InfoHub Logo

1. Jazdyń qysqa túnderi

Apasy alǵash ret: «Joǵarǵy aýyldaǵy Elamannyń qyzyna quda túspek oıym bar» degende, Toqtas: «Oı, áne bir qyzǵa ma?» dep jaqtyryńqyramaı qalǵan. Mektepte eki klass tómen oqyǵan edi.

— E, nesi bar eken?

Bireýdiń alaqanyna salyp, álpeshtep otyrǵan qyzy. Oı, ádire qal, seniń de bireýdi mensinbeı qalǵanyń, — dep apasy birden jekip ala jóneldi. — Qoly sıa-sıa bop, górpildetip keń etik kıip júrýshi edi. — Qoly sıa bolsa, sodan beri jýǵan shyǵar. Sol etigin górpildetip áli súıretip júrmegen de bolar. Ýaıymynyń túrin… Esi kirip, endi kelinshek alǵaly otyrǵan jigittiń sózine qara? Oı, ádire qal… Apasy kóp tájikelesýdi kótermeıtin, minezi shadyr adam. Aıtty — bitti. Kóp uzamaı Toqtas Áldibek degen jaqyn týysymen birge joǵarǵy aýylǵa qyz kórýge bardy. Baıaǵyda kórip edim degenmen, adam ózgerip kete beredi eken. Qyz boı jetipti. Boı jetkendigi bolar, tipti ádemi bolyp ketipti. Toqtastyń ózi de aıran-asyr qaldy. Aıaǵynda baıaǵy górpildegen keń etik joq. Qasyqtaı bıik ókshe qara týflı. Qyz shaı quıyp, symdaı názik aq súırik saýsaqtarymen shaı quıylǵan keseni ózi uzatyp otyrdy. Toqtas sonda baıqady. Qoldyń baıaǵy sıasy ketken. Sıa demekshi… Mundaı qoldy bir kezde sıaǵa bylǵanyp, adam kórgisiz bolyp júrdi degenge sený qıyn… Ózge túgil, Toqtastyń ózi de senbes edi. «Áı, ol basqa bir qyzdyń qoly shyǵar» dep oılanyp qalar edi. Qyzdyń atyn da umytyp qalǵan eken, shaı iship otyryp esine aldy. Nurshat…

Buryn onyń atyna da mán bere qoımaǵan eken. Oılap qarasa, at bitkenniń ádemisi osy! Endigi jerde «Qyz yqylasy qalaı eken? Áke-sheshesi ne der eken? Áý basta kóngen syńaı bildirip, kele-kele: «oılanyp qarasaq, reti kelińkiremeıdi eken, qyzymyz jas, basy baılaýly kórinedi, olaı da bylaı eken» dep áńgimeniń sońyn pyshyratyp jiberetinderi de joq emes» dep oılady. Aýylǵa qaıtyp kele jatyp atyn shoqyraqtatyp qaıta- qaıta oza bergen Áldibekke:

— Áldeke, qalaı eken? — dedi.

Mundaǵysy qyz týraly pikirin bilgisi kelgendikten ǵana emes, alda bolatyn toı baǵdaryn da aıtyp qalar ma eken dep dámelengeni-tin. Áldibek tomaǵa-tuıyq jýas kisi edi, oqys oı aıtatyndaı túıilip uzaq otyryp baryp:

— Kelinim buldyryqtyń balapanyndaı súıkimdi bala eken, — dedi de, Toqtas qansha yntyǵa kútse de, Áldibek odan ári úndemeı qoıdy.

— Joǵa… Álgi qudalaryńyz ne deıdi? — Jaýabyn jeńesheme berer… Bizdiń mindetimiz kelindi kórip qana qaıtý ǵoı, — dep Áldibek áńgimeni Toqtastyń sheshesi Balymǵa siltedi de, atyn shoqyraqtatyp taǵy da alǵa tústi.

* * *

Endi Toqtastyń tezirek úılengisi keldi. Nurshat uıyqtasa túsinen, tursa oıynan ketpeı qoıdy. Túsine baıaǵysha aıaǵyna górpildegen etik kıip, qoly sıa-sıa bolyp enedi de, keıde aq súırik saýsaqtarymen buǵan shaı usynyp otyrady…

Sońǵy kezde: «Qudalary túspegir qaıtyp aınyp qalmasa etti» dep ýaıymdaıtyn boldy. Jaqsy habar aıtyp qalar ma eken dep apasynyń sózine qulaq túredi. Joq… Nurshat jaıly, toı qamy týraly eshteńe aıtylar emes. Aqyry shydaı almaǵan soń, bir kúni ekeýden-ekeý pesh janynda tamaq iship otyrǵanda:

— Apa, anadaǵy áńgimeleriń ne boldy osy? — degen.

— Jazǵa qaldy ǵoı… Jaılaýǵa shyǵa toı jasaımyz.

— Oı-ı, — dedi Toqtas tyjyrynyp.

— Jaılaýǵa shyqqansha ne zaman? Apasy qaıtyp úndegen joq. Sózim sóz degendeı miz baqpaı otyra berdi. Qaıtken kúnde de apasynyń sheshimin ózgertkisi kelgendeı:

— Mal tóldetken kezde qolǵabys eter edi, — dedi Toqtas taǵy da. Apasy buǵan zilmen qarady. Qarap-qarap otyrdy da:

— Sandalǵan neme, — dedi.

— Sandalǵan neme…

Qoı tóldeteıik dep jatyrmyz, «soǵan kerek bolyp tur, qyzyńdy tezirek bere qal» dep te kisi bireýge quda túse me eken?.. Qoly sıa, etigi keń dep kekireıip ediń, endi qaıdan asyq bola qaldyń?.. Toqtas tómen qarady. Odan ári apasyna taǵy da birdeńe deýge batyly jetpedi. Bar bolǵany ishteı: «Apam da qyzyq… Jaılaýǵa shyǵyp, jalǵyz úı otyryp toı jasaǵanda, nendeı tamasha bolady dep júr eken?» dep oılady. …Jaılaýǵa shyǵa toılary boldy… Toıǵa jınalǵan týma- jegjattar eki-úsh kúnnen keıin tarasty da, aıdaladaǵy jalǵyz úıde apasy, Nurshat úsheýi ǵana qaldy. Jaılaýǵa shyǵyp jasaǵan toıdyń qyzyqsyz kórinetińdeı bolyp júrgeni ánsheıin ǵana nárse eken. Ári-beriden soń, Toqtas jalǵyz úı otyryp úılengen qyzyq pa dep qaldy. Nurshat tipti qulpyryp ketken, Áldibek ekeýi baryp kóretin jolyda ánsheıin-aq eken. Tap qazir oǵan teńeser sulý dúnıede joq sıaqty. Otyrǵany qandaı… Turǵany qandaı… Shaıy kóılegi sýsyldap úıdi aınalyp, árli-berli júrgeni qandaı… Toqtas óz kelinshegine ózi tańyrqap, aýzy ashylyp qaraıdy da otyrady. Azannan keshke deıin qaraýǵa jalyqpas edi, átteń, qoı bar…

Azanda ketip, keshke kelý kerek. Toı ótkennen keıingi eki kún qatarynan qoıdy mańaıǵa tastap, úıge kelip tústenip júrgen. Qaryny ashqandyqtan ǵana emes, úıge qaraı ańsary aýady da turady. Nurshatty kórgisi keledi. Nurshattyń daýysyn estigisi keledi. Nurshattyń qolynan birdeńe jegisi keledi. Alǵashqy eki kúngi kelgenine apasy da úndegen joq edi, úshinshi kúni attan apyl-ǵupyl túsip jatqan Toqtasqa: — Áı, kelinshegińdi qasqyr jeıdi dep qorqasyń ba? Úı mańynan shyqpaı qoıdyń ǵoı. Kelinshegińniń janynda dardaı kempir otyrǵanda qasqyr da oılanatyn shyǵar. Úı mańyna jaıǵan mal ońala ma? — dedi apasy. Toqtas úndemeı qaldy. Atynyń shylbyryn qazyqqa baılaryn álde qaıtadan keterin bilmeı biraz túrdy da: — Endi tamaq ishpeımiz be? — dedi kúńk etip.

— Kún saıyn úıinen tústenip júrgen qaı qoıshyny kórdiń? Qoıshynyń kúndelikti tamaǵy bir taba nan men bir qaryn aıran… Apasynyń sózine ashýlanyp, qaıtadan qoıǵa ketýge bet alyp, atynyń shylbyryn erdiń basyna ile bergeni sol edi, apasy taǵy da: — Kelgennen keıin nesine qaıtasyń endi? — dedi. Sonan soń oshaq basynda júrgen Nurshatqa daýystap:

— Nurshat-áı, mynaýyńdy keshke deıin aman-esen jetetindeı etip, toıǵyzyp jiber, — dedi. Qansha namysqa bekinse de, Nurshattyń atyg atalǵan soń-aq Toqtas qaıtadan jýasyp qaldy. Eriniń basyna ile bergen shylbyrdy qolyna qaıta aldy. Ásirese apasynyń ózin Nurshatqa telip «mynaýyń» degeni kóńilin jibitip jiberdi. Úıge kirip tamaq ishti. Tamaq iship jatqanda kelinshegi shaıy kóılegi sýsyldap kep janyna otyrdy. Úlbirep otyrǵany qandaı!.. «Apam keıip tastady-aý ózińe, eshteńe etpes» degendeı jáýdirep qaraǵany qandaı. Toqtas iship otyrǵan tamaǵyna qaraǵan joq, kelinshegine qaraýmen boldy. Qaraǵan saıyn elitip, erip bara ma-aý, nemene… Ári-beriden soń: «Apama eregiskende, qoıǵa barmaı-aq qoısam ba eken» dep te oılady. Biraq oǵan shama qaıda?! Keshke deıin emes, tap bir keler jylǵa deıin ketip bara jatqandaı kelinshegine telmirip qarap-qarap aldy da, syrtqa shyqty. Atyna minip, qoıyna ketti. Sodan keıin-aq túski tamaqqa kelýdi qoıdy. Apasy aıtqan bir taba nan men bir qaryn aıran alyp tańerteń ketkennen keshkisin bir-aq oralady. Bir kóńildi sátin paıdalanyp:

— Apa, túste ystyq tamaq ishpegen soń bolmaıdy eken, Nurshatty túste bir mezgil maǵan jiberip tursańyz qaıtedi? — dep edi, apasy betine qarap-qarap otyryp:

— Sandalǵan neme, — dedi.

— Sandalǵan neme-aý, kúıeýime ystyq tamaq apara jatyrmyn dep taý-tasty aralap júrgen qaı qoıshynyń áıelin kórdiń?! Toqtas qaıtyp úndeı almaı qaldy. Jaılaýǵa shyqqan soń úılense kóńilderi elegzıtindeı, zerigetindeı bolyp júrgeni de ánsheıin ǵana nárse eken… Ári-beriden soń keıde apasy da artyq bolyp kórinedi. Apasynyń kózinshe kelinshegine artyq aýyz sóz de aıta almaıdy. Keıde ońashada kelinshegin qushaqtaǵysy kelip, erkeletkisi, ıaǵnı oǵan erkelegisi kelip jaqyndaı berse boldy-aq, kıiz úıdiń esigin aıqara ashyp apasy kirip keledi de, ekeýi de qysylyp qalady. Mundaıda Toqtas ishinen:

«Oı, apam da bir-r» dep jaratpaǵan syńaımen teris aınalyp, álde birjola syrtqa shyǵyp ketedi. Burynyraqta: «Kelin alsam, onda baram, munda baram, baratyn jerim kóp» dep apasy úıde turmaıtyndaı sóıleýshi edi, endi úndemeıdi. Toqtas ishteı: «Baratyn jaǵyna barmaı ma eken?» dep oılaıdy, biraq aıtýǵa batyly jetpeıdi. Aqyry, shydamy jetpegen soń, bir kúni ońashada Nurshattan:

— Apam eshqaıda baram demeı me? — dedi.

— Baramyn deıdi ǵoı. — Qashan barady eken?

— Jaqynda.

Toqtas ishteı qýanyp qaldy.

— Apam ketse, men jalǵyz ózim qorqatyn shyǵarmyn, — dep Nurshat ýaıym bildirgendeı bolyp edi.

— Qoryqpaısyń.

Janyńda bolamyn, — dedi.

— Qoıdy qaıtesiń?..

«Oı, sol da pále boldy-aý» degendeı Toqtas bir aýyq úndemeı qaldy da: Apam áýeli ketetin jaǵyna ketip bolsynshy, — dedi. Aqyry apasy qydyryp qaıtýǵa bekinip, jol jabdyǵyna ázirlenip bola bergende, avtodúken kele qalǵany. Satýshy Sháıim degen sózge úıirleý, qyljaqbas kisi edi. Toı kezinde bir top adamnyń kózinshe Toqtasqa: «Áı, shynyńdy aıtshy, kelinshegińdi jaqsy kóresiń be, álde apandy jaqsy kóresiń be?» dep jaýdaı sastyrǵan. Sasatyn da jóni joq edi, áıteýir degbiri qashyp Toqtas: «apa-a» dep apalaqtaı berdi de, «Nurshat-t!» dep qalǵany. «Nurshat!» degen sózdiń aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin de baıqamady. Nurshatty jaqsy kórgendigi me, álde apasyn ǵana aıtsa, Nurshat ókpeleıtindeı sezildi me… Jurt dý kúldi. Jáne jaı kúle me, bazbireýleri ár nárseni aıtyp Toqtasty mazaq etkendeı boldy. Balasynyń balalyǵyna apasy da qyzaraqtap: «Esi joq-aý, ekeýin de jaqsy kóremin demeısiń be?» dep buǵan bolysyp jatyr. Sodan keıin-aq Sháıimdi jaratpaı qalǵan. Jaratpaǵanda ne istesin, buryn-sońdy aralasyp júrgen aǵaıyn. Onyń ber jaǵynda endi apasy sonyń mashınasymen ketedi. Qaıtyp ákelip salatyn da sol bolar… Sondyqtan Toqtas kabınadan túser-túspesten Sháıimniń aldynan shyǵyp sálem berdi.

— Qalaı, bala? — dedi Sháıim sol qaljyńbas qalpymen, munyń sozǵan qolyn ala berip, sol sózimen neni mezgep turǵany buldyr kúıde.

— Jaqsy ǵoı, — dedi Toqtas sol qolynyń saýsaqtarymen basyn qasyp turyp.

— Y-y, — dep ol taǵy da balasynǵandaı syńaımen Toqtasqa kúle qarap turdy.

— Kelinge birdeńe alasyń ba?.. Toqtas «almaımyn» deı almady. «Alamyn» deıin dese, osy qý taǵy da mazaq ete me dep qaýipsinedi. Óstip turǵanda sózge anasy kelip aralasty:

— Áı, sen júgermek, meniń balamdy nege aınaldyra beresiń? Seniń de kelinshek alǵan kezińdi bilemiz. Úılengennen soń bir jeti ótkende aǵańa: «Kelinshegimniń nan pisirip, kóje isteýden qoly bosamaıdy, enshimizdi berińder» dep búkil el-jurtqa kúlki bolyp ediń… endi sen de bireýdi mazaq etkiń keledi-aý?! — Qoıdym, jeńeshe… Qoıdym. Sháıim sóz sońyn arsyz kúlkige jeńdirdi. Sol kúni keshkisin apasy Sháıimniń avtodúkenimen sovhoz ortalyǵyna ketti.
* * *
Toqtas otardy úı mańyna kúndegisinen erte alyp keldi. Burynǵydaı emes, ekeýi bir-birine erkin. Apasynyń kózinshe uıalyp sóılese de almaıtyn. Keshkisin shymyldyq ishinde jatqanda ǵana uzaq-uzaq sybyrlasatyndary bar-tyn. Nurshattyń sybyrlap sóılegeniniń ózi qandaı tátti… Ystyq… Aýzynan shyqqan demi Toqtastyń qulaǵynyń túbin jylytyp jiberedi… Endi bir-birine erkin. Daýystaı sóılesip, birin biri qostap kúlisip te alady. Daýystap sóılep, kúlip júrip Toqtas: «Oıpyrmaı, apam da ketti-aý, aqyry… Ketkeni qandaı jaqsy boldy! Ana qyljaqbas dúkenshiniń de Qudaı aıdap kele qalǵanyn aıtsaıshy» dep oılaıdy. Nurshatpen birge oshaq basynda júredi. Nurshatpen birge úıge kiredi… Apasy bolsa: «Áıelmen qabattasyp, áıelge usap, o nesi eken, ármen júr» dep ursyp tastar edi.. Apasy joq… Raqat… Qonǵan shybyndy qaqqan bop, Nurshattyń denesin sıpaıdy. Bileginen ustaıdy. Sonda da qumary qanbaıdy… Tamaq iship otyrǵanda da ekeýi burynǵysynsha dastarqannyń eki shetinen telmirip otyrmaı, bir-birine jaqyn otyrdy. Tipti Toqtas jaqyn otyraıyqshy degen de joq edi, shaıy kóılegi sýsyldap kep, munyń oıyndaǵysyn taýyp, Nurshat janyna jaıǵasty. Tamaq iship otyryp ekeýi jarysa apasynyń ózderimen keterdegi qaıta-qaıta qoshtasqanyn, sonan soń Toqtastyń mańdaıynan bir, Nurshattyń mańdaıynan eki súıip bolyp, kabınaǵa mine berer kezde kóıleginiń etegine súrinip qulap qala jazdaǵanyn aıtty. Apasy týraly áńgimelep otyrsa da, ekeýiniń negizgi aıtpaǵy basqa… basqa jaı sekildi birine biri qumarta qaraýmen boldy. Tamaqtan soń Toqtastyń jatqysy keldi.

Buryn anasynyń kózinshe «uıqym kelip otyr» dep aıtýǵa da batyly jetpeı, sol kisiniń: «Al jatyńdar endi» degen sózin kútip otyra beretin. Eregeskendeı keıde Nurshatqa jún tútkizip, ózi urshyq ıirip otyryp alatynyn qaıtersiń… Endi jaltaqtaıtyn eshkim joq. Dastarqan jınalysymen-aq Nurshatqa: — Jatqym kep turǵany, — dedi ótirik esinegen bolyp otyryp. Nurshat qarsy sóz aıtqan joq, shaıy kóılegi sýsyldap júrip, shymyldyqty sýsyldata túsip, shaıy kórpe, shaıy jastyqtardy sýsyldatyp tósek saldy. Áýeli Toqtas jatty. Sálden soń shaıy kóılegi sýsyldaı kep, Nurshat sýsyldatyp shaıy kórpeniń shetin ashty. Kúndegideı emes, bir-birine sózderi de, ózderi de erkin. Kúndegideı sybyrlasyp ta áýre bolǵan joq, ashyq-jarqyn sóılesti. Ásirese Toqtastyń sóılegeni, kúlgeni qańǵyrlap- kúńgirlep qara úıdi basyna kóterip ketedi. Uıqylary kele qoımaǵan soń, túnniń bir ýaǵynda qaıta turyp, ekeýi alty karta oınamaq boldy. Toqtastyń sý jańa kartasy bar edi. Qaısybir kúni ishi pysyp, Nurshatpen oınamaq bolǵanda, apasy: «Jaman úırenip ketesińder. Masqara, jurt Toqtastyń ózi de, kelinshegi de qumarpaz eken dep júrer» dep ruqsat etpeı qoıǵan. Endi qarsylyq etetin apalary joq. Raqat! Nurshat turyp, ondyq shamdy jaqty. Toqtas jınalǵan tekemettiń qýysynan kartasyn aldy. Qaıtadan shalbaryn kıip áýre bolǵan joq. Úı ishinde trýsısheń júrdi. Karta oınar kezde de Nurshattyń janyna trýsısheń otyra ketti. Bul da raqat! Sharttary da qyzyq. Toqtas utsa, Nurshattyń betinen bir ret súıedi de, Nurshat utsa, Toqtas ony tórden esikke deıin bir ret arqalap barady. Á dep bastaǵanda-aq Toqtastyń qolyna kartalar shyǵyp bir bersin… Kózir deısiń be, túz ben koról deısiń be, óńsheń kartanyń dókeıleri qolynan shyqpaı qoıdy. Tipti Nurshatty op-ońaı utty. Op-ońaı utqandyqtan ba, kelinsheginiń betinen súıý qyzyqsyz bolatyndaı kóringen. Onyń ber jaǵynda alty kartasyz da súıip júretin beti ǵoı… Degenmen, oıyn shartyna oraı, Nurshattyń qashqaqtaǵanyna, uıalǵan syńaıyna qaramaı umtylyp edi… Sóıtse, alty kartadan utyp súıýdiń orny bir bólek eken. Bul da ózinshe qyzyq boldy. Súıisip bolǵan soń ekeýi de qyzaraqtap, ekeýiniń de betteri dýyldap, bir-birine uıala qarasyp biraz otyrǵan soń, Toqtas kartany qaıta tarta bastady. Ekinshi oıynda Nurshat aıla taýyp aldy. Toqtasqa erkelegen bop tizesine shyntaqtap, tipti qoltyǵyna kirip, munyń kartasyn qaraıtyn boldy. Qaramasaıshy dep Toqtas ta aıta almady. Qaıta kelinsheginiń sol qylyǵy jarasyp turǵandaı… Kele-kele: «Ol kartańdy júrmeshi, basarym joq, anaýyńdy júrshi», — dep Toqtastyń júretin kartasyn da kórsetip beretin boldy. Amal joq. Toqtas oǵan da kóndi. Yrsyń-yrsyń kúledi de, Nurshattyń súırikteı saýsaǵy kórsetken kartasyn qalaı júrip jibergenin ózi de baıqamaı qalady. Toqtas eki ret qatar utylyp, Nurshatty tórden esikke deıin arqalap apardy. Áýelde kelinshegin arqalap júrý ersi is sıaqty kórinip edi, sóıtse, buryn-sondy qıssalardyń bir de birinde jazylmaǵan ǵajaıyp oqıǵanyń naǵyz ózi boldy. Nurshattyń denesi denesine tıedi. Ózi jep-jeńil. Kúlkisi qandaı! Kelinshegin arqalap kele jatyp Toqtas: «Tólegen de Qyz Jibekti óstip arqalaı aldy ma eken, shirkin», — dep oılady ishinen eljirep. — Áı, arqalaı da almaǵan shyǵar… Arqalasa, jyrshylar jazar edi ǵoı. Tólegen marqumnyń oryńdalmaǵan bir armany osy bolǵan shyǵar-aý». Apasy bolyp, Nurshatty arqalap qara úıdiń ishinde munyń óńkeńdep júrgenin kórse! «Kelinshegińdi álden arqalasań, jetisken ekensiń?» dep ursar edi. Áıteýir, apasy joq. «Áı, apamnyń ketkeni mundaı jaqsy bolar ma?! — deıdi ishteı raqat sezimge bólenip… Úshinshi oıynda Nurshat tipti erkinsip aldy. Ana qarǵańdy júrshi, myna kartańdy júrshi degendi qoıyp, endi Toqtaspen karta aıyrbastap alatyndy shyǵardy. «Shybynnyń damasyn berip, menen shybynnyń toǵyzdyǵyn alshy» deıdi. Kórshi-qolań qoıshylar osylaı dese, Toqtas shart-burt ashýlanyp, oıyndy tastap keter edi, bálkim, kartany jyrtyp ta tastar ma edi… Nurshat aıtqan soń amaly joq. Aıtqanyna kóndi. Ári-beriden soń bir kezde Nurshat munyń qoltyǵyna basyn tyǵyp otyryp: «Kózirdiń tuzyn bershi, men ondyq kózir bereıin» degeni… Kelinshegiń suraǵan kún- de de, quryǵyr kózirdiń tuzyn má dep ustata salý qıyn eken. Toqtas qyzarańdap qaldy. Qyzarańdap otyryp:

— Nurshat-áı, býynsyz jerge pyshaq urdyń-aý, — dedi.

— Bergiń kelmeı me? — dedi Nurshat ta eptep burtıǵan bop. Ókpelegeniniń ózi qandaı ádemi. Toqtas ishteı: «Bersem be eken, bermesem be eken? — dep oılady. Taǵy da:

— Kózirdiń tuzynsyz da talaı oınap júrmin ǵoı. Bersem, bereıin, — dep oılady.

— Kózirdiń tuzy Nurshattan jaqyn emes shyǵar». Álden soń Nurshatqa amalsyzdaý aıtqandaı bolyp:

— Ala ǵoı, — dep edi. Ol erkeleı sóılep:

— Óziń ber, — dedi.

Sonan soń ózi usyndy. Sońǵy oıynda Nurshat taǵy utty. Toqtas ony úshinshi ret tórden esikke qaraı arqalap kele jatyp taǵy da: «Alda, Tólegen marqum-aı, — dedi ishteı. — Qyz Jibekti bir arqalaı almaı dúnıeden sen de kettiń-aý. Birisi kem dúnıe-aı, opasyz jalǵan-aı…» Oıynnan keıin Nurshat shaıy kóılegi sýsyldaı júrip shymyldyqty sýsyldata túrip, shaıy kórpe, shaıy jastyqtardy sýsyldatyp tósekterin qaıta saldy. Toqtas syrtqa shyǵyp, ıirilgen otardy bir aınalyp kelip, qaıtadan tósegine jatty. Toqtas janyna jata berse, kelinshegi: «Karta oınaı bilmeıdi ekensiń ǵoı» dedi erkeleı kúlip. Kúlgeni qandaı… Toqtas: «Joq, oınaı alamyn» dep daýlasqan joq. Ómirinde birinshi ret utylǵanyna rıza bolǵany shyǵar. Kelinshegin qushaqtap jatyp: «Alty kartanyń qandaı oıyn ekenin buryn bilmeıdi ekenbiz ǵoı» dep oılady… Oıynnyń qyzyǵy alty karta eken. Sálden soń ol: «Aıdalada jalǵyz úı otyryp, úılengen qyzyq, tátti bolady eken-aý. Qalyń eldiń ortasynda otyryp úılengender qaıtip júr, ne oınaıdy deshi… Dál mynadaı qyzyq bolmaıtyn shyǵar-aý… — dep oılady. — Toıdy jaılaýǵa shyqqan soń jasaımyz dep apasy qoımap edi. Osylaı bolatynyn bilgendikten eken ǵoı…» Ol kelinshegin búgin aıryqsha jaqsy kórip ketti. Sol aıryqsha jaqsy kórgendiginen bolar, kıiktiń laǵyndaı bolyp, qushaǵynda jatqan Nurshatqa bir kezde:

— Aınalaıyn-n-n! — dedi.

— Sosyn… — dedi Nurshat, osylaı sóıleýin qyzyqtaǵandaı, qushaǵyna tyǵyla túsip. — Qudaıdyń bere salǵany… Nurshat syqylyqtaı kúldi. — Jasaǵannyń ıe salǵany… Nurshat uzaq kúldi. Jáne kúlgeni qandaı! Toqtas er adam áıelin aınalýy kerek pe, kerek emes pe, aınalsa, qalaı aınalýy kerek, ol jaǵyn anyq bilmeıtin. Biletini — ózin jaqsy kórgende osylaı aınalýshy edi. — Muny kim úıretti? — dedi Nurshat kúlkisin tyıa berip. — Apam… Nurshat taǵy da kúldi… Osy bir kúlki qula túzdegi jaılaýǵa, jaılaýdaǵy jalǵyz úıdiń tórine mol shashylǵan kúmis syńǵyryndaı bolyp kópke deıin estilip jatty da, aqyry túnniń bir ýaǵynda baryp ekeýi qushaqtasqan kúıleri tátti uıqyǵa ketti… Tańerteń otardy kúndegiden kesh órgizdi. Onyń ústine, kóp uzatqan joq. Óziniń úıge kelip turýyna qolaıly bolýyn dittep, bir qyr asyp baryp jaıdy. Kishi sáskede kelip, azanǵy shaıyn ishti. Uly sáskede kelip, aıran ishti. İshtim degendegisi ánsheıin aty ǵana. Bar yqylasy kelinsheginde. Nurshatty kórgisi, Nurshattyń janynda otyrǵysy keledi. Tús kezinde otardy sýatqa erterek qulatyp, ózi atyn borbaılata shaýyp ystyq tamaq ishý úshin úıge keldi. Tamaq iship otyryp Nurshat:

— Tústen keıin men de qoıǵa baraıynshy, — dedi.

— Nesine barasyń? Qoı baqqandy qyzyq nárse dep júrsiń be? İshiń pysady, — dep edi, báribir kelinshegi kónbedi. — Báribir barǵym keledi, — dep qıylyp otyryp aldy. Sonan soń Toqtas kóndi. Kóngeni sol — atyn qaıta erttep, erdiń ústine toı-kókparǵa ǵana salatyn sý jańa quraq kópshik saldy. Sóıtip jatyp: «Erge Nurshat otyrsyn, maǵan attyń jalańash arqasy da bolady ǵoı» dep oılady. Erge Nurshatty otyrǵyzyp, ózi attyń jalańash arqasyna jarmasyp, tústen keıin endi qoı baǵýǵa ekeýi shyqty. Dál osy qalpynda kórse, apasy: «Jetisken ekensiń… O zaman da, bul zaman, kelinsheginiń arqasyna jarmasyp otyrǵan kimdi kórdiń?» — dep ursar edi. Ol kisi joq. Raqat… Áýelde: «Qoı baǵýǵa aparǵanym qalaı bolar eken? Kóńilsiz bolatyn shyǵar» dep oılaǵan. Olaı bolmady. Bytyrap jaıylǵan otardyń shetine otyryp ekeýi alty karta oınady. Oıyndary taǵy da túndegideı qyzyq boldy. Taǵy da Toqtas bir ret kelinsheginiń betinen súıip, úsh ret esik pen tórdeı jerge arqalady. Dalada otyryp kelinsheginiń betinen súıgen, sonan soń árli-berli arqalap júrgen qyzyq bolady eken. Ekeýi de ishek-silesi qatqansha kúldi. Bular kúlgen kezde qoılar «búgin qojaıynymyzǵa ne bolǵan ózi?» degendeı burylyp-burylyp qarap turdy. Óstip júrip keshtiń de qalaı bolǵanyn bilmeı qaldy. Otardy aldaryna salyp, úıge qaıtty. Keshki shaılaryn ishti. Keshki shaılaryn iship bolǵan soń, taǵy da erte jatyp qaldy. Jatqanymen, uıyqtaı qoımady. Uıyqtaı qoıaıyq degen nıetteri de bola qoıǵan joq. Qaıtyp turyp ondyq shamdy jaǵyp, alta karta oınady. Bul joly Toqtas táýir kartalardy Nurshatqa berip, búrynǵydaı ańqıyp otyra bermeı, keıde ózi de kóńili qalaǵan kartasyn aıyrbastap alyp jatty. Bul túni teń oıyn boldy. Nurshattyń betinen eki ret súıip, eki ret tórden esikke deıin arqalap apardy. Shamdy óshirip, tósekterine qaıtyp jatqannan keıin de aralarynda ázil-kúlki tyıylǵan joq. Baıaǵy bala kezderin esterine aldy. Bir kezde Toqtas:

— Qolyń sıa-sıa bolyp júrýshi ediń, — dep edi Nurshatqa.

— Sonda sol sıany seniń betińe jaǵýym kerek eken, — dep ol syqylyqtaı kúldi. Kelinsheginen qaıtken kúnde de asyp túskisi kelgendeı, Toqtas taǵy da: — Aıaǵyńdaǵy etigiń górp-górp etip júrýshi ediń ǵoı, — dedi.

— Apamnyń etigi bolatyn, — dedi Nurshat kúlkisin tyıyp.

— Ózińniń etigiń joq pa edi? — Shalbaryńnyń jyrtyǵynan tizeń jylt-jylt etip, sen de júrýshi ediń ǵoı. Nurshat zilsiz aıtsa da, myna sóz Toqtasqa aýyr tıdi. Ókpelegen bop teris qarap tońqıyp jatty. Nurshat: «Soǵan da ashýlanyp qaldyń ba?» dep moınynan, qoltyǵynan qytyqtaǵan bolyp edi, miz baqpady. Ókpelemeýine de bolatyn edi, áıteýir ókpelegisi keldi. Teris qarap tońqıyp jatyp ta: «Sol kezde de maǵan kóz qyryn sala júredi eken-aý… Sonda-aq súıetin bolǵany ma?..» — dep oılady. Ókpelese de kelinshegine ishi jylyp jatty.

* * *

Tańerteń túngi ókpesin umytyp, qaıtyp jaırańdap-aq ketýine bolar edi, namysy túspegir: «Ókpeleseń, durystap ókpele, ókpelegen kúıi qoıǵa ketip qal» dedi. Sol namysty tyńdady da, ún-túnsiz kıinip: «Túste kelmeısiń be?» degen kelinsheginiń suraǵyna da jaýap bere qoımaı, qamshysyn búkteı ustaǵan kúıi syrtqa shyǵyp, birden atyna bettedi. Shyqqan boıda qoıdy biraz uzatyp jaıyp ketti de, kún túske taıanǵan sátte, qaıtadan aýyl mańyna taıady. Astyndaǵy atyn tusap, etekke jaıylyp jatqan qoı arasyna qoıa berdi de, ózi qyr basyna shyǵyp, tobylǵynyń tasasynda jatyp, úı jaqqa qarady. Nurshat samaýyryn qoıyp júr eken. Jeroshaqtan da tútin kóterilip jatyr. «Túski astyń qamyna kirisken eken, — dep oılady Toqtas. — Endi eki kózi tórt bolyp meni kútip otyr-aý». İshi jylyp qaldy. Tańerteń nár tatpaı shyqqandyqtan, qarny ashqan. Tamaqty oılaǵanda, atyna mine sap úıge qaraı shapqysy keldi. Biraq namysy túspegir: «Ókpeleseń, durystap ókpele» dep eteginen basyp jibermeı qoıǵany. Tobylǵynyń tasasynda jatyp, Nurshattyń úıden shyqqanyn kórdi, úıge qaıtyp kirgenin kórdi. Symbaty qandaı!.. Júrgen júrisi qandaı!.. «Aınalaıyn, — dedi ishten Toqtas. — Aınalaıyn-aı, meniń shalbarymnyń jyrtyǵyn qaıdan eske sala qoıyp ediń… Bolmaǵanda ǵoı, qazir jaırandap janynda júretin edim…» Kelesi qyrdy asyp bytyrap jaıylyp bara jatqan qoılaryn sýatqa qulatyp kelip, taǵy da tobylǵynyń tasasynda jatyp úı jaqqa qarady. Qarasa, úı janynda samaýyr joq. Jeroshaqtan kóterilip jatqan tútin de joq. «Nurshattyń shynymen-aq meni kútpesten shaıdy ózi iship jatqany ma?» dep oılady Toqtas. Qarny ábden-aq ashty. Atyna mine sap, tamaq sýymaı turǵanda jetip barýǵa da bekinip edi, átteń, namysy túspegir: «Taǵy da shydap baq, abyroıyndy tókpe» dep eteginen basqany. Qoılardy sýattan órgizip kelip, taǵy da qyr basyndaǵy tobylǵynyń tasasynan úı jaqqa qaraǵan. Eshkim kórinbeıdi. Samaýyr da, jeroshaqtaǵy kóterilgen tútin de joq. Qara úıdiń esigi jabyq. «Aý, osy Nurshat úıde me eken ózi?, — dep oılady Toqtas. — Men oǵan ókpelep júrgende, ol maǵan ókpelep, aýylyna tartyp ketip júrmesin… Oıpyrmaı, sóıtip júrmese etti…» Osylaı oılaýy-aq muń eken, Toqtastyń berekesi ketti. Tobylǵynyń tasasyn qoıyp, qyr basyna shyǵyp úı jaqqa durystap qarady. «Joq»… Qara úıden eshkim shyqpaıdy. «Ne de bolsa baryp bilip kelsem be eken?» dep degbirsizdenip edi, taǵy da álgi namysy túspegir: «Kelinshektiń aldynda berekesiz bolyp kórinbe… Shyda» dep bolmaı qoıǵany. Endi keshti batyra almaı qoıdy. Teńselip árli-berli uzaq júrdi. Kún de eregisip bir ornynan jyljymaı qoıdy. Úıge kúndegisinen erte qaıtqysy kelip edi, eregiskende, jeti jyldan beri shóp kórmegendeı, qoılary jerge jarmasyp, bastaryn bir kóterer emes. «Senderdiń esepteriń túgel-aý, — dedi Toqtas bytyrap jaıylyp júrgen qoılaryn úıge qaraı ázer buryp júrip. — Senderge shóp bolsa, boldy ǵoı. Jurttyń kelinshegi úıde me álde tórkinine ketip qaldy ma, onda sharýalaryń joq». Qoılaryn qyrdan tómen qulatyp, ózi úıdiń janyna kelip attan túsip jatty. Biraq Nurshat shyǵa qoıǵan joq. Bir-eki ret jótelip te qoıdy. Eshqandaı dybys biliner emes. «Áı, masqara bolmasam etti? — dedi ol atynyń shylbyryn qazyqqa baılap jatyp.

— «Toqtastyń kelinshegi ketip qalypty» degendi estise, jurt betin shymshyp kúler. Apam she? Oıbaı, ol kisi estı kórmesin». Úıge qaraı saly sýǵa ketip, aıaǵyn samarqaý basyp kele jatty. Úıdiń esigin de batylsyz asha berip, shaıy shymyldyqtyń dir ete qalǵanyn baıqady. «Á, úıde eken ǵoı, — dep oılady kóńili ornyǵyp. Tór aldyna jaıylǵan dastarqanda et áli túr.

— Kútken-aq eken-aý, — dep oılady kóńili jylyp.

— «Kúte-kúte kelmegen soń, jatyp qalǵan eken ǵoı». Esik aýzyna etigin sheshti. Tór aldyna baryp kostúmin sheship, kerege basyna ildi. Dastarqandaǵy tamaqqa bas salǵysy kelip-aq tur, átteń, taǵy da «ták-ták» dep namysy túspegir jibermedi. Bul tór aldyna jantaıyp endi jata bergen kezde, shymyldyq ishinen Nurshat shyqty. Qabaǵynda kirbiń bar. Biraq lám dep úndegen joq. Ún-túnsiz kúıi samaýyrdy kóterip syrtqa ketti. Ol syrtqa shyǵysymen-aq Toqtas dastarqandaǵy tamaqqa bas qoıdy. Namysy: «Shyda, sabyrly bol» dep-aq edi, ony tyńdar murshasy bolmady…

Nurshat qaıtyp úıge kirgen kezde, Toqtas tabaqty bosatyp ta qoıǵan. Nurshat kóziniń astymen buǵan bir, bosaǵan tabaqqa bir qarady. Biraq úndegen joq. Jaıshylyqta bolsa: «Qarnyń ashqan-aq eken» dep kúler edi. Oǵan bul da qosylar edi. Sálden soń qaınaǵan samaýyrdy kirgizip, buǵan shaı quıyp berdi. Taǵy da ekeýiniń arasynda áńgime bola qoıǵan joq. Toqtastyń birdeńe dep sóz bastaǵysy keldi-daǵy, retin tappaı-aq qoıdy. Shaıdan keıin úı janynda ıirilip jatqan qoılaryn bir aınalyp keldi de, sheshinip shymyldyqqa kirdi. Endi Nurshattyń jatýyn kútti. Eregiskende, ol ydys-aıaq jýyp, úı ishin jınastyryp bir shyǵyp, bir kirip júrip alǵany. «Nurshat, jatsaıshy endi» dep batyly jetip aıta almady. Aqyry, shymyldyqty túrip, shaıy kóılegi sýsyldap keldi-aý janyna. Áýelde ekeýi bir-birine toń-teris kúıde únsiz jatty da, sálden soń Toqtas burylyp, ony qushaqtady. Kelinshek úndemedi, biraq qolyn da qaqqan joq. Sodan soń moınyn qytyqtady. Taǵy da ún joq. Keýdesine qysa qaıta qushaqtaı berip, Toqtas: «Aınalaıyn», — dedi. «Aınalaıyn» deǵen kezde daýsy dirildep, et baýyry eljirep ketti. Sol-aq eken, kelinshek jýas únmen:

— Túste kelmediń ǵoı, — dedi.

«Ádeıi kelgenim joq» dep qalaı aıtsyn. Olaı deýge aýzy barar ma?

— Tańerteń qoıdy uzatyp ketken ekenmin, sodan janýarlar jaıylsynshy dep… Solardy aıaımyn dep, úıge jete almaı qalǵanym… Osylaı dedi de, ol kelinshegin qaıta qushaqtady. Súıdi. Sodan soń-aq áńgimeleri jarasyp kete bardy. Ári-beriden soń tósekten turyp, ondyq shamdy jaǵyp, ekeýi taǵy da alty kartaǵa kiristi. Keshegideı, tipti keshegisinen góri de kartany áserli, kóńildi oınady. Toqtas taǵy da kelinsheginiń betinen eki ret súıip, eki ret tórden esikke deıin arqalady. Sosyn sol burynǵy bir-birine emin-erkin, arqa-jarqa qalyptary shamdy sóndirip, qaıtadan tósekterine jatty. Uıqylary kelmedi. Uıyqtaı qoıaıyqshy degen nıet ózderinde de bolǵan joq.

— Seni ketip qaldy ma eken dep qoryqqanym, — dedi Toqtas kelinshegin qushaqtap jatqan kúıi, qaýpin endi aıtyp.

— Qaıda ketem?.. — dedi Nurshat kúle sóılep.

— Seni tastap… — Aınalaıyn-n… Toqtastyń daýysy eljirep ketti:

— Qudaıdyń bere salǵany… Jasaǵannyń ıe salǵany… Nurshat tap keshegideı daýsy syńǵyrlap uzaq kúldi. Kúlkisi qandaı!.. Kelinsheginiń kúlkisine eltip jatyp Toqtas: «Topyraǵyń torqa bolǵyr Tólegen-aı, Qyz Jibektiń kúlkisine kómilip osylaı bir jata da almadyń-aý» dep ishteı Tólegendi músirkep ketti. Myna úıdiń de, qula túzdegi jaılaýdyń da jalǵyz sáni — shymyldyq ishinen estilip jatqan osy bir kúlki ǵana sekildi.

* * *

…Ekeýi tańnyń atqanyn da bilgen joq. Gúr-r etip kep úı janyna toqtaǵan mashına úninen oıandy.

— Oıbaı-aý, bul qoı baǵýdy qoıǵan eken ǵoı, — degen apasynyń daýsyn estigende, Toqtas shymyldyq ishinen qalaı atyp shyqqanyn ańdamaı da qaldy. Kıimin asyǵys kıip jatyp, bar bolǵany: «Oı, apam da bir-r… — dedi. — Aǵaıyn-jegjatty aralaımyn… El ishinde jatyp alamyn» degendegisi osy ma? Eki kún ótip, úshinshi kúni jetip kelip turǵany…» Túndik, esik jabyq bolǵan soń, baıqamapty, rasynda da kún kóterilip, tóńirek aı-jaı bolǵan eken. Úı janyna jete bergen apasyna amandaspaq bolyp, elpekteı umtylyp qolyn soza berip edi, ol kisi munyń qolyn almastan buryn, zildene sóılep:

— Aý, búl ne jatys? — dedi.

— Uıyqtap qap-p…

— Seniń uıqyńnyń qanýyn bir otar qoı kútip jatýy kerek pe eken? Men ketkeli uzatyp jaımapsyń da ǵoı.

— Nege, jaıǵam-m…

— Ana qoılarǵa qarashy. İshteri qabysyp qalypty. Apasy qolyn qyrǵa bytyraı órip bara jatqan qoılarǵa qaraı siltedi. Toqtas endi ne derin bilmegendeı, bar bolǵany mańdaıyna túsken shashyn sıpaı berdi. Ózi apasyna aıtar ýáj tappaı qysylyp tursa, Sháıim qyljaqbas:

— Áı, bala, uıqyń qanbaı qaldy-aý, — dep ázildeıdi. Toqtas qara úıdiń janynda jatqan ertoqymdy kótere endi atyna qaraı umtyldy. Osy kezde syrtqa Nurshat shyǵyp edi, apasy onyń mańdaıynan qaıta-qaıta súıdi.

— Qoryqqan joqsyń ba, shúkirim-aý… Sen jalǵyzsyrap, qorqyp júr me dep ýaıymdap, ishkenim iriń, jegenim jelim boldy emes pe? — Qoryqqan joqpyn, — dedi Nurshat jýas qana. — Aınalaıyn-n… Qoryqpasań bolǵany… Apasy Nurshatty qushaqtaǵan kúıi úıge kirdi. «Nurshattyń janynda meni ógeı baladaı etti-aý» dedi. Toqtas atyn erttep jatyp. Biraq apasynyń Nurshatty ózinen góri de jaqsy kórgeni kóńiline unaıtyn sekildi. Atyna mine bergende, Nurshat jarty taba nan men bótelkege quıǵan aırandy qolyna ustatty. «Túste kele almaıtyn boldyń ǵoı endi…» degendeı buǵan jaýdyraı qarap turǵany qandaı… Bótelkedegi aıran men jarty taba nandy usynǵany qandaı… Toqtas kelinshegine qaraı-qaraı qoı sońynan kete bardy.

Búgin qoıdy uzatyp jaıýy tıis. Keshkisin apasy qoılardyń ishine, júristerine qaraıdy. Ol kisini aldaý qıyn… Keıde qoı jatqan jerdegi qıǵa da nazar salady. Qyrdan asa bere Toqtas: «Senderdi toıǵyza almaı-aq kúıdim-aý osy» degendeı, qoılardy toǵytqa aıdaǵandaı topyrlata biraz qýyp aldy. Sonan soń bir aýyq úı jaqqa kóz saldy. Nurshat kóılegi qyzarańdap, syrtqa samaýryn kóterip shyqty. Samaýrynǵa sý quıyp, ot salyp bolǵan soń, osylaı qaraı qarap biraz turdy. «Alda, aınalaıyn-aı, bizdiń Toqtas uzap ketti me eken dep tur-aý». Qansha qarasa da kózi toıar emes. Qaraı bergisi keledi. Júrgeni qandaı… Sámi taldyń butaǵyndaı ıilip, eńkeıgeni qandaı… Toqtas sóıtip turyp taǵy da Tólegendi esine aldy: «Qaıran, Tókem-aı, Qyz Jibek jeńgeme alystan qyzyǵa qarap kóz sýaryp ta tura almadyń-aý… Alda, beıopa dúnıe-aı!..» Kúzgi jeldiń ýili Qoı uryqtandyrar kezde baryp bular tómengi aýylǵa qulady. Joǵarǵy aýyldaǵydaı jer qaıysqan el bolmasa da, jıyrma shaqty úı irge tepken jerge kelgen soń, ý-dýǵa aralasyp, kóńilderi jaılanyp qaldy. Biraq jumystary burynǵydan aýyrlap ketti. Qoıdyń qoshqar túskeni bar, endi túsetini bar, solardyń bárin top-topqa bólgende, Toqtastyń bir ózi bylaı tursyn, sheshesi, Nurshat — bári jabylyp júrgende ázer jetetin kezderi boldy. Degenmen, Toqtas ta, Nurshat ta sharshaǵandyqtaryn da elemeı, kóńildi júrdi. Kempir ǵana kóbirek qımyldaǵan kúni «belim-belim-m» dep kıreleńdep qalady. Onyń esesine, bul araǵa kelgeli ol kisi áńgimeshil bolyp aldy. Osy tómengi aýylǵa alǵash joǵarǵy aýyldan uzatylyp kelgen eken… Osy tómengi aýylda alǵash kelinshek bolyp yzylyp júrgen eken. Solardyń bárin kóne qıssanyń úzigindeı etip, Nurshatqa aıtyp berdi. Tómengi aýylǵa kelgeli Nurshat pen Toqtas taǵy da eki ret ókpelesip qalǵan. Alǵashqysynda Toqtas burynǵysynsha aınalyp-tolǵanyp bolmaǵan soń, ózdi-ózi tabysty da, ekinshisinde ekeýine de ursyp-ursyp, kempir tatýlastyrdy. Sodan beri jaqsy-tyn… Burynǵysynsha Nurshat ta oınap-kúlip júr edi… Qoı uryqtandy bitedi degen kúni oıda joqta Nurshat taǵy renjip qaldy…

Tańerteń shaıy shymyldyqtyń ishindegi jyly tóseginen ázer turǵan… Biraq ázer tursa da, qabaǵyna kirbiń uıalatpaı, ústine Toqtastyń eski kúpáıkesin kıip, úı isine aralasyp ketti. Samaýyr qoıyp, túnnen qalǵan asty jylytyp, onyń qabatynda sút pisirdi. Ózennen ıinaǵashpen sý da ákeldi. Sosyn ysyǵan tamaqty tabaqqa quıyp qoıǵan kúıi: «Apam shaıdy kútip qaldy-aý» dep oılap, sháınekpen shaı demdep, samaýyr ishke kirgizip, dastarqan jaıyp júrgende, álginde ysytqan tamaqqa kúshik tıip ketkeni. Qyrsyqqanda, ony da ózi baıqamaı, enesiniń baıqaǵany. — Áı, ana tamaǵyńdy adam ishetin be edi? Álde ıt ishetin be edi? — dedi syzdana sóılep. Nurshat syrtqa júgirip shyǵyp: «Ket-áı, ket-t» deı bergenshe, álgi kúshik tabaqtaǵy asty aqtaryp ketti. Sosyn-aq enesiniń qabaǵy ashylmady. Shaı iship otyryp: — Ádira qal, salaq qatyn bolaıyn degeniń de, — dedi renjı sóılep. Nurshat úndegen joq. Úndemegeni bar bolsyn, «salaq qatyn» degen sóz arqasynan qamshymen osyp ótkennen ári boldy. «Qatyn» degen sózge qulaǵy áli úırenbegen edi. Ne de bolsa, endigi nıeti úndemeı qutylý edi, biraq enesi áńgimesin álgi sózben doǵara salmady. Salaq qatyn bolatynyńdy shaıy kórpeniń astynan mamyrlap ázer túrǵanyńnan-aq bilgenmin. Aqyry kúıeýińe ysytqan asty kúshikke ishkizip tyndyń. Asyn kúshikke ishkizip otyrǵan kelinshekten táýir qatyn shyǵady dep men ózim aıta almaımyn. Al endi otyr… Tipti qalasań, shaıyńdy jına da, qaıtadan tósegińe jat, — dep áńgimeni biraz jerge jetkizip tastady. Nurshat tómen qaraǵan kúıi otyra ketti. Enesinen estigen alǵashqy qatty sózi bolǵandyqtan, kóńiline aýyr alyp qaldy. Dastarqandy da ún-túnsiz júrip jınady. Samaýyrdaǵy qalǵan sýdy qumanǵa quıyp, qazandaǵy sútti kastrúlge qotaryp júrgende de qabaǵy túsip júrdi. Kelinimniń qabaǵy túsip ketipti-aý dep enesi jadyraı qoıǵan joq. Qamzolyn júre jamylyp, syrtqa shyǵa berip:

— Salaq qatyn bolady demeı, qaıteıin, oshaǵyńnyń basynda bir tal otyn qalmapty. Búgin-erteń kóshetin úıdiń de otyny bolmas pa? Kerek deseń, men aıtaıyn… esti qatynnyń otyny kóshke artylyp júredi, — dedi. Nurshat endi enesine birjola renjidi. Túskenine alty aı tolmaǵan jas kelinge «qatyn, qatyn» degeni-aq batady eken… «Apam tipti meıirimsiz kisi eken ǵoı, — dep oılady oshaq mańyndaǵy ydys-aıaqtaryn jıystyryp júrip. — Meıirimsiz bolmasa, osynsha qatty aıtpasa kerek edi ǵoı». Álgindeı sózderden keıin ózi de enesiniń janynda qalǵysy kelmeı, áldeqaıda ketip qalmaq bolyp tur edi, otynnyń taýsylǵandyǵyn aıtqany sebep boldy da, arqanyn ıyǵyna salyp, shaǵyn aýyldyń ústine qulap keterdeı bolyp tónip turǵan Aıyrtaýdyń bókterine bettedi. …Alǵash ret jeńgeleri: «Balym kempirdiń balasy kelip kóredi eken» degende, Nurshat ta: «E-e, áne bireý me?» dep qomsynyńqyrap qalǵan. Sosyn jeńgelerine Toqtastyń bala kezindegi jyrtyq shalbardan denesiniń jyltyldap júretinin aıtyp berdi. «Onyń ústine, ózi qoıshy eken ǵoı», — dep bir qoıdy. Biraq jeńgeleri: «Nemene, qaıdaǵyny esińe ala berip. Endigi shalbaryn aýystyrǵan shyǵar. Qoıshy deısiń… Qoıshylyq ta jerde qalyp jatqan kásip emes. Qoıny qutty bolsa, qaıtýshi edi» dep áńgimeni ala qaljyńǵa aınaldyrdy. Keıinirek Toqtasty kórgen soń baryp kóńili ornyǵyp, ishteı: «Áp-ádemi-aq jigit bolypty ǵoı» dep oılady. Jeńgeleri: «Jyrtyq shalbar kıetin kúıeýimiz» dep sóılese, namystanyp qalatyn boldy. «Tipti sol áńgimeni osylarǵa nesine aıta qoıdym eken?» dep te ózin ózi kinálady. Qoıshylyǵyn min etkenderge de: «Ata-babalary túgel taqta otyrǵandaı» dep, jaratpaı tyńdaıtyn boldy. Toqtastyń ózin kórgen soń: «Eneń qasqyrbet kisi eken, kim bilsin. Osy aýyldyń qyzy eken ǵoı. Bári de aıtyp otyr» dep kúdik ete sóılegenderge de mán bergen joq- ty. …Dál qazir sol alǵashqy qomsynýy da, enesi týraly ózgelerdiń aıtqany da oryndy sıaqty bolyp ketti.

* * *

Aıyrtaýdyń arǵy beti joǵarǵy aýyl ekenin ol biletin. Jaqynda ǵana kókparǵa baryp qaıtqandar: «Kókpardy joǵarǵy aýyldyń jigitteri alyp ketti» dep kókirekteri qars aırylardaı ókinishpen kelgende, kókpardy óz aýyldastarynyń alyp ketkendigine Nurshattyń ishi jylyp qalǵan. İshi jylyp turyp: «Kókparǵa kelip júrgenderine qaraǵanda… bul tustan bizdiń aýyl tipti jaqyn eken-aý» dep oılap edi. Qazirgi ashý-yzamen ol endi Aıyrtaýdan aýylyna qaraı asyp ketýge de bekingendeı… Kelinshektiń bir arqa otyndy etekten-aq qamdap, keri qaıtýyna bolatyn-dy. Biraq Nurshat ár jerde jatqan qý bútaqtarǵa kózin de salmastan, taý asýyna qaraı tyrmysa órmelep bara jatty. …Toqtasqa kúıeýge shyǵýyna aıryqsha yqylasty bolǵan sheshesi edi de, ákesi jarylyp eshteńe deı qoımaǵan. Ákesiniń sonysyn Nurshat qazir ishteı qostap kele jatty. «Úndemegenindeı-aq bar eken. Kókem bárin aldyn ala aıny qatesiz-aq sezgen eken-aý» dep oılady kelinshek baýraıdaǵy bitik ósken jýsandardyń arasynan jeńil attap kele jatyp. Osy bir oıy kóńilin bosatyp, ıegi kemseńdep ketti. Ol ákesi men sheshesin ábden-aq saǵynǵan-dy. Kelin bolyp túskenine bes aıdan asypty. Sodan beri áli eshqaısysy soqqan joq. Ana joly bireýlerden: «Tómengi aýylǵa qoı uryqtandyrýǵa kóshirip kelse, myna jaqtan biz de baryp qaıtarmyz» dep sálem aıtqan eken. Sodan beri Nurshat Aıyrtaýdyń basynan jylansha ıretilip túsetin, joǵarǵy aýyldan keletin jolǵa qansha telmirip qarady. Tipti tańnyń atýynan kúnniń batýyna deıin kózin almady dese de bolǵandaı. Báribir kelmedi. Kelmegeni sol, qaıtyp habarlaspaı da qoıdy. «Meni olar umytqan eken. Menen qutyla almaı-aq júr eken de» dep Nurshattyń enesi men kúıeýinen jasyrsh jylap ta alǵan sátteri boldy. Tipti Nurshattyń olarǵa ábden kóńili qalǵan da kezi edi bul…

Kelinshek Aıyrtaýdyń asýynyń jarym ortasyna jetpeı-aq alqynyp qaldy. Túla boıy terge malshyndy. Onyń ústine, bitik jýsannan ázer ótkende, buta aralas ósken qalyń shóp júrisin óndirmeı qoıdy. Ári-beriden soń: «Álginde qasqaıyp jolmen-aq júre bermegen ekem» dep oılady Nurshat. Ábden tıtyqtap sharshaǵan kezde kelinshek tizesin búgip, az otyryp, oıda qalyp bara jatqan tómengi aýylǵa qarady. Aýyldyń bir shetinde ózderiniń qara úıine kózi tústi. Biraq úı mańynan eshkim kóringen joq. «Jaýlyǵy aǵarandap, maǵan qarap enem tur ma» dep oılaǵan. Joq eken. Tipti, ózi ketken soń sol qara úı qulazyp qalǵandaı kórindi. Qoı qashyratyn qora mańynda ǵana qarańdap árli-berli júrgender kórindi. Tipti, olardyń shań-shuń daýystary da kómeskileý bolsa da qulaqqa jetip jatty. Nurshatqa aýyldaǵylardyń bári de bir úıge jınalyp alyp, osy qaıte qoıar eken dep, keregeden muny baqylap otyrǵandaı sezindi. Báriniń ortasynda jaýlyǵy kóldeı bolyp enesi otyrǵandaı… Nurshat olardyń bárin de jek kórip ketti. Ári-beriden soń, tómengi aýylǵa endi qaıtqysy kelmeı, sharshaǵany áli basylmasa da, ornynan kóterilip, taý asýyna qaraı júre bastady. …Ákesi muny kishkene kezinde «Meniń qara qyzym» dep erkeletetin. Sol ádetin Nurshat erjetken soń da qoıǵan joq. Tipti Nurshat dep sırek ataıtyn. Qıt etse: «Meniń qara qyzym sóıtti, meniń qara qyzym búıtti» dep otyratyn. Sol ádetin bul kúıeýge uzatylǵansha qoımaǵan-dy. Tek Nurshat uzatylyp bara jatqanda ǵana keýdesine basyp, shashynan ıiskegen kúıi solqyldap jylap turyp: «Nurshatjan-aı, aınalaıyn-aı!» degeni. Burynǵysha «Qara qyzym» dese de bolar edi. Qyzym ókpelep qalady degendeı me álde solaı desem, qyzym jurt aldynda qysylyp qalar degeni me?» Keıinnen ákesiniń dál qoshtasardaǵy daǵdysyn buzyp, «Qara qyzym» dep aıta almaǵanyn esine alyp, Nurshat áldeneshe ret kózine jas alǵan. Iyǵyndaǵy arqany zip-zildeı bolyp, kelinshek tastaq jermen asýǵa qaraı tyrmysyp kele jatyp ta jylap aldy. Ásirese munyń úsynǵan qolyn qaıta-qaıta súıip, ákesiniń jibermeı turyp alǵan sáti esine túskende kádimgideı egildi. Sheshesi tabıǵatynda salqynqandylaý edi. Bul uzatylarda da sol salqynqandyǵynan ózgere qoımady. Qaıta: «Nemene sonsha, qaıtyp kórmeıtindeı» dep ákesine jekip tastaǵany esinde. Sondyqtan bolar, Nurshattyń kóz aldynan sheshesinen góri ákesiniń keskin-kelbeti qaıta-qaıta elesteı berdi. Kelinshek qatty entigip, aıaǵyn ázer kóterip basyp kele jatyp ıyǵyndaǵy arqańdy tómengi aýylǵa qaraı laqtyryp tastap ketýdi de oılaǵan. Biraq oǵan batyly jetpedi álde uıaty jibermedi. Áıteýir, sol arqan búgin ıyǵynda júrýi tıis sıaqty. …Kún túske tyrmysa Nurshat ta Aıyrtaýdyń asýyna jetti. Jetkendigin sezgeni: sar-r etip joǵarǵy aýyl jaqtan jel soqty da, artynsha arǵy betten bytyrap jaıylǵan qoıdaı bolyp joǵarǵy aýyldyń ózi de kórindi. Betine alǵash jel tıgen sátte-aq Nurshattyń birtúrli kóńili eleýrep, alyp-ushyp bara jatqandaı edi, aýyly kózine túskende tipti esi shyǵyp ketti. Saryldap soqqan jelmen jelbiregen oramalyn bir qolymen basa turyp telmire kep qarady. Anyq óz aýyly! Áne, aýyl ortasynan burańdaı aǵyp ótetin ózeni… Qalyń baýy… Baýdyń arǵy tusynda… oqshaýlaý bolyp óz úıi tur… Óz úıin kórgen sátte Nurshattyń ıegi kemseńdep ketti. Ol saǵymnan ári alystyqtan óz úıin anyq kóre alǵan joq-ty. Biraq óz úıi ekenin bilgen soń-aq kóńili bosap, alǵa qaraı taǵy eki-úsh attap júrdi. «Sol ǵoı… Bizdiń úı ǵoı…» dedi kelinshek ishteı, erinderi dirildep turyp. Álginde asýǵa jetse aýylmen, úıimen qosa, aýla ishinde qalbańdap júrgen ákesi men sheshesin, inileriniń árli-berli shapqylaǵanyn kóretindeı bolyp edi. Kóńili ǵana jetip, ózi jetpeı turǵan sol aýylǵa qaraı onyń júgirip te ketkisi keldi. Shynymenen júgirip barsa qaıter edi? Ákesi qushaqtap turyp shashynan ıiskep, qolynan shópildetip súıer edi… Súıip turyp ne der edi… «Aınalaıyn, keldiń be? Kelgeniń qandaı jaqsy boldy…» deı me? Sheshesi de qushaqtap betinen súıip, inileri de jabyla umtylysyp japyrlasyp-aq qalar edi-aý.

Biraq maýyqtaryn basqan soń: «Al qyzym, bul qaı júrisiń» deıdi ǵoı. Etten ótip, súıekke darıtyn da, sosyn jerge qaratatyn da sol sóz ǵoı… Sol sóz-z… Nurshattyń kóńili qanshalyqty alyp-ushyp tursa da, úıine jetip barýdyń yńǵaısyz ekenin sezdi. Qolynan bar kelgeni murnyn jelge tósep turyp, qalyń baýdyń ar jaǵyndaǵy buldyrap kóringen úıine kózimen iship-jep qaraý ǵana boldy. Jelbiregen oramalyn bir qolymen basqan qalpy joǵarǵy aýyldan kóz almady. Ábden sharshap, tıtyqtap kele jatyp: «Asýǵa shyqqan soń tizemdi búgip otyryp, tynystarmyn» dep oılap edi, endi tizesin búkpek túgil, ókshesin kótere tústi. Kúzgi jel salqyn edi. Biraq Nurshat onyń salqyndyǵyn sezgen joq. Jeldiń asýǵa alǵash shyqqandaǵy saryldaǵan úni bir qalypty ýilge aınalǵan. Sol ýil endi kelinshektiń kóziniń jasyn súrtip, qoıyn-qonyshyna kirip, aımalap jubatyp jatty. Jeldiń osy bir qylyǵy tym ystyq ári meıirimdi edi. «Bizdiń aýyldyń jeli» degen sezim Nurshattyń jan dúnıesin jylytyp jibergendeı edi. Kelinshek kádimgideı jubandy… Tula boıyn tyrsıtqan ashý da taraǵandaı. Ol endi ıyǵyndaǵy arqanyn jerge tastap, kishkene tize búkti. Biraq joǵarǵy aýyl jaqtan kózin alǵan joq.

Sóıtip otyryp, Nurshat tómengi aýyldy da esine aldy. Tústikten aýyp bara jatqan kúnge betin burdy. Besinge deıin úıge jetip, shaı qoıýy kerektigin, shaıdan artylǵan ystyq sýdy muzdaı sýmen tomyrtqalap qumanǵa quıyp, enesiniń qolyna ustatý kerektigin de oılady. Oǵan deıin bir arqa otyn terip alatyndyǵy óz aldyna… Kelinshek qaıtadan ornynan turdy. Ýildegen jelge betin tosyp, ókshesin kóterip turyp taǵy da joǵarǵy aýylǵa… aýyl ortasynan burańdaı aǵyp ótetin ózenge… qalyń baýǵa… sol baýdyń ar jaǵynda aǵarańdap, buldyrap kóringen óz úıine qarady. Sonan soń jerde jatqan arqandy qaıtadan ıyǵyna salyp, keri búryldy.

* * *

Basyn tómen salǵan kúıi, aıaǵyn samarqaý basyp, kelinshek Aıyrtaýdyń asýynan tómen túsip kele jatty. Bet alysy tómengi aýyl bolsa da, ol jaqqa qaraǵan da joq. Jol-jónekeı kezdesken butalardy tere júreıin degen oımen kózi taban joly men jan-jaǵyn qydyryp júrdi. Sóıtip kele jatyp ta joǵarǵy aýyldy oılady. Kóz aldynda álgindegi joǵarǵy aýyldyń kórinisi bulyńdap, qulaǵynan kúzgi jeldiń ýili ketpeı qoıdy. Taý baýraıynyń butalar-shóp aralasa ósken tusyna kelgende Nurshat arqanyn uzynnan jaıyp jiberip, birjola otyn jınaýǵa kiristi. Arqanynyń ushtary bir-birine ázer jetetindeı etip otyndy úıdi deısiń… Erkin kóterip júretindeı, azdaý jınaýyna da bolatyn edi. «Ádira qal, azannan keshke deıin júrip jınaǵan otynyń osy-aq pa?» dep enem ursyp júrer degen kúdigi taǵy boldy. Otyndy kóp jınaǵany sonshalyq, býyp bolǵan soń, arqasyna salyp, endi turmaq bolǵanda, úsh ret yrǵap baryp ázer kóterildi. Shamadan tys arqalaǵanyn kelinshek qalyń shóp pen butalardyń arasynan aıaǵyn táltirekteı basyp kele jatqanda baryp anyq baıqady. Al taý baýraıynyń bitik ósken jýsandarynan ázer attap júrip, aýyr otyn ıyǵyn syndyryp jibererdeı bolǵan soń, az ýaqyt otyryp demalýdy da oılap edi, taǵy da esine enesi túsip, sol kisi: «Táıiri, mynaý turǵan jerden bir arqa otynmen bálen ret demalyp jetken qatyn da qatyn ba?» demesinshi dep, aıaqtaryn kibirtikteı basyp, alǵa qaraı júre berdi. Aýylǵa taıap kelgende, aldynan qoı qaıyryp kórshi kempir shyqty. Búgindikke kórmep edi, úıilgen bir arqa otynnyń astynda búkshıip kele jatyp sálem etpeı-aq ótýine de bolatyn edi. Biraq olaı etpeýge dáti jetedi… Tómengi aýylǵa kelin ekendigin esine alyp, Nurshat búkshıgen ústine búkshıe túsip, bir arqa otynnyń astynan sálem etti. «Myna kelin judyryqtaı bolyp mynsha otyndy qalaı kóterip kele jatyr» dep oılady ma álde «Sálem etpeı qalaı óter eken. Kórip qalaıyn» dedi me, álgi kempir bul jaqyndaǵannan-aq tesireıip qaraýmen bolǵan. Bul sálem etken soń baryp, kúbir etip alǵysyn aıtty da, qoıyn qaıyrǵan kúıi kete bardy. Bir arqa otynnyń astynan ázer kórinip, Nurshat endi óz úıine qaraı júrdi. Oshaǵynyń basyna da keldi… Úı mańynan eshkim kórinbedi. Tipti qara úıdiń ishinde de eshkim joq sıaqty. Bir arqa otynnan ıyǵy ezilip, aıaǵy maıysyp kele jatqan kelinshek arqasyndaǵy otyndy oshaq basyna sylq etkizip tastaı salýyna da bolatyn edi. Biraq olaı etpedi. Ol osy úıge kelin ekenin umytqan joq… Ábden sharshaǵan aıaqtaryn ázer búgip, tizerlep baryp, arqasyńdaǵy otyndy jerge aqyryn qoıdy. Sosyn arqandy da asyqpaı sheship, otyn astynan aqyryn ǵana sýyrdy. Bir aýyq tynystap oshaq basynda otyra turýyna da bolatyn edi. Olaı etpedi: arqanyn jınap, sóreniń ústine tastady da, samaýyr sý quıdy. Sosyn samaýyrǵa salý úshin ózi ákelgen otynnan bir butaqty sýyryp alyp, baltamen asyǵys jaryp jatty. Shaı qaınaǵan kezde baryp úıge kirip, tórge dastarqan jaıdy. Enesi jún tútip otyr eken. Dastarqan jaıyp júrip, birdeńe dep taǵy da tıiser me eken dep Nurshat oǵan qaraǵyshtap edi, biraq enesi úndemedi. Tańerteńgi yzǵary baıqalmaıdy. Qaıta júzi jabyǵyńqylaý ma, qalaı? Ekeýi shaıdy únsiz ishti. «Toqtas keldi me? Kelse, ne iship-jedi?» dep ózinshe enesin sózge tartqysy keldi de, taǵy da batyly jetpedi. Bar qolynan kelgeni enesine anda-sanda kóziniń astymen ǵana urlanyp, qaraǵyshtaǵany boldy. Enesi miz baqqan joq. Áldebir oıdyń qushaǵyna engendeı tunjyrap alǵan.

— Aıyrtaýdyń asýyna shyqtyń ba? — dedi enesi álden ýaqytta Nurshat sozǵan keseni ala berip. Nurshat áýeli qaı oımen surap otyr, qalaı degenim durys bolar eken degendeı, biraz tosylyp otyrdy da, aqyryn ǵana til qatty:

— Shyqtym-m…

— Joǵarǵy aýyl kózińe ottaı basylǵan shyǵar-r… Aýylyńdy, úıindi tanydyń ba?

— Tanydym-m…

— Baqytyń bar eken? — dedi enesi daýysy dirildep. — Aıyrtaýdyń asýyna shyǵyp, arǵy bettegi aýylyńdy, úıindi kórdiń… Baqytyń bar eken… Bálkim, kózińdi de jasqa shy-lap alǵan shyǵarsyń. Al men asýǵa jete almaıtynmyn. Ókpem óship, Aıyrtaýdyń baýraıynda otyratynmyn. Men bul aýylǵa kelin bop tym jas tústim ǵoı. On tórtimde… Kempirdiń ıegi kemseńdep ketti.

— Oıbý-úı, on tórt jas degeniń bala ǵoı, Qudaı-aý! Sen degen on segizińde keldiń… On segizimizde myna biz sary qaryn qatyn bolǵanbyz. Boı jetip keldiń ǵoı, taýdyń asýyna baryp júrgeniń. Men beıbaq baýraıda ańyrap jylap otyryp, asýdan asyp soqqan jelge tumsyǵymdy tosatynmyn… Bizdiń aýyldyń jeli ǵoı dep… Shashymdy jel kóterse, Qúdaı-aý, sheshemniń alaqany tıgendeı egiletinmin!.. Keregeden qarap otyrdym. Qarap otyrdym deımin… ańyrap jylap otyrdym. Jete alar ma eken, jete almaı joldan men qusap qaıtpaı, jetse, asýǵa shyqsa eken dep tilekshiń boldym. Sen oramalyń jelbirep, taýǵa shyqqanda, ózim shyqqandaı áser aldym. Qaraǵym, asyqpaı ábden qarasa eken dedim… Maýqyn basyp bolyp qaıtsa dedim. Ot basynyń tirshiligi biter deısiń be, táıiri. Bitse, men-aq bitirer edim de… Elý jyl bolady osy úıdiń qazanynyń qulaǵyn ustap kele jatqanyma… Aqyry bitire almaı, ózińe bergen joqpyn ba? Bitpeıdi. Kórersiń áli… Óziń de bitire almassyń. Kempir qolyndaǵy kesesin dastarqannyń jıegine qoıyp, eńkeıip kelip mańdaıynan súıgende, Nurshattyń et-baýyry eljirep ketti. Enesine qosylyp óziniń de ıegi kemseńdedi. Enesiniń erni men alaqany tıgen jerler ysyp bara jatqandaı. Kempir kesesin kótere berip: — Sen joqta aýyldan habar keldi. Quda men qudaǵı erteń keledi eken, — dedi. Bul sózdi Nurshat keshe estise, eleń ete qalar edi. Eleń etý bylaı tursyn, bálkim: «Ras pa? Shyn aıtyp otyrsyz ba? Olar da meni esine alǵan eken-aý. Tómengi aýylǵa qyz uzatqandaryn umytpaǵandaryna da shúkir» dep eńirep qoıa berer edi. Dál qazir bul habar sondaı bir erekshe áser etken joq… Ol álginde ǵana sol aýylǵa baryp kelgendeı enesiniń sózin salqynqandylaý kúıde, únsiz tyńdady. Sálden soń baryp, keletin quda men qudaǵıdyń kim ekenderin emis-emis túsingendeı, kúndiki joldan otyn arqalaýdan qajyp kelgen júzine qan oınap shyǵa keldi. Uıań ǵana ezý tartqan qalpy enesine burylǵan sátte, kózinde nur oınap túrdy. Ekeýi shaıdy uzaq ishti. Uzaq ishkeni sol, enesi taǵy da kelin bop alǵash túsken kúnderin esine alyp, ıinaǵashpen eki shelek sýdy ázer kóterip, kúbini aıaǵynyń astyna jańǵyryq qoıyp pisetinin aıtqanda, ekeýi taǵy da qosylyp jylap aldy. Aldaryndaǵy shaılaryn da umytyp, qosyla jylap otyrǵandarynyń ústine Toqtas keldi. Tabaldyryqtan attaǵan boıy áýeli sheshesi men kelinshegine kezek-kezek qarady da, sasqalaqtap:

— Oı, apa-a… Nursh-shat-t, — dedi.

— Oınap otyr ma-a desem, shynda-ap-p! Oı, jabyla jylaǵany nesi, túge… Solaı dep ol tórge ozyp, syrt kıimin sheshti de, dastarqannyń shetine jantaıdy. Nurshat quıyp bergen kesedegi shaıdy asyqpaı urttap otyryp, bulardy aldartqatpaq bolǵandaı, qoı uryqtandyrýdyń bitkenin, endi az kúnde qystaýǵa kóshetindikterin aıtqan. Sóıtip jatyp ol bir kezde uıyqtap ta ketti. Toqtastyń qoryly estilgen kezde baryp bular da kóz jastaryn súrtip, Nurshat dastarqandy jınady. Samaýyrdy shyǵaryp, túbiniń kúlin qaqty. Sosyn úıge kirip, shaıy shymyldyqty sýsyldatyp ashyp Toqtasqa tósek saldy. Sosyn ekeýi eki jaqtap Toqtastyń biri kóılegin, biri shulyǵy men shalbaryn sheship jatty. Sóıte júrip kempir kúńkildep sóıleýmen boldy:

— Baıaǵyda bir eneń kúıeýin arqalap júrip jubatady eken, shyraǵym. Arqasynda júrip kúıeýi: «Jóndep arqalamadyń» dep qamshysymen uryp, boqtaıtyn kórinedi… Bular osyndaı bir Qudaı taǵalanyń yqylasy túsken halyq. Birdeńe deseń, kúnahar bolasyń… «Bular kim ózi, sonsha áýlıesinetin» dep jasyraq kezimizde biz de keıde ashýlanatynbyz. Sóıtsek, erkekter degen osylar eken… Enesi osylaı dep júrgende Nurshat ezý tartty. Til qatqan joq. Sosyn Nurshat keýdesinen, enesi eki aıaǵynan ázer kóterip Toqtasty shymyldyqtyń ishine jatqyzdy. Toqtasty jatqyzyp bolyp, shaıy shymyldyqty sýsyldata japqan soń da, enesimen ekeýi álginde ǵana Aıyrtaýdyń baýraıynan otyn arqalap kelgendeı bir aýyq entigip túrdy…

* * *

Keshkisin shaıy shymyldyqty sýsyldata ashyp, shaıy kórpeni sýsyldata kóterip, Toqtastyń janyna jatqan soń da Nurshat enesi týraly oılaýmen boldy. Dúnıedegi eń meıirimdi ene tek sol kisi sıaqty kórindi.

---