InfoHub Logo

Jambyldyń kóp ázildesip, asa jaqsy kórgen kisisi Shapyrashtynyń, onyń ishinde Esqoja rýynyń ishindegi Jápek degen az atasynyń balasynan shyqqan Qosaı Ajybaı balasy degen sheshen bolǵan. Qosaıdyń ákesi Ajybaı momyn ǵana, jaı sharýa kisi eken. Qosaı jastaıynan el aýzyna ilingen sheshen adam bolypty. Jetisý atyrabyndaǵy Shapyrashty, Dýlattyń óz tusyndaǵy adamdary Qosaıdyń sheshendigin asa joǵary baǵalaǵan.

Biz joǵaryda Qosaıdyń atasy Jápek Esqoja rýynyń ishinde az atanyń balasy dedik. Qazaqtyń maqaly bar, «aspanda ushyp júrgen qaz balasy, atanyń taıaq jeıdi az balasy» degendeı, Esqojanyń ósken jýan aýyly Myrzabek, Káshkeniń tuqymdary Jápek tuqymyna kóp zorlyq isteıdi. Sonyń biri Suranshynyń atqa mingen batyr bolǵan kezinde Jápek tuqymyna asa bir óreskel zorlyq isteıdi. Soǵan ókpelep Jápek tuqymy Qarqara Tekes jaqtaǵy Alban ishine kóship ketedi. Ol kezde jas bala eken.

Jápek tuqymynyń Qarqara, Tekes boıyna qaraı aýǵany Suranshynyń batyr aty shyǵyp, qatarǵa kirgen kezi dedik. Esqoja ishinde ósken jer Túrikpenniń tórt balasy bolyp tabylady. Bular ári baı, ári azamatty bolady. Sol Túrikpenniń tórt balasynan shyqqan jigitterdi bastap tý kóterip, Suranshy qyrǵyz elinen baryp kep mal alady. Maldy ákelip úleskende, Suranshy: «Káshkeniń týynyń sybaǵasy», — dep, tańdaýly bir atty ony alady. Ekinshi «qol bastaǵan óz sybaǵam» dep, bir aıǵyr úıir qysyraqty jáne alady. Suranshynyń bul óktemdigin Jápek tuqymynyń bir jigiti kótere almaıdy. Jigittiń aty Oshpyr eken: «Eı, Suranshy, atamnyń týy dep bir japyraq shúberekti aǵashqa baılap alyp, aldymen ony alasyń. Aq naızamnyń sybaǵasy dep, onan keıin taǵy alasyń. Bizdiń Jápektiń de bireýi aqsaqal bolyp, bir qara alsa qaıtedi?» — dep Suranshyǵa qarsy keledi.

Suranshy maǵan qarsy sóz aıtty dep, Oshpyrdy ustatyp alyp, sol jerde qanjarmen basyn kesip alady. Oshpyrdyń súıegin úıine alyp kelgende, Suranshy ózi oı baýyrymdap at qoıyp kelip, Oshpyrdyń ákesi Shańqanǵa kerisedi. Jáne «Baýyrymnyń súıegin ózime ber, ashý jeńdi, qazasy ózimnen boldy. Qunǵa jyǵyndy etip meni qurtpa. At shaptyryp asyn ózim bereıin, súıegin óz qolymnan kútip jónelteıin», — deıdi Suranshy. Oǵan jalǵyz azamat balasynan aıyrylyp, Suranshynyń qaharly qanjarynan óktemdik kórip otyrǵan Shańqan yrzalyǵyn bermedi. Oǵan Suranshy da qaıtadan sóz qaıyrmaı, attanyp ketip qalady. Jápek rýynyń kúsh qylyp, Suranshydan qun alýǵa shamasy kelmeı ókpelep kóship ketkeni sol eken.

Shańqan qartaıady. Jápek tuqymy Qarqara, Tekestegi Alban ishinde kirme bolyp biraz otyrady. Birazdan keıin eldi, jerdi saǵynyp Tekesten qaıta keship Almaty aınalasyna keledi. Shańqan óziniń jalǵyz balasyna eseli qun, eleýli kek almaǵanyn arman etip otyryp, jas Qosaıdy týysqandaryna kórsetip otyryp aıtypty. «Oshpyrdyń qunyn Myrzabek, Káshkeniń tuqymynan surasa, túbi osy surap alady. Osynyń betin qaıtarmaı, erkin ósirip, erkelete berińder», — depti. Bul jerde birtalaı ýaqyt ótedi. Qosaı er jetedi. Jetisý eli orys patshalyǵyna qaraǵannan keıin barlyq daý shary orys Ulyqtarynyń aldyna baryp, zańǵa tireletin kún jetedi. Sol kezde Jetisý eline tórt kisiden qazy saılanady. Bireýi Ekeı Sarybaı, ekinshisi Ájike Smaıyl (bul — Máńkeniń ákesi), úshinshisi Jalaıyr Balpyq, tórtinshisi Tilenshi degen kisi bolady.

Osylar eldiń daýyn bitiretin zańdy adamdar bolady. Biraq bularǵa ulyqtar aıdap salyp tapsyrǵan ǵana daý bolmasa, óz betterimen bılik etý, er quny, jesir daýy sıaqty úlken jumystarǵa qol suǵa almaıdy. Qosaıdyń alǵashqy atqa mingen, el sózine aralasqan kezinde, Albannyń eń bir ataly jýan jerinen, Ajybaı tuqymynan shyqqan Maqsut bolysty Baqtıar degen baıdyń balasy Kúrjibaı óltirip, sonan úlken daý bolady. Maqsut týraly Qulmambetpen aıtysqanda Jambyldyń aıtqan myna tómendegi óleńi osynyń bolǵanyna dálel.

Batyr Saýryq, Suranshy jaýdan ólgen,
Halyq úshin shahıt bolyp janyn bergen.
Eldi qorǵap ólgenniń armany ne,
Qalyń qazaq qurmettep sońyna ergen.
Qojalyq qyp ketti me Maqsut aǵań,
Aǵaıynmen urysyp daýdan ólgen.
Shapyrashty, Dýlattyń bári kýá,
Shytyr jegen ógizdeı aýnap ólgen, —

deıtini osy Maqsut ólimi. Maqsutty óltirgen Baqtıar balasy Almaty qalasyndaǵy Ápsemet degen shala qazaqpen jalǵasyp, Ámir Ámze degen zákúnshik arqyly úıezge kóp para berip, Maqsuttyń óziniń ólimin aıaqsyz ketiretin bolady. Maqsuttyń óz ólimi bylaı tursyn, onyń artyndaǵy balasy Másimhandy jáne Ajybaı tuqymynan 12 adamdy jer aýdarmaq bolady. Osy ýlan asyr daýda Sarybaı da, Qosaı da bolǵan.

— Jigitter, bir is zıan, bir is paıda,
Bir qyrsyq paıda boldy Ajybaıǵa,
Qıyn kún Ajybaıǵa bolyp ketti,
Qoseke, Másimhandy myqtap oıla.
Aspanǵa alyp qara qustaı alyp ushqan
Keshegi er Maqsuttyń quny qaıda? —

dep, Alban Odaman aqynnyń Qosaıǵa aıtqany bul oqıǵanyń bolǵanyna dálel. Jáne Qosaıdyń osy daýda erekshe ozyp shyǵyp, el kózine túskenine de bul dálel. Parany kóp alyp, Ápsemet Ámir, Ámze arqyly Baqtıar jaǵyna bolysyp, oıaz elge jaýap bermeı qoıady. Sonda Qosaı otyryp: «Ulyq ashýlanǵansha kisi aıtatyn sózin aıtyp bolmaı ma?» — deıdi. Sonda Sarybaı otyryp: «Ońaı bolsa, óziń baryp aıtsańshy», — deıdi Qosaıǵa. Qosaı ornynan ushyp turyp oıazdyń qasyna kelip: «Aryz», — depti. Sózin tyńdamaı qyrystap, oıaz júre beredi. Qosaı daýsyn qattyraq shyǵaryp: «Toqta, ulyǵym, ózińe jalǵyz taranshy kerek pe, joq, myna turǵan jurt kerek pe? Myna jurt shyndasa, ózińdi de áýrelemeı me?» — degende, oıaz týra qalady. Qosaıǵa atpaǵan qabaqpen qarap: «E, neǵyl deısiń?» — depti. Qosaı ımenbesten: «Meniń aıtqanym — myna otyrǵan eldiń aryzy. El kerek bolsa, eldiń aryzyn tyńdaıtyn bolsańyz, myna shala qazaqtyń kózin joǵalt», — dep, qolymen Ámir, Ámzeni kórsetipti. Oıaz oılanyp turyp-turyp: «Bul el sózi me, joq, seniń óz sóziń be?» — depti. Qosaı: «Bul eldiń de sózi, meniń de sózim, senbeseńiz, myna turǵan elden sura», — depti. Jurt: «Bárimizdiń sózimiz», — dep shý ete túsipti. Sonan oıaz óziniń oılanyp qoıǵan teris betinen toqtalady. «Olaı bolsa, jumystyń bitimin qazylar aıtsyn», — dep, bılikti eldiń ózine beredi. Qosaı kelip qaıtadan ornyna otyra bergende, Sarybaı Aıdos balasy: «Qosaıym, Qosaı-aq ekensiń ǵoı», — depti. Qosaı: «Sareke, meni nesin salmaqtaısyń, men eseısin deseń, esesiz ketken erimniń qunyn áperseńshi», — depti. Sarybaı: «Qosaıym, solaı ma edi, jaraıdy. Sen daýla, men baýlaıyn», — degen eken. Sonan keıin taǵy bir jıynda Qosaı Oshpyrdyń qunyn suraı-suraı Suranshynyń inisi Andas datqa men qazylar aldyna júginiske kelipti. Andas júginer aldynda, ózinen qun surap, daýǵa túskeli otyrǵan Qosaıǵa qarap: «Óspes ul ónbes daý qýady dep, shirigen daýdy shyt jańa ǵyp qaıtesiń? Aǵaıynbyz, aldymen qonysyńa kel. Oshpyrdy óltirgen Suranshy da joq, óltirisken joldasy da joq. Artynda qalǵan aǵaıynmen arazdyq tutyp qaıtesiń?» — depti. Qosaı julyp alǵandaı: «Jetpegen daý — jeti kesimdi, qolym jetpese, áli de jeti ret kestiremin. Qandy qol joq bolǵanymen, qanyn urttasqan sen barsyń», — dep aýzyn ashtyrmaıdy. Sarybaı Oshpyrdyń qunyn kesip, Qosaı Káshke tuqymynan úlken teńdik alady: Osy eki bóleńde Qosaıdyń aty búkil Jetisý eline jaıylyp, belgili sheshendigi el aýzynda taralyp ketipti. Jambyldyń:

Qyzǵaldaqtaı júzi bar Saımasaıdyń,
Kesirli qatyny bar Almasaıdyń.
Qyrǵyz, qazaq bas qossa, top jarady
Jırenshedeı tili bar er Qosaıdyń, —

deıtini — Qosaıdyń sheshendigine tolyq dálel. Jambyl birde Qosaıdyń úıine kelse, Qosaı úıinde joq eken. Áıeli sarańdaý kisi bolsa kerek, Jákeńdi asa unata qoımapty. Jákeń de áıelge qyrystanyp jantaıyp jatsa, daladan Qosaı kelip: «Jambyl, neǵyp jatyrsyń? Myna kisi tamaq ishti me?» — dep áıelinen surapty. Jantaıyp jatqan Jambyl basyn kóterip alyp:

— Qoseke, qatynyńnyń tili jaman,
Aıtjan, Dosjan, Maqashyń bolsyn aman.
Elge qyrsyq qatynnan degen bar ǵoı,
Óziń oılan, qalǵanyn aıttym saǵan, —

depti. «Apyraı, Jambylym, solaı ma. Olaı bolsa, oılana júretin boldyq. Al óziń de maǵan jarastyqty zamandasty qarastyra júr», — depti.

Qosaı 1894-95 jyldardyń shamasynda óz aǵalaryna ókpelep bir starshına elimen Almaty qalasynan kóship Uzynaǵash bolysyna barady. Osy kóship barǵanda Jambyl aýyldarynyń qonystaryna jaz jaılap, qys qystap eki jyldaı otyrady. Qosaıdyń jylqysy qysty kúni qumǵa Jambyldyń jylqysymen birge qystap shyǵady. Qum muzdaq bolyp, Jambyl men Qosaıdyń jylqylary qaıtadan taýǵa qaraı serpilip Qopa degen jerge keledi (Qopa degen jer osy kúngi Túrkisıb jolynyń Uzynaǵash stansıasy men Otar stansıasynyń aralyǵyndaǵy keń shıleýit jazyq). Sonda kelip jatqanda jylqyshynyń azyǵy bitip jáne jylqydan aryq - turaq shyqty degen habardy estip, Jambyl men Qosaı ekeýi jylqyǵa keledi. Kelse, jylqyshylardyń azyǵy bitkeni ras eken. Pyshaqqa jararlyq jylqy bolmaıdy. Ekeýi jylqyshyǵa azyq alyp kelemiz dep, Qopaǵa taıaý Bozarmaq degen jerdi qystaǵan Kıikbaı degen baıǵa baryp qonyp, jylqyshyǵa azyqqa bir erkek qoı aıdaýǵa júrmeıdi. Jambylǵa Qosaı: «Myna qoıdy sen óńger», — deıdi. Jambyl: «Qoseke, qoı, Almatydaǵy Jápekke barǵanda qoıdy men óńgerermin. Kástektegi Ekeıge kelgende siz óńgerińiz», — deıdi. Qosaı kúlip: «Sen meni kirme qylaıyn dediń - aý, Jambyl. Endeshe, men jetekteıin, sen aıda; men bastaıyn, sen erip otyr», — depti. Jákeń osy sózdi ózi aýzynan aıtyp otyrady eken.

Jambyl Qosaımen osy jolǵy birge júrgenin óz ómirindegi bir jaqsy kúnderiniń biri dep aıtyp otyrady eken: «Sol joly jylqynyń qosyna baryp qonǵan kúni bir jaqsy tús kórdim. Uıqtap jatyr edim, qasyma bireý keldi. «Jambyl, saǵan saqtaýly turǵan qant bar, Qarǵalyny órleseń, ózin de tabasyń, bolmasa, men ertip baryp kórseteıin, júr», — dedi. Artynan erip júrdim, Qarǵalyny órlep otyryp bir saıǵa keldik, úlken bir maıa qant úıýli tur eken, «Mynaý saǵan qoıǵan qant osy», — dedi álgi kisi kórsetip. Men muny qalaı alyp ketemin, kóligim jáne ydysym joq dep oılanyp turyp, bárin almasam da balalaryma birazyn ala baraıyn dep, oljashyl basym qanjyǵamdaǵy qorjynǵa salýǵa yńǵaılandym. Álgi adam: «Ázir alýyńa bolmaıdy, qashan berilsin degende, biz aparyp beremiz», — dep qorjynyma salǵyzbady. Sóıtip jatyp oıanyp ketip edim. Sondaǵy kórgen túsimniń tájirıbesi meniń búgingi ómirime kelip tur-aý!» — deıdi eken óziniń osyndaı syrlaryn aıtqanda Jákeń.

Qosaı týraly Jákeń asa qurmetpen, onyń sheshen sózderin kóp aıtyp otyrady eken. Qasqaraý Noǵaıbaı

— Qosaımen ári zamandas ári ázildes bolǵan kisiniń biri. Qosaıdyń aǵaıynyna ókpelep, Uzynaǵash eline kóship kelgenin estipti. Sol kezde Qosaımen bir jıynda kezdesip: «Qoseke, Uzynaǵashqa qansha úımen kóship keldiń?» — depti Noǵaıbaı. Qosaı julyp alǵandaı: «Ýa, Noǵaıjan, ekeýmiz aǵaıyndy qaıtemiz, toǵan - moǵan satyp júremiz de», — depti. Noǵaıbaı úndemeı toqtalyp qalypty. Óıtkeni Noǵaıbaı óziniń bir jaqyn aǵaıynynyń toǵanyn satyp jiberip, sol aǵaıyndary ókpelep basqa jerge kóship ketken eken.

Sarybaıdyń Qısybaıdy Qasqaraý eline bir úlken toıǵa at qosa barady. Osy at qosatyn topqa Qosaı da barady. Atshabysta Qısybaıdyń aty jeke qara ozyp báıgeden keledi. Attyń bas báıgesin alyp turǵan Qısybaıǵa kelip Noǵaıbaı: «Qısyjan, myna atty sen de báıgege birneshe qosyp qyzyǵyn kórdiń ǵoı, endigi qalǵan aıaǵynyń jelin kóreıin, aǵańnan alyp ketip qaıtesiń, maǵan baılap ket», — depti. Qısybaı atty da qımaı, Noǵaıbaıdy da aýyrlap ashyp jaýap aıta almaıdy. Keshke kelip qonyp otyrǵan jerde: «Qoseke, kókeń atty surap qaldy, aqsaqal adam edi, ne aıtamyz» dep Qısybaı aqyldassa, Qosaı úndemepti. Tańerteń Qısybaılar turyp júrgeli jatqanda, Noǵaıbaı taǵy kelipti. Qısybaı: «Qoseke, Qoqan taǵy keldi, ne aıtamyz?» — dese, Qosaı taǵy úndemepti. Noǵaıbaı keıip otyryp, jurtqa amandasyp bolyp. «Qısyjan, keshe bir sóz aıtyp edim, myna balalar sol atty áper degen soń, taǵy kelip otyrmyn», — depti. Qısybaı úndemeı bógelip qalady, jantaıyp jatqan Qosaı basyn julyp alyp: «Biz saǵan atty berdik, al sen bizge ne beresiń?» — depti. Noǵaıbaı: «Sen at berseń, men qyz beremin» deıdi. Qosaı: «Ol bizge beretin qyzyńnyń buryn neshe baıy bar edi?» — depti. Noǵaıbaı úndemeı atyna minip júrip ketken eken. Óıtkeni Noǵaıbaı óz qyzyna birneshe jerde quda bolyp, qalyń maldy bárinen de alyp, qaı kóp bergenine beredi eken de, qalǵandaryna qyz da joq, mal da joq, aıaǵy úlken daýmen taraıdy eken.

Qosaı aıtady eken: «Ózimniń kisiden sózge múdirgenimde, Noǵaıbaıdyń áıeli Áselden ǵana múdirdim (Ásel — ataqty Baıseıit batyrdyń qyzy, Qoıshybek batyrdyń nemeresi, óte sheshen bolǵan kisi). Birde Noǵaıbaıdyń úıine kelsem, Noǵaıbaı úıinde joq eken. Áselden ózim de saqtanyp-aq júrýshi edim, sóıtse de osy jerde bir múdirtermin degendeı: «Noǵaıbaı ketkeli kóp boldy ma?» — dep suradym. Ásel: «Sony kim eseptepti», — dedi. Sózi qaljyń shalystaý bolǵan soń: «Nemene, Qoqańnan túńileıin degensiń be?» — dep edim, «Men masqaranyń bireýine ǵana qatynmyn ba, mundaǵysy da jetedi ǵoı», — degeni. Aýzyma qum quıylǵandaı boldy. Óıtkeni Ásel jóninde Dýlat ishinde ertedegi bir áńgimeden ósek bar edi. Sony aıtty Ásel, ornymen taýyp aıtty. «Ataly sózge arsyz talasady» dep, nesine talasaıyn, toqtadym», — deıdi eken Qosaı.

---