıqaı shyǵyp, tóbeles qyzǵan kezde, Jadyra qolyndaǵy attardy tastaı berip, urysqa aralasyp ketedi. Jaý kep, bular az, Japa qatty qaırat kórsetedi. Osy joryqtan qaıtqannan keıin Jadyra qatardan qalmaıdy. Jadyra men Japa ekeýi de Qoqannan kelgen qolmen qarsy urysqan orys qoldarynyń ishinde bolyp, kóp qaırat istepti. Biraq ol qaı soǵysta bolǵany anyqtalmady. Ol týraly mynadaı bir dálel bar. Eki jaqtyń qoly aıqasyp, tóbelesip júrgende, Jadyra bir adamdy attan shanshyp túsirip, qanjarmen basyn kesip alǵan jerde Japa kelip qalyp: «Attan túsirgennen keıin basyn kesip neǵylaıyn dediń? Kim bilsin, onyń jazyqty adam ba, jazyqsyz adam ba?», — depti. Bul soǵys Báıseıit, Suranshy bastaǵan soǵystardyń biri bolýy kerek. Osyny Jadyra tuqymynyń azdyǵyna dálel etip, óz aýyldary áńgime qyp aıtady.

Jambyldyń sheshesi Uldan Japadan bes jyl keıin, nemeresi Sátish on jasqa kelgende ólgen. Bu da óte kóp jasaǵan kisi. Uldannyń tórkini — Dýlat ishinde Janys. Onyń ishinde Orynbet degen atanyń balasy bolady eken. Tórkinderi osy Almatyǵa jaqyn Qaskeleń ózeniniń boıynda mekendegen el eken. Uldan sharshy ǵana, Jambyldyń ózi sol sheshesine tartyńqyraǵan edi. Bet beınesi de sheshesi tárizdi edi deıdi biletinder. Uldan asa kep sóılegish kisi bolmaǵan sıaqty. Biraq sózdi aıtqanda taýyp aıtatyn, dosyna tátti, dushpanyna qatty kisi boldy deıdi. Jambyldyń óz ata teginde dombyrashy, óleńshi, belgili aqyn kisi bolmaǵan. Sheshesi Uldannyń naǵashysy Úısin ishinde Jalaıyr Qanadan degen asa úlken qobyzshy, táýip kisi eken. Qanadan qobyz tartqanda, keıbir kóńili bos adamdar jylap otyrady eken. Qanadan bir jaqtan kele jatyp, shet eldiń bir jaýyna kezdesedi. Jaý Qanadanyń atyn da alyp, ózin de tonap áketedi. Qanadan japan túzde jalǵyz qalyp, bip taýǵa kelip jemis terip jep, jýa jep júrip, qýraıdan sybyzǵy istep, sony tartyp otyrypty. Sybyzǵysyn i artqanda eliktiń laǵynyń mańyraǵanyn salyp tartqan eken. Sonda bir urǵashy elik emsheginen sút sorǵalap ıisinip qasyna keledi. Birneshe kúndeı sol elikti emip qorek alypty, Minekı, Qanadan sondaı qobyzshy eken degen ańyzdy aıtady eli. Al Jákeńniń aqyndyǵy jóninde, Jákeńniń dombyrashylyǵy jóninde osy túpki naǵashysynyń óneri edi, bu kisiniń boıyna kelgen desedi eken, eli. Jákeń ózi dombyrany jap-jaqsy tartatyn jáne kóptegen kúılerdi tarta biletin dombyrashy bolǵan. Jáne Uldannyń ózi: «Qyz kúnimde bir tús kórip edim. Ol túsim jańylys bolmasa, meniń balalarymnyń bireýi asa baqytty bolsa kerek edi, naǵashy atamnyń qobyzynyń qyly meniń etegime oralyp edi, osy qısyqtan birdeme shyqpasa», — deıdi eken Jambyldy kórsetip. Minekı, Jambyldyń ata-ana teginen aıtylatyn keıbir erekshe minezderi jónindegi saryndar.

---