InfoHub Logo

Ǵylymnyń ádisnamasy árqashan ǵylym fılosofıasymen jáne tanym teorıasymen (gnoseologıa), sondaı-aq jalpy logıkamen jáne ásirese ǵylym logıkasymen organıkalyq baılanysta boldy. Tanymdyq oılaý men ǵylymı-tanymdyq árekettiń rasıonaldy-refleksıalyq áreketiniń osy túrleriniń barlyǵy bir-birimen tyǵyz baılanysty jáne olardyń kez kelgen jasandy demarkasıasynyń múmkin emes jáne ónimsiz bolýy ekitalaı. Osyǵan qaramastan, barlyq osy pánderdiń jalpy kontekstinde ǵylym ádisnamasy tujyrymdamasy ǵylymı qyzmettiń naqty tájirıbesine barynsha jaqyndatýǵa, ǵylymı bilimdi qurýdyń konstrýktıvti áreket ádisterin anyqtaýǵa jáne artıkýlásıalaýǵa baǵyttalǵan.

Ǵylymı tanym – adamnyń shyndyqty ıgerýi zertteýshiler arasyndaǵy ózara árekettestiktiń quraldyq deldaldyq prosesine aınalatyn qyzmettiń ınstıtýsıonaldy bekitilgen túri. Mundaı ózara árekettestiktiń tıimdiligi, demek, ǵylymnyń qaıta óndirilýi men damýy ǵylymı-tanymdyq prosesti júzege asyrý ádisteri bolyp tabylatyn turaqty kognıtıvtik tájirıbeniń arqasynda múmkin bolatyn tanymdyq tájirıbe men bilimdi jınaqtaý jáne berý arqyly qamtamasyz etiledi. Ǵylymı ádisterdiń júıeli túrde damýy ǵylymnyń áleýmettik júıe retinde qalyptasýy men damýynyń eń mańyzdy sharty bolyp shyǵady. Ǵylymı ádisterdi qoldaný ǵylymı zertteý prosesin potensıaldy qaıtalanatyn prosedýraǵa aınaldyrady, bul zertteý nátıjeleriniń senimdiligin qamtamasyz etý turǵysynan prınsıpti mańyzdylyqqa ıe, óıtkeni sońǵylary tekseriletin parametrlerge aınalady. Sonymen qatar, ǵylymı zertteýlerdi qalyptasqan jáne túrlendirýge jatatyn ǵylymı ádistermen deldal etý ǵalymdardy daıarlaýǵa múmkindik beredi jáne ǵylymnyń kásibı maman retinde qalyptasýyna jaǵdaı jasaı otyryp, ǵylymı-tanymdyq prosesti mamandandyrýdyń alǵysharty bolyp tabylady. eńbek bólinisiniń kúrdeli júıesi bar jáne sonyń arqasynda ǵylymı-zertteý resýrstaryn shoǵyrlandyrýǵa jáne úılestirýge qabiletti ınfraqurylym.

Qazirgi ǵylymı tanym – shyndyqty túsiný, túsindirý, boljaý jáne túrlendirý maqsatynda ǵylymı bilimdi qalyptastyrý men paıdalanýǵa qatysty zertteýshilerdiń ózara áreketiniń kúrdeli prosesi. Qazirgi ǵylymdaǵy zertteý qyzmetiniń mamandanýy ǵylymı-tanymdyq prosesti júzege asyrý ádisterin saralaýdy boljaıdy. Onyń ústine sońǵysynyń árekettiń birtutas, syzyqty emes bolsa da qurylymy aıasynda qaıtalaný múmkindigi mundaı ádister ǵylymnyń damý barysynda jasalǵan tanym quraldarynyń alshaq jıyny emes, fýnksıonaldyq jaǵynan ózara baılanysqan tanymdyq tájirıbelerdiń jıyntyǵy ekenin kórsetedi.

Qazirgi ǵylymdaǵy ádistemelik zertteýler ádette jalpy, jeke jáne arnaıy bolyp bólinedi:

Ǵylymnyń jalpy ádistemesi naqty ǵylymı pánderdiń qaısysynda alynǵanyna qaramastan, ǵylymı bilimdi negizdeý máselelerin zertteıdi. Onyń ortalyq máseleleri: túsindirý jáne túsiný sıaqty ǵylymı tanymnyń ámbebap operasıalaryn, sondaı-aq ǵylymı bilimdi negizdeý tásilderin zertteý; ǵylymı tujyrymdar júıeleriniń (ǵylymı teorıalardyń) qabyldaý krıterıılerin (nemese barabarlyǵyn) taldaý; ǵylymı oılaý koordınattary retinde qoldanylatyn kategorıalar júıesin zertteý; jaratylystaný men mádenıettaný arasyndaǵy aıyrmashylyqtar; ǵylymı bilimniń birligi máseleleri.

Ǵylymnyń jeke ádistemesi jeke ǵylymdardyń nemese olardyń tar toptarynyń tıisti pánderdiń kognıtıvtik keńistikterinde usynylatyn ádisnamalyq máselelerin zertteıdi. Bul ádistemeniń kólemine, mysaly, fızıka ádistemesi, bıologıa ádistemesi, tarıhı qatardaǵy ǵylymdar ádistemesi jáne taǵy basqalar kiredi. Sonymen, fızıkada da, bıologıada da túsindirý operasıasy qoldanylady; degenmen, kóptegen bıologıalyq túsiniktemelerde maqsat uǵymy qoldanylady, ol fızıkalyq obektilerge qatysty maǵynasyn joǵaltady. Maqsat nemese teleologıalyq, bıologıalyq túsinikteme degenimiz ne jáne ony nelikten fızıka, kosmologıa nemese hımıada emes, tek bıologıa ǵylymynda qoldanýǵa bolady? Teleologıalyq túsindirmeni ǵylymı zańdylyq turǵysynan basqa jaratylystaný ǵylymdaryndaǵy kádimgi túsiniktememen aýystyrýǵa bola ma? Osy jáne uqsas suraqtar jeke ádistemege jatady. Kez kelgen belgili bir ádisnamanyń sıpatty ereksheligi, ol belgili bir ǵylym nemese ǵylymdardyń tar toby úshin mańyzdy bola otyryp, basqa pánder úshin derlik qyzyǵýshylyq tanytpaıdy.

Ǵylymnyń spesıfıkalyq metodologıasy, keıde ádisteme dep atalady, naqty ǵylymı pánder sheńberindegi jeke operasıalarmen baılanysty ádistemelik aspektilerdi zertteıdi. Teorıalyq jáne empırıkalyq zertteýdiń pánishilik ádisteri, sonyń ishinde naqty zertteýlerdiń ádisnamasy, negizinen joǵary mamandandyrylǵan kognıtıvtik tájirıbeler bolyp tabylady. Ǵylymnan ǵylymǵa qaraı ózgeretin bul ádistemeniń kólemine, mysaly, fızıkalyq eksperıment júrgizý ádistemesi, bıologıadaǵy eksperıment ádistemesi, sosıologıadaǵy saýalnama ádistemesi, tarıhtaǵy derekkózderdi taldaý ádistemesi jáne t.b.

Ǵylym ádistemesin damytý

Bastapqyda ǵylym ádisnamasy tanym ádisteri týraly fılosofıalyq ilimi retinde qarastyrylady jáne logıkanyń quramdas bóligi retinde kiredi. A.Arno men P.Nıkolastyń «Port-Roıal logıkasynda» taldaý jáne sıntez ádisteri týraly ilim logıkalyq ilimniń sońǵy bóligi retinde túsinildi. Logıkanyń ádisnamalyq aspektisin sıpattaı otyryp, onyń avtorlary áli kúnge deıin aqıqat krıterıılerin ajyratpaıdy, kóbinese formaǵa emes, paıymdaýdyń ıntýıtıvtik anyqtyǵyna silteme jasaıdy. Olardyń kózqarasy boıynsha, aqıqatty kórsetýdiń tabıǵı tásili logıkalyq emes, sebeptik, sondyqtan «ıdeıalardyń tabıǵı baılanysyna» umtylý kerek. Tabıǵı emes paıymdaýdyń mysaly - janama dálelder. Port-koroldik logıka avtorlarynyń pikirinshe, tek teris usynystardy janama túrde dáleldeýge bolady, biraq bolmystyq usynystardy dáleldeý múmkin emes. Jekeden jalpyǵa qaraı qorytyndy shyǵarýǵa bolmaıdy. Tek tolyq ındýksıa bilimniń durys quraly bolyp tabylady. Barlyq matematıkalyq paıymdaýlar analıtıkalyq emes, tek alypsatarlyq jolmen belgili aksıomalar ǵana. Dáleldeý analıtıkalyqtyń belgisi: naqty jáne anyq emesti aksıoma retinde qabyldaýǵa bolmaıdy, biraq nomınaldy túrde belgili bolýy múmkin. Avtorlar anyqtamalar teorıasyn B.Paskaldan, al ádis týraly jalpy ilimdi R.Dekarttan alady. Avtorlar eki taqyrypty da jalpy logıkanyń «eń paıdaly jáne eń mańyzdy» bóligi dep ataıdy. Anyqtama bóliminde olar jalpy qoldanysqa sáıkes bolý jáne ataýdyń anyqtamasy men zattyń anyqtamasy arasyndaǵy qatań aıyrmashylyqty kórsetedi. Al ádis bóliminde olardyń eki túri kórsetiledi:

1) Shyndyqty ashýǵa qyzmet etetin taldaý (sheshý ádisi nemese oılap tabý);

2)Burynnan ashylǵan aqıqatty kórsetýge qyzmet etetin sıntez. Birinshisi, «arnaıy erejelerge qaraǵanda, aqyl-oıdyń túsinigi men zattardy durys baǵalaý qabiletinde», ekinshisi, máni boıynsha anyqtamalar, aksıomalar, dáleldeý jáne ádistiń ózi úshin erejelerdi qosatyn geometrıanyń aksıomatıkalyq ádisi. , ǵylym negizderine dekarttyq kózqarasty kórsetedi.

Sol sıaqty tanym ádisteri týraly ilimdi G.V.Leıbnıs, Hp. fon Volf jáne ishinara Dj. Dıirmen. Ras, Xr úshin. fon Volf jáne onyń mektebi, ádister týraly ilim praktıkalyq logıkanyń bóligi bolyp tabylady. I.Kanttan bastap, ádister týraly ilim logıkanyń quramynan oqshaýlanǵan, degenmen «Logıkada» I.Kant ádister týraly ilimdi logıkanyń bir bóligi retinde túsindiredi, ol «jalpy ǵylymnyń nysanyn túsindirýge tıis nemese bilimniń san alýandyǵyn ǵylymǵa biriktirý ádisi». Ádisteme bilimniń birtutas ǵylymı bilimge aınalýynyń aıqyndylyǵyna, beriktigine jáne júıeli túrde rettelýine ákelýi kerek. I.Kant taldaǵan ádisterdiń ishinde bilimdi logıkalyq jetildirý ádisteri (anyqtaý, kórsetý, sıpattaý, uǵymdardy logıkalyq bólý, analıtıkalyq jáne sıntetıkalyq ádister) bar. I.Kanttyń ádistemesi áli de logıkanyń bir bóligi bolǵanymen, onyń maqsaty men qurylymy bir mezgilde ǵylym ǵylymynyń bir bóligi bolyp shyqqandyqtan aıtarlyqtaı keńeıdi. «Taza parasat synynda» ol transendenttik ádisnamanyń mindetin taza parasattyń tolyq júıesiniń formaldy sharttaryn anyqtaý retinde ashyp, ony pánge, kanonǵa, arhıtektonıkaǵa jáne taza aqyl tarıhyna bóledi. Shyn máninde, transendenttik ádisnama ǵylymı-teorıalyq bilimniń júıelik formasyn qurý joldarymen aınalysady. Osylaısha, ádisteme kórsetý ádisterimen emes, teorıalyq bilim júıesin qurý ádisterimen birdeı. Bul tásil G.V.F.Gegel úshin qolaısyz. Logıkanyń ǵylym retinde quramynda ol tek ǵylymı ádisti ǵana emes, sonymen birge ǵylym uǵymynyń ózin de qarastyrýdy qamtıdy. Ádis ilimi ol úshin kórsetý ádisterin taldaý ǵana emes, «osy ádistiń qozǵalysy — máseleniń mánin qozǵaý bolyp tabylady», al ádis «óziniń mazmunynyń ishki ózindik qozǵalysynyń formasyn bilý». Sonymen, logıka dıalektıkamen jáne ǵylymı tanymnyń kategorıalyq qurylymyn zertteýmen sáıkes keledi, al ádistiń ózi maǵynaly túrde túsinilip, ǵylymı-teorıalyq bilimniń ámbebap kategorıalyq túrinde ózdiginen qozǵalý formasy bolyp shyǵady. G.V.F.Gegeldiń pikirinshe, ádis syrtqy forma retinde emes, «barlyq obektıvtiliktiń jany» retinde «ózin-ózi taný retinde ózin-ózi taný uǵymy retinde qarastyrylýy kerek. obekt sýbektıvti de, obektıvti de júıege deıin keńeıip, abstraktili anyqtamalardan total-tutas júıege kóterilýde ashylady». Sonymen G.V.F.Gegeldegi ádis týraly ilim logıkamen jáne ǵylym ǵylymymen sáıkes keletin metafızıkanyń bir bóligi bolyp shyǵady.

Danat Janataev, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń dosenti, fılosofıa ǵylymdarynyń kandıdaty;

Saılyǵara A., Japar D., Shámilhan A., Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń magıstranttary

---