InfoHub Logo

«Meniń pirim Súıinbaı,
Sóz sóılemen sıynbaı.
Syrly sulý sózderi,
Maǵan tartqan syıyńdy.
Súıinbaı dep sóılesem,
Sóz keledi burqyrap,
Qara daýyl quıyndaı».

(Jákeńniń 1946 jylǵa daıyndalǵan jınaǵynan).

Mine, Jákeń Súıinbaıdy osylaı qurmettep, ózimniń pirim dep keledi. Jákeń qaı aqynmen aıtyssyn, qaı májilisti bastasyn, aldymen Súıinbaıdy aýzyna alady. Biz osy eńbegimizdiń ishinde Jambyldyń Alban Qalabaı aqynmen kezdeskende «Súıinbaıdy aýzyna alǵan soń, qarsylaspaı toqtap, joldy saǵan berdim», — dep, óz aıtqanyn keltirip edik. Jákeńniń óz aıtýynsha, Jambyl óleńge batany shúý degende Súıinbaıdan alǵan. Jáne sen aqynsyń, óleńiń ýytty, tek qaıpańdatpaı, osylaı aıt degen de, óziniń qasyna ertip úlgi kórsetken de — Súıinbaı.

Jambyldyń júz jasaǵan ómirbaıanyn, onyń ishinde qyrǵyz, qazaqqa alpys jyldaı jyrymen qyzmet etken uzaq eńbegin aıtqanda, onyń ustazy bir Jambyl emes, búkil Uly júz eliniń aqyndaryna aǵa bolyp arýaǵyn aýzynan túsirmeıtin Súıinbaıǵa, onyń aqyndyq ortasyna az toqtap ótpekpiz.

Súıinbaı — tek qana óleńmen el kezgen, jel sózdiń ıesi, kezbe aqyn emes, óz tusynyń, óz ortasynyń aqylgóı, el bastaǵan aqyny.

«Apyr-aý, mynaý jatqan Sarybaı ma? Joldasy Súıinbaıdy tanymaı ma? Qyrǵyzdy qazaqpenen aıdap jegen Basynda shýyldaǵan maly qaıda?» — depti Súıinbaı Sarybaı ólgennen keıin, bir jaqtan kele jatyp Sarybaıdyń basyna quran oqyp otyryp, Sarybaı Shapyrashtynyń, onyń ishinde Ekeıdiń el bolýyna, bas qosyp, irge tebýine qansha eńbek etkenin joǵaryda az sholyp óttik. Sol Sarybaıdyń terezesi teń, qatar júrgen úzeńgiles joldasy bolǵan kisi Súıinbaı:

«Alpystyń altaýynda Andas óldi,
Sarybaıdy Ekeı shýlap jerge kómdi.
Ózimniń tustasymnyń bári ketti,
Baıqasam, endi náýbet maǵan keldi», —

degen óleńi — Súıinbaıdyń kimmen terezesi teń ekenine dálel. Mynaý aıtyp otyrǵan Andas Aqymbek balasy — Saýryqtyń inisi, ózi datqa ári aqyn, ári el tiregi sıaqty. Sheshen Súıinbaı Jambyldy ótkir, tereń sózge, uzaq ádemi jyrǵa baýlyǵan.

Súıinbaı 1817-18 jyldar shamasynda týǵan adam. 83 jasynda, 1898 jyly qaıtys bolǵan. Súıinbaıdyń týysy — Ekeı ishinde Áltı. Súıinbaıdyń rýy — úsh toqal, Jambyl atasy báıbishe atanady. Jambylmen 8-9 atadan kelip qosylady. Súıinbaıdyń óz ákesi Aron degen kisi óte momyn adam bolypty. Arannyń ákesi Kúsep degen kisi aqyn eken. El aýzynda Ótegen batyrdy erte kúnde osy Kúsep jyrlaǵan eken degen ańyz bar. Biraq umytylyp ketken eken. El aýzynda saqtalǵan jurnaǵyn Jákeń estip, ásirese eldiń qonysy tarylǵan kezde jańǵyrtyp qaıtadan Jambyl jyrlapty. Jambyl Ótegendi 1920 jyly Almaty qalasyna kelip tolyqtandyryp jazdyrǵan, bul jóninde tolyq dálel bar.

Ekeı rýynyń «erge qondy» bolyp bytyraýyn biz joǵaryda aıttyq. Sol Ekeı bytyraǵanda, Áltı rýy alysqa kóshpeı, Myrzabek, Káshke tuqymdarynyń mańynda, Esqoja ishinde qalady.

Súıinbaıdyń óz ákesi Aron Suranshy batyrdyń qasynda qońsy bolyp otyrady. Súıinbaı jasynan-aq aýzy oramdy, óleńshi seri, saýyqqoı eken, óte pysyq jigit bolady.

Súıinbaı týraly el aýzynda mynadaı ańyz bar.

Arannyń on shaqty ǵana qoıy bar eken. Qozysyn qasqyrdan qorqyp úıine kógendeıdi eken. Súıinbaı bala jigit, úıinde uıyqtap jatsa, túsinde bir kisi kelip: «Balam, kógen alasyń ba, óleń alasyń ba?» — depti. Bala óleń alamyn depti. Ornynan bastyrlyǵyp, tili kúrmelip oıanyp, ushyp túre kelipti. Ákesi men sheshesi shoshyp, bir toqtysyn basyna ákelip baýyzdap, qanymen ushyqtap qurmaldyq etipti. Sonan baryp tili shyǵyp, qulaǵyn burap óleń aıtqan eken. Súıinbaıdyń keıinnen óleń aıtqanda qulaǵyn ustap aıtatyny osydan qalǵan ádeti eken deıdi.

Súıinbaı sodan bylaı óleń qýyp, jıyn toıdy, qynamende, shildehanany qur ótkizbeı, aýyl arasynan qyz - kelinshegimen aıtysyp, aqyndyq óriske talpynady. Bul kez Kenesarynyń Uly júz jaqqa kelip, İleni basyp, Qarataldy ótip, Aıagózge qaraı qol alyp júrgen kezi. Óıtkeni el aýzyndaǵy dálelde Súıinbaı 25 jasynda Tezek tórege baryp óleń aıtty depti. Al Súıinbaı 1842-1943 jyldarda 25 jasqa keledi. Al Kenesary 1846 jyly kóp qolmen İle Qarataldy ótip, Aıagózge deıin orystyń qolyna qarsy bardy», — dep jazady Kedzeveskıı degen kisi Uzynaǵash soǵysy týraly jazǵan kitapshasynda.

Taǵy sol kitaptyń ishinde general Vıshnevskıı Lepsi ózeniniń boıyna kelip Jetisý eliniń Alban, Dýlat, Shapyrashty, Mataı, Sadyr, Jalaıyr elderiniń barlyq atqaminer tóre qarasyn shaqyryp, Kenesaryǵa qarsy turýǵa ant aldy. Kenesaryǵa óte-móte esh bolǵan Jalaıyrdyń tóresi Álı Ádilov edi, ásirese eldi Kenesaryǵa qarsy shyǵýǵa sol bastady», — deıdi sol kitapta. Bu da 1846 jylda bolǵan.

Al Súıinbaı óz óleńinde:
«Otyzda orda buzǵan dúldúl edim,
Tezektiń Álımenen bulbuly edim.
Bir túnde úsh toǵyzyn alsam daǵy,
Toımaǵan esh nársege quzǵyn edim», —

deıdi. Buǵan qaraǵanda, Álı, Tezek, Ádil balalaryna Súıinbaı erte barǵany, olardyń qolynda bolyp óleń aıtqany anyq.

Tezek pen Álıge jaqyndasýynda, Súıinbaı Suranshy arqyly jaqyndasqan. Óıtkeni Suranshy jóninde «Túrkistan ýalaıaty» degen Azıany patsha úkimeti jaýlap alýy jóninde úlken jınaqtar bar. Sol jınaqtyń 1864 jylǵa arnalǵan 17-tomynyń 76-betinde Suranshy týraly mynadaı málimetter bar. 1864 jyly 23 qańtarda praporshık Suranshy Hakımbektiń aýlyna qyrǵyzdyń manaptary (Solty rýynan Janqarat pen Báıtektiń jaqyndary Qoqym, Shaıbekter) kelip 5 myńdaı jylqylaryn alǵan. Suranshy qyryq kisimen qýyp, ózin de qyrǵyzdar qolǵa túsirip áketken.

Qyrǵyzdar Suranshyny baılap áketken soń, Esqojanyń kisileri shaýyp kelip general Dúgamelge bildirgen.

Sol qyrǵyzdar aqpannyń biri kezinde Qasqaraý rýynyń Qybyraı degen atasynyń 50 aýylyn shaýyp, kep malyn alǵan. Osy habarmen general Dúgamel qyrǵyzdarǵa kisi jiberip, Suranshy men Andasty bosattyryp, Qybyraıdan alǵan mal, shapqan eldi Eshkim, Yrǵaıly taýlarynda baryp aıyryp alǵan.

Bul ýaqıǵa 1861 jyly bolǵan, Uzynaǵash soǵysynan 3 jyl keıin, Uzynaǵash soǵysyna Qoqan qolyn bastap kelgen Qanaǵat ta jeńilip qaıtady. Al sol soǵysta Suranshyny Kolpakovskıı qyrǵyz ishine jáne Bishkekke tyńshylyqqa jibergen. Suranshy barǵan jerden baryp qyrǵyzdar men Qoqan qolyna qosylyp, kelmeı qalady. Osyǵan batyrdyń Súıinbaı jyrlaǵan soǵysy, bul eki soǵysqa da qatynasy joq. Jáne el aýzyndaǵy áńgime de tolyq dálelmen basqa qylyp aıtady.

Ómirzaqtyń aıtýynda, Qoqannyń qolymen qosylǵan qyrǵyzdyń qoly Ańyraqaı, Úshtóbedegi Qasqaraý Qybyraı elin shapty. Sonan habar kelip, Suranshy sony aıyrýǵa baryp soǵysyp, qoqandyqtardy qashyrdy deıdi.

Jáne sol «Uzynaǵash ýaqıǵasy» degen kitaptaǵy dálelge qaraǵanda, 1861 jyldan keıin Qoqan hannyń qoly Shýdan beri aıaq basa almaǵan. 1863 jyly Áýlıe ata, Shymkentti, Syrdarıa jaǵynan Chernáev, Almatydan Kolpakovskıı shyǵyp, Syrdarıa men Almaty arasyn qosady. 1865 jyly Táshkentti alady. Suranshy Táshkentke jetpeı, Saıramdaǵy qorǵanǵa orys qoly kirip, sonda bir úıdegi úpke kirgen jerde, tyǵylyp otyrǵan qoqandyqtar atyp óltirgen. Buǵan qaraǵanda, Suranshy 1865jyldar shamasynda óledi.

Suranshyny alǵash bastap jyrlaǵan — Súıinbaı. Oǵan dálel, biz joǵaryda aıttyq, Súıinbaıdyń Tezek tóremen qalaı jaqyndasqanyn, al Suranshy birde qosylyp, birde bólinip júrip, orys qolynda Tezekpenen qatarlas júrgen adam. Súıinbaı ózi qasyna kóp erip ári ákesi qońsy bolǵan Suranshyny Tezektiń úıinde otyryp batyr edi dep maqtaǵan.

Bul jóninde «Ómirzaq Qarǵabaı balasy halyq aqyny (qazirde 82 jasta) Súıinbaıdyń ózin kórgen. Sonyń aıtýynsha, Súıinbaı alǵash Tezekke barǵanda, ruqsatsyz úıine kirip barypty. Sonda Tezek ózi aqyn adam tóseginde shalqasynan jatyp óleń aıtyp jatyr eken. Ústine ruqsatsyz kirgen Súıinbaıdy aq taıaqshysyna «Aparyp qamap baıla, ne degen bassyz», — dep aqyrady.

Sonda Súıinbaı qulaǵyn burap óleń aıtyp qoıa berip, ekeýi ary-beri sózben qaǵysyp, Súıinbaıdyń sózi unaǵan soń, tımeı, qasyna alyp óleń aıtqyzady. Súıinbaıǵa at berip, syı beredi. Biraq endigi jyly taǵy kel dep shaqyrady. Ekinshi joly barǵanynda, Tezek: «Sen Shapyrashty shetinen batyr deısiń, Suranshy, Saýryqty maqtaısyń, olaryń ne erlik istep edi?» — degende, Súıinbaı Suranshynyń Jambyl óńdep, keıinnen aıtqan jyryn jyrlaıdy. Sonda jyryn aıaqtatyp kelgen jerde.

Ótirik aıtsam, meni ursyn,
Senbeseń, tórem, seni ursyn», —

degende Tezek: «Súıinbaıym, ótirikti shyndaı qylýǵa bergen-aý saǵan tildi táńirim. Men Suranshyny bilmeımin be, tym asyryp jiberdiń-aý!» — degen eken.

Tezek Suranshyny ete jaqsy bilgen. Suranshynyń bul urysqa qalaı barǵanyn, onyń neden bolǵanyn da bilgen, óıtkeni bul soǵys — búkil Uly júzge belgili áńgime. «Jambyl» kolhozynyń múshesi Ybyraıym Beısembekuly shejire qart osy Suranshy áńgimesin óte anyqtap aıtady. Óıtkeni Ybyraıym úlken ákesi Raıymbek degen kisi kóp jasap, 83 jasynda 1914 jyly ólgen. Ol kisi Suranshynyń soǵysyna ózi qatynasqan. Raıymbek: «Artynan erer kisisiniń azdyǵy, eliniń ekeıligi bolmaǵanda, belgili batyrdyń biri edi», — deıdi. Ekeı aqsaqaldary Suranshynyń bul soǵysyn Raıymbek bastan aıaq óte qyzyq etip aıtady eken. «Suranshyǵa habar kelgende, men de qasynda edim.

Qarǵalynyń betkeıinde, aýyldyń syrtynda toǵyz qumalaq oınap otyr edi, Suranshy. Eki tory aty terden býryl ketken Tileýqabyl eliniń shapqynshysy keldi. Qos atpen kisi kele jatqanda - aq, Suranshy qumalaqty jaıyp kútip otyrdy.

— Toıshybek bastaǵan Qoqannyń qoly Berkederdegi Tileýqabyldy shapty, eldiń aqsaqaly sizge jiberdi, — dedi shapqynshyl. Suranshy kóp sóılemeıtin kisi edi. Az oılanyp otyrdy da:

— Tigińder týdy! — dedi. Káshke týyn kótergen soń-aq sol jerdegi Esqoja, Ekeıdiń barlyq er azamaty atqa mindi. Nebári 800-deı ǵana kisi boldy. Qol jóńkile tómen tústi. Suranshy aýlynyń barlyq jaramdy at-aıǵyryn mingizip, qara kóbeıtińder dep, malshylaryna deıin qaldyrmady.

Shapqynshy Sarkemerge el jańa ǵana qonyp jatqanda shaýyp jetedi. Óziniń qoly sol jerden keıin serpildi. «Taýǵa keýdelep kelip qalǵan shyǵar», — degen soń, bizdiń qol birese jóńkilip Qopaǵa shaýyp, birese Qutyrǵanǵa qaraı shaýyp, atta barlyqty. Bir mezgilde Suranshy: «Qoqannyń qoly Qopaǵa qonypty. Endi ol búgin kóshpeıdi, túnde tıemiz, atty biraz tynyqtyryp alalyq», — dep qolǵa aralap júrip aıtty da, ózi Janjigit, Tóbet degen jerge ákelip qoldy túsirdi. Eldiń bárine otyn shaptyrdy. Bir kisige úsh jerden otyn úıdirip, kún bata barlyq úıgen otynǵa ot qoıǵyzdy. El jata 300 kisini úshke bólip, úsh jaqtan tutatqan butany attyń quıryǵyna baılatyp, el jata jatqan qolǵa kelip tıip jiberdi.

Suranshy qoldyń aldymen Qoqan qolynyń ortasyna ózi kirip, aldymen týdy shanshyp túsirgen. Qaptaǵan ot, kóterilgen shań ózinen ózi dúrlikpen, jaı jatqan alańsyz qol esi shyǵyp, basqarylyp soǵysa almaı qashqan. Qashqan jaýdy jetip túsire berdik. Men ózim sol túnde 17 attyń qulaǵyn kesken ekenmin, 6 at qazaqtiki eken, ózi tanyp aldy, qalǵan 11 atty Jaýqashar ekeýmiz aldyq, (soǵysta jaýdan kisi túsirip atyn alǵanda, túsirgen kisi attyń qulaǵyn oıyp alady eken. Artynan kimde kimniń kisesinde qulaqtyń oıyǵy qaı atqa dál kelse, sol atty alady eken)

Qoqannyń qoly sol qashqannan jaman qashty. Kóbi qazaq pen qyrǵyz eken. Qoqan qolynyń alyp ketken mal - múlkin qaıyryp ákelip, shabylyp qalǵan Tileýqabyl eliniń ózine bergende, Tileýqabyl eliniń Tilen degen kisiniń báıbishesi semiz kisi eken, aıańdap kelip: «Suranshy batyr qaısysyń? Kóreıin», — dep kelip, aldyna bir shyǵyp, artyna bir shyǵyp: «Balam-aı, batyr bolar tulǵań joq eken, súmeleńdegen súıegiń súıek emes eken. Biraq atańnyń arýaǵy basa qonǵan eken», — dedi, sony óz qulaǵymmen estidim, bul shabyndynyń bolýy. Toıshybektiń qoldy bastap baryp júrgen sebebi, Qasqaraý Kárim degen men Tileýqabyldynyń ishinen shyqqan Toıshybek batyr quda jaqyn eken. Toıshybek Kárimdikine kelip qonsa, mal soıyp qurmettep qonaq asysyn beredi. Táshkenniń jańa bózinen sýlyq jáne qońyrqaı maılyq oramaldy ákelip qoıady. Et jep bolǵannan keıin Toıshybek qolyn maılyqqa súrtpeı, sýlyqqa súrtedi. Sóıtse, Kárim Toıshybektiń qolynan oramaldy julyp alady: «Adam dep qurmettep sýlyq qoısa, qolyńnyń maıyn maılyqqa súrtpeı, ákelip sýlyqqa súrtesiń. Ol qaı asqandyǵyń. Sen kimdi basynasyń?!» — dep ekeýi jatyp eregisedi.

«Qap, bálem, saǵan qylmasam ba?!» — dep Toıshybek attanady. Sol betimen Pishpektegi Qoqannyń begine baryp: «Orysqa qarap kómek bergeli jatqan baı bar, sony shaýyp alyp qaıtamyn», — dep kezek suraıdy. Sonan qyrǵyzy, qazaǵy bar, qoqandyǵy bar, tegin oljaǵa kóp kisi attanady.

Toıshybek habaryn estip Kárim údere aýyp, İle qýalap ketip, Kárim aýlyn izdep júrip Sarkemerde qonyp jatqan Toıshybektiń óz aǵaıyndary Tileýqabyl eliniń ústinen túsip, Toıshybekke boı bermeı shaýyp jiberedi.

«Myrza aǵa, búıtip jegenshe, áıelińniń astyn jeseń etti», — dep Toıshybekke Qarmys degenniń qatyny Aqbıke degen áıel aıtypty degen el aýzynda áńgime bar. Qyrǵyz, Qoqan qoldary qyzyl qyrǵyn etip shaýyp, balany, áıeldi zarlatyp naızaǵa shanshyp, dúnıe múlikti tilgilep rasýasyn shyǵaryp júrgende, Toıshybektiń toqtatýǵa shamasy kelmeı, izdep shyqqan eli tabylmaı, ózi jaǵyndy bolyp turǵanda aıtypty deıdi anaý áıel álgi sózdi.

Minekı, Suranshy soǵysynyń barlyq mazmuny jáne shyny. Munyń shyn bolýy, joǵaryda aıtylǵan 1861 jyly bolǵan Musylmanqul jáne Qanaǵashta bastap kelgen eki soǵysta da Suranshy orys jaǵynda bolmaǵanyn dokýmentterden dálel keltirdik. Basqa soǵys bolǵan joq. Al jyrdyń ózinde de osy aıtylǵan túrde sıpattalady. Ol jyrdaǵy bir orynsyz qospa — Suranshyny kedeı deý. Suranshy Aqymbet balasy — han Káshkeniń nemeresi, óte baı bolǵan, batyr atanǵan aqsúıek tuqymy. Ol kezdegi Jetisý alabyndaǵy orys pen Qoqan hanynyń arasyndaǵy jaǵdaıdy, qazaqtyń qaı batyrynyń qansha qyzmet kórsetkenin Tezek óte jaqsy bilgen. Sonaý 1846 jyly Lepsi boıynda general Vıshnevskııge búkil Jetisý eliniń adamdary baryp ant bergennen bastap, Tezek orys qolynyń qandaı qımyly bolsyn kóbine ózi aralasyp otyrǵan. Onymen qosa orys qolyn bastap keıde elshilikke de júrgen. Mysaly, 1856-57 jylǵy qysta Semenov Tezekti qasyna alyp, Toqpaqty basyp qyrǵyz eline barady.

Bul kezde qyrǵyz eliniń Buǵy, Sarbaǵys degen rýlary qatty araz eken, óıtkeni Kenesaryny qolǵa túsirip óltirtkennen Sarbaǵys rýynan shyqqan Orman handy Buǵy rýynyń ataly manaby Borambaıdyń jıeni Qylysh degen batyr jigit 1855 jyly óltiredi.

Ormannyń qunyn joqtap Ormannyń balasy Úmbetáli Sarbaǵys elin bastap, 1856 jyly Buǵy rýyn tas-talqan qylyp shapqan. Mine, osy shabyndydan bosqan Buǵy rýy Almaty, Qapaldaǵy orys Ulyqtaryna kelip aryz aıtyp, sodan Semenov Tezekti eki jaǵyn bitimdestirýge Ystyqkólge alyp barǵan. Semenov Han táńirin kórip, zerttep qaıtamyn dep otrádymen sonda ketkende, Tezekti Sarbaǵys rýyń jatqan jerinen ustap, baılap alyp ketken. Semenovke artynan habar baryp, Tezekti bosatyp alǵan.

1861 jyly Kolpakovskıı maýsym aıynyń ishinde Almatydan shyǵyp Qarakástekke baryp, ondaǵy bekinisten asyp Qoqan qolynyń aldynan jer shala júrmek bolǵanda, Qoqan qoly kelip qalǵanynan habar alyp, toqtalǵan. 8 shilde kúni Jırenaıǵyrda soǵys bolyp, Qoqannyń qolyn bastap kelgen Rústembek jeńilip, qaıta qashqan.

Tamyzdyń 28-i kúni qasynda 150 jigiti bar Tezek Kolpakovskııge qosylǵan. Sonan Pishpekti alǵanda da birge barǵan. Sol jyly qazan aıynyń basynda Suranshy Pishpekke tyńshylyqqa jiberilip, sol barǵannan kelmeı, Qoqannyń qolyna qosylady. Qazannyń 15-i kúni Kolpakovskıı Tezekke jáne Sóktiń balasy Janǵazyǵa, Ádilet tórege hat jazyp, Qanaǵatshanyń qolynyń kelip qalǵanyn aıtyp, kómek suraıdy. Mine, Tezek orys qolyna óte kórnekti basshy bolǵan. Uzynaǵash soǵysynyń aldynda Tezekke kapıtan ataǵy berilgen.

Uzynaǵash soǵysynda Kolpakovskııge kóp járdem kórsetken Qojaqul Baıserke balasyna orden berilgen.

Ábil Ádilevke altyn medal berilgen.

Jaýdy shalyp qalýda, til alýda ete senimdi bolǵan Shapyrashty rýynan Abdan Sarqyt balasy bolǵan.

Osy ýaqıǵalardyń bárin qolynan taratqan Tezekke Súıinbaı aıtqan Suranshy ýaqıǵasynyń jańalyǵy joq. Ony jyrlatyp otyrǵan — ózi. Onysy Súıinbaıdyń aqyndyǵyn baıqap, óris kórsetýiniń bir qyry.

Súıinbaıdyń óte-móte aty shyǵyp, arýaǵy qyrǵyz, qazaqqa tegis jaıylǵany — Tezekpen qyrǵyzdyń belgili manabynyń biri Alıbaı asyna barǵanda Qataǵan aqynmen aıtysy. Bul aıtysty Ómirzaq jyrlaǵanda uzaq aıtyp ádemi aıtady.

«Biraq men bárin aıta almaımyn, jańylǵan jerim bar sıaqty, muny Jambyl jaqsy aıtýshy edi», — deıdi.

— Meni qyrǵyz eline tanystyrǵan — Súıinbaıdyń osy aıtysy ǵoı, — deıdi eken Jambyl.

Súıinbaı osy aıtystan qaıtqanda, 60 at aıdap qaıtqan eken deıdi Ómirzaq ta, Úmbetáli de. Óıtkeni Súıinbaı bul baryp aıtysqany qyrǵyzdyń orys patshalyǵynyń qol astyna jete baǵynyp onsha túsinbegen, ózara ala kezi bolady. Al Tezek orys ulyqtarynyń ete senimdi sýltany. Sol Tezek erkeletken Súıinbaıdy syılap, Tezekke erekshe qurmet etýiniń bir salasy bolǵan kórinedi.

Bul jıynǵa Súıinbaıdyń qalaı barǵanyn Ómirzaq jaqsy aıtady.

Tezektiń Súıinbaıdy óte erkeletip, onyń aqyndyǵyn asa qurmettegenin mynadaı dálelden de kórýge bolady. Súıinbaı men Sarybaı Ekeı elin jańa jınap basyn qosyp júrgen kezde, asa qatty jut bolady. El qatty ashyǵady. Sol kezdegi Ekeıdiń ári aqsaqaly, ári sózge ıe kisisi Kenjebaı degen kisi eken. Kenjebaı bir kúni Sarybaı men Súıinbaıdy shaqyryp alyp:

— Ekeýiń mynaý eldi qyrasyń ba, mal tabyńdar. Jańa bas qosqan az ǵana Ekeı taǵy bytyrap ketedi. Myna qystan alyp shyǵý kerek. Kep bolsa, qystan shyqsa, malyn tólermiz, — deıdi.

Sarybaı, Súıinbaı, Laýbaı degen uryny basshy etip, mal izdep urlyqqa attanady. Bular İle boıyna baryp kóp jylqyǵa kezdesip, bir aıǵyr úıirli qysyraqty aıdap alyp elderine ákelip, úı basy bólip alady. 12 qara kek baıtaly bar, kómirdeı qara aıǵyry bar ádemi qysyraqty qyryp alǵannan keıin, bular kimdiki boldy eken dep qulaq túrse, bul Tezektiń erkeletken bir qyzyna arnap mataǵan qysyraǵy eken, jer-kókti aryltyp suraý salmaǵyn jer qoımaıdy. Biraq qysyraq shyqpaıdy. Jaz shyǵyp, jer aıaǵy keńıdi. El de juttan qutylyp, ashtyqtan arylyp, esin jıady. Osy kezde Jetisý eliniń basy qosylyp aqyldasatyn jınalys shaqyrylady. Bul jınalysty shaqyrtýǵa basshylyq etýshiniń biri Tezek bolady. Osy habardy esitken soń Sarybaı men Súıinbaıǵa úlken oı túsedi. El qulaǵy — elý, qysyraqtyń dybysy bilinip qalsa, Tezek ońdyrmaıdy. 12 baıtalǵa on eki toǵyz, aıǵyrǵa bes toǵyz, tańbasyna bir toǵyz, Ádildiń bosaǵasyna úsh toǵyz. Burynǵy tóre malynyń kesigi osy. Biraq istegen qateligin ózi aıtyp moınyna alsa, aıypsyz bitim alady.

Sarybaı men Súıinbaı: bul qysyraq túbi shyqpaı ketpeıdi. El aýzyna elek qoıa almaımyz, jaǵympaz el janasqysy kelip aıtyp qoısa, masqara bolamyz, odan da ózimiz baryp aıtalyq, aıybyna keshirim suralyq deıdi. Buǵan Kenjebaı kónbeıdi. «Ne de bolsa moıynǵa almaı tanyp qoıamyz, sińip ketedi», — deıdi.

Ekeýi shydaı almaı Tezektiń aýlyna kelip ordasyna kirip sálem bergennen bastap, Súıinbaı óleńdi toǵytyp júndeı sabaıdy. Ásirese ótken qystaǵy jutty, eldiń ashyǵyp qysylǵanyn aıtyp, sóziniń aıaq jerinde:

«Sorly ekeı, qara aıǵyrdyń úıirin berseńshi endi,
Han ıem, qunan taıdan kelseńshi endi!» —

deıdi.

Baǵanadan óleń tyńdap jaırańdap otyrǵan Tezek qara aıǵyrdyń úıiri degen jerde julyp alǵandaı:

— Qara aıǵyrdyń úıirin sender alyp pa edińder? Bul ne sumdyq, ózge Uly júz tursyn, Ekeı de basyndy ma Ádildiń shańyraǵyn? — depti. Súıinbaı qaıta jyrlap:

— Basynǵan emes, qarny ashqan qaraly úıge shabady. Qarashy ólse, jaqsy at pa eken, ol erkeligi, bul keshirim ózińnen, — degende:

— Qap, qap, ózderiń kelip aıtqan soń, amal joq. Áıtpese qara aıǵyrdyń úıiri úshin qara ormanyńdy almaı, tynbas edim. 12 baıtalyna 12 dónejin, bıe aıǵyryna bir túıe ákelip qosyńdar, — degende, Sarybaı:

— Aldıar, ádildigińe bas! — dep, Tezektiń aıaǵyn qushaqtaı alǵanda, Súıinbaı úndemeı otyryp qalypty.

Jaýdy shalyp qalýda, til alýda óte senimdi bolǵan Shapyrashty rýynan Abdan Sarqyt balasy bolǵan.

Osy ýaqıǵalardyń bárin qolynan taratqan Tezekke Súıinbaı aıtqan Suranshy ýaqıǵasynyń jańalyǵy joq. Ony jyrlatyp otyrǵan — ózi. Onysy Súıinbaıdyń aqyndyǵyn baıqap, ópic kórsetýiniń bir qyry.

Súıinbaıdyń óte-móte aty shyǵyp, arýaǵy qyrǵyz, qazaqqa tegis jaıylǵany — Tezekpen qyrǵyzdyń belgili manabynyń biri Alıbaı asyna barǵanda Qataǵan aqynmen aıtysy. Bul aıtysty Ómirzaq jyrlaǵanda uzaq aıtyp ádemi aıtady.

«Biraq men bárin aıta almaımyn, jańylǵan jerim bar sıaqty, muny Jambyl jaqsy aıtýshy edi», — deıdi.

— Meni qyrǵyz eline tanystyrǵan — Súıinbaıdyń osy aıtysy ǵoı, — deıdi eken Jambyl.

Súıinbaı osy aıtystan qaıtqanda, 60 at aıdap qaıtqan eken deıdi Ómirzaq ta, Úmbetáli de. Óıtkeni Súıinbaı bul baryp aıtysqany qyrǵyzdyń orys patshalyǵynyń qol astyna jete baǵynyp onsha túsinbegen, ózara ala kezi bolady. Al Tezek orys Ulyqtarynyń óte senimdi sýltany. Sol Tezek erkeletken Súıinbaıdy syılap, Tezekke erekshe qurmet etýiniń bir salasy bolǵan kórinedi.

Bul jıynǵa Súıinbaıdyń qalaı barǵanyn Ómirzaq jaqsy aıtady.

Tezektiń Súıinbaıdy óte erkeletip, onyń aqyndyǵyn asa qurmettegenin mynadaı dálelden de kórýge bolady. Súıinbaı men Sarybaı Ekeı elin jańa jınap basyn qosyp júrgen kezde, asa qatty jut bolady. El qatty ashyǵady. Sol kezdegi Ekeıdiń ári aqsaqaly, ári sózge ıe kisisi Kenjebaı degen kisi eken. Kenjebaı bir kúni Sarybaı men Súıinbaıdy shaqyryp alyp:

— Ekeýiń mynaý eldi qyrasyń ba, mal tabyńdar. Jańa bas qosqan az ǵana Ekeı taǵy bytyrap ketedi. Myna qystan alyp shyǵý kerek. Kóp bolsa, qystan shyqsa, malyn telermiz, — deıdi.

Sarybaı, Súıinbaı, Laýbaı degen uryny basshy etip, mal izdep urlyqqa attanady. Bular İle boıyna baryp kep jylqyǵa kezdesip, bir aıǵyr úıirli qysyraqty aıdap alyp elderine ákelip, úı basy bólip alady. 12 qara kók baıtaly bar, kómirdeı qara aıǵyry bar ádemi qysyraqty qyryp alǵannan keıin, bular kimdiki boldy eken dep qulaq túrse, bul Tezektiń erkeletken bir qyzyna arnap mataǵan qysyraǵy eken, jer-kókti aryltyp suraý salmaǵyn jer qoımaıdy. Biraq qysyraq shyqpaıdy. Jaz shyǵyp, jer aıaǵy keńıdi. El de juttan qutylyp, ashtyqtan arylsa, esin jıady. Osy kezde Jetisý eliniń basy qosylyp aqyldasatyn jınalys shaqyrylady. Bul jınalysty shaqyrtýǵa basshylyq etýshiniń biri Tezek bolady. Osy habardy esitken soń Sarybaı men Súıinbaıǵa úlken oı túsedi. El qulaǵy — elý, qysyraqtyń dybysy bilinip qalsa, Tezek ońdyrmaıdy. 12 baıtalǵa on eki toǵyz, aıǵyrǵa bes toǵyz, tańbasyna bir toǵyz, Ádildiń bosaǵasyna úsh toǵyz. Burynǵy tóre malynyń kesigi osy. Biraq istegen qateligin ózi aıtyp moınyna alsa, aıypsyz bitim alady.

Sarybaı men Súıinbaı: bul qysyraq túbi shyqpaı ketpeıdi. El aýzyna elek qoıa almaımyz, jaǵympaz el janasqysy kelip aıtyp qoısa, masqara bolamyz, odan da ózimiz baryp aıtalyq, aıybyna keshirim suralyq deıdi. Buǵan Kenjebaı kónbeıdi. «Ne de bolsa moıynǵa almaı tanyp qoıamyz, sińip ketedi», — deıdi.

Ekeýi shydaı almaı Tezektiń aýlyna kelip ordasyna kirip sálem bergennen bastap, Súıinbaı óleńdi toǵytyp júndeı sabaıdy. Ásirese ótken qystaǵy jutty, eldiń ashyǵyp qysylǵanyn aıtyp, sóziniń aıaq jerinde:

«Sorly ekeı, qara aıǵyrdyń úıirin berseńshi endi,
Han ıem, qunan taıdan kelseńshi endi!» —

deıdi.

Baǵanadan óleń tyńdap jaırańdap otyrǵan Tezek qara aıǵyrdyń úıiri degen jerde julyp alǵandaı:

— Qara aıǵyrdyń úıirin sender alyp pa edińder? Bul ne sumdyq, ázge Uly júz tursyn, Ekeı de basyndy ma Ádildiń shańyraǵyn? — depti. Súıinbaı qaıta jyrlap:

— Basynǵan emes, qarny ashqan qaraly úıge shabady. Qarashy ólse, jaqsy at pa eken, ol erkeligi, bul keshirim ózińnen, — degende:

— Qap, qap, ózderiń kelip aıtqan soń, amal joq. Áıtpese qara aıǵyrdyń úıiri úshin qara ormanyńdy almaı, tynbas edim. 12 baıtalyna 12 dónejin, bıe aıǵyryna bir túıe ákelip qosyńdar, — degende, Sarybaı:

— Aldıar, ádildigińe bas! — dep, Tezektiń aıaǵyn qushaqtaı alǵanda, Súıinbaı úndemeı otyryp qalypty.

— Sen qýjaq, nege úndemeı qaldyń? — depti Tezek Súıinbaıǵa qarap.

— Taqsyr tórem, meniń aldıar degenim — atańnyń jolynan asyp bılik aıttyń, sonyńa narazy bolyp úndemeı qaldym. Atań Ádildiń ıesi kúreń degen atyn arǵyn Kishibaı qaraqshy bir jurtshylyqta soıyp jep, Ádil bir jaqtan qaıtyp kele jatqanda, aldynan qatynyna tabaq kótertip, jolyn tosyp turypty. Tóre tustaryna kelgende, qol qýsyryp sálem berip, dám tatyńyz dep tabaqtaǵy etti usynypty. Tóre: «Men dalada tamaq jemeımin, dámińe raqmet», — degende Kishibaı:

— Taqsyr terem, sizdiń mes kúreńdi balalarym ashyqqan soń, men ákelip soıyp edim. Mynaý sonyń jaıasynyń eti men bir kishkene qazysy edi. Buıyrǵan malǵa tas tıedi degen. Kóp mingen atyńyz edi, etinen aýyz tısin dep edim», — degende, tóre attan túsip etten aýyz tıip, Kishibaıdan:

— Osy kúnde jylqy nesheý, adamyń nesheý? — degen eken. Sonda Kishibaıdyń jany altaý, jylqysy tórtteı eken.

— Adamyńnan jylqyń asqanda bir dónen qosarsyń, — dep júrip ketken eken. Siz atańnyń jolynan adasyp, ózińe tarttyń, — degende:

— Oı, qýjaq, muny qaıdan estip qoıyp ediń. Endeshe, 12 qunajyn baıtal, bir dónen tóleńder, biraq kóp jınalǵansha ákelip qosyńdar! — depti.

Sarybaı men Súıinbaı elge kele salyp qysyraqty jegen elden malyn jınaıdy, Tóleýdi alyp júrerde, Súıinbaıdyń ózi týysqanymen qysyraqtyń etinen kóbirek jegen eken, bularǵa artyǵyraq túsip, dónendi tóleıtin bolypty. Mańqa bolyp aýyryp júrgen býryl bıesi bar eken, sony tóleý malyna qosyp Tezekke alyp barypty. Tezek óte malqorda kisi eken, aparǵan tóleýdi ózi kórip alyp, Súıinbaıdyń býryl bıesin kórip: «Mynanyń júniniń túri jaman eken, aýrýdan saý ma? » — dep suraǵan eken, Súıinbaı saý dep bet baqtyrmapty.

— Qudaı urǵan qýjaq, anadaǵy bıeń mańqa eken ǵoı. Aýrý bıeńdi ákelip, urlaǵanyńmen qoımaı, malymdy búldireıin dediń be? — depti. Sonda Súıinbaı julyp alǵandaı qaımyqpastan:

— Sók aǵanyń murnyn jegende, bizdiń Ekeıdiń asyrandy qurty ǵoı deımisiń. Ákelip bergende bıem saý-dy, osynda ákelgen soń ózińniń urlyqtan kelgen bir malyńnan juqty da, — dep shap ete túsipti.

— Qýjaq, tilińe shoq tússin. Endigári aıta kórme. Bıeń de k,urysyn, óziń de qury, áket, — dep bólek baılatyp qoıǵan eken, bıesin ózine ákelip bergizipti.

Súıinbaıdyń julyp alǵandaı taýyp aıtatyndyǵy bir bul ǵana emes, san jerde synalyp, el aýzyna ilingen sheshen bolǵan. Súıinbaı birde qyrǵyz Shabdan manaptyń ;jesi Jantaımen áńgimelesip otyrǵanda: «Súıinbaı botam, qudanyń bergenine shúkirshilik, atamnan týyp, at jalyn tartyp mingeli jaǵama jattyń qoly tıip kergen joq», — depti Jantaı. Súıinbaı julyp alǵandaı: «Álgi Taıtory Shymyrbaı alyp soǵyp, art jaǵyńnan eki teýip jibergende, Noǵaıdyń shatyryna basyńyz kirip ketkeni at jalyn tartyp minbeı turǵan kezińiz be edi, Shoń aǵa?» — depti.

Jantaı úndemeı otyryp qalypty da: «Shyraǵym Súıinbaı, endi eshkimge aıta kórme», — dep, úlken syılyq berip attandyrypty. Shapyrashty rýynyń ishinde Taıtory degen atasynyń atqa mingen ári sheshen, ári batyr jigiti Shymyrbaı degen kisiniń bir aıǵyr úıirli qysyraǵy joǵalyp, sony izdep shyǵyp qyrǵyz asady. Kókaıraq ózeniniń boıynda jatqan Jantaıdyń jylqysyn aralasa, qysyraǵy sol jylqyda júr eken. Shymyrbaı oılaıdy: «Bul aýa jaıylyp kelgen ǵoı, aman tabylǵany jaqsy boldy. Endi Jantaıǵa sálem berip, amandasa keteıin», — dep kelse, Jantaı aýlyna saýdamen kelip shatyr tigip jatqan nogaıdyń úıinde qonaqta otyr eken, Shymyrbaı sonda keledi. Jón surasyp, el jaıyn áńgime etip otyrǵanda, óziniń qysyraǵynyń Jantaıdyń jylqysynda júrgenin kerip, aman tabylǵanyna qýanǵanyn aıtqanda, Jantaı ashýlanyp: «Atań kóri mańqa qazaq. Meniń tapa - tal túste jylqymdy aralap, neden qutyrdyń?» — dep tura umtylǵanda, Shymyrbaı Jantaıdy kóterip jerge bir qoıyp, art jaǵynan eki teýip jibergende, basy shatyrdyń astyna kirip ketedi. El irgesi Jantaıdy sabatyp qoıa ma, Shymyrbaıdy baılap alady. Shymyrbaıdyń qasyndaǵy joldasy bosanyp Saýryqqa kelip habar beredi. Saýryq baryp Shymyrbaıdyń ózin de, qysyraqty da — bárin alyp qaıtady. Mine, joǵarydaǵy Súıinbaıdyń aıtqany osy eken.

Andas Ystambek balasy bul Saýryqtyń inisi. Suranshymen nemere. Kolpakovskııdiń kezinde Shapyrashtyǵa bolys bolǵan datqa atanǵan kisi. Botbaı Sypataı batyrdyń asyna Suranshy bardy degen qate ekenin joǵaryda aıttyq, ol asqa Aqym barǵan. Osy Andas datqa, bul Suranshy Saýryqtaı batyr bolmaǵan, biraq óte qyrsyqty paı, zorlyqshyl, kesel bolǵan adam. Osy Andastan úlgi kórgen Saýryqtyń Sypataı degen balasy da óte zorlyqshyl bolypty. Sarybaıdyń balasy Qısybaıdyń jasóspirim jigit kezinde osy Saýryq balasy Sypataıǵa bir jerde kezdesip áńgimelesip kele jatyp, Qısybaı: «Osy, Datqa aǵa, sizderdi túrikpen deıtini nesi?» — dep surapty. Sypataı: «Men túrikpen degen sózdi esitkenim joq. Ony aıtqan kim, maǵan sony taýyp ber. Men atamdy bilmeı júr ekenmin, onda bolsa, anyqtap berińder», — dep ashýlanǵan soń, Qısybaı qysylyp, ne aıtaryn bilmeı uıalady: «Muny maǵan Qudike degen kisi aıtyp edi» depti. «Endeshe, sol Qudikeni ertip kel, meniń atamdy taýyp bersin» dep zildengen soń, Qısybaı Qudikeni ákelýge ýáde berip bosanypty. Qısybaı, shynynda da, Qudikeden kelip surasa, ol anyqtap aıtyp shyǵa almapty.

Sypataı, shynynda, atasyn túrikpen degenge namystanady eken, basqalar da basynyp, túrikpen dep ketedi. Osyny aıtqyzbaý úshin, Ekeıdiń eń aýyzǵa iliner jerinen aıyp alyp, qyr kórseteıin degen oımen, Qısybaıǵa ýádeli kúninde kisi jiberipti. «Sarybaıdyń balasy atamdy tapty ma eken, joq aýzyn tazalaı ma eken?» — dep. Qısybaı qysylyp, Qudikeni ertip Sypataıdyń úıine kelse, sol úıde Súıinbaı kelip otyr eken, sálemdeskennen keıin, Súıinbaı Qısybaıdan qaıdan júrsińder dep surasa, Qısybaı ne aıtaryn bilmeı qysylyp otyrǵanda:

— Káne, myna aǵań da otyr, meniń atamdy taptyńdar ma, Qudike aıtty dep ediń ǵoı, al, Qudike, taratshy! — depti Sypataı. Bular jaýap bere almaı bógelip qalǵanda, Súıinbaı julyp alǵandaı:

— Áı, úıiń kúıgir, Esqoja-aı, qutyryp ólersińder - aý. Baıaǵyda Áziráli Serǵazyǵa meniń túbim túrikpen eken, myna Ekeı Sarybaı Emildiń basqa balasyn qosyp alyp, meniń artyma túsedi dep aryz aıtyp júr degendi Qudike estıdi de. Óziń aıtpasań, atańnyń qaıdan kelgenin bul qaıdan bilsin? — depti.

Oıda joqta aıtqan dáleldi sóz Sypataı moınyna sý quıyp úndetpeı tastaǵan eken de, onyń aıypqa ashylǵan qorqaý aranyna ashshy sóz zárin quıa salyp toqtatqan eken.

Esqojadan Altynaı, odan kádýilgi búkil Shapyrashtyǵa uran bolǵan Qarasaı batyr týypty.

Qarasaı batyrdan úsh bala týady, úlkeni — Ótep, ortanshysy — Kóshek, kenjesi — Túrikpen. Qarasaı tuqymynyń en, ósken jeri osy Túrikpen bolady. Kádýilgi Saýryq Suranshynyń atasy Myrzabek, Káshke osy Túrikpenniń tuqymy 4-5-ak, ata. Mine, túrikpen degen sóz — osy. Al, Esqojanyń tuqymy, ári baı ári batyr kóp shyqqan kisilikti bolady da, sodan Emildiń aty júre-júre joǵalyp, Emildiń tuqymynyń ózi Esqoja atanyp ketedi. Osy kúnde Shapyrashtynyń tuqymy Ekeı, Esqoja bolyp eki úlken ataǵa bólinedi.

Súıinbaıdyń óte qadirles bolǵan qurbysy Qalqaman ishinde Danıar degen kisi eken. Danıar da sózge sheber, Qalqaman da jón biletin táýir adamnyń biri bolypty. Súıinbaı birde Almatyǵa kelse, Danıar Almatyda júr eken.

Danıar Súıinbaıdan birneshe kún buryn kelgen bolsa kerek. «El jaılaýǵa kóship, Qarǵalydan asyp pa eken?» — dep surapty Danıar Súıinbaıdan. «El kóshken kórinedi, seniń aýylyń da kóshipti» depti. «E, ony qaıdan bildiń?» — dese kerek Danıar. «Qarǵalynyń jaǵasynda eki-úsh balanyń, eki-úsh tananyń izi jatyr, sol seniń kóshiń emeı, meniń izim deımisiń?» — dep, aýzyn ashyrmaǵan eken.

Taǵy sol joly Danıarmen ekeýi Danıardyń uzatqan apasy bar eken, sonyń úıine qonypty. Sóıtse, óte kedeı eken. Soıyp berer boıdaq maly bolmaı, jalǵyz laqty eshkisin ákelip, bata tilepti. Súıinbaı eshkige bata istemeı, yqylasyna razy bolyp qoıa beripti de, jaı etsiz qonaqasy jep, erteńine attanypty. Danıar ekeýi bylaı shyqqan soń:

— Seniń artyńda júrgen kedeıshilik óz basyńda ǵana eken desem, tuqym qýalaǵan kedeıshilik eken toı. Eń aıaǵy uzatqan qyzǵa deıin ońbaǵan eken, — dep qaljyńdapty.

Súıinbaıdyń qasyna kóp ergende Jambyl osy sıaqty tapqyr, ótkir sózderin kóp úırenip, ózi bertinde aıtyp otyrady eken. Osy aıtylǵan sózderdiń kóbin Jambyldan utyp alyp, aıtqanynan úırenip edik deıdi bizge aıtqan Ybyraıym, Omar aqsaqaldar.

Qyrǵyzdyń Orman hanyna as bergende Súıinbaı Andaspen erip barypty. (Andas Ystambek balasy Saýryqtyń inisi, Datqa atanǵan adam) Ormannyń balalary Úmbetáli, Sharǵynǵa Súıinbaı baryp kóńil aıtyp jyrlap jiberipti.

Bul jyr Orman balalaryna, ony janaǵan qyrǵyz manaptaryna óte unap, Súıinbaıdy qaraly úıge otyrǵyzyp, Ormandy joqtatqan. Bul jónindegi jyrdy Ómirzaq jaqsy biledi.

Úmbetáli, Sharǵyn ekeýi úı kóterip, qyz bermekshi bolady. Qyrǵyzdar namys etipti. Súıinbaıdyń óleńine qyz berme, esik kórgen qatyn ber dep, qatyndy alyp kelgende:

Han Ormannyń balasy Úmbetáli, Úmbetáli deıdi ǵoı jannyń bári, Bul qatyndy kórsetip Súıinbaıdy, Qylmaǵyn, batyr Úmbet, ári-sári. Muny qaıtyp qazaqqa kórsetermin, Ózi de bolyp qapty bazar kári. Ákemdi byltyr aldyń, oıbaı qudaı, Eki sheshem bar edi jesir qaldy-aı, Alatuǵyn ámeńger ólip qalǵan Úsh kempirdi qaı jaqqa ustarmyn-aı! — dep otyryp alǵan. Bir qyz berip, basyna úsh qanat úı kóterip, úsh túıe artqyzyp, astyna at mingizip bergen.

Súıinbaıdyń bul asqa baryp úı kóterip, qyz alyp qaıtqany 1857-58 jyldardyń shamasy bolýǵa tıis. Óıtkeni Ormandy Buǵy rýy óltirgeni 1855-56 jyldardyń shamasynda. Asty asa keshiktirmeı bergen bolsa kerek.

Alybaı asynda Qataǵandy múdirtip 60 at alǵan, Orman asynda qyrǵyz, qazaq aqynynan asyp Ormandy joqtap, úı tiktirip, qyz alǵany Súıinbaıdyń ataǵyn qyrǵyz, qazaqqa tegis jaıyp, abyroıyn arttyryp jiberdi. Onyń ústine Tezektiń erkindetip qoıýy da jurt aldynda Súıinbaıdyń bedelin qatty kóteredi.

Budan keıin qansha jyl ótken soń ekeni anyqtalmady, biraq kóp uzamaı Dýlattyń Botpaı rýynan shyqqan Sypataı batyrǵa as beriledi. Bul asqa dýlat, Shapyrashty, Jetisý eli kútýshi retinde qatynasady. As Merkede berilgen. Sypataıdyń Noǵaı degen balasy Súıinbaıdy óz qasyna ertip, syı qonaqtardy qarsy alady.

Asqa Sıqym Batyrbek datqa keledi. Al óte alys jerden kelgen qasynda Qońyrat Qonys datqa jáne Maılyqoja aqyn bar eken. Batyrbekterdiń aldynan daıashy tez shyǵa qoımaı, biraz at ústinde turyp qalypty. Bul habardy estı sala, Noǵaı, qasynda Súıinbaı bar, kelip qarsy alǵanda:

— Botpaı degen týǵanym,
Múbarak bolsyn dýmanyń,
Asyl atam ótti dep,
Barlyq eldi jıǵanyń,
Raqmet demeı, ne deımiz,
Jaqsy dýman qylǵanyń.
Seksen beske kelgende
Sapar qypty han atań,
Sypataıdaı batyrdyń
Joldas qylsyn ımanyn,
Alystan ańsap kelgende
Ylaıyqpa, Noǵaıjan,
Attan túspeı turǵanym,

— degende, Noǵaıbaı aıybym dep altyndatqan asyl tas shapqan er-toqymy men qyzyl jorǵa atyn Maılyqojaǵa kóldeneń tartyp, ózi basqa atqa minip, sol atty Maılyqoja áketedi.

Maılyqojanyń ózinen ózi júlde alǵanyn aýyrlaǵandaı Súıinbaı aıtysqysy kelgendeı bolǵan eken, biraq oǵan as bergen Botpaı eli Súıinbaıdy toqtatypty degen ańyz bar.

Batyrbek datqa:

— Súıinbaı shyraǵym,
Jupardaı ıisiń shyǵady,
Tulpardaı dúbiriń shyǵady,
Bes-alty aýyz sózińdi estirt! —

depti Súıinbaıǵa.

At quıryǵyn bulaǵan,
Qol jetken jerin suraǵan,
Egesken jaýy jylaǵan,
Qyzyl tilin bezegen,
Naızasyn tasqa tejegen,
Tulpar minip, ty alǵan,
Men Qarasaı ulymyn, —

dep uzaq jyr aıtypty, biraq Maılyqojamen aıtyspapty.

Ac segiz kúnge sozylyp, tigilgen úılerdiń arasynan atpen júrip, kerekterin berip, eń aıaǵy nasybaıǵa deıin birneshe kisi ýqalap daıyndap, úlestirip otyrypty.

«Meniń atym Dyńǵylbaı,
Atsań, mine, nasybaı,
Shekeneden kúli bar,
Qalampyrdan dymy bar», —

dep jyrlap, nasybaı úlestirgen eken, Dýlat ishinde Aqsha degen elden shyqqan Dyńǵylbaı degen aqyn.

Astyń at shabysyna Batyrbek datqa ákelip qosqan Kókmoıyn arǵymaq aldynan kelip, bas báıgeni alady. Bas báıge bireýiniń órkeshi qısyq emes 100 atan túıe, 6 qanat aq úı barlyq múlkimen, 9 qundyz, 9 besik jamby eken; ekinshi báıgi 100 jylqy ertken, Suranshynyń Aqtuıaq aty alady. Aqtuıaq atty Andas pen Kedeıbaı aparyp qosqan (Andas nemere inisi). Kedeıbaı — Suranshynyń balasy. Suranshy bul asta bolmaǵan. Bolýǵa qısyny da joq. Óıtkeni Suranshy 1865 jyly Táshkenniń ber jaǵynda Saıramda ólgen. Sypataı ol kezde tiri kisi.

Jambyldyń 1940 jylǵy shyqqan jınaǵyndaǵy qysqasha ómirbaıanynda Sypataı asynda Jambyl Suranshynyń ózinde, Aqtuıaq tulparynda kórdi dep jazǵan, ol — qate. Sypataı asyna Jambyl barmaǵan. Jáne Suranshy ol asta joq.

Aqtuıaq qyrǵyzdyń Saraǵys rýynan shyqqan, Orman hanmen bir týysqan manap Qaıdý batyrdyń aty eken. Ony Suranshynyń alýyn Ómirzaq aıtýynda, Albanda bolǵan bir úlken asta Aqtuıaqty dónen kúıinde Qaıdý ózi aparyp báıgege qosyp, aldynan keledi. Bul asta Suranshy da bolady, atqa qyzyǵady, biraq suraýǵa qısyn tappaıdy.

Sol jyly Qaıdý bir jaqtan kele jatyp, Myrzabek ishindegi Qojamqul degen kisiniń úıine kelip qonady. Bul — Suranshynyń jaqyn aǵasy. Suranshy osy qonyp otyrǵanda, Aqtuıaq atty alaıyn dep qyzyǵady. Ony Qojamqul sezip qoıyp, qonaǵymda jumysy bolmasyn dep tıgizbeıdi.

Qaıdý Qojamquldan attanyp shyqqannan keıin, Jamanqara degen jerde qýyp jetip toqtatyp, Qaıdýdan Aqtuıaqty alady. Artynan kep qolqa beripti. Aqtuıaq tulpardyń qysqasha áńgimesin, astyń jaıyn Ómirzaq dáldi áńgime etip aıtady.

Súıinbaıdyń osy sıaqty beles-beles kózge túsken aty shyqqan óleńderin Uly júz aqyndarynyń bári biledi. Biraq Súıinbaıdyń úlgili, esti sóz aıtyp, jol salǵan jyryn eshkim aıtpaıdy. Kóbinese alý jaǵynan aqyndyq qaıratyn kep jumsaǵanyn aıta beredi.

Súıinbaıdyń eki túıesi jaılaýdyń sarsoıqaǵynda taýdan jyǵylyp óledi. Ózi bir jerden kelse, áıeli: «Túıe ólip qaldy, shańyraǵymyz jurtta qalǵany ǵoı», — dep renjipti. Sonda Súıinbaı áıeline:

«Túıeń ólse, báıbishe, ol túıeni Dýlat berer,
Berse de biri qalmaı shýlap berer.
Bereıin dep bermeıdi maǵan Dýlat,
Súıinbaıdyń sózine qulap berer», —

dep atqa minip, Jaınaq batyrǵa kelgen eken. Jaınaq batyr kóp olja bermeıtin kisi eken. Aldymen sony alsam, ózge Dýlat túıesin ózi jetektep keledi dep, ádeıi sony alaıyn dep arnap shyǵyp, úıine kire:

«Assalaýmaǵaleıkúm, Jaınaq batyr,
Shapyrashty, Dýlatty jep ediń
jas kúnińnen aıdap, batyr,
Bar túıem Sarsoıqaqtan qulap ólip,
Bir túıe surap alaıyn dep kelem oılap, batyr.
Han Jaınaq on besinde beliń býdyń,
Qoqılanǵan qyrǵyzdan jylqy qýdyq.
Tik shyqqan qarasha úıden tútindeı bop,
Han Jaınaq, Qarataldan ne ǵyp týdyń?» —

degende, Súıinbaıym, jaraısyń, endi meni jamandashy depti, sonda:

«Qaratal — seniń ákeń, jalshy maǵan,
Qara ógizin minip ap qamshylaǵan,
Jaınaq qazy bolǵanda, Sáke starshyn,
Qudaı bergen ýaqytta bershi maǵan!» —

dep, eki órkeshi baladaı sary atanyn aldym. Men sary atandy jetektep jónelgende, áıeli óte maljandy eken, kóziniń jasyn irkip aldy. Bermeıtin kisi bolmaıdy, suraýy jetpeıdi, — deıdi eken Súıinbaı (Úmbetáli aıtýynan).

Súıinbaıdyń jasy jetpistiń ishine kelip qalǵan kezde, qoıan degen jut bolyp, maly kóp ólip, kedeı tartady. Ol jutta órdegi Alban aman qalyp, Súıinbaı óleń aıtyp Albanǵa barady:

«Alpysqa jazbaı keldi tekiregim,
Jasymda júırik attaı ekilendim,
Ókpe bolǵan toqtydaı kúrkildeıdi,
Bolmaıdy burynǵydaı kókiregim.
Qulqaıyrdaı aǵardy saqal-murtym,
Ótip ketti qadirles eli-jurtym,
Alashtyń alty ulyna málim bolǵan
Balqytqan han, qarany qaıran tilim,
Jetpistiń úsheýine kelgeninde,
Tarǵyl tartyp ketti me qaıran únim.
Qudaıdyń qudiretine qaıran qaldym,
Janymdy qý mal úshin otqa saldym,
Qoıan kelip malymdy shaıqaǵan soń,
Salbyrap qartaıǵanda alban bardym.
Balasy Qojamquldyń Maqsutbegim,
Qara úzgen han, qaradan qara kógim,
Bizderge artyq qyzmet qylmaq bolsań,
Bórte atyn bala qarash alyp bergin», -

dep, uzaq aıtqan óleńi bar, bul óleńdi bizge aıtqan «Qyzyl ásker» kolhozyndaǵy bir qart Beısembaı Seıituly degen kisi.

1944 jyly tamyzdyń 12-si kúni Jambyldyń óz úıine kelip otyrǵanda sózden sóz shyǵyp, sonda Jambyl ózi:

«Besmoınaq túbinde,
Qalabaı aqynǵa
Dýlat ıe bolyp, maǵan
Shapyrashty ıe bolyp aıtystyrmaq boldy.
Men aıtysaıyn dep yńǵaılanyp barǵanymda:
«Súıinbaı — seniń de aǵań, meniń de aǵam,
Ol qısaısa, jyrtylar seniń jaǵań.
Súıinbaı júgen ustap, jaıaý qańǵyryp barǵanynda,
Alpys jylqy aıdatqan meniń aǵam», —

degende, men Qalabaımen aıtyspaımyn, jolyn berińder. Súıekemdi aýzyna ala, aldyna sala sóıledi. Jáne jutap qalǵanda Súıinbaıdyń Albanǵa barǵany da ras edi. Myna kápir ótkel bermes, betime salyq qylar dep toqtadym», — dep ózi aıtty. «Qalabaı ondaı iri aqyn emes edi. Biraq Súıekemdi aýzyna alǵan soń, men qoıa qoıdym» dep taǵy qaıtalady.

«Sarkemer toby úlken bolýy kerek, Baran degen Ulyq kelip, Suranshynyń aýylynda shatyr tigip jatty. Men de sol shatyrda edim.

Bir ýaqytta: «Súıinbaıdy alyp júr, eki óleńshi keldi», - dedi.

Baıqasam, Jalaıyr Jantaı aqyn eken. Eki urtyna eki qamysty tyǵyp, qobyz tartyp, osy úsheýine únin qosyp aıtady eken óleńdi. Úsheýiniń úni bir jerden shyǵady jáne óziniń de daýsy tipti zor kisi eken, úninen shoshyp kettim. Shatyrda qashyp jatyp alyp edim, Suranshy aqyrǵan soń, amalsyz bardym.

«Kózimizdi qarasań, kórer emes,
Kózdiń qunyn myna kóp berer emes,
Óleńińdi qosyp aıt birdemege,
Baqyrǵanyń, Súıinbaı, óleń emes», —

dep únimen tunshyqtyryp áketti. Qarasaılap qulaǵymdy burap aıtysyp, Jantaıdy áreń toqtattym. Men Jantaıdaı ónerli aqyn kórgenim joq, — der edi Súıekem», — dep Jambyl osyny aýzynan aıtty 1944 jyly 12 tamyz kúni.

Mine, Jambyl aqynnyń asa syılaǵan, ózine ustaz etken aqyny Súıinbaı aqyn. Súıinbaıdyń bizdiń qolymyzǵa túsken azdy-kópti óleńi de jáne ómirbaıany da osy. Jambyl Súıinbaı qasyna kep ergen. Jáne ataly jyrlaryn óz aýzynan jattap, ózine úlgi etken.

Biz joǵaryda aıtyp óttik, el aýzynan jınaǵan Súıinbaıdyń óleń, jyrynda aıtysý bar, onan soń alý úshin maqtaý, qorqytyp ta aıtý bar. Ózine bir tutyp unaǵan ustaz, únemi óleńdi alý úshin jyrlaǵan Súıinbaı bolǵan soń, jáne Uly júzdiń, onyń ishinde Jetisýdiń qaı aqynyn alsa da, Qulmambet, Maıkót, Maılyqojalar — bári de óleń aıtyp alýdan basqany jyrlamaǵan. Mine, osy úlken aqyndardyń úlgisimen alǵashqyda Jambyl da jarapazan, jar-jar jáne alý úshin aıtysýdan bastaǵan.

Jambyldyń Súıinbaıdy alǵashqy kórýi ári túrli aıtylady. Mysaly, 1937 jyly shyqqan jınaǵynda Jambyl Súıinbaıdyń úıine kelip jarapazan aıtyp bir laq alypty. Sonda Súıinbaı: «Óleńdi táýir aıtady eken dep, ózine batasyn beripti» dep jazady. 1940 jyly shyqqan jınaqtaǵy qysqasha ómir tarıhynda Súıinbaıǵa on bes jasynda kezdesti, sodan bylaı Súıinbaı tárbıesinde boldy dep jazady (Esmaǵambet).

Súıinbaı men Jambyldyń atalary Ekeıdiń balasy Jarymbetten taraıdy. Jarymbet — Ekeı balasy.

Jarymbet tórt qatyn alypty. Úlken qatynnan — Aqtóbet, Bertis; ekinshi qatynnan — Qosı; úshinshi qatynnan — Áltı, tórtinshi qatynnan — Baıanaı.

Aqtóbet, Bertis keıinnen báıbishe balasy atanǵan. Jambyl Bertis tuqymynan, Jarymbettiń eń esken qalyń tuqymy — osy báıbishe balasy. Al ana úsh qatynnyń balalary asa ósimdi bolmaı, az bolyp, bular birin biri jan tartyp biryńǵaı bolypty. Sonan olar «úsh toqal» atanady dep joǵaryda aıttyq.

«Úsh toqal bolys boldy aıtpaı, shashpaı,
Qısybaı, is istediń ebin tappaı,
Kertibaı úsh toqalǵa erip ketti,
Adasqan aı jaryqta aq boz attaı», —

degen Jambyldyń óleńi bar. Jambyldyń osy óleńindegi osy úsh toqaldyń Áltı rýynan shyǵady Súıinbaı.

Joǵaryda aıtylǵan Ekeı bytyraýynyń ózin de Áltıdiń Báıli degen jigitiniń kisi óltirýinen bolǵanyn aıttyq. Al Ekeı qaıta jınalǵanda, Áltı tuqymynyń shettegi aǵaıyndaryna habarlap shaqyrýǵa, baryp kóshirip ákelýge Sarybaı kóp kúsh jumsaıdy. Shýdan bergi Jetisý atyraby anyqtap orysqa baǵynyp, el ornyǵyp qonys tepken kezde, Sarybaı Ekeıdi tegis shaqyrady. Árqaısysyna kisi jiberedi. Bul kezde Jambyldyń ákesi Japasyna kisi jiberedi. Bul kezde Jambyldyń ákesi Japa aǵaıyndarymen Janys eliniń qadirli adamy Áshkeı hannyń aýlynyń qasynda bolǵanyn aıtqamyz jáne Japa onyń inisi Jadyra ekeýi de jortarman batyr, myqty jigitter bolǵanyn biz osy áńgimeniń ishinde aıtqamyz. Sol batyrlyǵynyń arqasynda Áshkeıge ete qadirli bolyp, olardy Áshkeı jibermeıdi.

Áshkeıdiń qasynan Ystybaı aýylyn ıakı Jambyldyń ákelerin qadirlep Japa, Jadyralardy baryp kóshirip qaıtýǵa Súıinbaı barady. Bul kezde Súıinbaıdyń aqyndyq aty shyǵyp, qadirli kisiniń qataryna qosylyp, Ekeıdiń bas kóterer adamy Sarybaımen tize qosqan kezi bolady.

Jambyl Súıinbaıdy osy barǵanda kóredi. Biraq onda jas, asa esh nárse paıymdamaıdy. Sóıtkenmen, óz úıinde aıtqan óleńin óz aýzynan tyńdaıdy. Ekeı alǵashqy bas qosqanda Qararsha, Besmoınaq degen jerge jınalady. Ol osy kúngi Jambyl aýlynan alys, jetpis kılometrdeı jer.

Qazirde onda «Jangeldi» kolhozy bar. Onyń sebebi Ekeıdiń sol kezdegi asa bir dáýletti baılary Taǵash, Dúısen degen kisiler Saýryq qasynda sol Besmoınaqta eken. Tozǵyndap, kedeılenip kelgen el sol baıdy ortaǵa alyp uıytqy etken.

Jambyldyń ákesi Japa, Jadyra da basynda osy jerge kelip, sonan Qarǵaly boıyna Maıbulaqqa kep qonady.

Jambyldyń Súıinbaı úıine qalaı kezdesip, jarapazan aıtyp tanysqanyn aıryqsha aıtqandyqtan, bul jerde oǵan toqtalmaımyz. Joǵaryda jazylǵan Súıinbaı jaıyn buryn anyqtalmaǵan, birde olaı, birde aıtylyp júrgen talastaý nárse bolǵandyqtan, Jambyldyń pir tutqan aqynyn qolǵa túsken dáleldermen qysqasha tanystyryp otyramyz.

Súıinbaı alǵashqy kezde kedeı bolǵanmen, úıirlep aıdap alyp, aqyndyqpen qatty baıypty. Baılyǵynyń bir dáleli Súıinbaıdyń ózi tiri kúninde Malybaı degen balasy bolystyqqa talasyp, kóp mal shashqan. Jambyldyń Qısybaımen ókpelesip búlinetini osy saılaý. Súıinbaı sol saılaýdyń kezinde Myrzabek Káshkeniń eń jýan ataly jeri, Saýryq batyrdyń balasy Sypataımen quda bolǵan. Súıinbaı basqa aqyndardaı qara qazan sarań emes, óte myrza bolypty. Bul jóninde Súıinbaıǵa bala esebinde bolyp, ózin kórip, úıinde bolǵan Ybyraıym Baısimbet balasy óte jaqsy aıtady. Súıinbaı Ybyraıymnyń 12 jasar kúninde 1899 jyly ólgen.

Mine, Jambyldyń ustazy Súıinbaı jónindegi qysqasha málimetter.

---