InfoHub Logo

Qazaq jurtynan Edige degen er shyqty.

Edige degen er eken,
Eldiń qamyn jer eken,
El shetine jaý kelse:
«Men shyǵaıyn! — der eken.
Edige degen er eken,
Eldiń qamyn jer eken,
Ózinen bir jasy úlken bolsa,
«Ǵazızim, siz bilesiz», — der eken.
Edige degen er eken,
Eldiń qamyn jer eken,
Ózinen bir jasy kishi bolsa,
«Botam, sen tura tur,
Men aıtaıyn», — der eken.
«Edige degen er dúrmin,
Úzilmes jibek kendirmin.
Ózi bilmegenge,
Bilgenniń tilin almaǵanǵa —
Emennen shoqpar shekesine
Shyq etkizetuǵyn men dúrmin», —

deıdi eken. Altynnan shúmegi, kúmisten túbegi bar besikte jatqan bala kúninde bireý taýyp alyp, Túrkistanda Toqtamys hanǵa aparyp berip, sonan Toqtamys asyrap, asyq oınap júrgen bala kúninde ol Toqtamystyń bergen tóresin buza bergen eken.

Munyń áńgimesi qazaqta bir úlken kitap edi. Bul kúnde eski sózdi jurt umytyp, tyńdaýshy joqtyǵynan aıtýshy azaıyp ketti. Bir buzǵan tóresin sóıleıik.

Toqtamys zamanynda bir adamnyń jeti balasy bar eken. Ózi ólip, jalǵyz eshkisi qalyp, jeti balasy qalypty. Sonda tiri júrgen eshkini tirideı jeteýi úlesip alyp, menshiktesipti. Basyn bireýi alypty. Eki kózin bireýi alypty. Tórt aıaǵyn tórteýi alypty. Ózge denesin bireýi alypty. Sonda bul eshkiniń eń kenjesine tıgeni artqy aıaǵynyń bireýi eken. Sol kenjeniń sybaǵasyna tıgen aıaǵy aqsap, oǵan burysh, totyıaıyn salyp, shúberek orap qoısa, sol shúberek bireýdiń shyǵaryp tastaǵan kúlin basýmenen, ishinde qalǵan ottan tutanyp, sonan baryp bireýdiń eginine jaıylyp tutanǵan shúberekten ot alyp, egin órtenip ketip, egin ıesi jeteýimen daýlasyp, Toqtamysqa kelse, Toqtamys han shúberek oraǵandy kináli qylyp, eginniń tóleýin jalǵyz soǵan buıyrypty. Ol beıshara zarlap, botadaı bozdap kele jatqan soń, asyq oınap júrgen Edige surapty. Sonan ol bastan-aıaq áńgimesin aıtqan soń, jeteýin birdeı shaqyryp alyp:

— Han munyń tóresin bilmeı bergen eken. Munyń tóresi ol emes, mynaý: bas bastamasa, kóz kórmese, saý úsh aıaq júrmese, ózi júrýge jaramaı qalǵan, kóterip júrgen aqsaq aıaq qaıda barady? Munyń tóleýine bul kináli emes. Bastaıtuǵyn bas ıesi, kóretuǵyn kóz ıesi, júretuǵyn saý úsh aıaq ıesi — solar kináli, — deıdi.

Muny bular qaıta Toqtamys hanǵa baryp aıtyp, jurt bul sózdi qostapty. Neshe jerden Toqtamystyń tóresin buzyp, tóre bere bergennen, Toqtamys han qıanat qylyp, sol qıanatyn sezip, qashyp ketip, aqyrynda aınalyp kelip Toqtamys handy shapqanda, Toqtamys qashyp, jalǵyz balasy Nuralyny:

— Osyny óltirmeı qaıtpa! — dep, sońyna salyp jiberip, bir qopanyń ishine jalań aıaq kirip ketkende, aıaǵyn qamys jaralap, sol qanaǵan qannyń izimen baryp taýyp óltirgen.

Sonda Nuraly keterinde: «Toqtamystyń bir qyzyn maǵan qoı!» — dep, ákesine tapsyryp ketken eken. Toqtamystyń hanymy muny estip, ákeli-balaly ekeýin araz qylý úshin, sol qyzdy jasap túrlentip, Edigeniń ózin qyzyqtyryp:

— Bala sizdeı bolǵansha, neshe qyz tabylmaıdy?! Bul meniń balam, ózińizge laıyq bala! — dep, qyzyn Edigege qosyp[ty].

Sonan Nuraly qaıtyp kelgende, ózi menshiktep ketken qyzdy ákesiniń alyp qoıǵanyna ókpelep, ákesin kerek qylmaı, tastap ketip qalǵan. Sol Toqtamystyń elin shapqanda, Toqtamystyń bir kúńi jańa bosanyp, erkek bala taýyp jatyr eken. Jańa týyp jatqan jas náresteni aıap, bir qula bıe bergen eken: «Sútin saýyp iship, balańdy asyra», — dep. Sol bala er jetip, Keıqýat atanyp, at arqasyna mingende, Toqtamystyń qanyn izdep, Edigege qaraı bet alyp júrdi deıdi. Edigeniń qartaıǵan kezi eken. Keıqýat qarsy ushyrap, qarýlasaıyn degende, Edige aıtqan eken:

— Qýlyq týǵan qulasha
At bolaryn bilmedim.
Kúńnen týǵan Keıqýat
Jat bolaryn bilmedim.
Qýlyq týǵan qulasha
At bolaryn bilgende,
Kúńnen týǵan Keıqýat
Jat bolaryn bilgende,
Noqtada basyn kespes pe em?
Jórgekte kózin tespes pe em?! —

degen eken. Sonan soń Keıqýat:

— Men týyp jatqanda: «Balańdy asyra» dep, qula bıeni berip ketken jaqsylyǵyń bar edi. Sol úshin saǵan qarý jumsamaıyn. Qatyn bolsań, kúle-kúle júrersiń. Er bolsań, shabyńnan jarylyp ólersiń! — dep júre beripti.

Sonan soń Edige:

— Áı, bárekeldi! Áttegen-aı, sol sharanaǵa bylǵanyp jatqanda, munyń kózin joǵaltyp ketsem, maǵan bul tosý bolmas edi-aý! osy sózin ótkizip ketkeni urǵannan jaman boldy-aý! — dep, qusa bolyp jarylyp ólipti.

Nuraly qatyn alyp, balaly bolǵan eken. Sonda Nuralynyń kelinshegi jas balany besikke bólegende, jórgeginiń arasyna sheńgel tósep bóledi deıdi. Bala shyryldap tań atqansha jylap shyǵady deıdi. Sonda Nuraly:

— Bala nege jylaı beredi? — dep surasa:

— Jórgeginde tikenek ol-pul bar shyǵar. Sonan tynyshsyzdanyp jylaıtuǵyn shyǵar, — deıdi eken.

Onda Nuraly aıtady eken:

— Jórgegin tazalap, tikenek, ol-pulyn aryltyp, nege bólemeısiń? — dep.

Onda kelinshegi aıtady eken:

— Ýaı, táıiri-aı, áke Edigedeı-aq bolar, bala Nuralydaı-aq bolar. Nuraly Edigege ne kórsetti? Bul saǵan ne kórseter deısiń?! — deıdi eken.

Muny kelinsheginen estigen soń, Nuralyǵa oı túsip, attanyp, Keıqýattan baryp ákesiniń kegin aldy deıdi.

Edigeniń óziniń turaq qylǵan jeri Ulytaý, Kishitaý eken. Ózi tirisinde ósıet qylǵan eken:

— Men qashan ólsem, súıegimdi Qarataýdyń Myńjylqy degen taýynyń túbinde Sozaq degen qorǵannyń kúnbatysynda Babaı Túkti Shashty Ázız atam bar, sonyń qasyna aparyp qoıyńdar! — dep.

Sol ósıeti boıynsha, er Edigeniń súıegi sol jerge qoıylǵan eken. Bul sózdi keshe Jalań aıaq Ashdúr aıtyp, ol kisi de ózin sol jerge qoıdyrǵan eken.

---