InfoHub Logo

Jambyldyń Qulmambetpen aıtysy — Jambyl ómirindegi úlken beleske shyqqan asa úlken ózgeris. Jambyldyń aqyn atyn aspandatqan osy aıtys bolady. Óıtkeni Qulmambet Jetisý eline aty erte jaıylǵan, aıtysqan aqyndy bettetpegen, asa aýyzdy aqyn bolǵan.

Qulmambettiń aty alysqa ketip, abyroıy kóterilýi de Tezek tóreniń kótermeleýinen bolǵan. Qulmambet jas shamasyna kelgende Súıinbaıdan kishi, Jambyldan úlken kórinedi. Ol kezdegi Jetisý boıynan qolyna dombyra alyp óleńge, ánge talap qylǵan aqyn Tezek aldyn kórmeı, onyń tezinen ótpeı ketpegen.

Qulmambet — Alban elinen shyqqan aqyn. Biraq ózi Qulan, Aıan degen az atanyń balasy bolady.

Qulmambet meniń atym — Qulan, Aıan,
Ekenim meniń Qulan táńirge aıan.
Alban, Dýlat jıylyp bata berse,
Keńes aıtyp jyrlaıyn etip baıan, —

dep bastap, óleńdi keńinen bastap, sózin salmaqtap aıtatyn jeri keń, asa tolǵaýly aqyn bolǵan. Jambyl óleńniń ishinde Qulmambetti «sen arǵynsyń qańǵyp kelgen, yza bolsam, Albanymnan qýyp jiberem» deıtini de sol. Qulmambettiń arǵy atalary Ýaq eken. Bir sebepten ertede keship kelip, Alban ishine sińipti.

Qulmambetti Tezek qolyna ustady, sol atyn shyǵardy deıtinime dálel. Naımannan shyqqan ataqty 'Túbek aqyn seksen jastardyń shamasyna kelgende Tezek tórege óleń aıtamyn dep shyǵady. El ortasyna aty jaıylǵan Túbektiń kele jatqanyn Tezek estıdi. Sol kezde Qulmambet Tezek úıinde eken. Taǵy bir basqa aqyny da bolady.

Tezek — sózben qarmasqan aqyndyqty asa qadirleıtin adam, úıindegi eki aqynǵa: «Túbek kelip qalsa, ne dep jaýap aıtasyńdar. Onyń aqsaıtyn syryn, eliniń jaıyn bilesińder me, aqyn adam ózine kezdesetin aqynnyń mán - jaıyn, syryn terip júrmeı me eken», — dep, ózi óleń aıtyp otyrady. Sonda Túbek baıqaýsyz kelip qalyp, aıtys bastalyp, Qulmambet aıtysyp, onan Tezektiń ózi de qosylyp ketip, úlken aıtys bolady.

Bul aıtysty Ospan aqyn, bul Taran kolhozyndaǵy Esdáýlet aqyn ekeýi de aıtady. Buǵan qaraǵanda, Qulmambet — Tezektiń qolyna ustap aıtysqa salyp, arnasyn ulǵaıtqan aqynnyń biri.

Ári Tezek qolyna ustap shashbaýyn kótergen, ári Túbek sıaqty úsh júzdiń balasyna aty jaıylǵan iri aqyndarmen sheńgeldesip óris alǵan Qulmambet Jambylǵa da, basqa aqyndarǵa da mańaıyn bastyrmaıtyn dúr bolyp kórinedi. El arasyndaǵy birneshe aqyndarmen aıqasyp jáne Súıinbaı aıtysy, Baqtybaı aıtysy, Qataǵan aıtysy sıaqty úlken aıtystardy ózine sabaq etken Jambyl Qulmambetpen bir kezdessem dep júredi. Jambyl Qulmambetti erteden biledi, onymen birneshe asta, toıda qatar óleń aıtady. Sarybaı osynda birge bolady. Biraq aıtysyp óris kórispeıdi. Qalaıda bir aıtysyp kórsem dep izdenip te júredi. Osy kezde Jetisý bolysy bas qosqan úlken jıylys bolady. Jıylys İle kápirinde ótedi. Bul jer (kópir aýzy desip keledi) osy kúngi İle stansıasy turǵan jerden az joǵary, sol jerge úı tigiledi. Almaty, Qapal ýezeri keledi, eki ýeziń bolystary, atqa minerleri keledi. Bul topta Tezek bolmaıdy, ol ólgen kez kórinedi. Topqa aqyndar jıylyp, aıtys bolady. Qulmambet birneshe aqyndy sózben býyp sóıletpeı tastaıdy. Aıtysty tilmash arqyly túsinip otyrǵan ýez Qulmambetti kótermelep, syılyq beredi. Endi munymen aıtysar kim bar dep izdegende, Esqojanyń bolysy (Shapyrashty) Quttyq Seıittiń Qudaıbergeni: «Tazdan basqa aqyn quryp pa, Súıinbaıdyń inisi Jambyl bar», — deıdi...

Qudaıbergen omyraý tentek, betti adam bolǵan. Ákel dep Jambyldy izdetedi. Jambyl Qulmambettiń betinen ári on shaqty aqyndy jeńip tastaǵan ekpininen qorǵanyp, qashqaqtap júredi. Qudaıbergenniń jibergen kisisi Jambyldy taýyp alyp keledi. Jambyl syrtta kire qoımaı turǵanda:

— Qara kúńniń balasy Ysty baqyr,
Kim ólse, soǵan týar zaman aqyr,
Jambyl degen bar deıdi bir nemesi,
Aqyn bolsa, ol neme qaıda jatyr?
Bireýdi Jambyl degen el maqtaıdy,
Erkek qoıdaı quıryǵyn salmaqtaıdy,
Aqyn bolsa, qaıda júr ol nemesi,
Kórelik, ony nege ardaqtaıdy.
Qudeke, kisi jiber Jambylyńa.
Jambyldy bolar ma eken aldyrýǵa.
Alban, Dýlat tobynda men bir jorǵa,
Menimen jarar ma eken shaldyrýǵa, —

dep, sodan keıin:

— Bolǵanda men aqsuńqar, sen bir taýyq,
Sen átesh aıǵaılaǵysh aýyq-aýyq,
Súıinbaıdyń kúrkildep úıde jatyr,
Basqańdy qoıý kerek jyly jaýyp, —

dep lepirip otyrǵan Qulmambettiń serpininen júreksinip turǵanda, úıde otyryp Qudaıbergen aqyrypty: «Qarasaıdyń arýaǵynan sadaǵa ketkir, ne ǵyp buǵyp júr?» - dep.

— Osy sóz súıegimnen ótip ketti jáne Qarasaıdy aıtqanda ne bolǵanymdy bilmeımin, dombyramdy alyp Qulmambettiń aldyna kelip qarama-qarsy otyra qaldym, - deıdi eken Jambyl (Úmbetáliniń aıtýynan). Jambyldyń bul aıtysyn Úmbetáliden jaqsy biletin de, aıtatyn da kisi joq.

Aıtys asa qyzý bolady. Ózimshil, órkókirek Qudaıbergen Qulmambettiń Shapyrashtyny azyrqana, kemite sóılegenine terisine syımaı yza bolyp otyrady. Jambylǵa kezek kelip Shapyrashtyny maqtap kep bergende, Qudaıbergen: «Seni tapqan shesheńnen aınalaıyn!» — depti.

Birneshe ret kezek aıtysyp Qulmambetke kezek kelgende, Qulmambettiń dombyrasynyń ishegi úzilip ketip, endi dombyranyń ishegin jalǵaǵansha yza bolyp otyrǵan tentek Qudaıbergen ústelde turǵan 300 somdy julyp alyp qaltasyna salyp: «Sen dombyrańnyń ishegin jalǵaǵansha, bizdiń Jambyl otyra ma, bizdiń Jambyl jeńdi», — dep kisilerin ertip turyp ketipti. Alban adamdary Jetisý ortasynda Qudaıbergenge kúsh isteı almaı, Jambyl jeńdi laqap bolyp, Qulmambet qalyp qoıady.

Muny Jambyl óz aýzynan osylaı aıtady: «Shynynda, Qulmambetten aqyndyǵym asqan joq. Ol asa iri aqyn edi. Meniń abyroıymdy kótergen Quttyq Seıittiń Qudaıbergeniniń tentektigi ǵoı», — deıdi eken Jambyl (Úmbetáli aıtýynan). Osy topta Jambyl ataǵy aspanǵa ushqandaı bolady. On shaqty aqyndy bet qaratpaı qoıǵan Qulmambetti Jambyl jeńdi degen sóz búkil Jetisýǵa taraıdy. Bul aıtysty el sol jerden bastap jattap áketedi. Muny Úmbetáli Jambyldyń óz aıtýynan jattaǵan.

Bul aıtys İle kópirinde, shamasy, 1896 jyldary ótken. Óıtkeni bul aıtysta Súıinbaı tiri, biraq aýrý, úıinde, jıynǵa bara almapty. Súıinbaıdyń tiri ekenine Qulmambettiń óz sózi de dálel. «Súıinbaı sonda aýrý edi. Keler jyly óldi», — deıdi Ybyraıym. Súıinbaı 1898 jyly ólgen.

Jıyn tarap, árkim óz eline qaıtady. Aıtystyń artynan Qulmambetpen Jambyl burynǵysynan da jaqyn tanysady. Ózinen jasy da úlken, ári arýaǵy da erte kóterilgen Qulmambetke Jambyl inilik dástúrmen syılap, óleń aıtyp, ekeýi burynǵydan da dostasady. Jambyl Qulmambettiń qasynda birneshe kúndeı bolady.

Ekeýi aırylarda Qulmambet Jambylǵa: «Sen qyrǵyz eline tanys kórinesiń, men Shabdannyń aldyna baryp bir óleń aıtaıyn dep edim, osyǵan meni bastap apar», — deıdi. Jambyl aparýǵa ýáde qylady. Biraq Qulmambet eline baryp qaıta kelmek bolady. Jambyl ketedi. Sol jyly kúzge jaqyn Qulmambet Jambyldyń úıine kelip, ekeýi qyrǵyzǵa barýǵa shyǵady.

«Qulmambet apıyn jeıtin kisi eken, jolda atqa júre almaı: «Jambyljan, meniń belimdi shylbyrymmen qatty býyp ber!» — dep tartqyzady. «Uzyn ıir qara kisi edi, ishin shylbyrymen tartqanymda, qolym qarysyp qaldy. Sonda da «qatty tarta almadyń - aý» dedi Qulmambet. Apıyn degen adamnyń ishek-qarnyn tartyp, baýyryn jazdyrmaıdy eken, el orynǵa otyra, Shabdan aýlyna áreń jettik. Qulmambettiń tamaq ishýge shamasy kelmedi. Qonaq úıge barysymen belin sheship, jatqyzyp qoıdym. Bul kim dep suraǵandarǵa Qulmambet ekenin aıtpadym, maǵan ergen bir abyshqa edi, ózi aýyryp keldi dep qoıdym. Ózim túnde Shabdannyń óz úıine baryp óleń aıttym. Men qaıta kelip jatqanymda da Qulmambet jeńdi esin jıǵan joq eken. Tańerteń tursaq, kún sáske bolyp qalypty. Qulmambet apıynnan aıyǵyp, ánsheıin quraǵytyp otyr. Birazda sizdi manap shaqyrady dedi bir qyrǵyz. Endi Qulmambetti ertip, ekeýimiz keldik.

Biz kelip otyrǵan soń, Shabdan: «Jambyl botam, at toqytyp júrgeli otyrmyn. Táshkenge asyǵys baratyn jumysym bolyp qaldy. Bizdiń esikterdi bir kórgeniń bul emes. Bir qara qyzyl besti baılatyp qoıdym. Myna joldan maqtanyp qaıtsam, taǵy soǵarsyń», — dedi. Osy kezde qurǵaǵytyp otyrǵan Qulmambettiń qolyna dombyrany ustata berdim. Ólip otyrǵan aqyn:

— Tozady el aǵadan, ton jaǵadan,
Soǵady arlan bóri tay saǵadan.
Aı ótip, kórmegeli apta boldy,
Júrmisiń, batyr Shabdan, esen-aman?
Abdanda ótken eken Qashaǵan han,
Serǵazy jetpis eki jasaǵan han.
Az sózben amandaspaı ketemin be,
Altyndy attaǵan soń bosaǵańnan.
Abdanda ótken eken Abaq, Jaınaq,
Ótipti Saıymbólek san jylqy aıdap,
Bul tapta musylmanǵa patsha bopsyń,
Bir sapar kelip qaldym tamasha oılap.
Balasy han Jantaıdyń neshe túıin
Bar ma eken bul jalǵanda baýyry bútin,
Qazaq, qyrǵyz balasyn birdeı kórgen
Aınalǵan Qazyqurttaı jalǵyz qutym.
Jarasqan aq — qyzylǵa, asan — tamǵa
Aq dıdaryń túsip túr musylmanǵa,
Baqyr menen isikteı qıylǵanda,
Qylyshyń bas kesedi ushynǵanda.
Qoıannan elim jutap qalǵannan soń,
Men keldim amandasa Shabdan hanǵa, —

dedi. «El kóshkilik jerden izdep kelgen ekensiń, ne muqtajyń bar edi?» — depti Shabdan.

A, batyr, ózińe aıtar arymyz bar,
Aıtatyn aryzymdy tárizim bar.
A, batyr, bek qysylyp kelgennen soń,
Shala qazaq Ápsámetke beretuǵyn
300 som qaryzym bar.
Atasy Absámettiń Álim edi,
Aqshasyn sýǵa bergen zalym edi,
A, batyr, bek qysylyp kelgendegim
Keshegi er basqan Battal qazy Tórege málim edi, —

dep, óleńdi kesek-kesegimen tomarylta tókken aýyzdy aqynnyń sózi Shabdannyń kókeıine qonyp: «Jambyl, botam, myna abyshqa aqsaqal senen yrshy turmaı ma. Bizge túnde nege aıtpadyń?» — dep asyqqan jolynan qala almaı ókinedi. Sóıtedi de Qulmambetke óziniń asyǵys jolyn aıtyp: «Kelip qaldyń, qalaýyń ne edi?» — dep suraıdy. Qulmambet «300 som aqshaǵa boryshty bolyp qysylǵan soń kelip edim», — deıdi. Shabdan óziniń malynyń beretin-qoıatynyn bıleıtin Kúıke degen manabyn shaqyryp, jigitine ıek qaǵady. Ol: «Men bul kisiniń jolyn ákelip otyr edim. Biraq anadaǵy satylǵan maldyń aqshasy ýstalyı ketip, az bolyp qalyp edi», — dep, 200 som aqsha qoıady. Sonda Qulmambet: «Sen patshanyń aıtqan ámirin oryndamaı, baryn joq deısiń» dep Kúıkege tıip óleń aıtqan soń, Shabdan namystanyp, ózi júrgizýge kelip otyrǵan jáne óleń tyńdap otyrǵan manaptardyń báriniń attarynyń er-toqymyn alǵyzyp, Qulmambetke matap bergizip attandyrady.

Osy joly Qulmambet 12 at, 200 som aqsha alyp qaıtty, men bir besti aldym. Alǵashqy 200 somdy ákelip aldymyzǵa qoıǵanda, buryn ondaı kóp aqsha alyp kórmegen kózim tunyp ketip, alǵaly jatyr edim, Qulmambet qozǵama dep ısharat etti de, óleńdi órshelendire aıtty. Qyrǵyz manaptary márt, namysker keledi, bir qulasa ońbaı qulaıdy. Qulmambettiń sózi aıtyp otyrǵanda tyńdaýshyny alyp ketýshi edi. Jáne bir bastap alǵannan keıin kóterilip údeı berýshi edi. Men ózim aqyn kórgende Qulmambetteı aýyzdy aqyn kórgenim joq», — deıdi eken Jambyl aqyndyq jaıy sóz bolǵanda (Bul da Úmbetáli aıtýynan jáne Ómirzaq aıtýynan).

Meniń bul joldaǵy oljam Qulmambetten «Kóruǵly sultan» jyryn úırendim. Biraq bárin jattap alý qıyn eken. Qulmambet bir aıtqanda eki kún, eki tún uıyqtamastan aıtty. Men osynyń bir kún, bir tún aıtýynan-aq uǵyp aldym. Meniń órisimdi keńitken iri jyr «Kóruǵly sýltan» boldy», — deıdi eken Jambyl. Muny Úmbetáli de, Ómirzaq ta, taǵy birneshe kisi aıtady.

---