InfoHub Logo

Er Edigeden estigenimdi sóıleıin. «Er Edigeniń sózi» dep, qarıalar taqpaq qylyp aıtyp otyrýshy edi:

Edige degen er eken,
Eldiń qamyn jer eken,
El shetine jaý kelse,
«Men shyǵaıyn!» — der eken.
Edige degen er eken,
Eldiń qamyn jer eken,
Ózinen bir jas úlken bolsa:
«Ázızim, siz bilesiz!» — der eken.
Edige degen er eken,
Eldiń qamyn jer eken,
Ózinen bir jas kishi bolsa:
«Botam, sen tura tur, men sóıleıin!» — der eken.
«Edige degen er dúrmin,
Úzilmes jibek kendirmin.
Ózi bilmegenge,
Bilgenniń tilin almaǵanǵa:
«Emennen shoqpar shekesine
Shyq etkizetuǵyn men dúrmin!» —

deıdi eken. Qazaq «Úsh júz» degen atqa ilinbeı, eldiń jurttyǵy kózge kórinip, bilinbeı júrgen kúnde qazaq ortasynda «Babaı Túkti Shashty Ázız» delingen dıýana bolypty. Qarataý mańaıynda Myńjylqy degen taýdyń baýyrynda bir bulaqty dara alyp, namaz oqýy úshin menshikti meken-jaı qylyp júripti. Bir kún[i] tań sárinen alań-qaraqta dáret alaıyn dep kele jatsa, úsh jalańash qyz sýǵa shomylyp, birine-biri sý shashyp oınap júr deıdi. Buryn jalańash áıel kórmegen dıýana qalpaqtaı túsip, talyp qalypty. Manaǵy úsh qyzdyń biri de qalpaqtaı túsipti. Sóıtse, olar peri patshasynyń qyzdary eken. Aqqý bolyp, saý eki qyz talǵan qyzdy kóterip alyp ushyp ketipti. Eline, jurtyna aparǵan soń, baqsy-balgerlerin jıdyryp, bal ashtyrǵan eken:

— Adamzattan shyqqan áýlıeniń nazary túsken eken. Sol áýlıe ózi jazyp bosatpasa, basqanyń qolynan kelmeıdi! — degen soń, ushqyr perilerdi jumsap aldyrypty:

— Toqtylyq tony joq, jalań but, jalań aıaq. ón boıynda kórgen jan jırenbeıtin jeri joq, kisi kórerlik túri joq, bir sumpaıy! — deıdi, — Qudaı jumysyn túsirgen soń, amal bar ma?

— Myna qyzymdy jazyp, ońaltyp berińiz! — depti.

— Meniń seniń qyzyńda ne aqym bar? ózińde ne aqym bar? Bular dáret alatuǵyn sýyma shomylyp, sýymdy aramdap ketti. Jáne men talyp qalyp, sol tań namazym qaza boldy. Ómirimde bir namaz qaza qylǵan joq edim, sonyń ornyn toltyr! — depti.

— Olaı bolsa, bir qara toqty esebinde osy qyzym[dy] óziń al! — dep, qyzyn dıýanaǵa qosyp, ekeýin bulaqtyń basyna aparyp tastatypty.

— Mynaý qatyndy bolyp ońǵan jeri joq. Anaý baıly bolyp, ne qyzyq dáýren súrdi deısiń? Uıqy-tuıqy, qıqy-jıqy, myjyqy-tyjyqy bir ómir daǵy. Dıýana:

— Baıaǵyńdaı jalańashtanyp, deneńdi kórset! — dep, qıǵylyqty salypty. Peri qyzy ózge tilin alsa da, bul tilin almapty. «Erkek ashýlansa, jaman bolar!» degen bar ǵoı. Dıýana tura sala sabapty. Tushshy etine ashshy taıaq ótken soń:

— Meniń jalańash denemdi kórgen soń, óziń sileıip, talyp qalatuǵyn ediń. Ony bilmediń. Men senen bala tapsam, mendegi nur, jaryq sáýle sol balaǵa ketetuǵyn edi. Sonan soń kórýiń kerek edi. Oǵan shydamadyń, asyqtyń. Endi men saǵan joq, sen maǵan joqsyń. Men senen ekiqabat júkti bolǵan edim. Erkek ul týady. Týysymen besikke bólep, osy sýdyń basyna ap kelip tastaımyn. Altynnan shúmegi, kúmisten túbegi: belgisi
sol bolar! — deıdi de, aqqý bolyp ushyp kete berdi deıdi.

Dıýana muny eleń qylyp kúzetip júre me? Qyz balany ýáde boıynsha besigimen alyp kelip, tastap ketti deıdi. Ústine kez bolyp taýyp alǵan bireý Túrkistanda noǵaılynyń hany Toqtamys hanǵa aparyp berip, Toqtamysqa asyrandy bala bolyp, sonyń qolynda ósipti.

Muny ertegi qylyp sóıleýshiler ár túrli sóıleıdi: «Aqymaqtyń tizgini — qulaǵy. Ǵaqyldynyń tizgini — kóńili. Aqymaq ne nárseni estise, estigenine qanaǵat qylady: qatyqtaı qatyp, sútteı uıyp, tura qalady. Ǵaqyldy ne nárseni estise, estýine qanaǵat qylmaıdy, ǵaqylyna salyp,
kóńiliniń daýalaýyna toqtaıdy».

Burynǵylardan qalǵan ońýly sóz bar: «Batyr degen — bir baraq ıt. Eki qatynnyń biri tabady. Bı degen — aq sharıǵat. İlýde bir-aq qatyn tabady!» — degen. osy Edigeni Toqtamys hannyń tóresin buzyp, tóre beretuǵyn bı de qylyp qoıady. «Betine jan par kelmeıtuǵyn er de, batyr da qylyp qoıady. «Eki qylysh bir qynǵa syımaıdy. Eki tileý bir kóńilge syımaıdy». Men ózim Edigeni er dep, batyr dep, ábden bilemin. «Bılik aıtty» degenge nanbaımyn.

Kim bolsyn, ol bolsyn, Toqtamys hannyń: «Ózińnen týmaı ul bolmas, satyp almaı kul bolmas!» — dep, kózin joıyltýǵa qastyq oılaǵanyn bilip, sezip qalyp, qashqany ras. Sonda artynan: «Shaqyryp kel!» — dep Keńestiń uly Keńjanbaıdy jibergende, er Edigeniń Keńjanbaıǵa aıtqan sózi:

— Keńestiń uly Keńjanbaı,
Aqylyń joq...janbaı.
Han emes ol — q...m ǵoı,
Kim ekeni maǵan aıan ǵoı!
Óziń aman qaıtsa[ń],
Baryp oǵan aıtsa[ń] ne?
Bu barǵannan bararmyn,
Satemir hanǵa bararmyn.
Qansha joldas bolsa da,
Kereginshe alarmyn.
Qaıtyp kelip elińe
Tebingiden ter kelip,
Qabyrǵadan qan kelip,
Búlinshilik salarmyn.
Kúnikeıdeı kóriktińdi,
Tinikedeı tektińdi
Neke qımaı, mal bermeı,
Qatyndyqqa alarmyn!
Sýaryp qanmen jerińdi,
Búldirip shaýyp elińdi,
Qylyshymdy sýaryp,
Josadaı qanǵa malarmyn! —

dep, júre bergen eken.

Osy kele jatqan betinde qalmaqtan shyqqan Qaratobyn Satemir hannyń qyzyn alyp barady eken. Soǵan kez bolyp, Qaratobyn alypty óltirip, qyzdy aıyryp alyp, Satemir hanǵa barǵan soń, Satemir han Edigege qyzyn berip, jer qaıysqan qol alyp kelip, Túrkistandy shapty, talady. Toqtamys han basyn alyp qashyp ketti. Segiz uly bar eken, olar da qashyp ketti. Sonda er Edige qatyndy bolǵan soń, bala týyp, balasynyń atyn Nuraly qoıyp, sol Nuraly Túrkistandy shapqanda, ózimen birge eken. Jalǵyz balasy Nuralyny:

— Toqtamystyń basyn kespeı, kózin tespeı, qaıtýshy bolma! — dep, sońyna salyp qoıa beripti. Sonda Nuraly ákesine qatty tapsyryp aıtyp ketipti:

— Toqtamystyń eki qyzynyń birin óziń alsań, birin maǵan qoı! — dep.

— Jaraıdy, balam, Toqtamystyń qarashyǵyn jer ústinde qaldyrmasań, bolady! — depti.

Toqtamystyń hanymy muny estip, ákeli-balaly ekeýin araz qylý úshin eki qyzyn birdeı Edigeniń qoınyna salyp, baýyr bastyryp, óziniki qylyp menshiktetip qoıypty. Sonda Nuralynyń óshigip izdegeni sondaı, Toqtamys qaıda qorǵalap barsa, janyn qoıarǵa jer taptyrmapty. Ol zamanda Ámir Temir kóregen bar eken. O da Toqtamysty qorǵalata almapty. Toqtamys sol qashqannan qashyp, Ertis ótip ketipti. Bir qopaǵa baryp qorǵalapty. Jalań aıaq eken, aıaǵyn qamys tilip, qanap, sol qannyń aqqan izinen buljytpaı taýyp alyp, óltirip, qopanyń jaǵasyna súıretip alyp shyǵyp kómipti. Bul kúnde sol qopany «Baıan qopasy» deıdi. Basynda bir oba bar, «Toqtamystyń qara obasy» deıdi. Burynǵy zamanda sol obadan Toqtamystyń úzeńgisin taýyp alǵandar bolyp: «úzeńginiń keńdigi bul zamannyń atynyń basy syıyp ketetuǵyn eken!» desken eken. Kerekýge júz elý shaqyrym jerde «Shot» degen qala bar. Soǵan urymtal mańaılas deıdi.

Nuraly aman-esen qaıtyp, ákesiniń Toqtamystyń eki qyzyn birdeı alyp qoıǵanyn estip, ákesin kórmesten, araz bolyp ketipti. Toqtamystyń hanymy oılaǵanyn orynǵa keltirip, ákeli-balaly ekeýin ómirinde birin-biri kórmesteı qyldy.

Já, bul Túrkistandy shaýyp talap jatqanda, Toqtamystyń bir kúńi jas bosanyp, er ul taýyp jatyr eken. Er Edige sony kórgen soń:

— Baıǵus músápir, balańdy óltirip alma! — dep, qýlyq qulyndaǵan qula bıeni berip ketken eken. Sol bıeden týǵan qulyn at bolyp, kúńnen týǵan ul azamat bolyp jáne sol balanyń aty Keıqýat bolyp, Edigeniń qarta[ıa] basqan kezi bolyp, jalǵyz balasy Nuraly qaıtyp qarasyn kórmesteı bolyp ketkenin ábden bilip, Toqtamystyń kegin Edigeden alý úshin Keıqýat atqa mindi deıdi. Sonda Edige men Keıqýat kezdesip qalǵanda, Edige sóılegen eken:

— Aı, bárekeldi, qap, áttegen-aı!
Qýlyqtan týǵan qulasha
At bolaryn bilmedim.
Kúńnen týǵan Keıqýat
Jat bolaryn bilmedim.
Qýlyqtan týǵan kulasha
At bolaryn bilgende,
Kúńnen týǵan Keıqýat
Jat bolaryn bilgende,
Noqtada basyn kespes pe em,
Jórgekte kózin tespes pe em?! —

degen eken deıdi. Sonda Keıqýat:

— Men sharanada jatqanda, shesheme: «Balańdy óltirip alma!» dep, qula bıe bergen ekensiń. Qartaıǵan eken ǵoı dep qorlap, saǵan qarý jumsamaıyn! Qatyn bolsań, kúle-kúle júrersiń. Er bolsań, shabyńnan jarylyp ólersiń! — dep, júre bergen eken deıdi.

Endi Edige qansha júredi deısiń, shabynan jarylyp óldi ǵoı! Edigeniń ólgenine kim kúıinedi?! Toqtamystyń eki qyzy — jas toqaldar, sheshesi men úsheýiniń oılaǵany qabyl boldy. Pendede jalǵyz-aq Nuralynyń kelinshegi, Edigeniń kelini sol kúıindi boldy deıdi. Baıyna pálen-túgen deýge bata almaıdy. Sonda bul kelin paqyrdyń besikte balasy bar eken. Óshin baladan alatuǵyn boldy. Balany bólegende, jórgegine sheńgel tósep bóleıtuǵyn bolypty. Bala túni boıy uıyqtaı ala ma, zar-zar etip, shyryldap, qaqsap zarlap jatady deıdi. Nuraly kelinshegine:

— Bala munsha nege jylaýyq bolyp ketti? — deıdi. Onda kelinshek:

— Kim biledi, jórgegine sheńgel aralasyp ketti me? Sondyqtan jylamasa, deni saý, aýrýy joq, — deıdi.

— Shirkin, balany kútpeısiń, sheńgelin aryltyp, tazalap, arshyp, bóleseń bolmaı ma? — deıdi eken.

— Bala qansha bolǵanmen, Nuralydaı-aq bolar, áke Edigedeı bolar. Nuraly Edigege ne kórsetti? Bu da saǵan ne kórseter deısiń?! — depti.

— Iapyrym-aı, meniki adasqandyq eken ǵoı. Qoınymda qushaqtap jatqan qatynyma ersi kóringeni tamam jurtqa da sondaı ersi kóringen qylyq eken ǵoı! — dep, tura attanyp, Keıqýattan ákesiniń kegin alypty deıdi.

Baıaǵy Toqtamystyń segizi Edil ótip ketken eken. Olardyń qolynan ne keledi? «Osy sender aıǵyrdyń boǵyndaı úıilip-tógilip, ne ǵyp júrsiń — deýshilerge:

«Edil tońsa, kim ótpes?! Edige ólse, kim qaıtpas deısiń?!» degen sózderi mátel bolyp, Edil boıyndaǵy jurttyń aýzynda qalypty.

Er Edigeniń ózi turaq qylǵan jeri Ulytaý, Kishitaý eken. ózi ólerinde ulytaýdyń basynda otyryp, Keıqýattyń sózinen qusa bolyp, jarylyp ólgen eken. Sonda ólerinde aıtqan eken:

— Meni bul jerge jer qazyp kómbeńder! Qorǵan tas qalap qoıyńdar! Nuraly jer ústinde bar bolsa, «at aınalyp-qazyǵyn, tıirmen aınalyp, shúmegin tabar» degendeı, bir tabar. Sonda meni Qarataýdyń baýyrynda, Qaraqalpaq atasy Sozaqtyń qara obasynyń qasynda, Babaı Túkti Shashty Ázı[z] atam bar, sonyń qasyna aparyp qoısyn! — degenimen, denesin sonda aparyp qoıǵan eken. ulytaýdaǵy amanat qoıǵan jaıyn «Aqmeshit áýlıe» dep atap ketipti. Bul sózdi keshe Kereıitten shyqqan Sarysopynyń balasy Jalańaıaq Ázder sóılep, ol áýlıe de ózin sol jerge qoıdyrypty.

---