InfoHub Logo

Sypabek Janelá
Qazaqstan Respýblıkasy Almaty qalasy
Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti

Býllıng problemasy árqashan jáne adam ómiriniń barlyq kezeńderinde, bilim berý mekemesinde balalyq shaǵynda da, jumystaǵy eresek ómirde de boldy. Jasóspirimdik kezeń – tulǵa damýynyń eń qıyn, qaıshylyqty kezeńi. Bul kezeńde fızıkalyq jáne psıhologıalyq ózgerister oryn alady, Jasóspirimdik kezeńde jynystyq jetilý, óziniń «Menin» izdeý prosesteri júredi. Bilim ekinshi josparǵa túsip, jasóspirim úshin onyń qurdastary referenttik topqa aınalady, kóshbasshylyq úshin kúres, qaqtyǵystar paıda bolady.

Jasóspirimniń qaqtyǵystarǵa qatysýy qalypty jaǵdaı bolǵanyna qaramastan, býllıng problemasy qorlaýdyń uzaq ýaqyt boıy oryn alýynda. Kóshbasshylyq úshin kúreste árkim ózin basqa qurdasynyń fonynda kórsetkisi keledi jáne qýdalaý bastalady. «Jábirlenýshiniń» mártebesin ózgertýi óte qıyn, ol «quqyq buzýshy» jáne onyń dostary tarapynan únemi shabýyldarǵa ushyraıdy. Jasóspirimder arasynda zorlyq-zombylyq kórsetý áreketteriniń aldyn alý jáne toqtatý búgingi kúnniń mańyzdy  taqyryby bolyp tabylady.

Býllıng týraly XXI ǵasyrdyń basynda zerttele bastady, 1905 jyly K.Dúks óziniń býllıng týraly eńbegin jarıalady, bul osy máseleni zertteýge negiz boldy. Adamdar bul máseleniń bar ekendigi týraly aıta bastady, Eýropa elderiniń zertteýshileri, mysaly, D.Olveýs, D.Leın, Tattýı jáne basqalaryna býllıng túsinigi qyzyqtyra bastady.

Otandyq ǵylymda býllıngti jan-jaqty zertteý endi ǵana bastalyp jatyr, buryn býllıng jaǵdaıynyń jekelegen bólikteri – agresıa men zorlyq-zombylyq qarastyrylatyn. Reseıde býllıngti I.S. Kon, O.L. Glazman, I.Berdyshev. A.A. Bochaver jáne K.D. Hlomov  zertteýdiń úsh negizgi tásilin anyqtady: dıspozısıalyq, ýaqytsha jáne kontekstik.

Ártúrli ǵalymdar «býllıngti» qorlaý, terror, zorlyq-zombylyq, minez-qulyq úlgisi, agresıa, ózara árekettesý stereotıpi, jaǵdaı jáne t.b. dep túsinedi. Bul tujyrymdamanyń áli kúnge deıin birtutas naqty anyqtamasy bolmaǵanyna qaramastan, barlyq ǵalymdar býllıng - bul uzaq ýaqyt boıy oryn alatyn qorlaý dep kelisedi. Zertteýshiler sonymen qatar býllıngtiń fızıkalyq jáne psıhologıalyq kórinisteri bar ekenin atap ótti.

Ǵylymı psıhologıalyq ádebıettegi «býllıng» túsinigin taldaý, mektep qabyrǵasyndaǵy zorlyq-zombylyq máselesi XXI ǵasyrdyń basynda qarastyryla bastady. 1905 jyly K.Dúks býllıng taqyrybynda eńbegin  alǵash ret jaryqqa shyǵardy. Býllıng máselesiniń alǵashqy júıeli zertteýlerin skandınavıalyq zertteýshiler: D.Olveýs, P.P. Geıneman, A.Pıkas, E.Roland. Avtorlardyń tujyrymdamasy boıynsha býllıng túsinigi – (aǵylshyn tilinen aýdarǵanda bully) qýdalaý, kemsitý jáne dıskrımınasıa dep anyqtady.

Ýaqyt óte kele bul máselemen, ıaǵnı, býllıngti zertteý brıtandyq ǵalymdardy qyzyqtyrdy. Olar: V.T. Orton, D.A. Leın, D.P. Tattým, E.Mýnte.

Tattým býllıngti tulǵa ózin qoǵamnan oqshaýlanǵan, qorqqan, is - áreket bostandyǵynan aıyrylǵandaı jáne ózin álsiz jáne dármensiz sezinedi, ózge adamdardan uzaq ýaqyt boıy fızıkalyq túrde shabýyl alǵan nemese qorqytýmen qosa zorlyq-zombylyqtyń erekshe túri dep túsindirdi.

D.Leın óziniń zertteýlerinde E.Rolandtyń eńbekterine súıenip, býllıngke túsindirme júrgizdi: qorlaý, ol qysqa merzimdi de, uzaq merzimdi de bolýy múmkin zorlyq-zombylyq, fızıkalyq nemese psıhıkalyq sıpatta bolýy múmkin jáne býllıngke ujyraǵan adamnyń sıpaty: qazirgi jaǵdaıda ózin-ózi qorǵaýǵa qabiletsiz jeke adamǵa nemese adamdar tobyna qatynasy.

AQSH-ta býllıngke erekshe kóńil bólýdi 1990 jyldary Katalano, Hokıns, Hararchıt kórsete bastady.

---