InfoHub Logo

Shymkent agrarlyq kolejiniń
KTK9-141 tobynyń stýdenti: Naýan Bota
Jetekshisi: Taǵaev Saparbaı Dýısehanovıch

Menshik qatynastarymen uıymdastyrylý túrlerine sáıkes bolatyn barlyq ekonomıkalyq is-áreketterdin jıyntyǵy sol qoǵamnyń ekonomıkalyq júıesin quraıdy.

Ekonomıkalyq júıeniń elementterine menshik negizinde qalyptasqan áleýmettik – ekonomıkalyq qatynastar sharýashylyqty uıymdastyrý men basqarý ádisi. Ekonomıkany retteýshi mehanızm jáne kásiporyndar men basqada sharýashylyq sýbektisi arasyndaǵy naqty ekonomıkalyq baılanystar jatady.

Qoǵamnyń saıası júıesiniń negizin ekonomıkalyq júıe quraıdy, mysaly: «kapıtalızm»; «sosıalızm» – degen uǵymdar saıası júıege jatady. Al «naryqty ekonomıka», «aralas ekonomıka» degen sózder ekonomıkalyq júıege jatady.

Barlyq júıeler qoǵamdyq óndiristiń negizin quraıtyn 5 máseleni sheshý ádisterine qaraı anyqtalady.

1. Ne óndirý kerek? Qandaı qyzmet kórsetý qajet.
2. Qansha óndirý kerek? Qansha qyzmet kórsetý kerek?
3. Qalaı óndirý kerek? (qandaı tehnologıa kerek?)
4. Kim úshin óndirý kerek?
5. Ózgergen jaǵdaılarǵa beıimdele ala ma? (ıaǵnı kásipkerlerdiń erkindigi).

Ekonomıkalyq júıe – bul ekonomıkalyq prosester jıyntyǵy, ol qalyptasqan múliktik qatynastar men uıymdyq túrler negizinde qoǵamda júzege asady. Ekonomıkany  uıymdastyrý boıynsha ekonomıkalyq júıeni kelesideı toptaý bolady.

Jabyq ekonomıka – barlyq sharýashylyq áreketter tek memleket  sheńberinde júrgiziledi, ishki tutynýmen  shekteledi, sheteldermen qatynas  bolmaıdy.

Ashyq ekonomıkalyq júıe – halyqaralyq ekonomıkalyq qatynastar júıesine ekonomıka  belsendi túrde qatysady, ulttyq valúta men qatar sheteldik valúta qoldanylady.

1.    Menshik qatynastarynyń formalary boıynsha:
1.1.    Dástúrli júıe – urpaqtan urpaqqa  jalǵasyp otyrǵan dástúr men salt boıynsha  qatynastar qalyptasady.
1.2.    Ákimshilik - ámirshilik ekonomıka ortalyqtanǵan josparlaý arqyly barlyq resýrstar men  óndiris faktorlary memlekettiń qolynda bolyp, memlekettik  menshiktiń  ústemdiligi júrgiziledi.
1.3.    Naryqtyq ekonomıka -  menshikke, básekege negizdeledi.
1.4.    Aralas ekonomıka – memleket pen naryq  mehanızmderiniń  aralasýy arqyly ekonomıkany retteý júzege asady.

2.    Ónerkásip revolúsıasy men ǴTP damý deńgeıi boıynsha:
2.1.    Indýstrıaldy damý dáýirine deıingi júıe – bul júıede  aýyl sharýashylyǵy natýraldyq sharýashylyq jáne qol eńbegi basym oryn alady.
2.2.    Indýstrıaldyq júıe – bul júıe iri mashınalyq  óndiriske damyǵan taýar- aqsha qatynastaryna  negizdeledi.
2.3.    Postındýstrıaldyq júıe- bul júıede negizgi resýrs retinde aqparat sanalady, ekonomıkanyń bastaýshy salasy – materıaldyq emes sala.
Menshik qatynastarynyń formalary boıynsha ár júıege tómendegideı qysqasha sıpattama berýge bolady.

Dástúrli ekonomıkanyq júıeniń sıpattamasy:

1.    Óndiris, bólý jáne aıyrbas dástúr, saltqa negizdeledi.
2.    Óndiristiń damýy men  áleýmettik – ekonomıkalyq damý eń nashar deńgeıde.
3.    Tehnıkalyq progres shekteýli.
4.    Halyq sanynyń damýy ónerkásip óndirisiniń ósýi deńgeıinen turaqty túrde artyp otyrady.
5.    Syrtqy qarjylyq qaryz óte kúrdeli.
6.    Memleket pen qarýly  kúshterdiń roli óte joǵary.

Ákimshilik-ámirshilik ekonomıkanyń júıeniń sıpattamasy:

Ákimshildik-ámirshildik júıege burynǵy sovetter odaǵy shyǵys Evropa elderi men birqatar memleketter jatady. Bul júıeniń ereksheligi barlyq ekonomıkalyq resýrstarǵa jáne óndirilgen ónimderge qoǵamdyq, shyn máninde memlekettik menshiktin bolýy.

Ekonomıkanyń joǵarydan basqarylýy, ıaǵnı ekonomıkanyń monopolıalanýy men ákimshilik túrde uıymdastyrylýy, halyq sharýashylyǵynyń ortalyqtan josparlanýy.

Erekshelikterin naqty tómendegideı bólýge bolady.

1.    Óndiris  quraldaryna memlekettik menshik.
2.    Ekonomıkada ortalyqtanǵan josparlaý.
3.    Óndirýshilerdiń monopolıs retinde  kórinýi.
4.    Ortalyqtalynǵan  resýrstar qory.
5.    Óndiris nátıjesine degen árbir óndiriske qatysýshynyń jeke yntalyǵynyń bolmaýy.

Taza naryqtyq ekonomıkalyq júıeniń sıpattamasy:

Taza naryqtyq ekonomıka júıesi – taza naryqty ekonomıka jaǵdaıynda sharýashylyq mehanızmi aıtarlyqtaı ózgeredi. Basqa ekonomıkalyq júıelerge qaraǵanda naryqty ekonomıka óziniń ıkemdiligimen erekshelenedi. Ol ishki jáne syrtqy jaǵdaılardyń ózgerýine baılanysty qaıta qurylyp, olarǵa beıimdelip otyrady.

Alaıda taza naryqtyq júıede memlekettin roli shekteledi. Keıbir áleýmettik mańyzy bar máseleler tolyq sheshemin taba almaıdy.

Naryqty ekonomıqaǵa tán qasıetter:

1.    Óndiristik ónimder men resýrstarǵa jeke menshiktin bolýy.
2.    Halyq sharýashylyǵyn (ekonomıkany) erkin básekege negizdelgen naryqtyq mehanızm arqyly retteý men basqarý.
3.    Qoǵamda óz ónimderin erkin sata alatyn derbes óndirýshiler men ónimderdi tańdaý arqyly erkin satyp ala alatyn týtynýshylardyń bolýy.

Aralas ekonomıkalyq júıeniń sıpattamasy:

Qazirgi kezde kóptegen elderde aralas ekonomıkalyq júıeli paıdalaný durys dep esepteıdi. Onyń negizgi ereksheligi:

1.    Mundaı júıede memlekettik menshikpen qatar jeke menshik oryn alady.
2.    Halyq sharýashylyǵyn uıymdastyrý men basqarý ádisi tek taza naryqtyq mehanızmge ǵana negizdelip qoımaı memlekettik retteý men tolyqtyrylady.

Munda ekonomıkalyq saıasatty josparly túrde júrgizý qoǵamnyń naryq talaptaryna belsendi beıimdelip otyrýyna múmkindik týdyrady. Sonyn nátıjesinde ekonomıkany damytýdyń kúrdeli máseleleri jańasha ári durys sheshiledi. Mysaly: ónimderdiń qurylymy men kólemi kásiporyndardy marketıńtik zertteý arqyly jáne qoǵamdyq qajetilikterdi memlekettiń boljaýy arqyly (jáne qoǵamdyq qajettilikterdi memlekettiń boljaýy arqyly) anyqtalyp otyrady: bul kásiporyndardyń qalypty jumys isteýine jáne ol arqyly paıdasyn molaıtýǵa jaǵdaılar jasaıdy.

Sondyqtan naryqty ekonomıka jaǵdaıynda memlekettin ulttyq jáne salalyq baǵdarlamalarynan bas tartýǵa bolmaıdy.

Aralas ekonomıkalyq birneshe úlgileri bar.

1.    Amerıkandyq úlgi – naryqtyq kapıtalısik úlgi. Munda jeke menshik basym, naryqtyq báseke mehanızimi tolyq jumys isteıdi. İri kásipkerler men talapty jumyskerlerdi qorǵaıdy. «Óz kúshińdi óziń kór».
2.    Japondyq úlgi – bul retteletin korporatıvtik kapıtalızm úlgisi. Munda kapıtaldyq kóbeıý (qorlaný) múmkindigi memlekettiń belsendi retteý roli men baılanysyp otyrady.
3.    Shvedtik úlgi - bul áleýmettik úlgi. Oǵan óte joǵary deńgeıdegi áleýmettik kepildik sıpaty tán. Munda kásipkerlerdiń bárin qoldaıdy, bárine paıda tabýǵa jaǵdaılar jasaıdy. Kásipkerlerden túsken salyqty búdjetke jınap, ony salyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn kóterýge tegin bilim alýmen emdelýge jumsaıdy. Shvedtik sosıalızm dep aıtatyn sebebimizde osydan.
4.    Qytaılyq úlgi – bir jaǵynan naryq mehanızimimen ekonomıkanyń memlekettik emes sektorynyń, ekinshi jaǵynan josparlaý negizindegi memlekettik retteý men áleýmettik kepildiktiń úılesimdiligi,Qytaı ekonomıkasynda sosıalısik úlginiń qalyptasqanyn kórsetedi.

Ekonomıkasy damyǵan elder osy ýaqytqa deıin dástúrli ekonomıka júıesi saqtanýda. Dástúrli ekonomıka artta qalǵan tehnologıaǵa qol eńbegine jáne ulttyq sharýashylyqtyń ár túrliligine negizdelgen. Keıbir elde qaýymdyq sharýashylyq pen natýraldy óndiriske negizdelgen natýraldy qaýymdyq  júıe túri saqtalýda.

Ekonomıkalyq júıelerdi uıymdastyrý úlgilerine jalpy sıpattama bersek: Menshik barlyq qoǵamdyq qurylysqa tán obektıvtik qatynas bolyp qaralyp qashan bolmasyn oıshylar nazarynan tys qalmaǵan. Ár túrli órkenıetti ókilder menshiktiń tabıǵaty týraly jáne qoǵam damýyndaǵy róli týraly óz pikirlerin ortaǵa salyp ótken.

Menshiktiń ár túrli formalary men túrleriniń mándik qasıetteri ekonomıkalyq júıelerde baıqalady. Ekonomıkalyq júıe halyqtyń sharýashylyq praktıkasynyń naqty jaǵdaıynda paıda bolatyn, qoǵamnyń erekshe qurylymyn beınelep kórsetedi. Bunda halyqtyń sharýashylyq daǵdysy, dástúr- salty, rýhanı qal- jaǵdaıy, onyń qurmettep baǵalaıtyn jáıttary jáne ómirge, dúnıege degen erekshelik kózqarastary qamtylady.

Ekonomıkalyq júıeniń erekshe qasıetteri bolady, ekonomıkany reformalaǵanda solarmen eseptesý kerek.

Bir jaqtan, ekonomıkalyq júıe syrtqy ortamen zat jáne qýat aıyrbastasyp otyratyn ashyq júıe bolady, álemdik tájirbıe aıyrbasyna kedergi jasamaıdy, óziniń elementterin jańartyp otyrady, t.b.

Ekinshi jaqtan, naqty órkenıettiń mádenı qubylysynyń bir kórinisi retinde, ekonomıkalyq júıe, aldymen órkenıettiń osy tıpin udaıy óndirýge maqsattalady. Sondyqtan ol qatal, tuıyq júıe bolyp áreket etedi: bir ekonomıkalyq júıede paıda bolǵan úlginiń, basqa ekonomıkalyq júıelerde qoldanylý múmkindigi tómen, shektelgen bolady. Tabıǵı shek qoıýshy tetikter rólin osy qoǵamnyń turaqtylyǵyn jáne onyń ózin- ózi udaıy óndirý qabyletin saqtaýǵa at salysatyn, ekonomıkalyq júıeniń ádet- ǵuryptary atqarady.

Burynǵy sosıalısik elderdiń naryqqa ótýi - adamzat qoǵamy damýyndaǵy  qaıtalanbas  nárse. Olardyń naryqtyq ekonomıkaǵa ótýiniń ózine tán ereksheligi bar. Bul ótý qubylysy dástúrli túrde emes, josparly ekonomıkaǵa enetin azdaǵan memleketterdiń ózine qatysty  ereksheligimen sıpattalady.

Naryqtyq ekonomıkaǵa ótýdiń Qazaqstan respýblıkasyndaǵy basty mindetteri mynalar:

1.    Memlekettik menshikti memleketten alý men jekeshelendirý.
2.    Qazaqstandyq kásipkerlerdiń áleýmettik  jiginiń qalyptasýy (eńbekke qabiletti  turǵyndardyń jalpy sanynyń 10-15% qamtý).
3.    Naryqtyq ınfraqurylymnyń qalyptasýy, basty nárse – taýar men qor bırjasy jáne basqa da ártúrli naryqtyq qurylýy.
4.    Básekelestik pen kásipkerlikti damytý maqsatymen ekonomıkany monopolıasyzdandyrý.
5.    Baǵany  lıberalızasıalaý, suranys pen usynys negizinde naryqtyq sıpattaǵy baǵaǵa kóshý.
6.    Ekonomıkanyń qarjylyq  turaqtanýy.
7.    Ótpeli kezeńde turǵyndardy áleýmettik qorǵaý júıesin myqty qamtamasyz etý.

Qazaqstan respýblıkasynyń naryqtyq ekonomıkaǵa ótýiniń erekshelikteri:

Birinshiden, ótpeli ekonomıkanyń ereksheligi sonda Qazaqstan naryqtyq ekonomıkaǵa ótýdi tutastyq sheńberinde, egemendikte jáne óz memlekettiliginde júzege asyrdy.

Ekinshiden, naryqtyq ekonomıkaǵa ótýde Qazaqstan alǵashqy ret álemdik praktıkada ákimshilik - ámirshilikpen ǵana emes, sondaı-aq qoǵamdyq menshiktegi josparly ekonomıkalyq júıeden, jeke jáne aralas menshik túrinde negizdelgen naryqqa ótýdi júzege asyrdy. Ákimshilik-ámirshilik ekonomıkadan naryqqa ótýdiń halyqaralyq  tájirıbede Japonıa men Ońtústik Koreıadaǵy basqarýdyń ákimshilik-ámirshilik elementin  qoldanǵandyǵy qajet boldy.  Biraq ta  álemdik órkenıettiń bizdiń ulttyq qundylyǵymyz ben  dástúrimizge saı bolatyndaı  tendensıasyna baǵyt ustaldy.

Úshinshiden, Qazaqstannyń  terıtorıalyq  geografıalyq jaǵdaıy - órkenıettiliktiń batys pen shyǵysty qosatyn erekshe orny bolyp tabylyp, ótpeli kezeńdegi ekonomıkaǵa aıryqsha áser etedi.

Tórtinshiden, Qazaqstan respýblıkasyndaǵy  ekonomıkany reformalaý sozylǵan ekonomıkalyq  daǵdarys  jaǵdaıynda ótýde boldy.

Besinshiden, ónerkásiptegi memlekettik sektor negizinen iri  ken-baıytý, metalýrgıalyq, hımıalyq jáne hımıa – munaı kásipornynan turady.  Aýyl sharýashylyǵynda iri  kásiporyndar – keńsharlar kóp boldy. Respýblıkada  2059-ǵa jetip, barlyq aýyl sharýashylyǵy kásiporynnyń 75% qurady. Osyndaı erekshelikter jekeshelendirý sıpatyna áser etpeı qoımady.

Naryqtyq ekonomıka kezinde makroekonomıkalyq prosesterdi memlekettiń retteýi tikeleı jáne janama tásil  arqyly  júrgiziledi.

Halyqaralyq tájirıbe  kórsetkendeı, tikeleı tásil-memlekettik  ekonomıkalyq baǵdarlamany jasaý men ótkerý arqyly  júrgizilip qysqa orta, uzaq merzimdi mindetterdi sheshýge atsalysady. Budan basqa da qalypty jáne tótenshe baǵdarlamalar jasalýy.

Mysaly, soǵystan soń Ońtústik Koreıadaǵy ekonomıkany ornynan turǵyzýǵa qabyldanǵan tótenshe  baǵdarlamany, al Japonıada «Avtomobıl jolyn salýdaǵy  tótenshe sharalar» zańy eskerildi. Japonıada memlekettiń 10-nan astam ınstıtýttary naryq damýynyń jospary men baǵdarlamasyn jasaıdy.

Ótpeli ekonomıkada aqsha aınalymy memleket baqylaýynan shyqpaýy kerek. Bul jaǵdaı Japonıa, Ońtústik Koreıa, Taıvan – tájirıbesimen rastalady. Qazaqstan respýblıkasyndaǵy jekeshelendirý prosesi Chehoslovakıada qoldanylǵan  modelge  uqsastyqpen júzege asyryldy.

Qazaqstan reformany óz betinshe 1993 jyly qarasha aıynda ulttyq valútany kirgizýimen birge júrgize bastady.

Qazaqstan  respýblıkasynyń daǵdarysqa qarsy sharalar men áleýmettik – ekonomıkalyq reformany tereńdetý baǵdarlamasynda basym baǵyttary myna salalarǵa arnalǵan: energetıka, metalýrgıa, halyq tutynatyn taýarlar, azyq-túlik jáne komýnıkasıa (baılanys, temir jol transporty) salalary. Osyndaı bastamalardyń nátıjesi: 1996 jyldyń aıaǵynda óndiristiń quldyraýy toqtatyldy. Energetıka, metalýrgıa kásiporyndardy kóterý úshin sheteldik ınvestorlardyń tikeleı ınvestısıasyn tartty.

Ótpeli ekonomıka jaǵdaıynda memlekettik kásipkerlik erekshe sıpatqa ıe bolady. Memlekettiń zańdy tulǵa retinde jańa fýnksıasy – kásipkerlik qabiletti ıgerý qajettiligi.

Kásipkerlik qyzmettiń damýynyń  ekonomıkalyq negizi memlekettik menshik bolyp tabylady. Qazaqstan respýblıkasynda 2001 jyldyń basynda memlekettik  kásiporyndardyń úlesi olardyń jalpy sanynda 23,5% qurady.

Memlekettiń osyndaı úlesi ulttyq ekonomıkanyń damýy úshin qajet qyzmetter men taýarlar shyǵarýshy ózderiniń menshikti  kásiporyndarynyń  bolýyna jáne bir ýaqytta memleket búdjetin toltyrý úshin qajet aqshalaı qarajat tabýyna múmkindik berdi.

Osynyń eń kúrdeli mysaldary:

-    Qazaqstannyń keń óndirý, otyn – energetıka men metalýrgıa keshenderiniń asa iri ónerkásiptik  óndiristerin tólem tóleı almaýshylyqtan qorǵap, dál  ýaqytynda shetel kapıtalyn  tarta biledi;
-    1996 jyldyń basynda Qazaqstan terıtorıasy arqyly ótetin Eýrazıa temir joly boıynsha tranzıstik, júk jáne konteınerlik tasymalǵa qatysty Evropa pen Azıanyń jeti memleketteriniń arasynda  qujattarǵa qol qoıylýy boıynsha memlekettiń qyzmeti  kórindi.  Qazaqstan terıtorıasy arqyly tórt transkontınentaldy temir jol magıstraldary ótedi:

1.    Transazıa (Qytaı-Qazaqstan-Túrkıa),
2.    Eýrazıa (Qytaı-Qazaqstan-Reseı-Eýropa),
3.    Ortazıa men Aqtaý teńiz porty arqyly Batys magıstraly,
4.    Eýropa – Skandınavıa- Iran – Parsy  shyǵanaǵy arasynda júkterdiń tasymaldaý ýaqytyn qysqartýyn qamtamasyz etetin «Soltústik – Ońtústik» joba qaralýda.
Osy  kelisimniń mańyzdylyǵy: barlyq magıstraldar boıynsha qosymsha jumys oryndaryn qurýǵa, joǵary tabyspen qamtamasyz etýge jol ashady.

Ádebıetter

1. B.Q.Jakenova,Menedjment negizderi.Astana.: Folıant,2007j. 15-19 better.
2. S.Toıkın.Marketıń negizderi. Astana: Folıant,2008j
3. Internet málimetteri

---