InfoHub Logo

Jambyldyń jasy alpystyń ishine kirgen kezde Ekeı, Esqoja rýlary qystaýǵa ornyǵyp, jyly úı salyp, qys jyly tam úıde bolyp, jaz kıiz úıge keshetin bolǵan. Qaraqystaq ólkesine alǵash jyly úı salyp úlgi kórsetken — Esqoja rýynyń ishinde Qalıqul degen molda bolǵan, bu kisi Myrzabek tuqymy, ózi (Áýlıeata) Jambyl qalasynda turyp oqyp, sodan kelgennen keıin sol jaqtan kerýi boıynsha jyly úı salyp jáne úıdiń aınalasyna aǵash ekken.

Osy Qalıquldan kórip Sarybaıdyń Qısybaıy 1905 jyldardyń shamasynda jyly úı salǵan. Odan Jambyldyń ózi 1910 jyldar shamasynda osy kúngi kolhoz aýlynyń ber jaǵyndaǵy eski qorasynyń ornyna úı salǵyzdy. Qalıqul, Qısybaılar úı salǵannan bastap, Ekeı, Esqojanyń kópshiligi úı salyp, aınala aǵash egý, ásirese Myrzabek, Káshke rýlary óz aldyna alma baqtaryn egýdi úlgi etip áketken.

Shaltabaı, Nurtaı sıaqty Qudaıbergen balalary úlken-úlken baqtar salyp, úıleriniń mańaıyn túrlendire bastaǵan. Olardyń ol baqtary osy kúnge deıin bar, qazir kolhoz paıdalanady.

Moldadan qutylmaıdy amal, aıla,
Ósirip jerden shybyq tapty paıda.
Aǵashty qoıdaı baǵyp qozdatqanda,
Jınaǵan qora toly malyń qaıda, —

degen Jambyl óleńi Qalıqulǵa aıtylǵanda jaı aıtylmaǵan. Qalıqul aǵashty ósirip malǵa satypty. Jákeń úıin jabýǵa aǵash suraǵanda, Qalıqul satamyn dep bermepti. Sonda aıtsa kerek. Bul 1909 jyldary shamasynda. Qalıqul moldalyǵy bolmasa, kedeı kisi bolypty. Jambyldan úlken eken, biraq kóp qaljyńdasyp oınaı beredi eken.

Esqoja eliniń ishi bir kezde ózara partıa bolyp ekige bólinip, aralarynda úlken aıtys-tartys, arazdyq bolady. Esqojanyń Tańatar degen atasynyń balasy Túrgendegi Shapyrashtyǵa barmaqshy aǵaıynǵa ókpelep ornynan aýmaqshy bolady. Sonda bulardyń kóship baramyz dep, Túrgendegi aǵaıyndaryna jibergen kisisine Túrgendegi aǵaıynynan kisi kelip, kóshirip almaq bolady.

Taldybaı, Botambaı degen eki aǵaıyndy kisi basynda kóshpekshi bolyp, artynan Botambaıdyń qonysyn tastap ketkisi kelmeı aıtqany:

— Jaılaýyń tipti sýyq, qar jaýady,
Dirildep qatyndaryń qoı saýady.
Bizderge kóshpeısiń dep ókpeleısiń,
Azapqa ondaı qıyn kim aýady.
Áldeke, jerden aýǵan tegi ońbaıdy,
Aırylǵan óz elinen bek ońbaıdy.
Tam salyp, jońyshqasyn bárin tastap,
Tastaǵan mundaı rabat tegi ońbaıdy», —

dep jyrlapty. Bul óleńdi aıtqan Súleımen Táıkim uly «Oktábr» kolhozynda, ol kisiniń aıtýyna qaraǵanda, bul 1900 jyldan beri jerde kórinedi.

Bul kez Jákeńniń dáýleti shaǵyndalyp, kedeı tartqan kezi bolady. Bir jaǵynan órisi tarylǵan, ekinshi jaǵynan patsha otarynyń alym shyǵyny basyp, halyq kúıi aýyrlaǵanda, Jambyldyń da kúıi aýyrlaıdy. Bul kezdegi Jambyldyń arqa súıeri dombyra bolyp qalady.

El jaılaýdan qaıta serpiler kez Qaraqıa, Saryjazyq, Qulansaz, Úlkensaz, Sýyqtóbe, Aqtasty, Jeldibaıdy jaılaǵan Shapyrashty, Dýlat rýlary jurt jańartyp, bir serpilip qaıta kóship qonady. Jeldisaıdyń sonysyn shaıyp Jylqybaı sıaqty Sádibektiń (bul Jambyldyń atalary) baılary Asýsaı jotasyna kelip toqtaıdy. Maly shaǵyndalǵan Jambyl aýyldary Jeldisaıdyń kıikoty, tyqyr betegesiniń túbinde otyryp qalady.

Jetisý elin jandaral Almatyǵa toıǵa shaqyrypty, ánshi, dombyrashy, aqyn, jyraý, júırik at, qyran búrkit — bárin ákelsin dep buıryq bolady. Osy toıǵa barýǵa Jambylǵa da habar bolady. Jylqybaı, Shaltabaı, Táıteli sıaqty atty, jabdyqty baılar toıǵa júrgende, Jambyl da júredi.

Toı-jıyn degende arqalanyp, kóterilip ketetin Jákeń bul toıǵa asa kóńildenbeıdi. Biraq aqyndy qaldyrmasyn degen buıryqpen bolystar qaldyrmaı alyp júredi. Jákeń bul toıdyń ne ekenin, qaıda, kimge óleń aıtatynyn onsha bile qoımaıdy. «Sol jylǵy jaz da, jaılaý da kedeılengen ómir túrindeı surǵylt, kóńilsiz edi», — deýshi edi Jákeń ózimen sóıleskende deıdi biletinder.

Báıge atyn alyp, jorǵasyn minip, toıǵa júrgen baılarmen, bolys, bılermen Jambyl da birge júredi. Jambyl aınalasy Maqash sıaqty ári batyr, ári aqyn Úmbetáli sıaqty shákirtterimen shoǵyrlanady.

Toı Roman tuqymynyń 300 jyldaı úzdiksiz patshalyq qurǵan qurmetine jandaral jasaǵan ári toı ári kórme bolady. Almaty qalasynyń taý jaq qyryndaǵy Úlke naryqtyń syrtynan úı tigilip, sol jerde bolady. Aqyndar, ánshiler, dombyrashylar bir úıde bolady.

Toıǵa 15 aqyn jınalady, olar: Dýlatty Shaǵataı rýynan shyqqan Sharǵyn aqyn, Merkedegi Ysty Maıkót aqynnyń balasy Arqabaı aqyn, oǵan erip Mamyraıym aqyn, Janys rýynan shyqqan Músirep balasy Sádibek aqyn, Buıdas rýynan shyqqan Janaqbaı aqyn (bul áli tiri) Álgi rýynan shyqqan Qarabek aqyn, Ábdiqadyr Qasymbaev aqyn (o da tiri qazir «Novaıa jızn» kolhozynda), Qasqaraýdan Muhametjan aqyn, Esqojadan Ómirzaq jarshy Jambyldyń jaqyn shákirtiniń biri Úmbetáli aqyn, Janys rýynan Shúkteı aqyn.

Osy jınalǵan aqyndardyń bári de Jákeńnen kishi, kóbi óziniń shákirtteri. Jákeńdi osy aqyndarǵa basshy etip, jaýapty qylyp qoıady ári eshqaıda bytyratpa, ári patshany maqtap óleń aıtqyz deıdi.

Biraq Jákeńe bul toı onsha áser etpeıdi, sharyqtap óleń tógerlik yqylasy bolmaıdy. Jandaraldyń tilmashy Baqıa Syrttan balasy, ýeziń tilmashy Tergeýsiz balasy tapsyrmany uǵyndyrady. Biraq aqyndar ne jyrlady, neni aıtyp jatyr, onymen ulyqtardyń jumysy az bolady. Bir úıge jınalǵan jıyrmaǵa tarta aqynǵa Jambyl aqsaqaldyq etip, basqasyna sóz úlgisin aıtyp berip jáne qydyrtyp óleń aıtqyzbaýǵa Jambyldy ıe etedi. Sol jerde toıǵa kelgen aqyn, ánshilerdi qatar otyrǵyzyp sýretke túsirip alady. Munyń ózi olarǵa mańdaıyna joǵalmas tańba basqandaı bolyp kórinedi. Ol sýret osy kúnde bar. «Tús mezgili edi, úıde otyr edim, oıaz Lıhanovtyń ózi kirip keldi, ózi mas eken. Tilmash arqyly basqa aqyndar qaıda, olardy nege tarattyń dep maǵan aqyrdy. «Men aqynǵa qoıshy emespin. Jáne tamaqtary ash, bir úıde qamalyp jatsyn ba, tamaq izdep ketken shyǵar», — dep em. — Sen sony aıttyń dep Lıhanov kelip meni tóbemnen qoıyp qaldy. «Mynaý qaıtedi» dep, dombyramdy qolyma ala berip edim, oıym nede bolsa perip qalaıyn dep, tilmash maǵan qolymen ymbalaı, meni jaqtap, «óleń aıtsyn» deıdi dep buıryq etti:

— Ádili joq oıazdar
Ádiletin burady.
Aqtaıaqty aılanyp,
Esiginde turady.
Jazyǵy joq Jambyldy
Tóbege kelip urady.
Basyma bir qoıǵanda,
Mıym ketti aınalyp.
Lıhanovtaı oıazǵa,
Basym otyr baılanyp.
Basynda sózin uqpadym,
Uqpaǵannan buqqanym.
Qaıdan baǵyp otyram,
Ash aqynnyń as izdep
Qańǵyryp syrtqa shyqqanyn, —

degenimde, taǵy da jerdi tepkilep zekidi. Ol eki ortada (Shaǵataı rýynan, Dýlat eli) Sharǵyn degen bir kózi soqyr aqyn bar edi, ony bir soldat jelkelep ákelip úıge kirgizdi. Sóıtsem, ol úıdiń qasyndaǵy baqtan almurt alyp jep jatqanyn kórip, jelkelep ákelipti.

«Senderdi qurmettese, ulyqtyń baǵynan jemis urlaısyńdar, bárińdi japtyryp qoıam deıdi», — dep tilmash qorqytty. Sol jerde syrtta júrgender jınalyp qaldy. Biraq Ulyqqa qarsy kim sóz aıtady. Judyryǵy qatty neme eken, basym aýyryp qalǵany», — dep, biz úıine kelip otyrǵanda óz aýzynan aıtty. 12 tamyz, 1944 jyly, óz úıi.

Sol jyly Jambyl taǵy bir úlken uly dúbir jıynǵa kezdesedi. Ataqty qyrǵyz eliniń manaby Jantaı balasy Shabdan manapqa qyrǵyz, qazaqty shaqyryp as beredi, asqa Orta júz, Kishi júzden de kisi keledi, Uly júz tutas shaqyrylady. As mal jetilip, el kúzekke qaıtqan kezde beriledi.

«Shabdan asy qazannyń birinen onyna sheıin sozyldy, on myńǵa deıin úı tigildi, asty basqaryp baqylap turý úshin Almatydan 9 qazaq orys, 30 soldat aldyryldy: Adamnyń kóptigi sondaı, bireýden bireý adasyp ketedi. Eldi adastyrmas úshin Prjeval ýezine qyzyl tý, Pishpekke qara tý, qazaqqa kek tý, ózbek pen noǵaıǵa aq tý, adasqanǵa ala tý tigip, árkim óz eliniń jónin tek týdan biletin boldy. Báıgege 180 at shapty, atty Boraldaı bıiginde (bul Shabdannyń jaılaý, kúzeýi) turyp qonaǵa aıdap 50 shaqyrym jerden jiberdi. Jıyrma bes atqa báıge berildi. Báıgede otyzdan artyq at óldi. Eki bala eldi. Saıysqa qyrǵyzdan Aqsaqal degen saıysker, dúngen Býlar batyrdyń saıyskeri Júsip degen qazaq jigiti shyǵyp, ekeýi tuqyl naızamen túıesin, Aqsaqaldy Júsip túsirdi. Bas balýandy Qarqaralydan kelgen Shákirbek degen balýan jyqty», — dep 1913 jyly shyqqan Aıqap jýrnalynyń № 3 sanynda jazǵan.

Osy asqa Jambyl da barǵan. Bir Jambyl emes Jetisý Áýlıe atanyń sol kezdegi dombyra ustaǵan aqyndarynyń bári barǵan.

Jetisý, Almaty úıezinen barǵan qazaqtyń atqaminer bolystary Sát, Máńke, jandaraldyń tilmashy Ibraıym

Jaınaq balasy — bári as bergen Shabdannyń Qısamıddın degen balasyna kisi jiberedi. «Shabdan qazaq, qyrǵyzǵa birdeı bolǵan kisi edi. Bir ǵana qyrǵyz joqtaı ma, joq, bizdiń qazaqqa jol bere me, bir qyrǵyz tilin túsinbeımiz, biz de manapty qadirleımiz, eger ruqsat berse, biz de Shabdandy qazaq aqynyna joqtatyp, jar aıtqyzamyz», — deıdi. Basynda tek qyrǵyz ǵana joqtaıdy. «Qazaq aqyndary óleń aıtyp, top jısa, aty aıypqa ketedi. Ózi jaýapty bolady», — dep qoıǵan as ıesi oryndy, ataly sózge jyǵylyp, qazaq atynan bir aqyn jarshy bolyp joqtasyn, biraq aqynyn myna Ulyqtarǵa, as basqarǵan qyrǵyz manaptaryna ákelsin», — deıdi.

Qazaq adamdary bolyp aqyldasyp Jákeńdi uıǵarǵanda, Jambyl: «Men qyrǵyzdyń ata tegin maqtaýǵa olaq edim. Jáne jardy qoıyp júr edim, myna Ómirzaq jyr aıtsyn», — dep, Ómirzaq Qarǵabaı balasyna barýǵa uıǵarady. Máńkenniń inisi Qasen bolys oıazǵa Ómirzaqty alyp júrgende, Jambyl: «Al, Ómirzaq, bir nárse ilinse, endi iliner, qımyldar jeriń keldi, júreksinbeı aıt, óz atań ǵoı, qyrǵyzdy dúrildet», — dep kúldi. Bir jaǵy qaljyń, ázil bolsa, ekinshi jaǵynda shyndyq. Ómirzaqtyń tórtinshi atasy qyrǵyzdan kelip Kókshege (bul Esqoja rýynan shyqqan han atanǵan kisi) sińgen.

«Qaraly úıdiń qasynda qyryq jigit bastaryn oramalmen tartyp tastaǵan, qoldarynda baqan, eldi qoryp jolatpaı tur eken. Kelgen Ulyqtar Shabdannyń óz balasy Qısameddın, qyrǵyzdyń as basqarǵan manaptary qaraly úıde otyrǵanda, Qasen (Ómirzaqtyń bastaǵan bolysy) omyraýlap úıge taıanyp kelip, «Al, Ómirzaq», — dedi.

— Shýdyń boıyn órlegen, Eki kóbin jerlegen At ketpegen kermeden Dushpanǵa ótkel bermegen. Ótkennen soń han Shabdan, Kóketaı, qandaı qylam dep, Úsh myń úıdi tikti de, At jaratyp saýyn aıtyp, Kimder asqa kelmegen», — degenimde, «Bul kim? Qaı aqyn?» — degen daýystar shyǵyp, bir jigit kelip atymdy ustap, tús dep julqylady.

Shoshyp qaldym, oıbaı, jar aıtam dep bálege qaldym ba, atym aıypqa, ózim pastrýkke kettim be dep. Qasen de attan tústi, menimen birge qaraly úıge alyp júrdi. Qamap turǵan el jarylyp jol berdi, Shabdan batyrdyń óz úıi esiginen tórine deıin kilem. Otyrǵan Ulyqtar qyrǵyzdyń manaptary, biz kelip bosaǵa jaqtan otyra kettik. As bergen Shabdan eli qaraǵan Pishpek ýeziniń tilmashy bar aqsaqal qazaq: «Myna Ulyqtar sizdiń jarshynyń sózin jaqsy kórip otyr, aty-jóni kim dep surady», — dedi. Qasen aıtyp jazdyrdy. «Ulyq jyrlasyn», dedi dep maǵan qaraǵan soń:

— Aıtyp jatyr ulyǵym,
Bile almadym basynda.
Ulyqtyń ádil qylyǵyn.
Sóz berseńiz jarshyǵa,
Eki bolmaı buıryǵyń,
Shabdan hannyń asynda
Jarysqa saldyń, jaqsylar,
Qyrǵyzda qazaq júırigin.
Sóz aıtamyn qalaıdan,
Ádige ne Tyqaıdan,
Saıaq penen Buǵydan,
Esqoja men Qanaıdan,
Esenqul men Qynaıdan,
Qosty menen Sarydan.
Qurama jurttyń bárinen,
Jadiger men Mendizden,
Jetpis úrý qyrǵyzdan,
Eki Kóbin jaılaǵan,
Shalǵynǵa bıe baılaǵan,
Kúndiz, túni ordasy
Qazany tynbaı qaınaǵan
«Emi» degen qyrǵyzdy,
Aldyna cap aıdaǵan.
Shabdan hannyń asynda,
Ulyqtardyń qasynda
Sóz berseńiz al maǵan
Aǵytaıyn jyrymdy
Aıtar jerim barymdy», —

dep bir dem alyp taǵy bastaı bergenimde, tilmen, qolmen jaıqap toqta dedi. «Myna Ulyq aıtady: basqa kisi jyrlamaıdy, siz jyrlasyn deıdi. Endi ózińe kóp syı beredi. Myna manaptyń balasyna erip jyr aıtasyń», — dedi. Sol - aq eken, qazaqtar kóterilip, men dalaǵa shyqqanda, jıyrma shaqty qazaq jigitteri eki jaǵyma bólinip meni ortaǵa ala jóneldi. Aldymda qyrǵyzdyń bir qalyń toby tur eken. Kele aqyryp jyrlap jiberdim:

— Eki kóbin jerlegen,
At ketpegen kermeden,
Astynda bedeý terlegen,
Alysqa qoldy sermegen,
Tap kezeńdi bermegen,
Kóketaı handaı etem dep
Úsh myń úıdi tikti de,
Saýyn aıtyp at shapty,
Qyrǵyz benen qazaqqa
Buda kelgen bir dáýren.
Musylmannyń patshasy,
Bular da ótti dúnıeden.
Shylaýyn qyzyr jóndegen,
Ótpeıtuǵyn ómir joq,
Synbaıtuǵyn temir joq,
Qyrǵyz, qazaq ulynda
Bir pende joq teń kelgen.
Samıdden Múkish, qulaq sal,
Aıtatyn bir sóz senderge,
Jaqsy qymqap kıe almaı,
Jaqsy jorǵa mine almaı,
Batyr men neden qurydym.
Aıtaıyn dep aıta almaı,
Aıta almaı taǵy k,aıta almaı,
Quryp tur meniń amalym», —

degende, Shabdannyń meniń qasymdaǵy Aman degen balasy tart úıge dep ákelip, bir qymqap, bir kemer belbeý alyp shyǵyp, ústimdegi kıimdi alyp kıindirdi. Sonda qaıdan kelgenin bilmeı qaldym, Jambyl kelip qalǵan eken: «Men etegime salǵan altyndy saǵan tóktim, endi ońalarsyń. Biraq kıgenińdi sheshpe, mingenińnen túspe!» — dedi, sol sózi áli esimde.

Jambyl aıtsa aıtqandaı, osy joly kóp oljamen qaıttym. Ac tarqarda Pishpektiń ýezi shaqyrtyp alyp sýretke túsirdi. 100 som aqsha berdi. Onda da Jambyl birge boldy. Men osy astan keıin onnan asa úlken asta jar aıttym. Ómiri kisige óz aýzynan sóz bermeıtin Jambyl Shabdan asynda maǵan sóz berip, betimdi ashty».

Dýlat eli, Bestorsyq degen atanyń balasy Orazaly degen baı belgili kisi bolǵan, sonyń asy: Qasqara rýynan shyqqan Noǵaıbaı asy, Qýsıraq rýynan shyqqan Altaı degen kisiniń asy, taǵy tolyp jatqan astarda osylaısha jar aıtqan. Ondaı úlken astarda jar aıtýshyny burynǵy atyna qaraı tańdap shaqyrtady. Ústine jaqsy kıim kıgizip, jaqsy jorǵa mingizedi. Qasynda sol as bergen jerdiń jankúıer jaqynynyń bireýi bolady.

Ol kisi jarshy aqyndy ertip júrip, asqa kelgen kisilerdi túsiredi. Syı kisiniń aldynan shyqqanda jarshy birge baryp jar aıtady, ólgen adamnyń aty-jónin, ata tegin, ózin aıtyp jarlap, kelgen jurtqa tanystyrady. Jambyldyń táýir degen shákirtiniń biri — osy Ómirzaq aqyn Qarǵabaıuly, qazir ol kisi 82 jasta, «Oktábr» kolhozynda turady, Jambyl aýdany.

Qazaq halqynyń basqa júzderinde erteden beri bolmaǵan halyq aýyz ádebıetiniń bir ózgeshe túri osy Ómirzaq aqyn jaqsy aıta bilgen jar túri. Bul tek asta ǵana emes, toıda da aıtylady. Keıbir úlken bazarda da aıtylady. Uly júzde muny kep aqyn ózine belgili taqyryp etip aıtyp ádettengen. Biz joǵaryda aıtqan Ámir aqyn da osy jar túrin jaqsy aıtqan aqyn.

Toıda, bazarda jar aıtqanda, joǵalǵan mal, qashqan áıel, adasqan ıt, buralqy bolǵan qoı, qozyǵa deıin jarlanyp aıtylyp, elden suraý salý retinde bolǵan.

Ómirzaq aqyn osy 1945 jyly óz aýylynda otyrǵanda osy jardyń jaıy sóz bolyp, sonda óziniń bir áıelge suraý salǵanyn aıtty. Osy Shapyrashty rýynyń bir atasynyń balasyna uzatqan Dýlat rýynyń biriniń qyzy barǵan jerine narazy bolyp, bir túnde qashyp ketedi. Sol kezde bir úlken toı bolyp, jurt jınalady toıǵa. Kelinshektiń kúıeýi, tórkini, eki jaǵy da kelip surastyrǵanda, kelinshek tórkinine barmaǵan bolyp shyǵady. Olaı bolsa, buǵan jar salǵyzamyz dep eki jaǵy Ómirzaqqa aqsha berip, jar saldyryp joqtatady.

Bir top kisiniń ishinen bir jas jigit shyǵyp, jarshy Ómirzaqqa: «Men bilemin, jesir ıesin maǵan korsetińiz, biraq kóp shúıinshi alamyn», — deıdi. Ámirzaq jesir ıesine aıtyp, suraǵan shúıinshisin berip aıtqyzady. Kelinshek tabylady. Qyz tórkini jesir daýynan qutylady, qaıyn jaǵy inisi jalasynan qutylady. Mine, jarshynyń orny Uly júzde osyndaı joǵary baǵalanyp kelgen.

---