InfoHub Logo

Jambyl Shashýbaımen kezdesetin tusta óleńdi kóp aıta qoımaı, toqtalyp júrgen kezi bolady. Osy kezde el ishinde bolǵan bir ýaqıǵadan aǵaıyn arasyna ókpelep, qysqy Balqash teńizi qatqanda Arqadan bergi qabaqqa ótken Shashýbaı, Shý, İle boıyn ánimen aralap Almaty keledi. Alysta júrgen adamnyń aǵaıynshyl keletin ádetimen, sol kezde Almaty qalasyndaǵy saýdamen baıyǵan Baıbulań, Baımolda degendi jandaralǵa, ýezge perevodchık (tilmash) bolyp turǵan naıman jigitteri Baqıa, Barlybek degen Syrttan balalaryn taýyp alady. Barlyǵyn Orta júz dep baýyr tutyp, osylardyń qolyna kelip óziniń arǵyndyǵyn, onan qaldy Orta júzdigin aıtyp, olardyń baılyǵyn, bektigin aıtyp ári ánshi, ári aqyn, garmonshy Shashýbaı ózi baýrap áketedi. Garmonymen qosylyp tolyqsyp aıtatyn Arqanyń ásem ánin aspandata shyrqaǵan Shashýbaı Jetisý elin aýzyna qaratady.

— Qyzyljar, Qarqaralydan kelip júrmin,
Elderin Uly júzdiń kórip júrmin,
Aýzymda óleń degen málegim bar,
Árkimge sóılep-sóılep berip júrmin, —

dep, toqsan tolqytyp ánin Alataý shoqtyǵynan asyrady.

Abaı aıtqan ertedegi el aqyndarynyń alysta júrip aýylyn maqtaıtyn, jerin, sýyn, eliniń aty shyqqan adamyn dáripteıtin ádet Shashýbaıda da bar-dy. Ol Uly júz jıyndarynda óz elin, Arqany kótere maqtaıdy. Uly júzdiń ishinde júrgen kisilikke ilingen, saýdamen aýysyp kelip baıyǵan adamdaryn jer-kókke syıǵyzbaı maqtan etedi. Shashýbaı maqtanynyń arqaýy bolǵan joǵaryda aty atalǵan Baıbulań, Baqıa, Barlybek, Turlybekter bolady. Qalyń Uly júzdiń ishinde birli-jarym aýysyp kep qatarǵa ilingen arǵyndy maqtaý Uly júz adamdarynyń namysyna tıedi. Olardyń namysyna tıgen saıyn, ózimshil baı, maqtan qumar sheneýnikter Shashýbaıǵa ózderin kótermelete túsedi. Sol kezdegi Uly júz eliniń, onyń ishinde Shapyrashty, Dýlattyń Baqıa, Barlybek tustas kisilikti jigitteri: Baıbulań, Baımolda teńdes baı saýdagerleri arǵynnan kelgen aqynǵa qarsy aıtystyratyn aqyn izdep, sóz esesin qaıtaryp arǵynnyń aptyqqan baı, asqaqtaǵan qara taıaǵyna (oqyǵandaryna) ózderinshe qyr kórsetpekshi bolady.

Almaty atyraby kisiligimen aty shyqqan Shapyrashtynyń bir beldi aýylynyń balasy Máńke bolysqa qatar aıtyp, sol arqyly Jambyl men Shashýbaıdy shaıqastyrmaq bolady. Jambyldyń Almatyǵa kelgen habary bolǵan soń, Baıbulań: «Tamasha meniń úıimde bolsyn», — dep, sol shaqyrmaq bolady.

«Men sol jyly 17 jasta edim, Maqysh degen aǵam, kádýelgi batyr Maqysh abaqtyǵa túsip qalyp, soǵan azyq apardym. Buryn qalany kermegen jáne aǵash, balshyq úıde bolyp kórmegen edim. Aparǵan azyǵymdy abaqtynyń aldynan berdim de, endi keshke qaıda bararymdy bile almaı, qalanyń úılerine tamashalap kele jatyr edim, art jaǵymnan bireý «Ybyraıym» dedi, jalt qarasam, Qısybaı eke, «Munda ne ǵyp júrsiń?» — dep suraǵan soń jónimdi aıttym. «Endi qaıda barasyń, búgin meniń qasymda bol, atyńnan aırylyp qalasyń», — dep ertip júrdi.

Qısybaıdyń jatqan úıine kelip, atymyzdy qoraǵa baılap, úıge kirgennen keıin, úı ıesi: «Qıseke, sizge bir kisi kelip tur», — dedi. Ol kisi úıge kirip, Qısybaıǵa bir hat ákelip berdi. Hatty oqyp Qısybaı: «Jaraıdy», — dep, álgi úıdiń shaıyna qaramaı, shaqyrǵan úıge keldik, meni de tastamaı ertip keldi. Úı tamasha salynǵan úı eken. Kóktóbel degen, taqtaıynyń bári syrly. Esiginen tórine deıin jaıyp tastaǵan kilem, kórpe.

Biz kelip otyrǵan úıde, bizden buryn úsh-tórt jas jigit otyr eken. Olar Qısybaıǵa sálem berip amandasty. Ústinde aq shalbar, aq kemzaly bar, basynda qara taqıa bar jigit úlken syrnaıy bar, sony alyp qubylyp, tóńkerilip otyra almaı otyrdy.

Jeltoqsan ishi, kún shyńyltyr edi,
«Myna kisiler tońyp keldi, shaıdy jasa!» —

dep, dóńgelek jer ústelge shaı jasaldy. Meniń eki kózim garmony bar kiside otyr. Buryn garmondy, ondaı qys ishinde appaq kıim kıgen kisini, sándi adamdy kórmegem, tipti esim shyǵyp otyrmyn. Bir mezgilde syrttan kisiler kelip qaldy dep abyrjyp, kóp kisini úıge kirgizdi. Ol kisiler de tórge shyqty. Bul kelgen kisilerdiń ishinde Máńke, Samıjan jáne Jambyl bar eken, amandasyp otyrǵannan keıin ol kisilerge de shaı ákeldi.

Baǵanaǵy garmondy jigit oınaqtatyp garmondy tartyp, óleńdi qoıa berdi.

— Balasy Qoshqarbaıdyń men Shashýbaı, Pándesin artyqty kem qylǵan qudaı. Sańlaǵyn Almatynyń jıyp alyp, Syılady qonaq qylyp Baıbulan baı. Shaharym Troıski, Qarqaraly, Barady keshki bazar tarqaǵaly. Birqatar tosyn adam kirip keldi. Ýa, shirkin, ishinde bul adamnyń Jambyl bar ma, Sol shirkin kep otyr ma baıqaǵaly, —

dep garmonymen tóńkerilip, ánin qosqanda, meniń esim shyǵyp ketkeni sonsha, ózim qasyna taıaý otyrǵan Qısybaıǵa basymdy soǵyp ala jazdadym. Qısybaı baıqap otyr dep túrtip qoıdy. Osyny bir aıtyp, ánin tóńkerilte bir qaıtaryp tastap, Jambylǵa bir soqtyǵyp, túrtki salyp bir etti de, áriptestik sóz barymtasynyń shekesin bir kórsetip, Jambylmen birge kelgen kisilerge soqtyǵa:

— Bir kózi Samıjannyń qısyq eken,
Baıbatshań Máńkemenen pushyq eken.
Bolǵanda biriń oıqy, biriń shoıqy
Báriń de bap kelisip otyr eken, —

dep mazaqtaı bastady.

Tórde otyrǵan Máńke:

«Jambyl-aý, myna arǵyn bizdi óltirdi ǵoı, endi qashan», — degende; Jambyl: «Aıta tússin, aıtqanymen qaıda barar deısiń», — dep shaı iship otyra beredi. Taǵy da Shashýbaı:

«Arqada men aıtamyn saldyǵymdy, Munda kelsem aıtamyn
Baqıa, Barlybek, Turlybekteı handyǵymdy,
Qalada osy úsheýi aman bolsa,
Buzbaıdy jandaraldar jarlyǵymdy, —

dep garmonyn qaıta quıqyljytty.

Jambyl shaıyn iship bolyp, dombyrasyn alyp kıe jóneldi:

«Shashýbaı, sen bir Arqadan qashyp kelgen jalań aıaq,
Jel sózdi ne qylaıyn senen aıap.
Tilińdi ańdap aıt ta, baıqap sóıle,
Tımeı me, búıte berseń, saǵan taıaq.
Shashýjan, sen Kókshetaý,
Qyzyljardan kelip júrsiń,
Dıdaryn jaqsylardyń kóriń júrsiń,
Aýzyńda óleń degen málegiń bar,
Árkimge sóılep - sóılep berip júrsiń.
Shashýjan, men aldynan jaqsylardyń ótýshi edim,
Men daǵy qýǵanyma jetýshi edim.
Ulyna Uly júzdiń til tıgizbe,
Jylyńda bir kún kórip ketýshi edim.
Shashýjan, maqtanbaǵyń, Arqadan men kórgen arǵyn,
Bul jerge baı bop jatyr kelgen arǵyn,
Keldi de Jetisýǵa baıyp ketti,
Arqada bez taba almaı júrgen arǵyn.
Shashýjan, bastapta Baıbulań kelip edi,
Mingesip qarala atqa,
Qos tigip Almaty Tastaǵynda úsh jyl jatty,
Elimniń keńshiligin sonan baıqa,
Alsyn dep teri-tersek aralatty.
Munymen Baıbulannyń tıyn jatpaı,
Qıqaqtap qarala atpen otyn satty.
Jýyndymmen baı bolǵan Baıbulanyń,
Qoıshysymen aıtysqan baılar qusap,
Aıtqanym jaqsylyǵymdy jaramas - ty.
Shashýjan, munda kelse maqtaıdy Barlybek, Baqıasyn,
Saılaýǵa shyqsań eki kóziń tóbeńde aqıasyń,
Áste joq musylmanǵa jaqyndyǵyń,
Orystyń basa kıip taqıasyn.
Qudaıdyń ózi patsha, ózi qudaı,
Bir jerden alar taýyp oqıasyń
Sý ornyna ishkeniń araq, boza,
Dozaqtyń ortasynda otyrarsyń.
Dinińe kesek atqan surqıasyń», —

degende, iship, qyzyp otyr eken, oryssha kıingen jigit Jambylǵa tura júgirip qona túskeni. Men qaıdan bileıin, Baqıa dedi bireý artynan suraǵanymda. Oǵan Máńke tura júgirdi. Shartta-shurt tóbeles boldy da qaldy. Álgi jasaýly turǵan shaı, ústeli — bári tas-talqan boldy. Qısybaı jylystap dalaǵa shyqty, men de ere dalaǵa shyqtym. Janjal basylyp, Baıbulań dalaǵa shyǵyp, Qısybaıdy úıge kirgizdi. Eldi tynyshtatyp otyrǵyzdy. Endi aıtys toqtaldy. Garmony bar kisi, álgi oryssha kıingen kisiler, olar basqa úıge baryp daýryǵyp jatty. Biz otyryp tamaq iship, úıge qaıttyq. El tarqarda Baıbulań kelip: «Bir tamasha istelik degen soń shaqyryp edim, aıaǵy uıattaý bolyp ketti. Uly júzdiń balasy úı meniki, jol sizderdiki», — dep, Qısybaıdyń aldyna 40 som aqsha ákelip qoıdy. Qısybaı 40 somnyń 25 somyn Jambylǵa berip, qalǵanyn otyrǵan elge úlestirdi. Sonda maǵan 50 tıyn aqsha berdi. Erteńinde elge qaıttym. Osy óleńdi sol aıtqannan uǵyp, elge aıta keldim», — deıdi Ybyraıym Baısimbet balasy.

Ol kisi bıyl 58 jasta. Sonda Jambyl men Shashýbaıdyń aıtysqany 1904 jyly bolǵany dáleldenedi. Muny bizge Ybyraıym 20 jeltoqsan kúni 1945 jyly aıtty. Úmbetáli de, Ómirzaq ta tap osy Ybyraıym aıtqandaı qysqa jáne jyl mólsherin de osylaı aıtady. Al Shashýbaı aıtysynyń burynǵy kitaptarda basylyp júrgeni kóp qosylyp, asa ózgerip ketken jáne Qulmambet pen Jambyl aıtysynyń sózi osy aıtysqa aralasqan. Onyń ústine Maıkót aqynnyń Sarybaı asyna kelip qaıtqan joly aıtqan óleńi de Shashýbaı sózine aralasyp ketken. Meniń baıqaýymsha, mynaý adamdardyń aıtqany dál shyndyq. Óıtkeni bular kózimen kórip, ishinde bolǵan adamdar.

Jambyl men Shashýbaı osy aıtystan keıin óte jaqyn bolyp ketedi. Ekeýi dostasyp, Shashýbaıdyń Arqadan ala kelgen ete sony, jaqsy áni, ádemi jyry, Shortanbaı aqynnyń, Dýlattyń jyrlary bolady. Bul jyrlar Jambylǵa óte unaıdy. Ásirese Arqa eli keńeıtip, ádemilep aıtatyn Asanqaıǵyny jónindegi áńgimeli jyrlar aqyn júregine qozǵaý salǵandaı, el muńynyń, halyq armanynyń túıini tárizdi bolady. Qutty qonys izdegen syrshyl, qıalı aqyn betin tereń syrǵa aýdarady. Jambyldyń erterek uǵyp el aıtýynan, Kúsep jyrlap ketken «Ótegen jyryn» Asanqaıǵy sarynyna salyp jyrlaýǵa beıimdeıdi.

Jambyl osy Shashýbaımen aıtysyp, onyń jyrymen, úlgili aqyndardan alǵan úlgisin ózine úlgi etip, el bas qosqan jerdegi Jambyldyń kópshilikke tańdap aıtar jyry «Ótegen jyry» bolady. «Ótegen jyry» arqyly Jambyl sol kezde qazaq eliniń patsha otaryna qaptalynan ilingen jer - sýdan erik ketip, qonysy tarylǵan, bastan yqtıar ketken kezin «Ótegen jyry» arqyly el kókeıine eleýli iz túsire sıpattaıdy. Jambyldyń aqyndarmen kezdesip aıtysýy tek eldi, rýdy, óz eliniń baıyn, atqa minerin maqtaýmen ǵana aıaqtalmaı, ar jaǵynan basqa arna tabady, ol arnasy aqyndyq órisiniń sony beleńi, ár saladan keletin halyq aqyndyǵynyń alýan taraýlaryna tanysý bolady.

---