InfoHub Logo

Jambyldyń jasy 50-diń ishine kirip, egde tartyp kelgen kezde 87 jasynda ákesi Japa qaıtys bolady. Onda ortasharaq dáýleti bar Japanyń balalary ákeni jóneltip, Japa qaıtys bolǵannyń artynan eki jyldan soń Jambyldyń aǵasy Táıti Mekkege ketedi. Táıti Mekkege júrmesten buryn Japaǵa as beredi.

Enshisi Bólek Táıti ári Mekkege baramyn dep jınalyp júrgen kezi bolady da, asqa kóp mal shyǵarmaıdy. Qolyndaǵy malyn Jambyl da kóp ustamaıdy, as onsha úlken bolmaı, tek aýyl arasyndyq bolyp ótedi.

— Soıǵanyń Jápekeme jaýyr sary, Ac berdi dep jınaldy eldiń bári.

Asqa kelgen kisige et jetpeı qap,
Jameke, tógildi ǵoı bettiń ary.
Jápekeme soıǵanyń soqyr sary at,
Sádibegiń jep qoıdy ıtteı talap.
Bıyl qulyn er jetip at bolǵansha
Ketkenimiz osy ǵoı soǵan qarap.
Jasyńnan-aq atandyń aqyn Jambyl,
Bul kúnde atyń shyǵyp boldyń dańǵyl,
Tirnektep jıǵan malynan Jápekeme
Bir dúbir qylmadyń ǵoı táńir alǵyr, —

dep, Qısybaı Jambylǵa janynan tıe óleń aıtqany osy asta.

Mekkege bireý barsa,
Shybyl barsyn,
Shybyldan basqań barsań, shyǵyndarsyń.
Kóbiniń ólgenderdiń jıyp alyp,
Barǵanda qıametke shyryldarsyń, —

degen óleń búkil el aýzyna jaıylyp ketedi. Shybyl rýyna bederi ketpeıtin tańba tárizdi bolyp basylady.

Biz joǵaryda aıttyq, Jambyldyń bir alyp qashqan kelinshegi Shybyl rýynyń jesiri eken dep, sol kelinshekti qaıtyp alǵan, onyń ústine jolynda qaza bolǵan myna aǵasynyń aqshasy men kıimin bermeýi Jambyldyń Shybyl rýyna ashshy óleńder aıtýyna sebep bolǵan kórinedi.

Osy Shybyl rýynyń Keńshat degen bir baıy ári bolys, óte sarań kisi eken. Jambyl birneshe jerde óleń aıtyp, Keńshat máz ónimdi esh nárse bere qoımapty. Uzynaǵashta eldiń bir bas qosqan tobyna Jambyl kelse, Keńshat ta kelip tur eken, sonda Jambyl Keńshattyń qasyndaǵy birsypyra adamdarǵa óleń aıtyp jyrlap kelip:

«Tórt asyldyń balasy tórt qulańty kemedeı,
Arasynda Shybyl júr órt sóndirgen nemedeı», —

dep, Shybyl rýynyń ári az, ári qonys ala almaı kishtimtaıly bolyp qalǵanyn aıtyp Keńshatty jerleıdi. Keńshat Jambyldyń óleńinen qorqyp, sol jerde bir attyń aqshasyn beripti deıdi.

Sarybaıdyń balasy Qısybaı bolys bolyp turǵanda, Shybyl rýynan oryssha oqyǵan Isa Tergeýsiz balasy tilmash bolady.

Qısybaı Jambylmen ete jaqyn bolǵan. Jıyn bolǵanda, el aralaǵanda Qısybaı Jambyldy qasyna kep ertipti. Birde Jambyl Qısybaı úıine kelip otyrǵanda, Ekeıdiń bireýi tilmashtan bas belet (pasport) surapty. Onan buryn da osy tilmashtyń el arasynan para alǵanyn Jambyl esitip júredi eken.

Osynyń artynan Jambyldyń aǵasy Táıti Mekkege barýǵa qamdanady, Jambylmen aqyldasyp jol qarajatqa salmaq salady. Jambyl qolyndaǵy malynan satyp aqsha berýge qımaı, qyrǵyz asyp ketedi. Sonda baryp óleń aıtady. Sol jyly qyrǵyzdyń arǵy alys sheti (qazirgi Qaraqálýezi) Qoshqarǵa deıin ketip qalady. Bul ýaqytta qajylardyń júretin kezi taıanady. Táıti asyǵady, Jambyldy izdetip kisi shaptyrady. Jambyl osy joly qyrǵyzdyń kóp elin aralap meılinshe tanysady. Qyrǵyz eline de aty shyǵyp, abyroıy asady. Ásirese Jambyldyń aıtýynan Súıinbaıdyń Tezekke barǵan jerin óte qyzyqtap kóp aıtqyzypty qyrǵyzdar. Onan sońǵy qyrǵyzǵa óte qyzyqty bolǵan Súıinbaı men Qataǵan aıtysy eken. «Meniń óz aqyndyǵymdy qoıshy, qyrǵyzǵa meni tanystyrǵan osy Súıinbaı óleńderi ǵoı», — deıdi eken Jambyl ózi (Ómirzaq aıtýynan).

Táıti Mekkege barǵan jerde óledi. Táıtiniń balasy Sátish 7 jasynda mal-múlkimen Jambylǵa qarap qalady. Táıtiniń aqshasyn, kıimin ózimen birge barǵan Saýyrbaı degen qajy ıe bolyp alyp, biraq munda qaıtyp kelgen soń Jambylǵa bermeıdi. Mekkege barǵan qajylar bir ǵana Shapyrashty rýynan emes, Dýlat, Úısin rýlarynan bolady. Solardan baryp surap, aǵasynyń aqshasy men kıimin Saýyrbaı alǵanyn bilip, Jambyl daýlaıdy.

Saýyrbaı Shybyl rýynan barǵan qajy eken. Qajymyzdy ury dedi dep Shybyl rýy qyzyp, bul kóp sóz bolady. Biraq basqa qajylar moınyna qoıyp, Saýyrbaıdan aǵasynyń kıimin, aqshasyn óndirip alady.

«Bolysqa joldas boldy pesir degen,
Jigitke qaramaıdy kesir degen,
Ekeıdi qańǵyp kelip Shybyl jedi,
Qudaıdyń ýaqyty shyǵar jesin degen», —

dep syqaqtaıdy.

Bul áńgimelerdi aıtqan — qyzyl ásker kolhozdyń músheleri Tursynbek, Jańaospan degen aqsaqaldary.

Jambyldyń bul óleńderi, árıne, bir ýaqytta ǵana aıtylmaǵan. Múmkin, bireýi jasyraq kezinde, bireýi ulǵaıyńqyraǵan kezde bolýy.

Jambyldyń Shapyrashty, Dýlat tabynan túsip taǵy bir kózge kóringeni bylaı: Taıtory rýynan shyqqan Sáke degen kisi óte qadirli adam bolady. Sákeniń ózi bolys bolyp, buryn bytyrap ketken az ata Taıtorynyń basyn qosyp, Jırenǵaıyr ózenine ákelip ornalastyrypty. Teginde, ol jer ózderiniń ata qonysy eken. Esqoja rýynan shyqqan Myrzabek, Káshke sıaqty jýandar ózderine zorlyq istep qonystaryn alyp qoıady. Sol qonysty Sáke aıtysyp júrip alady.

Sol Sákeniń aǵasy Sadyrbek degen kisi ólip, soǵan as beredi, qonaq alady, daıashy bolyp qyzmet isteıdi.

Osy asta Jambyl Sákeniń qasyna erip Sadyrbekti joqtap jyrshylyq etedi. Asqa qyrǵyz Shábden, dúngennen Bular batyr kelipti. Qasyna qarý-jaraǵy bar on jasaýyl ertip, ánshi, jyrshymen kelipti.

— Sadyrbekke at shapty,
Sýyqtóbe baýrynda.
Qyrǵyz, qazaq bas qosty
Sáke bolys aýlynda.
Qatarlap úıdi tiktirip,
Qambalap qazan qaınattyń.
Jelilep bıe baılattyń.
Saýyn aıtyp as berip,
Aqyndardy saırattyń.
Atańa zorlyq kórsetken
Myrzabek pen Káshkeniń
Basyna taıaq oınattyń, —

dep jyrlaǵan Jambyl osy asta. Bul jyrdy bizge aıtqan — Mustafa Dónenuly degen kisi. Ol qazir Qoǵamshyl kolhozynda, jasy 1944 jyly 56-da. «Bul asta men 13-14 shamasynda edim», — deıdi. Bul asta Jambyldan basqa da kóp aqyn boldy, biraq Jambyldy Sáke óte qadirlep óz qasynda ustaıdy. Jáne alystan keletin syı kisilerdiń aldynan Jambyl baryp jyr aıtyp ákelip túsirip otyrdy deıdi.

Bul asqa asa Bólek salǵanatpen kelgen kisi Sákeniń Raıym degen inisiniń Yrǵaıty eline (bul Dýlat eli buryn Pishpekke qaraǵan el) uzatqan Gúlshash degen qyzy bolypty. Qyzdyń barǵan jeri de asa baı jer bolsa kerek. Kúıeýi Uraq Noǵaıbaı balasy degen óte seri jigit eken. Asqa kelgende Gúlshash qasyna eki qyz ertip, 8 jigit ertip, ózge elden Bólek kelgen.

Eki qyz ben Gúlshash úsheýi kómirdeı úsh qara kek arǵymaq minip kelgen. Al segiz jigit bir tústi ylǵı ala aıaq qara at minip kelgen. Segiz jigittiń basyna kıgenderi sary maqpalmen tystaǵan qara buıra bórik, ústerine qara maqpaldan beshpet kıgen.

Gúlshash ózi basyna shettigin marjanmen jelbirshektegen aq kúndik salyp, shashynyń ushyna ylǵı aq merýert tizip, seksen tal ǵyp órip, úlde men búlde kıip jáne bastaryna qol shatyr ustap kepti.

Gúlshashtyń aldynan tústik jerden shyǵyp jyr aıtyp alyp kelgen. Oǵan da baryp jyr aıtqan Jambyl bolǵan.

Jambyldyń osy asta aıtqan jyry el aýzynda jattalyp, ásirese Taıtory sıaqty az el Myrzabek, Káshkelerden teńdik aldyń degen jerge óte arqalanyp jáne Gúlshashtyń sándi kelisin kelistirip aıtýy elge unaıdy. Ac segiz kúnge sozylypty. Eki kúndeı balýan kúresi bolyp qyrǵyz, qazaq bolyp kúresip, bas palýan sol Taıtory rýynyń ózinen shyqqan Darybaı Shymyrbaı balasy shyǵyp, saıysqa qyrǵyzdan Tisteýik Saıysshy qazaqtan taǵy Taıtorynyń ózinen Orazaly degen shyǵyp, o da Tisteýikti túsiripti.

Qasqaraý rýynan kelgen ataqty Noǵaıbaıdyń kúreń aty bas báıgeni alypty. Bar báıgeni as bergen rýdyń ózderi alǵanyna Taıtory rýy asa yrym etip qýansa kerek.

Sonda jasy 80-ge kelip qalǵan Salǵanat degen báıbishe (Qorjymbaı degen kisiniń áıeli):

«Telekeń men Júzekeń
Sákege jaqyn aqyldy.
Sol úsheýiń bir tursań,
It qappaıdy taqymdy, —

depti.

Bul Salǵanat aıtqan sóz de kúni bútin mátel bolyp qalypty. Óstip tatý tursańdar, bar báıge ózińdiki bolady degeni bolsa kerek. Salǵanat jóninde el aýzynda kep áńgime bar kórinedi, biz kóp kezdestirmedik. Osy Salǵanat aıtqan kóńili mynaý eken:

— Aqqý ushyp kólge ketti
Aq suńqar ushyp shólge ketti,
Balańyzǵa, batyr Sáke, qaıǵyrma,
Bárimiz baratuǵyn jónge ketti.
Qaıyń ediń, qaıyspa,
Bolat ediń, maıyspa,
Arǵymaq boldyń ardaqty,
Taı, qunanmen endi jaryspa! —

depti. Bul sóz asta úlgili sóz bolyp, Sákege el Salǵanat báıbishe aıtqandaı dep toqtaý aıtypty, men de sondyqtan qosyp otyrmyn. Áıtpese Jambyl tarıhyna basqa baılanysy az.

El aýzynan kóbinese saqtalyp qalatyn sóz osy sıaqty jıynda aıtylǵan sóz ǵoı. Jambyldyń aýyzǵa ilingen bir kezeńi osy as sıaqty. Bul as Jambyldyń 40 jas shamasyna jańa kelgen kezi kórinedi. Jambyl osy asta bir ǵana ózi tustas aqyndardy ǵana emes, Salǵanat sıaqty aýzy oramdy, sózin taqpaqpen el kókeıine qondyra aıtatyn aq shashty sheshen báıbisheni kórgen, ony da ózine úlgi etken.

---