InfoHub Logo

Jambylmen zamany bir, aqyndyq terezesi teń aqyn — Dýlat ishinde Qasqaraý rýynan, onyń Sapyı, Botyı degen atasynyń ishinen shyqqan Maıkót balasy Sarybas aqyn. Sarybas aqyn 1845 jyly týǵan, birsypyra jasap kelgen aqyn. Sarybas Jambylmen de qatar júrip, san ret qaǵysyp óleń aıtysqan. Sarybas asa aıtqysh aqyn bolǵan. Baıǵara degen moldaǵa:

— Baı: «Má», — dese, «aý» , — deısiń,
«Bar ma?» — dese, «joq», — deısiń, —

jáne sol moldaǵa:

— Sen shýlaǵan jerden alasyń, —
Men dýlaǵan jerden alamyn.
Sen jylatyp otyryp alasyń,
Men kúldirip otyryp alamyn,
Sen júresiń bireýden kisi ólsin dep,
Men júremin sóz tyńdaıtyn ul týsyn dep», —

deıdi eken. Dinniń syryn, molda qulqynyn da ashshy ázilmen munan artyq qalaı aıtady (Kenen aıtýynan).

Ysty rýynan shyqqan Qýandyq aqyn, mekeni İle Boıynda Toparda, o da Jambylmen zamandas. Bul aqyndy Úmbetáli kórgen, kishkene sary sur kisi eken.

Máńke degen bolystyń aǵasy Ábdildaǵa as bergende, kóp at shaýyp, basyna oıaz kelipti. Asqa Sarybas aqyn, Qýandyq aqyn, Qulmambet, Shanshar aqyn, Jambyl, Qojantaı aqyn — bári jınalady. Aqyndar oıazǵa óleń aıtady. Qojantaı Merke boıynda Qoralas degen rýdan shyqqan, ol Jambyldan góri jasyraq bolǵan.

«Túıemdegi narymsyń,
Júgimdegi barymsyń,
Aspandaǵy juldyzym,
Mańdaıdaǵy qundyzym,
Danyshpanym, arystanym», —

degende, Sarybas aqyn onyń sózin aıaqtatpaı, dúrse qoıa beripti.

«Qudaı atqan Qýandyq,
Saqal-murty joq nemesiń,
Osy sıaqty ulyqty
Arystanym dep ıt-shoshqaǵa teńeısiń,
Qaıtadan aıtsań ne deısiń,
Shaıtanyńdy qaǵaıyn,
Qarjaýdaǵy kegimdi
Ulyq aldynda alaıyn.
Arystanym dep ulyqty,
Qýaıyn dep júrsiń-aý,
Qanjyǵalap tumsyqtan
Uraıyn dep júrsiń-aý.
Sypyryp alyp terisin
Bir túbektiń basyna
«Jaý atarlap» shyǵaıyn dep júrsiń-aý.
Túıemdegi narym dep,
Taqsyrymnyń tumsyǵyn
teseıin dep júrsiń-aý,
Jyńǵyldyny orap bir
kósheıin dep júrsiń-aý.
Qoshqarbaıdyń tuzynan
Eki qap túz artyp ap,
Sataıyn dep júrsiń-aý.
Basqa sabap júrmese,
Ulyqty órge qaraı
tartaıyn dep júrsiń-aý,
dep toıtaryp tastap, ózi:
— Jaýǵa sesti bolsyn dep
Bastyrmadyń mertińdi.
Doly bolyp óssin dep,
Kestirmediń syrtyńdy.
Taza baqtyq jurtyńdy,
Kóz aldyńda ózińdi ıt dep qorlaǵan
Tepkiletip shyǵarshy
Myna Qýandyq degen ıtińdi, —

dep bastyrmalatyp áketedi. Sarybastyń óleńin tilmash arqyly uǵynyp, oıaz Qýandyqty úıden tepkilep aıdap shyǵarady. Osyndaı óte aýyzdy, qıynnan sóz tabatyn, oılanyp oń aıttym degen aqyn sózin sheshendigimen teriske aýdaryp, egesken jerde ebin tabatyn Sarybas ta Jambylǵa kep oı salady. Osy aıtysta Jambyl Sarybaspen, Qulmambetpen birge bolady. Biraq óleń aıtty demeıdi.

Osy Sarybas aqynmen Jambyl aıtysy qashan bolǵanyn Kenen ashyp aıta almady. Joǵarydaǵy sóz Kenen aıtýynan. Jáne Kenen «Bul ekeýi aıtysqan joq, osynyń qaıdan shyqqanyn bilmeımiz», — deıdi.

Jambylmen ári qonysy qatar, ári zamany bir bolǵan Ámir aqyn. Ámirdiń súıegi Dýlat rýy ishinde Tileýqabyl atanady. Ámirdiń týyp ósken jeri — Ańyraqaı, bertinde Samsyǵa kelip mekendegen. Samsyda osy kúnde úlken kolhoz bar. Jambyl men Ámir óte jaqyn, aqyndyq munarasy qatar ósken. Óıtkeni Jambyldyń eń keıingi tańdap alǵan áıeli osy Tileýqabyl ishinde Itqara degenniń qyzy Hanymjar — Ámirlerdiń qaryndasy. Jambyl Tileýqabyldyń rýyn tegis qaıyn kórip, bárine erkeleıdi eken.

Soǵys bastalǵannan keıin Jambyl Samsy kolhozyna neshe ret kelip, tipti 1944 jyly qaınyma baramyn dep ádeıi kelip, eki kún bolyp ketipti. Dosmaǵambet Álimbek ulynyń úıine kelip qonyp, sonda otyryp sol aýyldyń basqa jerge uzatylyp, keıinnen tórkinine kelip bala-shaǵasymen otyryp qalǵan bir áıeldi baldyzym dep qaljyń aıtyp qasyna otyrǵyzyp:

— Baldyz deımin,
Sý jaǵalaı bitedi jalbyz deımin,
Jasym keldi toqsannyń segizine,
Jezdeń qalaı jatady jalǵyz deımin»,

dep óleń aıtyp, qaljyńdasqan kórinedi. Ámirmen de sondaı jylylyq, jaqyndyq isteri bolǵan kórinedi. Jambyl da, Súıinbaı da Ámirdi: «Átteń, aýzynda baty joq, astan qıar ete dilmar aqyn», — deıdi eken.

Ámirdiń sózderinde ár túrli kezeńderde Jambyl men Súıinbaıdan úlgi alǵan ashshy shaqpa da bar. Ámir Jambyldyń ári tustasy, ári shákirti sıaqty aqyn, óıtkeni Jambyl sóziniń izi Ámirde kóp kezdesedi. Sondyqtan biz bul jerde Ámir aqynǵa azyraq toqtalamyz.

Ámir erte kezde Ańyraqaı boıynda mekendep júredi. Óziniń násibi jarapazan aıtyp, buqpantaı óleńge kóp salynady. Sonan bir jyly Samsydaǵy eline kelip sonda qystap qalady (Samsy Uzynaǵashqa 25-30 kılometrdeı jer). Almatydan Táshkenge qaraı ótetin jol túsip, Samsyda beket salynǵan kez. Beketti ustap jáne asqana ashyp otyrǵan ózbek, uıǵyrlar bolady. Solarǵa Ámir balshyqtan úı salǵyzyp, jyly úıge kiredi. Eń alǵash Tileýqabyl ishinde balshyqtan úı salǵyzyp kirgen — Ámir aqyn. Shamasy 1905 jyldar bolsa kerek.

— Biz Samsyǵa keldik te tam saldyrdyq,
Samsydaǵy eldi biz tamsandyrdyq.
Kelgen-ketken kisige keń bolsyn dep,
Bas-aıaǵyn tam úıdi mol saldyrdyq.
Túıe júni bul bolmas qaıtqannan soń,
Eskermedik túıeni Samsyda jatqannan soń,
Kepıeti túıeniń uryp ketti,
Atandy ákep sıyrǵa satqannan soń, —

dep Ámir kıiz úıden shyǵyp tam úıge aýysqan kezdi, kóshpendilikti azaıtyp, qoldyń qara maly sıyrdy qunttap, shala jataq bola bastaǵan kezdi ádeıi sıpattaǵan.

Ámirdiń óz eli Tileýqabyl Shaǵataı degen rýmen bolystyqqa talasady. Bul kezde degen shtattyń kúsheıip, shardy dop alyp, pýly jetken kisi bolys bolǵan kez bolady. Osy saılaýda Ámirlerdiń aǵaıyny Joldybaı degen baıdyń Aqkúshik degen balasy aqshamen bolys bolady:

Nasybaı jarasady shaqshalyǵa,
Bolystyq ońaı boldy aqshalyǵa
Qaıyryp qyran búrkit baılap qoıdym,
Túlkini aldyramyn aqsaryǵa, —

dep óleń shyǵarady. Óıtkeni Tileýqabyl ishinde asa esti kisi, el qalaıtyn Úsembaı degen aqsaqal bolady, onyń maly joq, baımen talasa almaı otyryp qalady. Ámirdiń «Qyran búrkit qaıyryp baılap qoıdym», — dep júrgeni sol eken.

1911 jyly Samsyda birsypyra el quralyp, Jánibek degen molda meshit salady, ózi qajyǵa baryp keledi. Jánibekti el pir tutyp, qadirlep otyrǵanda, Ámir aıtypty:

— Ne boldy eken, Janeke, ańdyǵan qyz,
Olar kempir, shal boldyq siz benen biz,
Túnde turyp endi qyz izdeý túgil,
Esik aldyn etemiz kókpeńbek muz, —

dep Jánibektiń basyndaǵy syryn aıtyp ázildeıdi. Óıtkeni el pir tutyp otyrǵan molda Ámirmen bir úıge birge qonyp, bir jastyq istese kerek.

Uly júz ishindegi aqyndyqtyń bir túri jarshylyq isteý bolǵan.

1. Jarapazanshy (bul oraza aıynda el qydyryp jarapazan aıtady).

2. Jarshy (topta bireýdiń joǵalǵan malyn, dúnıesin jarlap, túsi, túgin aıtyp, soǵan aqy alady).

3. Joqshy jyrshy. Bul asta sol ólgen adamdy joqtap jyrlap, jankúıerdiń qasynda bolady.

Bir topta Qapalbaı degen bir jigit: «Bir súr kúshigim joǵaldy, jarlap ber», — dep, Ámirge bir som beripti. Sonda Ámir:

— Kórdiń be qylysh quıryq sursha kúshik,
Sıyrdyń ósken edi sútin iship,
Ataq Qarabyjyrdyń jıynynda
Jar bolyp joqtap júrgen Jeıman pushyq,
Aýzy sursha kúshik kere qarys,
Atasy alǵan eken nán jolbarys,
Er jetip sursha kúshik óskennen soń,
Bólek aýyl qonyp ed Káten, Qalysh.
(Qapalbaıdyń atalary, aǵaıyny)
Joǵaldy Qapalbaıdyń aq tabany,
Jıylyp Káten, Qalysh maqtaǵany,
Atań Qarabyjyrdyń jıynynda
Jar sal dep Qapalbaıdyń joqtaǵany, —

dep, ózin masqara qylǵan soń, Ámirge on som jol berip, áreń toqtatady.

Minekı, Jambyldyń ózimen tustas qatar ósken el ishindegi aqyndar — osylar. Bulardyń qaı-qaısysynyń sózi bolsyn mirdiń oǵyndaı ótkir. İzdenip taýyp aıtýdy, betiń bar, júziń bar demeı óltire aıtýdy pysyqtaıdy. Bulardy aıtqan Samsy kolhozyndaǵy Dosmaǵambet Álimbekuly 75 jasta jáne Kádirjan Óskembaıuly 54 jasta. Biraq bulardyń bári de aýyl arasyndyq kelte sózdiń sarynyn ustaǵan, óristeri kúıki jatady. Jambyl osy sıaqty qysqa, ótkir sózge bulardyń bárinen de tapqyr jáne ótkir kelgen. Olardan góri qaıdaǵy jýandardy sheneýge, solardyń minep aıtýǵa sózin saılaǵan.

Bir jyly úlken jut bolyp, eldiń maly jutańqyrap qalady. Uzynaǵash aınalasyndaǵy el qystan asa júdeńkirep shyǵady. Sol juttan aryqtap shyqqan bir kók atty minip, er-toqym, kıimi jupyny Jambyl biraz el aralap óleń aıtyp, Almatynyń Kúnshyǵys jaǵyndaǵy Janys eline, osy kúngi «Qyzyl tý» kolhozy otyrǵan jerdegi bir aýylǵa keledi.

Bir úlken boz úıdiń qasyna kelip attan túsip, dombyrasyn alyp úıge qaraı júrse, esik aldynda kórpe salyp jatqan kúbideı bir qyzyl kúreń qatyn Jambyldy kisi keldi dep elemeıdi jáne jaqtyrmaıdy. Jón surasa, jaýap bermepti. Myna turǵan úlken aq úı kimdiki dese, «Qyzyl bolystyń úıi» depti. Ol úı belgili Saımasaı bolystyń úıi eken. Jambyl úıge kelip otyrypty. Saımasaıdyń áıeli bir aıaqpen aq keje ákelip beredi. Jambyl óleń aıtyp, kisiler jınalyp, dýyldaı bastaǵanda, baǵanaǵy qatyn kelip, omyraýlap tórge shyǵypty. Sonda Jambyl:

— Qyzǵaldaqtaı júzi bar Saımasaıdyń
Kesirli qatyny bar Almasaıdyń.
Qyrǵyz, qazaq bas qossa top jarady,
Jırenshedeı tili bar Er Qosaıdyń, —

degende, jantaıyp jatqan Saımasaı basyn kóterip alyp, qaıta aıtqyzypty.

Jeńgesine ursyp, Jambylǵa bir shapan bergizipti. Baǵanaǵy qyzyl qatyn Almasaı degen Saımasaıdyń aǵasynyń qatyny eken (Ospan aqynnyń aıtýynan).

Jambyldyń ózi rýy Ekeımen qonysy sybaılas bolǵan eli Aıqym rýy. Bul rýdyń da tentek, qısyq minezdilerin Jambyl kóp shenegen.

«Aıqymnyń bekeshke jaqyn eken kóntekteri
(Kóntek — bir atasynyń balasy)
Bul kúnde salbyrap júr shóntekteri,
Araqpen pıvany iship-iship,
Kóshede sandyraıdy tentekteri, —

dep, túp-tamyryna qozǵap áketetin ashshy sózi búkil Aıqymdy namystandyrǵan.

Jambyldyń jastaý kezinde kóp erkelep jáne arqa tutqan kisisi Sarybaı bolǵan. Kóbinese Sarybaı úıine epteıli kisi bolyp, aǵaına ishinde ákesiniń zamandasy, óte jaqsy kórgen. Sarybaıdyń Qısybaı degen úlken balasymen óte dos bolǵan (Jambyl Qısybaıdan 14 jas úlken eken). Biraq Qısybaımen kóp joldas bolǵan. Ekeýi kep qajasyp aıtysady eken.

Sarybaıdyń ózi bar kezinde Jambyl sol úıge kelse, Sarybaıdyń úıinde otyn bolmaı, Ystyq isteı almaı otyr eken, kún jaýyn bolsa kerek. Qısybaıdy oqytatyn Sarybaıdyń úıinde Baızaq degen moldanyń qasyna kisi qosyp, bireýdiń keńinen otyn ákel dep jiberipti, sonda otyryp Jambyl:

— Otynǵa ekeý ketti, biri — molda,
Mingeni moldasynyń shubar jorǵa,
Moldasy Saryekeńniń urlyq qylyp,
Qudaıa, keshire kór, óziń toba, —

dep qoıa beripti, sonda Sarybaı: «Jambyl qaratym, moldanyń ózine aıtpaı-aq qoı, renjip qalar», — dep aıtqyzbapty.

Jambyl birde aýa jaıylyp ketken túıesin qarap júrip, bir úıge qonypty. Álgi úıdiń áıeli sarań bolsa kerek, jóndi et aspaı, jaýyryn asypty.

Tamaqqa bata istegende:

— Jambylǵa astyń jaýyryn,
Tańdap-aq astyń táýirin,
Túıe qarap júrgen bul Jambyl
Aımalap bassyn áýirin, —

(Áýirin degen qumarynan shyqsyn degen maǵynada) dep, jaman uıaltypty.

Buıdaly rýynyń ishinde Aba degen úlken baı bolǵan, sol Abanyń Estemes degen balasynyń úıi bir jyly soǵymǵa qazysy qarys túsken bıe soıdy dep estip, Jambyl ádeıi kelip qonady. Sóıtse, Estemestiń áıeli jóndi et aspaıdy. Asqa bata istegende:

«Estemes bastas boldyń Kósemmenen,
Sóıleıdi myna kelin aýzyn ashyp ásemmenen
(tutyqpa qatyn bolsa kerek)
Bar eken dep asyńdy barpyratpaı,
Budan bulaı asyp júr báseńmenen, —

depti. Estemes jaman uıalyp, qatynyna qaıta et asqyzyp, Jambyldyń aıaǵyna jyǵylyp, shapan jaýyp áreń qutylypty.

Jambyl bir rette Báıimbet tospasy degen jerde otyrǵan Aıqym rýynyń ishindegi Áıtek degen atanyń balasy Musa aýyly degen aýylǵa keledi. Bul aýyl egin salatyn, ózderi qaý berikteý aýyldar eken, qyrman basyna kelgen Jambylǵa óleń aıt dep bolmapty:

Aıqymnyń burylǵam joq basqasyna,
Áıtektiń týra keldim Tospasyna,
Qorjynyn Jambyl atań toltyra ber,
Bildiń ǵoı kelgennen soń saspasyna, —

depti.

Qyrman basynda otyrǵan jigitter keý-keýlep, ishindegi Berdigúl degen bir táýirmin degen jeńiltek jigit mynalardy óleń et dep bolmapty:

«Berdibaı aýzy qyzyl boz baıtaldaı,
Minezi Berdiǵuldyń jyn-shaıtandaı,
Ápirim áste meniń basylmaıdy,
Myna otyrǵan kelinshekke minip alyp
Qoı qaıtarmaı», —

dep óleń aıt degen Berdiǵuldyń aldymen ózin shenep tastapty (Úmbetáli aıtady: «Osy aıtqan adamdary tap qolmen qoıǵandaı. Jambyl sondaı dál aıtatyn kisi ǵoı», — deıdi).

Jambyl sózdi betiń bar, júziń bar demeı, reti kelgen jerde tilip salatyn bolǵan. Burynǵy Qastek eline qaraǵan Káshke tuqymynan shyqqan Quttyq Seıittiń Qudaıbergeni óte tentek jáne elge bedeldi baı kisi bolǵan. Biz joǵaryda Qudaıbergenniń Jambyl men Qulmambet aıtysyndaǵy omyraýlaýyn aıtyp kettik.

Sol Qudaıbergenniń bolys kúninde úıine Jambyl keledi. Qysqy ýaqyt bolsa kerek. Jambyl sálem berip amandassa, Qudaıbergen Jambyldy kemitem dep:

— Bir jyndy Ekeımen jarysam dep atym ólip qaldy, — depti. Esqoja eli Ekeıdi únemi kemite sóıleıtin ádeti bolypty.

— Bolysjan, júrgen jeriń kúnde saýyq,
Pendeniń boıynda kóp qater-qaýip,
Ekeıdiń jyndysymen jarysam dep,
Seniń de ketipti ǵoı esiń aýyp, —

depti. Qudaıbergen esh nárse aıtpapty. Óıtkeni Qudaıbergen astynda asa semiz aty bar Uzynaǵashtan kele jatsa, Ekeıdiń Tańat degen bir adamy qasynan shaýyp ete shyǵypty. Ekeıden atym qalsa, atym Qudaıbergen bolmasyn dep, bu da týra shaýyp, sodan ekeýi eregisip aýylǵa jetkenshe shaýyp, Qudaıbergenniń tunyp turǵan semiz aty boǵy asyp ketip, ólip qalypty. Sol eser minezin betine aıtyp, ózin kózbe-kóz jerlegen.

El arasynda saýda qylyp kezdeme satqan ózbektiń bir saýdagerine Jambyl kelip óleń aıtady, Esh nárse bere qoımaıdy.

— Bes kóz beren beresiń bir jatqanǵa,
Shaı iship máz bolasyń pul satqanǵa.
Túshibaıǵa barǵanda esep berip,
Kótenshegiń solqyldar shot qaqqanda, —

dep, saýdagerdiń masqarasyn betpe-bet ózine aıtyp, esin shyǵarypty. Jambylǵa bir kóılektik aq berip, jalynyp áreń qutylypty.

Jambyldyń erte kezde el arasynda aıtqan bir aýyz, eki aýyz óleńi óte kóp, biraq jazylyp jınalmaǵan. Jáne jatqa bilip aıtatyn adamdardyń kóbi de qazir joq. Keıbir este qalǵandaryn aıta bermeıdi, sonan da jańylyp qalady.

Oktábr kolhozynyń jylqyshysy Eshmaǵambet degen kisiniń aıtýynan bir aýyz óleń mynaý:

Báriń de Bazarquldyń balasy ǵoı,
Uıalmaı sol ushyqqa talasa qoı.
Bir ýys bireýińe artyq keter
Sal daǵy saptyaıaqqa sanasa qoı».

«Qutyrǵan degen bulaqtyń boıyna 20 úı ortadan tary aıdaıdy, tary táýir shyǵady. Taryny jınap alǵan kezde sol jerge Jambyl keledi, Jambyl kelgende Raıymqul, Vektory degen Bazarqul balalary taryǵa talasyp jatyr eken, soǵan aıtqany edi», — deıdi. Bul Jambyldyń orta jasqa kelgen kezi.

Jambyl taǵy sol erterek kezde bir jyly kúzdi kúni qyrǵyz asady. Óıtkeni bul tusta astyq jóndi shyqpaı, astyq jaǵy ete tapshy bolady. Qyrǵyzdyń Jetigen degen rýynan shyqqan manaby Sálibaı degenniń úıine kelip óleń aıtyp, tamasha etip otyrǵanda, sol úıge Qarǵaly boıyndaǵy Aıqymnyń Qulshyn jáne Suraýymbet degen eki baıshigeshteý jigiti kirip keledi. Bular kelip otyryp, májiliske kirisip jón surasqan soń, olar da astyq izdep kelgen eken:

— A, qudaı, bermeı qoıdyń tarymyzdy,
Ketirdi myna tary arymyzdy.
Jalǵyz Jambyl qańǵyryp júrýshi edi,
Bıylǵy jyl qańǵyrttyń bárimizdi.
Bir qap tary suraǵanda qaramap eń betimizge,
Bıylǵy jyl túsipsiń etińizge.
Bıyl sender de mendeı shubap kepsiń,
Ashańdy qystyrypsyz kótińizge, —

dep ekeýin ajýalaıdy. Óıtkeni bul ekeýi ári maldy, ári egin salatyn budyntaq sharýaly, sarabdal jigitter eken, etken jyly Jambyl baryp óleń aıtyp tary surasa, beıildenip tary bermeı, unatpaǵan bolsa kerek.

Batys Qastek bolysyna qaraǵan eldiń Abylqasym Andasyn degen jáne Qasqaraý Súleımenuly degen ekeýi biri starshyn, bireýi elbasy, óte eldi jep aty shyqqan atqaminer jebirler bolsa kerek. Osy ekeýi alymnyń ústine «qara shyǵyn» tústi dep, birneshe adamdy qan qaqsatyp júrgenin Jambyl da estıdi. Sol eldiń Rahmet degen kedeıdiń «qara shyǵyn» alym ósimine beretin aqshasy bolmaı, 3 put jońyshqasynyń uryǵy bar eken, sony alyp ketkenin el arasy sóz qylyp júredi.

Jambyl bir jaqtan kele jatsa, álgi ekeýi etektegi elden alym jıǵan ba, áıteýir, kele jatady.

Ekeýi Jambylǵa sálem berip, biraz jerge birge júrip, «óleń aıtyńyz» dep túrtkileıdi.

— Tómentinnen kelesiń, eki qýym,
Eldiń jaıyn bilesiń býyn-býyn,
Qatyq sorpa ekeýiń atqa minseń,
Taǵy kimniń tartasyń sary sýyn.
Elden tıyn qoımaısyń tútin sanap,
Esebińdi aıaǵyń shyǵararda,
Rahmet pushyqty aldyń talap, —

degende, ekeýi: «Elge aıta kórmeńiz», — dep, Jambylǵa jatyp jalynypty.

Jambyl betiń bar, júziń bar demeıtin ashshy tilin túırerde, ásirese atqaminer starshyn, bı, bolysqa jalynǵanǵa da qaramaǵan. Bul jóninde ázildes bolǵanmen, Qısybaıǵa aıtatyn sózderi kisi kóńiline qarap, dáýletinen «kisiliginen» ımenbeıtindigin kórsetedi.

Jambyl uzyn saryn, ózekti, sóreli sózdi qulashtap aıtýmen qatar, bir aýyz, jarym aýyz osy sıaqty óleńdermen óziniń úlken jolyn sala júrgen.

Jambyl ómirindegi jáne aqyndyǵyna qor quıǵandaı bir táýir kezeń, úlken beles ataqty Shóje aqynmen kezdesýi deýge bolady.

— Arqadan qudaı aıdap Shóje keldi,
Eti joq úısin, Dýlat kóje berdi,
Arqada kók tarlaý jep úırengen at,
Qara túbir jýsandy qalaı jeıdi? —

degen óleńin jáne óziniń kim ekenin jyrymen jarıalaı júretin aqyn Shóje:

«Aı qasynda týady sholpan juldyz,
Aıdyn kólde oınaıdy kamshat, qundyz.
Óz atasyn jasyrǵan múrdet degen
Etim qazaq bolǵanda, túbim qyrǵyz», —

dep óz basyndaǵy minin de, shynynda, ortaǵa sala sóıleıtin telegeı teńiz jyrdyń arnasyndaı aqyn Shóje Jambylǵa úlken sabaq bolady. Shójeniń el shetine kelgenin estip, izdep baryp biraz kún qasyna da eredi. Shójeniń Kempirbaımen aıtysyn da Jambyl sol júrgende úırenip, keıinnen Uly júz ishine aıtyp taratady. Ásirese Shójeniń tutyǵyp qalatyn ádetin, óleń oılanǵandaǵy kóz qubylysyn, dombyra qaǵysyn óte qyzyq etip aıtady eken.

El aýzyndaǵy keıbir áńgimede Jambyl Shójemen erip qyrǵyzǵa baryp birge aralady deıdi. Biraq onda barǵandaǵy Shóje óleńinen tek myna joǵarydaǵy aıtylǵan bir aýyz óleńi «Aı qasynda týady sholpan juldyz» bolmasa, basqa óleńi saqtalmaǵan. Al Jambyldyń qandaı óleń aıtyp, Shójege qyzmet etkeni de el aýzynan kezdese almady.

Jambyldyń jasy otyzdyń qamal ishin kirgen kezde, ataqty Kenesary hannyń balasy Syzdyq sultanǵa kezdesedi. Kezdeskende Syzdyq orys patshalyǵymen burynǵy jaýlyǵyn qoıyp, eline kelip, Aqmeshittegi (qazirgi Qyzylorda) týystaryna qosylyp, sonda turyp, biraz ýaqyt ótkizgennen keıin, osy Jetisý eline keledi.

«Sálem berdim, aldıar,
Oryn berdiń qasyńnan.
Sen bir qalǵan kóz ediń
Kenesary asyldan.
Syzdyq atyń jaıyldy,
Bul óńirge jasyńnan.
Aıbatyńdy kórgende
Dushpandaryń bas urǵan,
Altyn júzik sary qasqa er,
Atańyzdyń arýaǵyn syılaıdy eken bar halyq, —

dep Jambyl óleń aıtypty desedi. Bul óleń 1946 jylǵy tolyq jınaǵyna kirgen.

Syzdyqtyń bul kelýi patsha úkimeti tarapynan Syzdyqqa senim bolyp, ózine belgili erkindik jasalady. Osy senim ornyǵyp, kóńili sengen qazaq dalasynyń ishin aralap, burynǵy ákesi júrip ótken jerlerdi kórip, sol elderden ákesi jaıynda málimetter alǵysy keledi.

Bul jóninde Syzdyqtyń alǵashqy kelgen eli Jetisý eli, Shý ózeni boıyndaǵy el bolady. Bul jerdegi Uly júz ishinde belgili aýyldarda bolyp, qyrǵyz eline baryp ákesiniń qaza bolǵan jerin kórip, taýap etpekke bet alady. Sol jolynda Uly júzdiń sol kezdegi jón biletin, el bılegen adamdarymen aqyldasady. Syzdyqtyń kele jatqanynan habarlanǵan qyrǵyz manaptary Jantaı balasy Shabdan manap aldynan kisi jiberip shaqyrtady.

Syzdyq qyrǵyzǵa bararda Uly júz adamdarynyń kóp kisisin ertedi. Sol kúndegi qadirli bı, tildi, sheshen jáne ánshi aqyndardan kóp adam bolady. Sol topqa Jambyl da qosylady. Syzdyqtyń 17 jyl boıyna sozylǵan kóp soǵysy jaıynda áńgimelerin tyńdaıdy. Syzdyqpen serik bolyp, soǵysta bolǵan batyrlardy estip, ózine kóp áser alady.

Qyrǵyz eli de, Uly júzdiń qasyna ergen adamdary da Syzdyq ákesiniń qunyn joqtap, qyrǵyz eline tentektik isteıdi dep qaýiptenedi, biraq Syzdyq ony istemeıdi. Ákesiniń ólimi jóninde Syzdyq óte tereń qarap: «Ol bir ótken iri adamnyń joryǵy, ózi bastady, istedi, ózi aıaqtady, qyrǵyz óltirmelik degende, ákem tize búkken tirlikti kerek qylǵan joq. Erlikpen ólgen ákemniń arýaǵyn jasytyp, kek qýyp, qun alam ba, ony ne qylam. Meniń ákeme qandaı qun tóleý bolady. Ol óz qunyn ózi alyp ketken adam», — depti.

— Syzdyqtyń qasynda júrgen eki aılyq ómirim maǵan asqar kezeńdeı, ózim kórmeı atyn estip qumartqan ataqty batyrlardy kózben kergendeı boldym, — dep, osyny Jambyl kóp áńgime etedi eken.

Jambyl jasynan hıkaıaly jyrdy aıtýǵa qumar bolǵan. Ásirese ony qyzyqtyrǵan — el qorǵany bolǵan erler jyry. Súıinbaıdyń aıtýynan ózi uǵyp kep jerine jyr qosyp molaıtyp alǵan «Suranshy jyry», Kúsep aqyn jyrlap eskirgen kezde jurnaǵyn uǵynyp, jańǵyrtyp alǵan «Ótegen jyry». Bul Jambyldyń asa súıip, asa maqtanyp jyrlaǵan jyry bolǵan.

---