InfoHub Logo

Esqojanyń Jarylǵap degen rýynan, ataqty Qarash batyrdyń urpaqtary Moldabek Jetibaı balasy 1944 jyly 26 tamyzda bizben áńgimelesti. Bul kisi Jambyl aýdany «Oktábr» kolhozynda turady. Jasy 60-tardyń shamasyna kelgen adam.

Jambyldyń jas kezinde de, keıingi ýaqyttarda da jaqsy biletin, kóp kezdesken, birneshe májilisinde bolǵan adam. Moldabek qart: «Jambyldy erekshe oıymda qaldyrǵan bir - eki toptaǵy sózderi boldy», — deıdi. «1906jyly Kúnshyǵys Kástek bolysyna qaraǵan elde ulan - asyr bir úlken daý boldy. Bul daý Batys Kástek bolysyna qaraǵan Botbaı degen kisiniń Álfıa degen sulý qyzyn Shyǵys Kástek bolysyna qaraǵan Shalabaı Kemperek balasy quda bolyp aıttyrǵan edi. Qyz artynan kúıeýin mensinbeı, Yrǵaıty bolysyna qaraǵan Qasqaraý rýynyń Qurmanqul Solty balasy degen jigitpen qashyp ketti. Osydan el eger bolyp qatty barymtalasty. Eki arada san adam soqqyǵa jyǵylyp, ózara qazaqshylap bitige kele almaı, jumys qaladaǵy úıezge aryz berilip baryp, soǵan tireldi. Sodan eki jaq ta Almatyǵa shaqyrylyp, qalaǵa Esqoja, Ekeıden 400 kisi, Dýlattan 500 kisi, 900 kisi bardyq. Eki eldiń adamy birine biri jaqyndasyp qalsa, janjal shyǵyp ketedi dep, qarýly strajnıkter qalaǵa eki kóshemen alyp kirdi.

Eki jaqtyń adamdary keńse aldyna kelip eki jar bolyp otyrdy. Sonda Shapyrashty tobynyń ishinde Jambyl da keldi. Jambyldyń saqal-shashyna aq kirip ulǵaıyp qalǵan kezi edi. Úıez aldynda eki jaqtan kisi shyǵyp, daýǵa tústi. Tóle bıge kisi belgileýde Dýlat jaǵy Máńkeni qalady. Bul Janys rýynan shyqqan belgili jýan bolys bolatyn. Shapyrashty rýy Quttyq Seıittiń Qudaıbergenin qalady. Osyǵan eki jaq talas bolyp, kelise almaı kóp aıtysty. Sonda Jambyl julyp alǵandaı:

«Alasany atqa sanama,
Jaqsyny jatqa sanama,
Jamandy eske sanama,
Bir synaǵan jamandy
Eki qaıta synama,
Tiride kóńiliń qalsa,
Kózińe qum quıylsyn,
Ólgende ókinip jylama, —

degen. Máńkeni biz de jat kórmeımiz», — dedi. Sonda Shapyrashty jaǵy Jambyldyń osy sózinen Máńkege kelip toqtady. Máńke ózi qalap qasyna Taýtúrgen bolysyna qaraǵan Saımasaı degen kisini jáne Shala qazaq Myrqasym degen kisini, Ysty Qasabek degen kisini qasyna alyp bılik aıtty:

«Qyzdyń qalyń maly 100 jylqy.
50 jylqyny tabanda bersin,
50 jylqyny elge barǵan soń bersin,
áıtpese qyzdy osy jerde tórkinine qaıtarsyn.
Eki túıe, eki at aıypty qyzdy alyp qashqan
Qasqaraý rýy bersin.
Barymtay eki jaq ıire otyryp,
túzý sóılesip qaıtarasyń», —

dep bılik aıtty.

Qyzdy alyp qashqan Qasqaraý jaǵy malǵa kelgen bitimge qýanyp 50 jylqynyń aqshasyn sol jerde sanap berdi. Osymen bul daý aıaqtaldy. Sonda el: «Jambyldyń aıtqan bir aýyz sózi Máńkeniń moınyn óz aǵaıyny Qasqaraýǵa burǵyzbady, aýzyna qasıet qonbasa aqyn bola ma?» — dep tarqasty.

Onan soń 1910 jyldar shamasynda jaz jaılaý ústi edi. Qyrǵyz ben qazaq qatarlasa jaılaýǵa qonǵan kez. Boraldaı degen jerde Shabdanmen nemere Dalbaı degen qyrǵyzdyń manabyna as berdi. Bul asqa qyrǵyzdyń Sarybaǵys, Solty rýlary, qazaqtan Dýlat, Shapyrashtyny shaqyrǵan. Jaılaý keneresindegi el tegis bas qosty. Asqa tigilgen segiz úıge adam syımaı, qyrǵyzdar taǵy da ákelip kóp úı tikti. Asta 97 at báıge qosyldy. Bas attyń báıgesi 100 jylqy edi. Osy jıynda Jambyl boldy. Qyrǵyzdyń Solty degen rýynan shyqqan ataqty aqyn Qalmyrza da boldy. Bul ekeýin el aıtysady dep laqaptap kórip edi, Qalmyrza Jambylmen aıtyspady. Qyrǵyzdyń aıtys dep barǵan kisilerine Qalmyrza:

— Urýym bolat shertke
Uranym bolady Sarbaǵys,
Meniń munda júrgenim,
Manaptar sizge shoń namys.
Batyr Shabdan, Báıeke, Mámbetáli, Dúreke,
Tórteýiń turyp bar dediń,
Betegeli jer dediń, Berekeli el dediń,
Berse daǵy bermese, Bir jolǵa baryp kel dediń, —

dep, ózin elemeı kedeılikpen basqa jaqta, ıakı «Solty» ishinde júrgenin min kórip aıtqany bolsa kerek. Osy jóninen Jambyldan sózge jyǵyndy bolamyn dep qaǵyspaǵanyn da el osylaı dep jorydy. Sonda baıqadym, qyrǵyzdyń Qalmyrza degen sol kezdegi belgili úlken aqyny edi. Jambylmen aıtysýǵa ımengendeı boldy.

Bas attyń báıgesi úlken daý boldy. At 25 shaqyrym jerden jiberildi. Kómbege (sórege) Shabdannyń qunan tory degen aty men Shapyrashty Aqshal Myrzabek balasynyń sary qyzyl aty qatar kelip kirdi. Sóreden óterde sary qyzyl attyń moıyny ozyp shyqty. Biraq qyrǵyzdyń Báıeke degen manaby báıgeni qazaqqa bermeı daý aıtty. «Qazaqtar sary qyzyl atty joldan urlap qosty, áıtpese qunan torymen qaıdan talasyp kelsin ol», — dep, báıgeni bermeı otyryp aldy. At aıdaǵan qyrǵyzdyń Solty degen rýynyń belgili táýir jigitiniń biri Saǵymbaı degen adam edi. Ol sary qyzyl attyń jel túbine birge baryp, birge shaýyp qaıtqanyn aıtty. Ol sózge Báıeke toqtamaı, qyrǵyzdyń Boranbaı degen durys adamy (Manap emes, jaı qyrǵyz) ádildik aıtyp: «Qazaqtyń atynyń bagyna Báıeke bassyzdyq isteme, báıgesin ber», — dedi. Oǵan da Báıeke kónbeı, Boranbaı ekeýi sodan ushynyp, eregesip, birine biri pyshaq ala júgirdi, el áreń toqtatty.

Boranbaı: «Báıeke, ne betińmen tulpardyń baǵyna zorlyq qylasyń. Óziń qunan toryny joldan urlap qosyp otyryp», — dep, el aldynda moıyndatyp aıtyp saldy. Sonan Báıeke onan saıyn qyrǵyz, qazaq bolyp janjaldasyp kete jazdap, aıaǵynda: «Qapyń bolsa, eki atty qaıta jibereıin, báıgesine ózimniń qyzymdy tiktim. Shydasań, el aldynda sóz baıla. Sary qyzyl at meniki, qunan tory seniki» dedi. Aıaǵynda eki jaq senimdi adamnan kisi shyǵaryp, aıdaýshyny alyp Shabdanǵa baryp, aıdaýshynyń kýáligimen báıgeni qazaqtar aldy. Bas balýandy qazaq Dýlat rýynan barǵan Tolyqbaı degen jigit jyǵyp, eki bas báıgeni osy joly qazaq áketti.

Osy asta qyrǵyz, qazaqtyń basty kisileri Jambylǵa kóp óleń aıtyrtty. Tap ne aıtqanyn uǵyp qala almadym. Biraq eki attyń báıgesi talasqanda Báıekege kelip:

«Atyńnyń aty da qunan edi, ózi de shalaǵaılyǵyn istedi. Oınaǵanda taı ozady, shyndaǵanda at ozady» degen emes pe, qaıtesiń talasyp», — dep syqaqtap kúlgenin bilemin. Artynan qunan torynyn, urlap qosqany ashylyp, Boranbaıdan jyǵylyp turǵanda: «Er jigit tobadan jańylǵanda, ilgeri basqannyń ıti ottap, esiginen esek báıgi iliner», — degen. Bizdiń Myrzabek balasynyń áli beti qaıtqan joq. Beker talastyń», — dep mysqyldap, taǵy da sózben jeńdi. Jambyl osyny aıtyp turǵanda, Qalmyrza taǵy da Jákeńniń osyny aıtyp turǵanda, Qalmyrza taǵy da Jákeńniń qasyna kelip turyp, qyrǵyzdyń kóp kisilerine qarap jylap ketti.

Sondaǵy aıtqany:
Oınadym qarta, qumardy,
Bilmedim qudaı urardy,
Qalmyrza jyrshy kelip tur,
Sóıleıin dep ólip tur.
Bala qustaı tónip tur
Sarybaǵys, solty, saıaqtan,
Timtip kelgen soıaqtan,
Qurymana qur bolys,
El túzesin qaı jaqtan,
Qalmenniń uly Qalybaı,
Deıdiniń uly Salybaı,
Jeti kendek Boranbaı,
Jetilipti Ushańda
Jetkeleńi deıdi bı
Deıdiniń uly Salybaı,
Ol kishi inisin alypty tanymaı,
Lepestiń uly Qurmasyń,
Taqyrlap shapqan qyrmansyń,
Kúnde quran urǵansyń
Túnde quran urǵansyń,
Sen qaı jerde ýádede turǵansyń.
Ýádesi joq sendeıler
Árdaım ústip qur qalsyn», —

dep, attyń báıgesinen aırylyp, uıatty bolyp turǵan Báıekeni tabalap qoıa berdi. Qyrǵyzdyń as bergen aýyly Jambylǵa da, Qalmyrzaǵa da jol berip áreń toqtatty.

---