InfoHub Logo

Jambyl kóńili jabyǵyp, óleńdi tipti sırek aıtyp, tek dombyrany kúńirente tartatyn sarynǵa aınalady. Biz joǵaryda aıtqamyz, Jambyldyń sheshesi Uldan Orymbet degen eldiń qyzy eken. Uldannyń naǵashysy — Qanadan degen baqsy, ol Jalaıyrdyń bir rýynan shyqqan, asa qobyzshy kisi bolypty. Qanadan kúı tartqanda, ásirese Asanqaıǵynyń jelmaıamen jortqan kúıin tartqanda, tyńdaǵandar jylaıdy eken. Jambyldyń naǵashy teginen kelgen dombyrashy, kúı tartý óneri de bolǵan.

Jambyl osy kezde sol dombyranyń ishegine súıenip kúı tartady. Biraq Jambyl óz tusynan kúı tartyp, sarynǵa saldy ma, ony eshkim aıyryp aıta almady. Biraq Jambyl osy kúılerdi jaqsy kórip tartýshy edi dep «Yńǵaıtók», «Súrmergen», «Basshylbaı», «Kúıshilbaı», «Uran kúıi» degen kúılerdi tartady eken. Bul kúılerdiń árqaısysynyń áńgimesi bar.

«Surmergen» degen kúı, — qazaq ertekterinde kóp kezdesetin ataqty mergen. Birde mergen ańǵa shyǵady, jas óspirim balasy ere shyǵady, kóp júrgen soń balasy sharshap, ere almaı qalady. Álden ýaqytta mergen ań izdep, esh nárse kezdespeı qaıtyp kele jatsa, bir butanyń túbinde kıik sıaqty bir nárse jatyr. Mergen atyp salyp qasyna kelse, óziniń baǵanaǵy jatyp qalǵan balasy eken. Balasynyń kıik terisi tony bar eken. Sondaǵy Súrmergenniń balasyna, óziniń qatesine kúıinip tartqan kúıi dep tartady eken.

«Basshylbaı» orysqa qaraǵan kezde jazalanyp, Sibir aıdalyp, sonda tartqan kúıi eken.

«Uran kúıi» degen — osy kúngi Túrkisıb jolynyń İle men Almaty stansasynyń arasynda Baıserke degen stansa bar, sol stansa turǵan jer Dýlattyń Janys degen rýynan shyqqan Baıserke batyrdyń jeri eken. Baıserke asa batyr adam bolypty. Baıserke — qazaq pen qalmaq jaýlasqan kezde bolǵan batyr. Osy «Uran kúıin» sol kisi joryqqa attanarda tartady eken. Baıserke osy kúıdi tartqanda, óziniń Kertóbel degen tulpar aty oınap, bılep turady eken, taǵy osy sıaqty birneshe jyl oıdy kúımen jubatatyn saryn da bolǵan tárizdi.

Jambyldyń kúı tartýy jóninde Úmbetáli, Ómirzaq, Ybyraıym — bári de aıtady. Jáne bizge osy aıtylǵan kúılerdi tartyp, osy kúılerdiń áńgimesin qysqa-qysqa aıtyp bergen — Sydyq Maltaqbaı uly degen aqsaqal. Bul kisi Jambyl aýdany, Jańgeldi kolhozynda turady. Jasy 1944 jyly 78-de edi.

Bul aqsaqal bizge onnan asa kúı tartty.

Joǵaryda aıtylǵan 3-4 kúıden bólek, «Abylaı shaıqamasy», «Qasabek kúıi», «Qaljan kúıi», «Erdebaı kúıi», «Erke atan kúıi», «Ózbek kúıi» taǵy birneshe kúıler.

Uly júz, onyń ishinde Almaty atyrabyndaǵy Shapyrashty, Dýlat ishinde kóptegen kúıshiler bolǵan, sol kúıshilerdiń keıbireýi áli de bar. Biraq aldy 70-80 jasqa kelip, qartaıyp qalǵan. Mysaly, Uzynaǵash stansasynda turatyn Jantaı balasy Bekbatyr degen qart. Kúıshi dombyranyń ishegin baqaımen tartady, áldeneshe kúı tartady. Bul jóninde bir jınarlyq nárse — osy Jákeń tartqan kúı murasy.

Jambyldyń nemere inisi Ómiráli Jadyra nemeresi Jambyldyń dombyrada tartatyn kúıleriniń birazyn tartady. Onyń aıtýyna qaraǵanda, Jákeń 20 shaqty kúı tartady eken. Bul kúılerdiń birsypyrasy joǵaryda aıtylǵan Sydyq Aqsaqal tartqan kúıler, oǵan Ómiráli:

1. «Stambol kúıi»
2. «Esim Sarjan kúıi»
3. «Kóruǵly sultan kúıi»
4. «Batyr Qalsha, tórt jigit kúıi»
5. «Bozingen áńgimesi»
6. «Abdibektiń Ker tolǵaýy»
7. «Edigeniń terisqaqpaıy»
8. «Shortanbaı kúıi»
9. «Qyrǵyz Murataly kúıi»

degen kúılerdi qosty. Ómiráli osy kúılerdiń kóbin ózi tartady. Ómiráli óleńge de, dombyraǵa da eptegen yńǵaıy bar. Jákeńniń kúıin tartyp jáne Jákeńniń aqyn balasy Qojash jaıynda ol biraz áńgimeler aıtty.

Jákeńniń jaıynan áńgimelesip otyrǵanda, Ómiráli men Tezekbaı ekeýi Jákeńniń kúı tartýynan mynadaı bir áńgime aıtty. «Kolhozdastyrý kezindegi asyra silteý, ótirik belsendiler kóbeıip, sharýany aǵat qyspaqtarǵa ushyratqanda, biz kóship qyrǵyz asyp, Kókaıraq ózeniniń boıyndaǵy «Ilıch» atyndaǵy qyrǵyz sovhozynda qyzmet istedik. Artymyzdan Jákeń de keldi, ol kisi de sol sovhozda bizdiń qolymyzda boldy. Anda-sanda burynǵy úırengen eli emes pe, ketip qalyp, qyrǵyz eline baryp qaıtyp júrdi. Bir kúni bir tarpańdaý baıtal minip ketip, Jákeń sodan jyǵylyp mertigip, bir aıdaı jatyp táýirlendi.

Sol jatqanda kep kúı tartyp, kúni boıy ózin kúımen jubatty, Jákeńniń mertik asyna ekeýimiz eki qoı soıyp berdik. Sonda etti qazanǵa salǵanda: «Al men kúı tartaıyn. Kúı otyzǵa jetkende, etteriń pisedi», — deıdi. Biz ádeıi kúı kóbirek tartylsyn dep, onnan asa bergende, keıin shegeremiz. «Nemene ónbeı ketti, qaıta tartamyn», — dep basynan qaıta tartady. Jáne ár kúıdiń ózine arnaýly áńgimesin aıtyp otyrady. Buryn kim baıqapty. Sol kezde Jákeń óte kóp kúı tartty», — deıdi ekeýi. Osylardyń aıtýyna qaraǵanda, Jákeń kóp kúı tartqan. Bul kúıler Uly júz eliniń tarıhyna, ómir kúıine, erligi men eldigine baılanysty kúıler. Áli de osy kúılerdi biletin kisiler az emes, osyny eskerip jınap alynsa, óte jaqsy bolar edi.

Biz Jákeńniń óleńdi sıretip, dombyraǵa súıenip kúıdi serik etken bir kezin aıtyp, oǵan keıingi kezdegi keıbir kúı tartqan ýaqyttaryn da aıttyq, joǵaryda aıtylǵan Jákeńniń kúıge boı uryp, aýyldy kúı únimen kúńirentken kezine 1916 jyldyń aýyr oqıǵasy kezdesedi.

Osy sarynǵa túsken aqynǵa, jabyqqan jaǵdaısyz habar sap ete túsedi. Ol habar úsh jylǵa sozylǵan úlken soǵystyń aýyr zardaby eldi qajytqan kezde, qazaqtan maıdanǵa qara jumysqa kisi alý (19 ben 31 - diń arasynda) týraly jarlyq shyǵady. Buıryqtyń aldy-arty elge kelip túsinip bolmastan buryn el ishinen birneshe adamdar Vernyı (Almaty) qalasyna shaqyrylady.

Onyń biri Jambyl bolady. Bul jerde bir eskertý:

1940 jyly shyqqan Jambyldyń bir tomdyq shyǵarmalar jınaǵynda qysqasha ómirbaıanyn jazǵan Esmaǵambet 16-jyl jaıynda:

«Aqyn, ánshi-kúıshi qyrýar jan,
Aımaǵyn Jetisýdyń jınap alǵan,
Sabannan tósek, erden jastyq etip
Jatarǵa jar salǵyzdy at qoradan», —

degen úsh aýyz óleńdi keltirgen. Osy óleńi, jınaǵyndaǵy «Zildi buıryq» degen óleńi sol kezde aıtylǵan.

«Keldi de, alyp ketti jaqsyny aıdap,
Barady bozdaqtardyń kózi jaınap.
Kún Ystyq, qaınap turǵan sarshatamyz,
Jóneldi abaqtyǵa sory qaınap.
Jaqsydan jaqsy qoımaı aldy sanap,
Qamaldy abaqtyǵa qyrǵyz, qazaq.
Bilmedi ne bolǵanyn syrttaǵy jurt,
Qamalǵandar tirideı tartty azap».

Bul óleń qurylysyna qaraǵanda tap sol kúnde aıtylǵan emes tárizdi. Óıtkeni bolyp turǵan qıanattyń ústindegiden kóri, artynan eske túsirgen sıaqty qurylǵan. Jambyl sol 1916-jylǵy oqıǵa jóninde birsypyra jyr aıtypty. Biraq ol jınalyp jazylmaǵan. Jambyldyń ózine jaqyn aǵaıyny ári aqyn, balýan seri jigit Maqysh osy kóteriliste jigitterdi bastap, sol jyly Jetisý elin kóteriliske bastaýshylardyń biri Bekbolatqa jáne sol jyly kóterilis bastaǵannyń biri Sataı batyr, osylarǵa baryp qosylǵan. Maqash ómir boıy Jambylmen birge bolǵan. Óte qadirmendi shákirtiniń biri. 1918 jylǵy Almatyda túsetin sýrette Maqysh bar. Sol Maqyshtyń kóterilisti bastap Sataıǵa qosylǵan jigitteriniń ishinde Jambyldyń óz balalary da bolǵan. Jetisý, onyń ishinde Almatyǵa qaraǵan Shapyrashty, Dýlat qazaqtarynyń kóterilisine bas qosyp sóılesýine belgi jáne tıanaq bolǵan jıyn — Dýlattyń Qasqaraý rýynan shyqqan Sýltan degen atqaminer belgili kisisine berilgen as. Bul asta kep el bas qosady. Asqa Shapyrashty Dýlattyń aqyn, ánshileri, atqaminer el bıleýshileri — bári jınalady. Osy asta el tolqyp turǵan kez, bas qosyp bir tolqynǵa ýáde baılaıdy. Osy asqa eldiń jigitteri ózderinshe qarý-jaraqty baılap barady. Onyń sebebi ondaı toptalǵan jerde prıstavtar, tyńshylar kóp júretin bolady. Sonda Maqash ózderiniń arǵy atalary ertede ólgen Jápek batyrdyń saýytyn ústine kıip, aq kebentaı bókterip edi jáne el ortasyna:

— Musylman erik ketti balasynan,
Sózimniń ǵıbrat al sarasynan.
Patshamyz buıryq qyldy soldat ber dep,
31-19-dyń arasynan.
Osyǵan tiri otyryp kónemiz be?
İriktep bar bozdaqty beremiz be?
Bolmasa eldik qylyp tize qosyp,
Batyrǵa top bastaǵan eremiz be? —

dep óleń aıtty. Osy topta Jambyl da boldy. Maqysh osy óleńdi aıtqannan keıin, Jambyl dombyrasyn alyp uzaq jyrlady. Jigitter japyrlap Jákeńdi kórsetpeı ketti. Óleńin tyńdatpady, ne aıtqanyn uǵa almadyq», — deıdi Ibraıym Beısembetuly aqsaqal, bul kisi Jambyl kolhozynda, Maqyshtyń nemere inisi, Jambylǵa 4-5 atadan qosylady, shejire kisi.

Jambyl bir ǵana sol asta emes, áldeneshe jerde el qamy úshin, jastardyń basyna kelgen aýyrtpalyqqa qatty kúızelgen, ásirese óziniń óte jaqsy kórgen týysyndaǵy er jigitter Bekbolattyń, Sataıdyń kóterilýi, olardyń oqqa ushyp, darǵa tartylýy asa kúńirentken. Jambyldyń jan kúıin onan saıyn aýyrlatqan jaı — halyqtyń bosyp Qytaıǵa qaraı aýǵany. Qalǵan elge soldat shyǵyp, oıyna kelgen zorlyq, zombylyqtyń jasalýy bolady.

Shapyrashtynyń óz ishinen el bastap kóterilgen — Qarash batyrdyń tuqymynan Sataı, Jambyldyń óz aýylynan Maqysh edi. Bular maıdanǵa alynatyn jigitterdi bastap bolys, tilmashqa kónbeı, kóterilis jasaıdy. Olar Uzynaǵash qalasyna bir-eki ret soqtyǵyp, esh nárse shyǵara almaı, Shıen poselkesine shabýyl jasaıdy.

El ishine kóterilisti basýǵa qarýmen shyqqan 60 soldatqa da Sataı bastaǵan Shapyrashty jigitteri sol Shıen qalasynda kezdesedi. Qatty urys bolady. Sol kúngi urysta qazaqtar jaǵyn bastaǵan Sataı oqqa ushady. Oqqa ushqan Sataıdyń súıegin alýǵa shapqan Maqyshtyń atyna oq tıedi. Taǵy birneshe jigit oqqa ushyp, myltyqqa betteı almaı qazaqtar qaıtady. Sodan keıin Shapyrashty rýynyń bóleń alǵan jigitteriniń beti qaıtyp, Qytaıǵa qaraı el aýýǵa qam etip, birsypyra el aýady.

Óz aýyly aýmaǵanmen, ala jazdaı kóteriliske aralasyp, áýre-sarsań bolǵan el qys qamyna múlde kóńil bólmeıdi. Mal da, jan da qystan meılinshe qysylyp áreń jazǵa ilingende, patsha ornynan tústi degen qýanyshty habar keledi. Biraq ol qýanysh ta júdegen el men júresinen shóge eńkeıgen aqynnyń eńsesin birden kótermeıdi. Patsha ornynan túskenmen, ótken aýyr apatqa ushyraǵan el qalypqa kelmeıdi. Onan aqtardyń ylańy bastalady. Alasapyran uǵymsyz kúnder aqyndy odan da eńkeıte túsedi.

1918 jyly Jetisý elinde, ásirese osy Jambyl elderinde jut bolyp, mal jutaıdy. Osy jurtta Jambyldyń bir-eki aıǵyr úıir jylqysynyń kóbi ólip qalady.

«Rýy Ekeı Baıserke degen kisige as berip, soǵan at alyp bara jatyr edik, jolda astynda aryqtaý boz baıtaly bar Jambyl kezdesti. «Asqa júrińiz bizben», — dep ala ketpek bolyp edik, «Qaraqtarym, men óleńdi qoıǵanmyn, sonaý Tóregeldige (jer aty) barýǵa atym da jaramaıdy.

— Kórdik qoı talaı qorlyq ótken qysta,
Jigitter, jambastasań shóp ýysta.
Qaıtesiń áýre qylyp, asqa súırep
Baramyn qarý jınaı keler qysqa, —

dep, bizge ermeı, qystaýyna qaraı ketti. Bizge shynyn aıtty, qorasynyń qasynan shebin shaptyrǵaly soǵan bara jatyr eken», — deıdi Tákim balasy Súleımen aqsaqal (Oktábr kolhozynda) Qusegi qart.

Osyndaı bir aýyz, jarym aýyz bolmasa, bul jyldarda óleń aıtpaǵan. Jambyldyń bul kezde óleńnen biraz toqtalýyna bir sebep: Jambyldyń alǵashqy áıeli Momyn Orymbet qyzynan týǵan ortanshy balasy Qojash osy kezde azdap óleń aıtyp júredi. Jambyldyń óz kózinshe aıtpaǵanmen, onyń oıyn-toıda óleń aıtyp, óziniń dombyrasyna jarmasqanyn baıqaǵan soń, aqyn óleńnen boı tarta bastaıdy.

Biraq Jambyl óleńnen qol úzip, tizgindi balasyna bere qoımaıdy. Bul jóninde mynadaı qyzyq málimet bar. Bir úlken toı bolyp, Jambyl qurmetpen shaqyrylyp óleń aıtady. Osy toıǵa Qojash ta keledi. Jastar ortasyna alyp, Qojashqa óleń aıtqyzady. Qojash bul toıda Jákeńniń kep jyrlaǵan asa uzaq jyry «Kóruǵly Sultandy» jyrlaıdy. Jákeńniń ózinen asyra uzaq, ádemi jyrlaǵan Qojashty el, ásirese jastar Jákeń otyrǵan aqsaqaldar tobyna ákelip:

«Jáke, myna Qojash dombyrańyzdy ustaýǵa jarapty, endi Qojashqa batańyzdy berińiz», — deıdi.

«Men ómir serik dombyramdy eshkimge bermeımin, bul — ólgende ózimmen ketetin kári serigim. Ony qolqalamańdar. Jasymdy jańǵyrtyp, janymdy sergitetin óleńim ǵoı», — dep jastarǵa syryn aıtady. Bul jıynda Úmbetáli, Saıadil, Kerimbek sıaqty Qojashtyń zamandasy, aqyn jigitter de bolady.

Keıbireýler: «Jambyldyń ózinen basqaǵa jol bergisi kelmeıtin belgili sarańdyǵy», — deıdi. Bireýler: «Balasyna da qımaıdy», — deıdi. Biraq Jákeń óleńdi sondaı súıip aıtqan, tula boıynan óleń saýlap, erni qybyrlasa, óleń tógip jiberetin aqyn Qojashqa jan serigi óleńdi bermeıdi.

«Jambyl óleńdi balasynan da artyq kórgen kisi ǵoı, óleń bul kisiniń ózimen birge ketedi ǵoı», — desedi eken eliniń qart adamdary. Qojash 1932 jyly ólgen. Bul balasy Jákeńe boı kórsetpeı, óleńdi kóbinese Jákeń joq jerde aıtady eken.

Kóbinese aýyl arasynyń aıtysy, usaq toıbastary sıaqty qyz-bozbalanyń bas qosqan jerinde aıtatyn bolǵan. Qojash óleńinen saqtalyp qalǵany óte az. Tek myna tómende aıtylatyn Qojashtyń bir qyzben jaqyn bolyp, sodan aırylǵanda aıtysqan óleńi bar.

Qojashtyń úılenbegen bozbala kúninde Jambyldyń ájeptáýir jylqysy bar kezi eken. Sol jylqyny Qojash ózi baǵady. Jambyldarǵa týysy onsha alys emes, Bımembet degen kisiniń de biraz jylqysy bolady. Onyń erkek balasy bolmaıdy. Sáýletaı degen jalǵyz qyzy bolady. Qyz erkekshora bolyp ósedi. Osy kezde Jambyl aýyly men Bımembettiń aýyly jaz jaılaýda birge kóship, birge qonyp, qystygúni taýda birge qystaıdy. Qojash pen qyz birge júrip jylqy baǵyp, birine biri óte unaıdy. Kóńilderi qosylyp, jaqyn bolyp ketedi.

Biraq bul qýanysh uzaqqa barmaıdy. Qyzdyń ákesi Qastek saǵasynda egin salyp otyryp qalady. Jambyl aýyldary kókteý kezinde Ótegenge kóship ketedi. Osy kezde Bımembettiń qyzyna Batys Qastek eliniń bir baıy qýda bolyp, qalyń malyn berip aıttyryp, uzatyp almaq bolady. Sáýletaı aıttyrǵan kúıeýine barýǵa rıza bolmaıdy. Biraq Qojashqa bararlyq eshbir laj taǵy joq. Birinshiden, Qojashpen aralary buryn qyz alyspaǵan jaqyn aǵaıyn, boz bıe soıyp, bosaǵa attasý kerek. Oǵan Qojash óz týysynan belsene asa ala ma, almaı ma, ol málimsiz. Jáne aıttyrǵan jer malyı shoq berip, uzatyp alýǵa ázirlenip jatyr, oılanýǵa da ýaqyt az qaldy.

Qyzdyń qolynan bar kelgeni astyrtyn bir kisiden habar jiberip, Qojashty shaqyrtady. Qojash kelgende, toı bolyp, otaý kóterilip qalady. Qojash toı bastap:

Óleńim aqpa - tókpe aǵyndady,
Adamnyń keshen bolmaq samar jaǵy.
Pa, shirkin, eren júırik til bolmasa,
Qısynnyń qıyn jatyr tabylmaǵy.
Kóńildiń kirin jýyp sózben tókse,
Sherinen shyǵarady saǵynǵandy.
Sen dese, mende taǵat tarydaı joq,
Qandaı kún dýshar boldyń, ne qylǵaly,
Ótipti talaı ǵashyq zarly mendeı,
Ómirin bir asaýǵa sharty kelmeı.
Osy jurt Qozy Kórpesh, Baıan deıdi,
Meni men boldy ma eken o da sendeı?
Qolynan bar kelgeni óleń bolyp,
Sarnaǵan zaryn tógip til men kómeı.
Kózime sondaı bolyp kórinesiń,
Basylmaı saýǵan kóńil sáýlem demeı», —

dep toıdy da bastaıdy, ishtegi aýyr oıdy da bastaıdy. Sáýletaı:

— «Adam bar adamda da alýan qıly, Jigit bar jigitte de balýan, mıly. Sińirip óz boıyńa alsań meni, Qoınyńa, qoltyǵyńa basym syıdy. Keýdeńdi amal qansha keri tartarsyń, Qımaıdy ishim seni, renjıdi. Kózińnen at shaptyrym alys ketsem, Orynym, Qojash, saǵan qulazıdy. Sen joqta shyraǵym ne, shyraıym ne, Men joqta meń-zeń bolyp ýaıym je. Toqtaýǵa toı ótken soń ýaqytym joq, Aıtyp qal, armanyń ne, muratyń ne? Kórsetken kópten Ystyq juldyzyńdy, Jaratqan jer men kókti qudaıym da. Jat jurtqa jazdy meni táńir degen, Keteıin amalym ne, lajym ne.

Qojash:

— Qyrǵyndaı qyzyq, emes qyzdyń toıy, Qaıǵy men muń baılanǵan ómir boıy. Jalǵanda janym súıgen sáýlem ediń, Ózińdeı qaıdan bolsyn qara tory. Armandy kóńildegi ada qylyp, Aıtpaqshy bop otyrmyn osy joly. Jak,syny jatqa qımas bolar edi-aý, Erkine Qojashyńnyń jetse qoly. Kórsetti ekeýimizge ómir neni, Ótken soń túsimdeı-aq óńimdegi. Bezildep eki daýys otyr búgin Maqsatqa jetpegen soń kóńildegi. Qaıysyp qabyrǵamnan sógilgenshe İshimnen qaıǵym syrtqa sezilmedi. Salmasyn qudaı basqa, qıyn eken, Baýyrdyń júregińnen bólingeni.

Sáýletaı:

— Baýyrǵa júrekten de ókpe jaqyn, Jaqynǵa qos búıregiń teń soǵatyn. Ekeýmiz egiz túnde jylqy baǵyp, Zaman joq budan bylaı sharq uratyn. Ol úshin sarsań bolma, sabyrly bol, Áıeldiń tańdap júrip al qymbatyn. Ózegim ókpe, júrek sen bolǵanda, Deıtinim jaqyn kórme sol bolatyn. Artyna ómir shirkin qaırylmady, Ózime joldasymdy saı qylmady. Maqtanshaq malǵa sengen baǵa bilmes, Súımeıdi jas júregim baı myrzany. Teńine qyzdyń súıgen teńdik berip, Kóredi qashan táńirim qaıǵyrǵandy. Kespese pyshaqpenen qıyn eken, Baýyrdyń ókpesinen aırylǵany.

Qojash óleńmen taǵy jaýap qaıtaram degende, qyzdyń sheshesi kelip, «Qaraǵym Qojash, toıdyń aıaǵy bir búlinshilikke ushyrap keter. Osy jetedi. Endi aıtpaı - aq qoı», — deıdi. Qojash osy sózge toqtap, endi qyzdyń kóńiline toqtaý sóz salyp:

— Daýsym án degende kókke shyrqar,
Iirgen qoıdaı bolyp óleń jýsar.
Baıqaýsyz balalyqtyń áserinde,
Qandaı kún qapıada boldyń dýshar.
Qyryq jyl qyrǵyn bolyp ketse daǵy,
Zaman joq qylyǵyńdy men umytar.
Qyz tańdap talaı elden barǵanymda,
Almaqpyn aıaq qylaý arqa qymtar.
Baqytty, barǵan jeriń oty bolsyn,
Ata-eneń qudaı deıtin supy bolsyn.
Aqylsyz baı balasy bola bermes,
Qolyńa ustaǵanyń toty bolsyn.
Beıildi, bereketti dastarqandy
Kóńildiń baryp qaıtqan qoshy bolsyn.
Aıtýǵa munan ári ruqsat joq
Qosh aıtqan aqtyq jerim osy bolsyn, —

degende, Sáýletaı da óziniń toqtalyp kóńilin bekitken syryn óleńmen aıtyp qoshtasady.

Mekke men Mádıneńdeı áke-sheshem
Qıdy eken kóziń qaıtyp jatqa bóten.
Sherimdi ishke shertip sheshem bildi,
Úıime qonaqsyń dep búgin-erteń.
Osyndaı erteń sumdyq bolǵaly tur,
Oıpyrmaý, ketsem be eken, qaıtsem eken?
Aldyńnan aǵataılap kútip alam,
Artymnan at óksitip izdep kelseń.
Baqytty, bala kúnnen ot bop týdyń,
Ákeńniń dombyra alyp, jolyn qýdyń.
Daýysyń keter emes qulaǵymnan,
Bórkemik, bolat emes, bostap turmyn.
Kózińnen aınalaıyn jaýtańdaǵan,
Qolyma qolyńdy ber, qosh bop turǵyn!
Qojash qolyn usynyp:
— Basyma paıdasy ne osy aıqaıdyń,
Toıynda saıramasa Sáýletaıdyń?
Aq júziń, ashyq kóńil jarqyldaıdy,
Nuryndaı tolyqtaǵan týǵan aıdyń.
Býyńmen qýattanyp ishke kirsem,
Taqqandap, taýdy buzyp tac qashaımyn.
Tóbeńdi anda-sanda saǵynǵanda,
Qarańdy kórip júrsem bir jasaımyn.
Osyndaı sáýlem eldiń qymbat qyzyq,
Turǵanda bir saıraıyn qolyńdy ustap.
Qımaımyn jazym bolmaı, jatqa seni,
Qaıdasyń, kúıeý qosshy, myltyqpen at!
Qaınasyp qatyp qalǵan eki qoldyń,
Jákeler, jazyǵy ne, qylyshpen shap.
Áıtse de amal qansha jurttan uıat,
Sheshetaı, ne qylsań da endi ajyrat!
Belimnen sheshilmeıtin sher baılap,
Órtińe kúıip, janyp turmyn shok, bop», —

degen sózge shydaı almaı qyzdyń sheshesi jylap kelip:

«Osynsha erkine jiberip nege baýyr bastyrdym? Aýlaq júr dep ulǵa aıtpadym, tynysh júr dep qyzǵa aıtpadym. Ekeýiniń obalyna men qaldym. Jurt, kináli kisi, mine, men, shabar bolsań, qylyshpen meni shap!», — dep, sheshesi kelip ekeýiniń qolyn ajyratyp jiberedi.

— Jańadan qyz bolǵanda boıdy túzep,
Saqtadym úlkenderden kishkene izet.
Birigip Qojashpenen sonda maǵan,
Deýshi ediń, anam, maǵan jylqy kúzet.
Úlkeıip kúzet derti órt bolǵanyn
Qaıtse de qabyl bolmaq sońǵy tilek.
İshińnen shyqqan shubar jylan edim,
Apataı, kóp pe maǵan tórt-bes mınýt.
Qojashtyń qasiretinen saldym aıqaı,
Aıtqan sóz janǵa batyp ketti aý, baı-baı!
Qymshaptap qyz basymdy ulǵa balap,
Ósirdiń óz betimdi bir qaıtarmaı.
Shesheniń jaqsy boldy raqymy,
Er Qojash, dáýren súrdik, mine, osyndaı
Qulaqtan daýsyń ketip, esten sónbes
Qolymdy bosat endi, al, aǵataı!..

Sodan keıin Qojash qyzdyń qolyn bosatyp, ekeýi aırylady. Qyzdyń sheshesimen erip baratyn eline qyzdy shyǵaryp salady. Sodan úıine kelip malǵa qaramaı, birneshe kúndeı jer baýyrlap jatyp alady. Qojashtyń bul syryn aýyly kóp bile qoımaıdy.

Qojashtyń bul óleńin sol toıǵa baryp, jıynda bolǵan jas aqyn Saıadil Kerimbek balasy utyp alady. Ol keıbir asyǵysta uqpaǵan jerin Qojashtan keıin kezdeskende surap ta alǵan. Bizge aıtyp bergen — Saıadil, 1945 jyl, jeltoqsan ishinde.

Saıadil Kerimbek balasy 1896 jyly týǵan. Súıegi Dýlat, onyń ishinde Janys, onyń ishinde Julseıit degen atanyń balasy. Burynǵy Kúbbi bolysyna qaraǵan, qazir de Qaskeleń aýdany, Polıtotdel kolhozynda turady.

Saıadil: «Jambyldyń alystan atyn estip, ózin kórýge qumar bolyp júrdim. Biraq óleń aıtqanyn, túrin anyqtap kóre almaı júrgenimde 1920 jyly kóktem kezinde Uzynaǵash jaqqa bardym. Úmbetáli, Shoqytaı aqyn, Sadybek aqyn — bárimiz Uzynaǵash bazaryna bardyq. Bazarǵa el kóp jıylǵan eken. Astynda úlken jıren bar, ústinde kóne tony bar, basynda úlken qara bórki bar aqsaqaldy qart kisi omyraýlap bazardyń ol shetine bir shyǵyp, bul shetine bir shyǵyp júıtkip júrdi. Myna kisi kim dep Úmbetáliden surap edim, bul Jambyl aqyn dedi. Men osyny esitken soń, sol kisiniń ózin baǵyp, aınalasynan uzamaı, ataqty aqynnyń únin estisem dep turǵanymda, bazardyń shet jaǵynda turǵan bir top kisige kelip:

«Kedeı kóterilip qyrda tur,
Baılar buǵyp saıda tur.
Jambyl aqyn munda tur», —

dep jyrlap jiberdi de, «Álgi aqyndar qaıda júr, nege myna bazardy dý qylyp óleń tókpeıdi?» — dep, taǵy júıtkip, bazardyń shyǵys jaǵyna qaraı jóneldi.

«Aıpyr-aı, myna kisiniń arqasy ustap júr-aý, tipti bir jerde turar emes qoı», — dedi bazardyń shetinde turǵan Imanbaı Máńke balasy. «Seni jetistirdi toı, onyń tili tıgen jerin oıyp túsetin ý qorǵasyn emes pe», — dedi Sáttiń balasy Temirbolat.

«Bizdiń bir jerde turǵanymyzdy kórip, aýzyna álgi sóz túse qaldy ǵoı onyń», — dedi Alpysbaı balasy Jumaqan. Bulardyń úsheýi de baıdyń balasy, ákeleri bolys bolǵan shonjarlar Keńes úkimeti kelgen soń qoldarynan bılik ketip, bazarǵa da shettep, buqpantaılap kelip turǵandar edi.

Jambyl da joǵarǵy sózdi osylardy kórip aıtty.

Maǵan Jambyldyń osy aıtqan sózi birli oı salǵandaı boldy. Biraq Jambyldyń shyn sheshilip aıtqan óleńin tyńdaı almaı, tek osy sózin estip qana qumartyp úıge qaıttym.

Osydan 3-4 jyl ótkennen keıin, kóktem kezinde Qazbek degen jerde Qystaý degen baı (Shybyl rýynan) súndet toı jasap, kóp eldi shaqyrdy. Sol toıǵa Ospantaımen erip men de bardym. Toıǵa kelip, at ústinde turyp óleńmen quttyqtaý aıtyp edim, bizdi kelip attan túsirip, bir úıge alyp kirdi.

Úıde Jambyl, Shuqytaı, Úmbetáli, Sádibek, taǵy basqa da kep aqyndar otyr eken. Májilis qyzdy. «Jas aqyn, óleńdi sen aıt», — dep, bári ol kúngi óleńniń jolyn maǵan berdi. Toı qylǵan úı káp aqsha ákelip tastady. Bárimiz aqshany aqsaqal Jákeńe usyndyq. Ol kisi alyp, elge óz qolynan úlestirip, «Shyraǵym, jaraısyń, bizdiń qolymyzdan salmaqty kóterip aldyń, tiliń oramdy eken» dep razy bolǵanyn aıtty. Men oǵan dardaı bolyp qýanyp qaldym.

Kóp aqynnyń ishinde, onyń ústine Jambyl sıaqty ataqty aqsaqal aqynnyń aldynda betim ashylyp, óleń aıtýym ózimniń alymymdy keń ashyp, elge bedelimdi kóterdi. Osy joly jaqsy abyroımen qaıttym.

Sonan keıin Jákeńe kóp kezdese almaı júrgenimde, 1936 jyly Máskeýge júrerinde taǵy kórip, únin estidim.

Men orden alyp, qýanyshty bolǵanymdy estip, Jákeń qaıyrly bolsyn aıtamyn dep, bir kúni bizdiń úıge keldi. Bul 1939 jyly. Jákeń kelgen soń, bar álimshe jaıymmen qurmet istep jatqanymda, aýylymyzdyń adamdary, kolhoz bastyǵy, keńes — bári kelip, Jákeńe sálem berdi.

Kolhozdyń bastyǵy Ospanbaı Qarakúshik balasy degen ózimizdiń eldiń jigiti edi. Sol kelip sálem berip otyrǵanda: «O, bul kim?» — dep suraıdy Jákeń. Jónin aıtyp: «Men Qarakúshiktiń balasymyn, atym Ospanbaı», — dedi, sonda julyp alǵandaı:

«Seniń ákeń baıaǵy Qarakúshik
Kóshede jatýshy edi araq iship.
Aýylǵa sodan kelip, molda bolyp,
Kún kórip júrýshi edi bala piship», —

dep julyp alǵandaı qoıa berdi. Eshbir oılanǵan joq. Jambyldyń bir aýyz, eki aýyz óleńdi oılanbaı aıtatynyn aıtqanda, sondaı mergen, ótkir aıtatynyn, bir aýyz óleńge bir adamnyń barlyq minezin, jaratylysyn tegis syıdyryp pishetinin kórgem sonda.

Ospanbaıdyń ákesi Qarakúshik degen kisi Qaskeleń qalasynda orysta mal baǵyp, shoshqa baǵyp kún kórip turypty. Biraq tapqan aqshasyna kóbinese araq iship qoıady eken. Al el ishine shyqsa, molda baǵyp bala súndetteıdi eken. Sonyń bárin bir aýyz sózge syıǵyzyp aıtty.

«Ári ádemi, ári dál aıtylǵan óleńi, sol esitkende uǵylyp, oıymda jat bolyp qaldy», — deıdi Saıadil.

«Qyzylásker» kolhozynyń múshesi Tólegen Jarqybekuly jasy 44-terde. Ótken 1945 jyldyń jeltoqsan kúni bizge Jambyldyń eki rette aıtylǵan 3-4 aýyz óleńin aıtty.

«1921 jyly edi», — deıdi Tólegen. — Osy kúngi Jambyl kolhozynyń kúnshyǵys jaǵyndaǵy Shotaıbulaq degen jerdiń qabaǵynan Ermekbaı degen usta dúken salyp, Ospan aqyn o da usta, ekeýi is soǵady. Onda el kolhozdaspaǵan, aqy alyp eldiń atyn taǵalaıdy, soqasyn qaıraıdy, oraǵyn soǵady, arbasyn isteıdi. Kúzgi qara qatqaq kez edi. At taǵalataıyn dep kelsem, astynda aryq boz jorǵa dóneni bar Jákeń de kele jatyr eken. Men sálem berip, ekeýmiz dúkenge kele bergende, Ospan usta dúken aldynan Jákeńe sálem berdi de, Ospan qaıtadan dúkenge kirgenshe, Jákeń:

— Eı, Ospan, seniń atań Tastemir Tańabaıma? Bólshevık kedeı kúıin jańalaı ma? Bozjorǵa kibirtiktep júre almaıdy, Qaıtedi, Ospan muny taǵalaı ma? Ekeýińe bergenim jalǵyz baqyr, Aqsaq ustań qaıda júr, bermen shaqyr.

(onysy Ermekbaı aqsaq eken).
Sol baqyrdy bergeli úsh aı boldy,
Bitpes pe eken bolǵansha zamana aqyr.
Qarsy aldyńda otyrǵan soqyr kedeı,
Oraq alyp qolyna otyr kedeı.
Bir oraqtan alsań da bir but bıdaı
Qaltaqtaısyń, Ermekbaı, ishpeı, jemeı.
Kúngeı betten Ermekbaı dúken sapty
Anturǵan kúngeı betti qaıdan tapty.
Biriń aqsaq bolǵanda, bireýiń saý
Qaıdan qostyń ekeýiń yntymaqty?» —

degende, Ospan da, Ermekbaı da Jákeńniń atyn taǵalap baqyryn da bitirip berdi. Jákeńniń sózindegi soqyr kedeı degen sol jerdegi bir nashar adam eken. Eki usta bıdaı ákel dep otyr eken, oraǵyn istemeı otyr eken. Onyń da oraǵyn istep berdi.

Sol jyly qysty kúni bizdiń aýyldaǵy Rahmet degen kisi qyz uzatyp, toı istedi. Sol toıǵa Jákeń de keldi. Men kelgen kisilerdiń atyn baılap, úıge kirgizip júrdim. Jákeń attan túsip, úıde otyrǵannan keıin maǵan qarap:

Meniń minip kelgenim jıren dónen
Jorǵa basyp aıaǵyn kıreńdegen.
Tasa jerge baıla da, shóp salyp qoı,
Bireý minip ketpesin súıreńdegen», —

dep tapsyrdy», — deıdi.

---