InfoHub Logo

I

Ymyrt jabylyp, aınala qarańǵy tartty. Sýyldap jel esedi. Qatarlasa ósken qol salasyndaı samyrsyndardy ińir qarańǵylyǵy tunjyratty. Balqaraǵaıdyń kók buıra búrli uzyn boıyn Kóksegen kúndiz kórgende qyzyqtaı qýanatyn. Sol qaraǵaıdyń uzyn boıyn órlep basyna shyǵyp, búrine shorlana bitken shekildeýikti silkip qalǵanda, jerge topyldap túskeni qandaı qyzyq. Záýlim qaraǵaıdyń butaǵynan Kóksegen órmelep tıynsha basyna shyqqanda, jerden aspanǵa órmelegendeı qanattanyp keletin. Biraq sol qaraǵaı qazir túnergen, bir júndes qubyjyq tárizdi. Elsiz taý, únsiz orman qarańǵy túnde qorqynysh tárizdi. Biraq birine-biri syr bildirmeı qımyldaǵan balalar eshteńeni eskerer emes.

Ótesh qý butalardy syndyryp otyn jınastyryp jatyr, Zarqumar belindegi baltasyn alyp balqaraǵaıdyń shaıyrly jerin butap, tamyzyq ákeldi. Kóksegen ot jaǵatyn oryn ázirlep jatyr.

Bir-jarymdap túsip turǵan jańbyr tamshylary baǵanaǵydaı emes, jıilene tústi. Balqaraǵaı izdep Biteý jotasynyń osynsha bıigine shyǵyp ketkenin balalar kún batyp ketkende bildi. Aspanǵa burqyraı jatatyn Aqbulaq ózeni de tipti tómende qalypty. Onyń taý jańǵyryqtyryp jatatyn asaý gúrili — áreń-áreń estiledi. Biraq bıyl Altaı salasynyń bári tolqyp, darıa tasyǵandaı aınala orǵı aqqan asaý bulaqtar birine-biri ún qosady. Asqar shyń keı kezde tebirengendeı dúrligip kep ketedi. Taý qıalarynan, ný qaraǵaı arasynan gýlep esken jel, keı kezde taý alaby shýǵa bólengendeı, elsiz atyrap áldeqandaı bir doly ún qatady. Qaltalaryndaǵy sireńke sý bolyp ot almady. Saqtyqqa ala shyqqan Zarqumardyń shaqpaǵy jarq-jurq etip shaǵylǵanda, Kóksegen taý qıasyndaǵy qara bulttyń bólingen jaı otynyń jarqylyn kórgendeı boldy.Túnergen qarańǵylyq ishinen jarqyldaǵan ot ómir sáýlesindeı elestedi. Zarqumardyń qasyna kelip otty tutatyp qaýlata jaǵyp jiberdi. Ot jansa ómir qanattanady, shekildeýik pisiredi, ári sý bolǵan kıimi kebedi, ári jylynady. Jáne myna elsiz taýdyń jyrtqysh ańdary, ásirese, aıý otqa jolamaıdy. Aıý esine túskende Kóksegendi bir qorqynysh bılep ketkendeı, áldeneden úreılegendeı boldy. Ol aǵasy Jángúdeıdiń osy Biteý jaqtaǵy Kúrshim jotalarynan beri ótken aıý jaıynda aıtqan áńgimelerin esitken-di. Oǵan qurǵan qaqpany da bar edi. Eger qaqpanǵa túsip, yzalanǵan aıýdyń jolyna kezdesse, qaırat istep kisige shabady degeni esine tústi. Zarqumar otty dý etkizip jatyp jiberip:

— Al, Kóksegen, shekildeýik tomarlaryn myna ottyń qolamtalanǵan jerine kómip jiber. Álde qorqyp otyrsyń ba? — dep qasaqana Kóksegennen surady. Úıtkeni, Óteshtiń bir-eki ret jaltaqtap qorqaqtap júrgenin baıqaǵan bolatyn.

— Joq, qoryqpaıym. Kimnen qorqam? Balta bar, myltyq bar! Aıý kelse atamyz, — dep Kóksegen Óteshke qarady.

Kóksegen qoryqpaıdy. Bul taýda biz qorqatyn ne bar. Bul jerde aıý júrmeıdi. Eliktiń ózi bizden qorqady. Quny bolsa kelip kórsin, soǵyp alyp, terisinen Kóksegenge tósek qylyp bereıik, — dep Ótesh ózi bir batyrymsynyp qoıdy.

— Eı, Ótesh, quny degeniń álgi — bir ker jaǵal ma? Ol ózi túnde ǵana urlap qoraǵa kiretin bir qý kórinedi ǵoı. Byltyr bizdiń kolhozdyń qorasyna kirip, bir qoıdyń quıryǵyna jabysqan jerinen Asylbek atam uryp alypty.

— Ol onsha qorqynyshty emes, borsyq tektes ań ǵoı, kisiden jaman qorqady, — dep Zarqumar jaı sóz ǵyp, joldastarynyń júregin jaýlandyra, otty laýlata jaqty. Shekildeýik tomarlarynyń byrsyldap piskenderin shetke otyrǵyzyp, shetinen alyp shaǵa bastady. Birazda shekildeýik tomarynyń syrtyndaǵy qara shaıyry erinderine, qoldaryna jabysyp, úsheýi de birine-biri murtty kisi bolyp kórinip, birin-biri mazaqtap kúlisip aldy. Samyrsyn saıasynyń jańbyr tıip kórmegen qurǵaq múgi qus tósekteı bylqyldaıdy.

Oryndary jaıly, shekildeýik soqtasyn kóp qyp pisirip, ózderi de tamaqtandy. Túnere jaýǵan salqyn jańbyrdan bularǵa bir tamshy da túspeıdi. Boıy jylynyp, tamaqtanǵannan keıin úsheýi de kóńildenip, áńgime soqty. Álde neden Kóksegen eleń etkendeı boldy. Sonsha bolmady, Ótesh te eleńdep qymsyna Zarqumarta qaraı taıaı tústi. Myna joldastarynyń eleńdeýinen sekem alǵan Zarqumar ózi de qulaǵyn jel sýylyna, qaraǵaı sybdyryna tóseı, aınalany kózimen sholdy, biraq túngi ot sáýlesine shaǵylysqan kezine túk kórinbedi. Ot áli laýlap janyp jatyr. Taý keneresine keshke jaqyn oralǵan jer tuman kóterilgen joq. Ózderin qostarynan adastyrǵanda sol jer tuman. Álden ýaqytta azynaǵan bir ún tap-taıaý jer¬den shyqqandaı boldy. Sol úndi úsheýi de ap-anyq estidi. Zarqumar estıarymsyp, syr bildirgisi kelmedi, Ótesh pen Kóksegen ekeýi úreılene, Zarqumarǵa tyǵyla tústi.

Ún úzilip baryp, qaıtadan taty estildi. Jel yzyńynan álsirep estilgen ún áldeneshe túrli daýysqa uqsady. Birde arsyldaǵan qasqyr úni tárizdenip, birde aryldaǵan aıý úni tárizdenedi. Býlyqqan adam únine de uqsaıdy. Bulardyń esh qaısysy da aıý únin estip kórgen joq-ty. Tek Jángúdeı mergenniń ózi aıý bolyp aqyrǵanyn ǵana Kóksegen estıtin. «Eter qaqpanyn súıretip júrgen yzaly aıý bolsa, onda bizge shabady», degen oı bulardyń árqaısysyn úreılendirip barady. Biraq, birine-biri aıtýǵa da bata almady.

Kóksegen de, Ótesh te, Zarqumardy estıar adam retinde esepteıtin. Zarqumar bulardyń arasynda estıar, Jángúdeımin birge birneshe ret ańǵa da barǵan bolatyn.

Tap-taıaý jerden álgi ún álsirep taty esitildi. Álde neniń arsań-qúrseń qımylyn jel lebi taıaý jerden jetkizip turǵandaı boldy.

— Osy jerge jatpalyq, ilgeri baralyq dep em, bolmadyń, — dep Kóksegen Zarqumarǵa narazylyq bildire, ózi Óteshtiń qasynda jatqan myltyqty alyp, saqtana jan-jaqqa qarady.

— E, bul jerde ne tur? Myna túnde qaıda barmaqpyz?

— Baqyryp júrgen kúdir shyǵar, sodan da qorqamyz ba? — dep Zarqumar qolyn ishine ala jantaıa bergende, yshqynyp baqyrǵan bir ún tap ekpe tustarynan sańq ete tústi. Úsheýi de ornynan ushyp turdy.

Qansha estıarsynǵanmen osy sátte Zarqumardyń da býyny bosap, júregi aýzyna tyǵylyp ketti. Bular jatqan úlken samyrsynnyń joǵarǵy jatynda shanshyla bitken záýlim jartas ústerine qulap kele jatqandaı, Zarqumardyń qarańǵylyqqa qadala qaraǵan kózine áldeneler elestedi. Ol álgi dybysty osy jartastan shyqty dep oılady. «Múmkin, munda biz abaılamaǵan aıýdyń úńgiri bar shyǵar. Biraq, jazdygúni aıý inde bolmaıdy. Tek qysqa kerekti jemin ǵana sonda tasıdy. Álde inine kelip bizdiń ıisti sezdi me. Úıdeýge jel jartas jaqtan soǵyp tur»... Sonsha bolmady, álde ne bir jándik jartas keneresine erbeń etip, zý ete túskendeı boldy. Zarqumar jartas qıasynan eleń etken jándikten seskenip, selt etip qalǵanda oǵan tyǵylyp turǵan Kóksegen qaltyrap, qatty qysyp qushaqtaı berdi. Ótesh etpetinen jata qaldy.

Eki joldasynyń júregin basyp, Zarqumar qaırattana: — Biz ánsheıin elegizip bosqa úreılendik, túk te joq. Qoryqqanǵa qos kórinedi degen, myna jeldiń ekpininen sybdyrlaǵan qaraǵaı butaǵy, — dep eki joldasyna sybyrlady. Biraq, ózi álgi zý etken jándiktiń ne ekenin abaılaı almaı, del-sal bop biraz turdy. Qaıtadan dybys shyqqan joq. Birazdan keıin jel tyndy. Azdap jyly jańbyr sebelep baryp o da kóterildi. Ala bulttanyp aspan óziniń merýertteı jyltyldaǵan ádemi juldyzdaryn kórsete bastady. Alys aspandaǵy ádemi juldyzdardyń kórinýi, bar qorqynyshty serpiltkendeı, balalar sergip ketti. Balalardyń boıyn basqan qarańǵylyq, úreı, qorqynysh serpilip, maýjyraǵan uıqyǵa kiristi.

Zarqumar basyn kóterip az otyrdy. Túngi qorqynyshtan túk iz qalmaı serpilgen. Altaı asqarynyń kók meńzegen kenerelerin tańerteńgi kún shapaty shomyldyrǵan, záýlim samyrsyndardyń kókjasyl boıaqtaı búrlerinde jańbyr tamshylary merýertteı móltildep, tizilip tur. Túnimen qorqynysh elesin tóndirgen záýlim jartas, alapatty alyp denesimen kún shuǵylasyna malynyp, ásem syıpatqa kirgen. Qoldaryn ishine alyp, uıyqtaǵan eki joldasyn Zarqumar oıatpaı, aqyryn ornyna turdy. Samyrsyn saıasynda mamyqtaı burqyrap jatqan jumsaq múk tósek bylqyldap, borsyldap qana Zarqumardyń salmaǵynan oıylady. Kóksegenniń kishkene tanaýy pysyldap, uzyn kirpikteri sál ashylyńqyrap jazyq qana dóńgelek mańdaıy jarqyrap, demin ishine tartty. Tartqanda, áldeneden óksigendeı qatty tartty. «Kóksegenniń túndegi qoryqqany-aý myna óksigeni» dep Zarqumar ilgeri qaraı basa bergende, jartas ıyǵynan ózine umtyla qarap turǵan úlken qara qońyr aıýdyń basyn kórdi. Býyny qaltyrap, esi shytyp ketti. Aqyryndap qana eki joldasyna qaraı shegindi. Shegingende shoshyp, sasqalaqtap sheginip, Óteshtiń aıaǵyna súrinip shalqasynan tústi. Ústine qulaǵan Zarqumardyń salmaǵynan Ótesh shoshyna basyn kóterip alǵanda, Kóksegen shoshyna ornynan atyp turdy. Birine-biri áli ún qatqan joq. Tek úrpıe shoshynyp qarataıǵa qaraı yǵysa berdi.

Zarqumardyń úreılengen qalpynan, bosqa qoryqqany bolmasa, Ótesh pen Kóksegen áli eshnárseni bile qoıǵan joq. Zarqumardan suraýǵa da mursha joq. Zarqumar samyrsynǵa tyrmysa kelip:

— Al ekeýiń myna butaqtan joǵary órmele, men kóterip, jibereıin dep ekeýin kezekpen kezek butaqqa shyǵardy.

Óziń de shyq, — dep Kóksegen butaqtyń ústinen Zarqumarǵa qolyn sozdy. Atash butaǵyna tıynsha qarǵıtyn Kóksegen samyrsynnyń basyna qaraı órlep ketti. Zarqumar da butaqtan ustap yrǵyp shyǵyp joǵary erledi. Úsheýi de ilezde-aq joǵary kóterildi. Qaraǵaıdyń orta jerine kelip bir jýan jalpaq butaqqa Zarqumar ornyǵa otyryp, endi aıýǵa qarady. Aıý áli sol oıǵa úńile qaraǵan qalpynda ornynan qozǵalmaǵan tárizdi. Tek jartastyń ústindegi tyrbıǵan alasa samyrsynnyń túbine uzynynan túse, oıǵa qarap jatqan tárizdenedi.

Zarqumardyń baǵanaǵydaı emes, júregi ornyna tústi, boıyn jyıaıyn dedi. Aıýdyń myna jartasqa kelip bulaı jatýy tegin emes dep oılady. Endi shoshynbaı eki serigine aıtpaqshy boldy. Aıý dep aıtsam, shoshyp qulap kete me dep joldastarynan saqtanyp, az toqtaldy. Biraq aıtpaýǵa bolmaıdy. Baǵanadan beri, aǵash basynan aınalany aptyǵa qarap, áli kózine túk kórinbegen Kóksegen álde neni kórip qalǵandaı jan-jaǵyna alaqtap qarap, sasqalaqtaı bastady. Onyń úlken kózi badyraıyp uzyn kirpigi shanjaýlap kózine jas ta irkilgendeı boldy.

— Kóksegen, sen saspa, ana aıýdy kerdiń be? Uıyqtap jatyr, qazir uryp alamyz, — dep Zarqumar qolymen jartastan oıǵa qaraı úńile jatqan aıýdy nusqady.

— O ne, káne? — dep Ótesh te qabattasa, butaqtan boılaı jartastyń óne boıyna kózin júgirtti. Basyn tómen sala jatqan aıýdyń basyn Kóksegen, Ótesh ekeýi de anyq kórdi. Biraq, bular da Zarqumardyń ornyqty salmaqpen shoshynbaı otyrýyna ıek súıegendeı, asa abyrjymaı ǵana qarasyp otyrdy.

Ózi netken úlken aıý. Anadaǵy Jángúdeı aǵam qaqpan quryp ańdyp júrgen aıý osy bolmasa ıgi edi. Ol bolsa kisige shabady degen. Kúrshim jaqtan kelipti. Aqqabanyń basynda uıalaǵan, kisige shabatyn ker aıýdyń izin kórdim. Oǵan úsh jerden qaqpan tastadym, — dep aıtyp júrgen, — dep Kóksegen óziniń ań degende qumarta sóıleıtin uqqyshtyǵyn istep sóılep otyr.

— Osy-aq qaı-qaıdaǵyny estip júredi, — dep Ótesh Kóksegenniń sózin ere bastyrtysy kelmedi. Kóksegenniń aıtqan sózinen Zarqumardyń oıyna myna aıý qaqpanǵa túsken eken, múmkin qaqpany ne tasqa, ne atashqa oralǵan shyǵar, degen senim sap ete tústi. Áıtpese nege jatady. Jáne Jángúdeı aıtqanda aıý tańsáriden erip jaıylymǵa ketedi deıtin, áli kúnge saý bolsa jatpaıdy.

Osy oıyna bekinip ne de bolsa túsip baıqaıyn dep bir oılandy da, joq, osy jerden myna bytyramen atyp kóreıin, uıyqtap jatqan aıý bolsa ne qashsyn, ne qaırat istesin, — dep Zarqumar Kóksegenniń myltyǵyn surap edi, Kóksegen bermedi.

— Ózim atam, sen tıgize almaısyń — dep ózi aıýdyń basyn kózdep basyp saldy.

— Mynanyń myltyǵyn tyńdaǵan aıý kórgenim joq, — dep Ótesh Kóksegendi tálkekteı bastady.

Endi syryńdy bildim degendeı Zarqumar aqyryndap butaqtan syrǵyp jerge tústi.

— Nege tústiń, aıýǵa barasyń ba? Men de baram, — dep Kóksegen de butaqtan syrǵyp túsýge aınaldy.

— Qozǵalma, aıýdy men ózim jalǵyz uryp alam, ol arqandaýly aıý, — dep Zarqumar kúldi.

— Qoı, urǵyzbaıdy, barmańdar, — dep Ótesh butaqta otyryp typyrlady. Zarqumar men Kóksegen myltyqty qolyna alyp jartasty qıalap aıýdyń syrtqy jaǵyna qaraı aınaldy. Olar jartastyń bir tegisteý jerin alystan orap aıýdyń syrt jatynan kelip shyqty. Alystaý bir turǵydan kelip aıýdyń jatqan jerin qarady. Ańnyń jatqan jerin qıa jartastyń keneresinen shanshyla bitken jalǵyz samyrsyn tasalap, anyqtap kórsetpedi. Zarqumar odan ilgeri júrýge sál júreksineıin dedi. Kóksegen Zarqumardan oza taǵy ilgeri jyljyp, taıaý jerden kelip qarady. Bul jerden anyǵyraq kórindi. Zarqumardy shaqyryp aldy. Aıýdyń jartastan asyla jatqan basy ári salbyraı oıǵa tóne, álde nege ilinip tur. Al uly denesi qyzy lala, dodasy shyǵyp jelinip qalǵan tárizdi. Kóksegen men Zarqumar óz kózderine senbegendeı tańyrqap, biraz turdy. Birazdan soń kózderi úırenip, bárin anyqtady. «Bul aıý tiri emes, tek jemtigi jatyr, baralyq» dep Kóksegen Zarqumardy júr-júrlep qýanyp ketti. Ózi ornynan atyp turdy. Tura júgirip barǵysy kelse de sál júreksingendeı bolyp:

— Káne, júr! — dep keıin turǵan Zarqumarǵa buryldy. Kóksegen de syr bildirgisi kelmeı ilgeri júrdi.

— Páli, aıtam ǵoı, myna aıý Jákem qurǵan qaqpanǵa túsken eken. Myna qara, bir aıaǵy qaqpanda. Ózi samyrsynǵa qaqpanymen oralyp qalypty, — dep Kóksegen Zarqumardan burynyraq kelip, aıýdyń terisin, basyn qozǵap, — ras aıtam, báse, bul Jángúdeı atamnyń qaqpanyna túsken aıý ǵoı. Apyraı, muny qaı ań jedi eken. Ne degen kókjal ań aıýǵa batyp jaıratyp júrgen? — dep Zarqumar oılana qalǵandaı.

Qasqyr shyǵar, odan basqa qaı ań jeıdi, — dep Kóksegen bir ańsaq bilgir kisimsip jaı sóz qyldy.

— Qoı, qasqyr aıýǵa neniń batsyn, — degen Óteshtiń sózine Kóksegen:

— Endi qasqyr bolmaǵanda, osy araǵa jolbarys keldi ǵoı dep tursyń ba?

— Sileýsin shyǵar.

— Ia, múmkin, — dep Zarqumar, óziniń joldasy Ýálıdiń sileýsin jónindegi bir aıtqan áńgimesin esine aldy.

— Altaıdyń bul keneresinde jolbarys ta, sileýsin de joq deıtini qaıda, Jángúdeı aǵanyń? — dep Kóksegen ań jaıynda eki joldasynan keri qabary kóbirek ekenin bildirgisi keldi.

— Jolbarys pen sileýsin Jángúdeımen aqyldasyp kele me, kelse kele beredi de. Myna Altaıdyń qaı qaraǵaı, qaı bıigin Jángúdeı qolymen ornatypty, — dep Zarqumar bul jerge kelgende Kóksegenge qosylmady. Zarqumar Jángúdeıdiń mergendigin jaqsy kórse de onyń barlyq ań tilin ózi ǵana bilip, esip otyratyn minezin unatpaıtyn.

Úsheýi qurǵaq talasty qoıyp, aıýdyń qalǵan terisin, qaqpandy almaq boldy:

— Joq, muny qozǵamaıyq, múmkin, osy jerge bir ádisti jasap aıýdy jegen ańdy qolǵa túsirer, onan da aýylǵa baryp Jángúdeıdiń ózine aıtalyq, — dedi Kóksegen.

— Ol durys eken, ıa qozǵamaıyq, — dep áli de seskenip turǵan Ótesh qostaı ketti.

— Ol ózi tomyryq, qyzǵanshaqtaý kisi edi. Aıýdy ań jegenin bizden kárip júrer, — dep Zarqumar da toqtalyp qaldy.

— Kórse kóre bersin. Qaı-qaıdaǵyny sen-aq oılaı beresiń. Sonda biz aıýdy tirideı jedi dep oılar deımisiń? — dep Kóksegen eki joldasyn kúldirdi.

Bulty aıyǵyp, aınadaı jarqyraǵan aspanǵa shilde kúni ysyp kóterildi. Jańbyr sýyn boıyna tartyp, balbyrap turǵan taý beldeýiniń balaýsaly shalǵyny aıaqqa oralady. Shekildeýik toltyrǵan qaptaryn arqalaǵan Kóksegender qostaryna qaraı eńkeıgende, qostan shyǵyp «áne, kele jatyr» degen joldastarynyń daýsy da bularǵa estildi.

— Sirá, bizdi izdegen ǵoı, — dep Ótesh alǵa qaraı asyǵa júrdi.

— Sen buryn jetip, kórgen-bilgenderińdi dabyrlatyp aıtyp, súıinshi almaqsyń ba? Nege sastyń? — dep Zarqumar Óteshtiń asyqqanyna min taǵa sóıledi.

— İshine syımaı keledi ǵoı, dep Kóksegen ózi bir sabyrly kisimsip qaldy.

— Aıtpaǵanda, aıtamyn, — dep Ótesh umtyla basyp, shapshań attap júre bergende súrinip ketti. Qaby qolynan shyǵyp, aýzy ashylyp shekildeýik tomary tógilip te qaldy. Zarqumar men Kóksegen jarysa:

— Al, aıt, — dep, shekildeýigin jınap salysyp jatyp, Óteshti yzalandyra kúldi.

— Ia, aıtam dep qashan... — dep jasyp, jyǵylǵanyna namystanyp, Ótesh yza bolǵan kúıinde qabyn arqalaı taǵy oza jóneldi.

II

Bular qosqa kelgende, joldastary shóp shabýǵa ázirlenip jatqan edi.

— Sender adasqannan saýmysyńdar? Áne keledi, mine keledi dep túnimen alańdap uıyqtamadyq, — dep Oraltaı aldymen qoldy qoıyp jiberip, qaptaǵy shekildeýik tomarlaryn alyp, ózi pisýge aınalyp qalypty dep janyp jatqan otqa kóme bastady.

— Biz adasqanymyz joq. Ańshylyq istedik. Kóksegenniń bytyra myltyǵymen bir aıý atyp aldyq, — dep Ótesh kekete kúldi. Ótirik aıtyp kórmegen Óteshtiń jańaǵy sózdi joldastaryna qýlanyp aıtsa da, sonyń ózine qyzaryp, qysylyp, turǵan túrine kózi túsken Oraltaı:

— Ótirigińe bereke bersin, myna bytyraǵa ólse, onda Altaıdyń aıýy kórtyshqan bolǵan shytar? — dep syqaqtaı bastady.

— Júrińder nanbasańdar kórseteıin, — dep Kóksegen batyrlana sóılep edi.

— Aıýdy qoıa turyp, shópti shabalyq. Eki kúnnen beri bosqa jattyq, — dep eresekteý bireýi basalqa aıtqan boldy.

— Shóptiń azdap sýy kóterilsin, báribir azyraq degdimese shabylǵanmen bókeste shirıdi, — dep Zarqumar myltyqty jaılap ornyna qoıyp, shalǵyny alyp júzin kórip, jumysyna qamdandy. Ózderinen kóri sharýa jáıin jaqsy biletin estıar Zarqumardyń myna sózi joldastaryna da oryndy kórindi. Bári de ot qolamtasyna kómgen shekildeýikterin alyp shaǵa bastady.

— Myna kele jatqan Jákemniń ózi emes pe, sirá qaqpanyna kele jatyr-aý, — dep Kóksegen, taýdyń balaǵynan kóterilip kele jatqan bir attyny kórsetti.

— Ia, tap ózi. Bul endi kele bizdi bıdaıyqtaı qýyrady. Shópti nege shappaısyńdar dep yǵyrtady, — dep Zarqumar Jángúdeıdiń keıbir orynsyz zeıilsıtin minezin de aıtyp qoıdy.

— Shapqan pishenderiń qaıda? Munsha nege kóp uıyqtaısyńdar? — dep Jángúdeı kele jastardy teksere bastady.

— Keshe kúnimen, búgin tún ortasyna deıin jaýyn boldy. Shóp sý, dymy kishkene boıyna tartylsyn dep otyrmyz. Ózińiz súıinshi berińiz, — deı bergen Zarqumardyń sózin kıe Kóksegen de:

— Ata, súıinshi! Súıinshi, — dep Ótesh te óndirkeleı sóıleı bastady. Barlyq balalar da tańdana Kóksegenderdiń sózin kútip antalaı qarasa qaldy.

— Ia, netken súıinshi? — dep salqyn únmen Jángúdeı túsin jylyta qoımaı habar kútti.

— Aǵa, qaqpanyńa aıý túsipti, biz kórdik, — dep Kóksegen burynyraq aıtyp qaldy. Jángúdeıdiń salqyndaý tyńdaǵanyna kejirlenip qalǵan Zarqumar talasa sóılemedi.

— Qaı jerden kórdińder? Tiri me eken? — degen suraqqa Kóksegen Zarqumarǵa jaltaqtap bógelip qaldy.

— Qaqpanǵa túsýin túsken eken. Biraq aıýyńyzdy basqa bir ań talqanyn shyǵaryp jep ketipti. Ázi bir kelisken asa úlken aıý eken, — dep Zarqumar sóziniń aıaǵynda ádeıi Jángúdeıdiń qyshýyna tıe sóıledi.

— Qaı jerde ekenin aıtpaısyńdar? Men ádeıi sol qaqpanymdy kórgeli kele jatyr edim. Jáne senderge soǵyp, shóptiń jaıyn bil dep bastyq tapsyryp edi, — dep Jángúdeı, basqa ań jep ketipti degen qosymshaǵa nanar-nanbas bolyp: — Shyn-aq bir nárse jegen be eken? Bul bir qyzyq eken, — dep az otyrdy.

— Ózi de qaıdaǵy qıynǵa barǵan eken. Sender oǵan qaıdan bardyńdar?

— Biz balqaraǵaı izdep baryp kezdestik.

— Ózderiń shóp shabady dese, balqaraǵaı izdep, taý kezip júrsińder me?

— Kún jaýyn, bosqa otyrǵansha baryp qaıttyq. Budan keıin Jángúdeı basqa sóz suraǵan joq. Ol az otyryp atyna mindi de, Biteý bıiginiń qıa betine órlep júrip ketti. Áli de Zarqumardyń áńgimesin jete aıtqyzbaǵan joldastary ıirile qalyp, bulardan bar kórgenderin surap bildi.

Eki kúndeı dem alyp, tynyǵyp qalǵan balalar pishen shabýǵa qulshyna tústi. Jańbyr sýyn boıyna tartyp balbyrap alǵan balaýsaly kók shalǵyn asyl oraqtardyń almas júzi sydyrǵanda, shýmaqtanǵan jasyl jibekteı shıratyla, orala túsken bókester jol-jol bolyp josylyp jatty. Kókbuzaý beldeýiniń jalpaq shabyndysyn bir jumada shaýyp, úıip-jaıyp qaıtýǵa mindet alyp attanǵan jastar jaýynnan toqtalǵan kúnin eselegileri kelip, ymyrt jabylǵansha toqtalmady.

Jalpaq shabyndysyn josytyp salǵan balalar ózderiniń búgingi qımyldaryna súısingendeı asa kóńildi edi. Kúlise, ázildese, ándete ymyrt jabyla qostaryna keldi.

Erteń kún ashyq bolsa shabylýy biter edi, biraq degdigenin jınaýǵa birneshe balany bólý kerek, — dep Oraltaı erteńgi jumystyń jaıyn da sóz etti.

— Bári de isteledi, barysymen tamaqty iship, demalý kerek. Kúndegideı oıyndy qoıyńdar. Erteń erte turamyz, — dep Zarqumar tujyra tártip aıtty.

Bular qosqa kelip otyrǵan kezde, baǵanaǵy ketken jaǵynan Jángúdeı de oraldy. Aıýdyń qalǵan terisin soıyp, artyna bókterip, ala kelipti. Jerge túsirisimen balalar jabyla kelip kórip, ásirese bas terisin ólshep, bireýi «úlken eken» bireýi «orta ǵana aıý eken» dep ózara sóz talastyryp jatty.

— Aǵa, ornyna ne istediń, qaqpandy qurdyń ba? — degen Kóksegenniń suraýyna Jángúdeı:

— Bir emes úsh qaqpan qurdym, — dep dúńk etkizip bir-aq aıtty. «Úsh qaqpany qalaı? — degen pishinmen, balalar ańyra qaldy da mánisin suraýǵa batpady. Taty da Kóksegen erkelene:

— Nege úsh qaqpan qurdyńyz? Aıýdyń ózin jegen qandaı ań eken taptyńyz ba? — dep aıýdyń terisinde kelgen maı tabany men tyrnaqtaryn kórip Jángúdeıge qarady. Jángúdeı tuıyqtanyp biraz otyrdy da, sóılerde bas kıimin alyp, basyn bir sıpap qalatyn ádetin istep:

— Ǵajap bir qyzyq nárse, men san aıýdy aldym, san qıany kezdim, aıýdy qasqyrdyń jegenin kórgenim osy. Ózi de bir kersendeı úlken aıǵyr aıý eken. Jáne bizdiń bul Kenereniń aıýy emes, myna Aqqabadan asyp kelgen, Kúrshim aıýy. Anada osy Biteýdiń basynan qar arylmaı turǵanda eki aıýdyń izin kórip, Kúrshimnen beri qaraı aıý ótkeni qalaı dep oılap em. Óıtkeni, izderi bólek edi. Al, mynaý qaqpanǵa túsken, sol aıýdyń bireýi ǵoı deımin. Anadaǵy «Qyzyl juldyz» kolhozynyń sıyryna shaýyp buqasyn jep ketken, «Qyzyl shyǵys» kolhozynyń jylqysyna shaýyp, aıǵyryn jaralap óltirgen de osylar bolar deımin. Bizdiń bul Kenereniń aıýy malǵa shappaıdy. Eginge, balǵa barǵany bolmasa jáne saýsaqtary qysqa, deneleri dóńgelek keledi. Myna aıýdyń saýsaqtary salaly, ózderi uzyn jaraý, júnderi de bólek.

Jángúdeıdiń aıýdyń ata tegin taratyp, uzaqqa sozǵan áńgimesin Zarqumar yqlassyzdaý tyńdap:

— Aǵaı, aıýdyń bizge ata teginen góri, sol aıýdyń ózin jegen qandaı ań eken, sol qyzyqty bolyp tur, — dep áńgimeniń aıaǵyn soǵan burdy.

— Ózderiń jatqan jerińnen esik pen tórdeı jerde qasqyrdyń múkte jatqan izin kórmediń be? Muny jegen qasqyr, — dep qumarlana aıtyp otyrǵan áńgimesin bólgen Zarqumardy unatpaı, Jángúdeı qyjyrta jaýap berdi. Keshe ózderi samyrsyn túbine panalap otyrǵanda, arsyl-kúrsil etip shyqqan dybys, baqyrǵan ún qaqpandaǵy aıýdy qasqyrdyń jep jatqan kezi eken-aý, degen oı Zarqumarǵa jańa keldi. Ózi shaqpaq shatyp ot jatyp, shekildeýik pisirip otyrǵan kezde qastarynan zý etip ete shyqqan, sol qasqyr ekenin de ol jańa topshylady.

Atyn otqa jiberip, er-toqymyn qosqa ákelgen Áteshtiń úlkendi syılaǵysh yqshamdylyǵyna kóńildendi me, qalaı, Jángúdeı baǵanaǵydan góri jadyrap áńgimesin aıaqtap:

— Aıýdyń etine ol qasqyr qalaıda bir soǵady, — bulǵyn da kelýi múmkin, olar qandaı ıisshil. Bárine de arnap qaqpan quryp kettim. Aıý qaqpandy ol jerden alyp, Kempirqalǵan shyńyna aparyp qurdym. Ókshe izine qaraǵanda, myna aıý sol jaqtan kelgen tárizdi. Ana qalǵan bireýi de sol Shabanbaı jaılaýynda, osy jaqta ǵoı, dep oılaımyn, — dep Jángúdeı kúni boıǵy júrisiniń, ańshylyq ádisiniń bárin de birtindep aıtyp ótti. Aýzyn asha qumarta tyńdap otyrǵan Kóksegen, áńgime bitkennen keıin de aqyryn kútip biraz otyrdy.

Birazdan keıin balalar keshki tamaqtaryn iship, demalysqa jatty.

— Tańerteń bizdi oıatyp jiberińiz, siz bizdeı emes, sergeksiz ǵoı, — dep Oraltaı, Jángúdeıge ótinish aıtty.

Pishenshi jastardyń aýyz úıiniń dál tórinen tósek salyp alyp ornyqqan Jángúdeı birsypyraǵa deıin úıyqtaı almady. Onyń kúndizgi júris-turysy qaqpanǵa túsken aıý, onyń shyń jartastyń qyryna bitken jalǵyz samyrsynǵa qaqpanmen kelip oralýy, ony art jatynan kelip qasqyrdyń jeýi, birinen soń biri shubyryp uıqysy ashylyp ketti.

Aýyz úıdiń kúnshyǵys jaqtan salynǵan ári esik, ári terezesinen syǵalaǵan aı sáýlesi, uıqyly-oıaý jatqan Jángúdeıdiń betine túskende, tegis tynyǵyp uıyqtap qalǵan balalardyń erkindeı jarysa alǵan demderi, bir tynyshtyq rahat demalystyń belgisi bolyp baıqaldy. Kúnimen pishen shapqan túlekterdiń taza aýada sonshalyq rahattana uıqtap jatqan tynyshtyǵy Jángúdeıge óte qyzyqty tárizdendi. Tazqara shyńynan asyla kóterilgen aı tabaǵy taý alqabyn jap-jaryq qylyp jaınatyp jibergen. Aspan meńzegen asqar shyńdar býaldyr kókshil munarǵa bólenip, únsiz maýjyraıdy. Taý beldeýine syńsı ósken jasyl qaraǵaı qara barqyn tartyp, álde qandaı bir syr shertkendeı bolady. Altaı taǵylary osy shyńda da, anaý ormanǵa qonystaı ósedi, órbıdi. «Ol bizge jumbaq tárizdi, al ańdar úshin jaıly qonys. Taý men ormanda jaratylystyń bir turpaty. Ol eshkim úshin ósip-ónbeıdi. Biraq ony esebin tapqan jándik paıdalanady» dep Jángúdeı Altaı taýynyń jaryq aıly túndegi únsiz sıpatyna syrlasqandaı kóp oılardy kezdi. Álden ýaqytta onyń kózi ilinip uıyqtap ketti.

Oraltaı tapsyrýy oıynda bolǵandyqtan ba, Jángúdeı oıanyp kózin ashyp alǵanda, tań atyp qalypty.

— Káne,turyńdar,tań atyp, kún shyǵýǵa taıanypty, — dep Jángúdeı jastardy dý kótere oıatyp jiberdi. Kazarmadan dabylǵa oıanǵan jaýyngerlerdeı jas túlekter oryndarynan tegis túregeldi. Aýyz úıdiń syrtqy keneresinde súıeýli turǵan shalǵylaryn alyp, jastar shabyndyqqa jónelgende, Jángúdeı de dalaǵa shyqty. Túngi shyqpen balbyrap turǵan kók shalǵyndy jastar bara sydyra bastady. Atyn kózdep, aýyz úıge kele bere, Jángúdeı esik aldyna ózinen ózi kidirip qaldy. Ýyzdaı kileń jasóspirimder mynaý qysqa tańda uıqysy ashylyp alakóleńkeden shabýǵa jónelgende, óziniń jalǵyz kelip qosta jatýyn ersi kórgendeı, úıte kire almady. Eki jeńin kıip pishenshilerge keldi.

— Balalar, álge qýat, — degen Jántúdeıdiń yrymshyl mátel sózin jas shalǵyshylar yqylastana tyńdaǵanmen, jaýap aıtqan joq. — Mende qosta jata almadym, oraqtaryńdy janyp bersem de qastaryńda bolaıyn dep keldim. Maǵan basy artyq oraq bar ma? Joq bolmasa, kezek shabarmyn, — dep Jángúdeı esilip túsken bókestiń ústine kelip otyrdy. Tún dymqylyn boıyna tartqan taý beldeýiniń kók shalǵyn ısi keýdeni jarady. Alýan gúlder men uıysa ósken sarbas jońyshqaly, jasyl mıalar japyryla túsip sulaǵanda, áldeqandaı bir ádemi ıis burqyrap aspanǵa ushady.

Shalǵylarynyń júzderi jarq-jurq etip, qatarlasa jarys salǵan jastar bógeler emes, lezde-aq birsypyra jerdi josyltyp saldy.

«Meniń kelgenim, myna jastardy qozǵady-aý deımin. İshinen shappaı, balqaraǵaı terýge taý qydyryp júrsińder me? degenim qamshy bolǵan shyǵar», dep Jángúdeı jastardyń myna jumysyn óziniń kelýimen baılanystyrǵysy da keldi. Biraq jumystan kóri ańshylyq jaǵyna kóp salynǵan óziniń bul sıaqty jumysqa tik aıaqtaý ekenin de esine alyp, myna jastardyń elgezek, eńbek súıgish qylyqtaryna súısinip otyr.

— Aǵa, oraǵymdy janyp bershi, — degen Óteshtiń syltaýratqan sezin seze qoıǵan Jángúdeı:

— Sen az dem al, men bir-eki jol qaıyraıyn, — dep shalǵyny alyp, pishenge kelip tústi.

— Al, Jáke, júrip kerińiz, bizge pishenniń shabýyn úıretseńizshi, — dep Zarqumar kelip Jángúdeıdiń artynan tústi. Alǵan betinde ilestirmeı ketkisi kelgen Jángúdeı, «mine, bylaı shabý kerek» dep oń qolynyń shyntaǵyn kótere, sol qolynyń shyntaǵyn syrt aınaldyra sermep, shalǵyny ájeptáýir-aq qulashtap tartyp kerdi. Biraq, Zarqumar bir qalypta salmaqpen sermep jyljı basyp qutqarar emes. Qaıta kelip túskende, «káne, júrińiz» dep taqymdap, Jángúdeıdiń aıaǵyna óziniń bóksesinen túsirgen shóbin býdyrata tóńkerip Zarqumar qysaıyn dedi.

— Páli, aǵa, Zarqumar ádeıi sizdiń artyńyzǵa túsip júr. Ol shydatpaıdy, erkińizben qysylmaı tartyńyz shalǵyny, — dep Kóksegen aǵasyna, joldasynyń syryn aıtty.

— Uzaqqa bolmasa da bir-eki jolǵa kisige shańymdy kórsetpeýshi edim, myna Zarqumar qoıar emes, — dep Jángúdeı de Zarqumardyń jalyndy jas qaıratyna jol bere, jeńilgenin moıyndady.

III

Taý beldeýindegi, mashına bara almaıtyn jerdi jastar shaýyp úıip-jınap tyndyryp qaıtty. Oıdaǵy, ózen boıyndaǵy pishen de shabylyp, maıaǵa úıilgennen basqasy aıaqtaldy. Qaý pisip kele jatqan egin dalasy alystan kók býryl tartty. «Berel» kolhozynyń, jańa tuqymmen salǵan egini sýdyń arǵy betinde lyqyp tur. Núrıla agronomnyń bastaýymen bıyl ǵana salynǵan egin, kolhoz jurtshylyǵyn áli de kúdikti oıǵa shyrmaýly edi. Ásirese, osyǵan asa erlene kirisken kolhoz bastyǵy Sadýaqas kóp kúdiktenedi. Óıtkeni: «munyń nesi ketip barady, ólse bizdiń eńbegimiz óledi, zalaldy — ortanyń qory keredi» degen, Qusaıyn, Qurman sıaqty uzyn aýyz adamdardyń sózin Sadýaqas estip júrgen.

Shynynda da, úlken is qaýiptenerlik edi. Bul kenerede bıdaı shyǵyp, mezgilimen pisip, orylyp kórgen joq. Jaz boıy shyǵy arylmaı, jaýyny ashylmaı turyp, boz qyraýy bir-aq kúnde túse salatyn Altaı beldeýi, óte qaýipti. Ásirese, jaýyny kóp bıylǵydaı jyly qorqynysh. Árıne, burynǵy cap tepseńge tuqym tasyp, saıman súıretip tasymal bolatyn sarpaldań bıyl joq, egin úıdiń qasynan salyndy. Tek arada ótkeli qıyn ózen bar. Biraq qorytyndysy ne bolmaq, ol málimsiz. Onyń ústine, jazdaıǵy mol jaýynmen kóterilip alǵan Aqbulaq sýy áli qaıtqan joq. Jaztyturǵy salǵan kópirdi, kún qyza sý qatty tasyp múlde buzyp aǵyzyp áketken. Odan beri kópir ornata qoıýǵa basqa jumystan mursha kelmeı jatyr.

Aqbulaq bulqyna aǵyp, burqyraı quıylǵan, ór Altaıdyń asaý ózeniniń biri. Qaraıryq, Qarabulaq bas jatynan qosylyp Jalǵyztaý, Kempirqalǵan shyńdarynan quıylatyn birneshe bulaqtar aıaq jatynan qosylyp Aqbulaq barǵan saıyn molaıa beredi. Ol ásirese, Buqtarmen qosylar jerde múlde arnasynan asa órekpı quıylady. Aqerkesh tolqyndary tastan-tasqa uryp, appaq kókshil bolyp atoı beredi. Aqbulaq degen attyń ózi de, osy sıpatynan qoıylǵan óte kóne aty.

Ońtústik shyǵysynan Buqtarma burqyrap, soltústik batysynan Aqbulaq asyr salyp, ekeýiniń túıiser túbeginen asqar taýdy irgeleı kelip, «Berel» kolhozynyń qalasy ornaǵan. Túbektiń atyraby kúndiz-túni aǵyn sýdyń atoı bere quıylǵan shýyna bólenip, tynymsyz til qatady. Ózen tili — ómir tili, ólkesinde jaıqalǵan etin jalpaq shabyndyq ósip, elin eńbekke, eńbekten týǵan dáýletke bólegen: sýy tolǵan balyq pen qundyz, taýy tolǵan buǵy-maral, jer shúıgini ásem ólke. Taýdy qorshap, taǵyny órgizip Altaıdyń altyn qoınyna ornaǵan «Berel» kolhozy erekshe sulý, ómir dastanynyń ózegi tárizdi.

Bıylǵy etindi jınaý kezi, «Berel» kolhozynyń eń bir qamytshylyq kezi bolǵaly tur. Óıtkeni, syr minez bolmaǵan jańa astyqty oryp, jınap alý jáne ortalyqtan egis dalasyn ózen bóledi. Ózende kópir joq, barlyq jumys tasymalmen isteledi. Erteli-kesh ersili-qarsyly sýdan ótý, arpalysqan apatpen alysý sıaqty úlken qaýip-qatermen aıaqtaıdy.

Aqbulaqtyń tasqyny áli qaıtqan joq, qazirdiń ózinde jolynda taý tursa da bir-aq aýnatatyndaı doly. Aǵashtan ornatqan kópir túgil, taý etegin úńgip talaı kúz bıiktiń kesek-kesek tastaryn da aıdap áketedi. Keıde jaǵasyna úıip, keıde arnasynyń ózinen tas aral jasap ketedi.

Kúnde sýmen alysyp atpen ótý, qaıyqpen qalyqtaý jumysty óndirtpeıdi. Qalaıda kópir ornatý kerek. Erteli-kesh, kúni-túni demeı, egin oratyna jumyla daıyn turalyq, — dep kolhoz bastyǵy basqarma májilisinde kesip aıtty.

— Ylǵı sýshyl jigitterdi iriktep alyp, bul jumysqa men kiriseıin, óziń «Úkekten» ákelinetin aǵashtardyń jetýin tezdet, — dedi Plotnıkov Sadýaqasqa.

— Bul durys-aq usynys, aǵashty men jetkizdirteıin, sen daıyndyq jumysyn karqyndat. Bir jumada kópir daıyn bolsyn, ekeýmizge syn osy. Áıtpese egindi keshiktiremiz, — dep Sadýaqas toqtaǵanda, otyrǵan el bir aýyzdan durys-aq desti.

— Tańdaýly jigit, qarýly atty al, kerekti kisileriń basqa jumystan bosatylady, endi qandaı aıtaryń bar? Biz aǵash jetkizýge júremiz, — dep Sadýaqas kópir taǵandaryn ornatyp jatqan Plotnıkovke keldi.

— Áli de bizge kerekti bir at, bir kisi jumysynan bosap kelmeı jatyr.

— Ol qaısysy?

— Ol — Kókjortaq pen Kóksegen.

— Kókjortaqty sen alsań, jańa mashınany Musa qaı atpen júrgizedi. Kóksegen ekeýin Musa bere qoımas. Ol pisip turǵan egindi ortaly ańdyp otyr emes pe?

— Mashınaǵa basqa at ta jaraıdy. Myna sýǵa, bóreneni Kókjortaqtan basqa atpen senip kisi alyp túse ala ma? Al Kóksegen sıaqty Aqbulaqqa qarsy júzetin bala bizge sý bilmeıtin bes jigitten artyq. Qalaıda bizge bergiz. Sez soǵan baılansyn, — dep Plotnıkov qatty aıtty.

Kók atpen, Kóksegendi kópir jumysyna ber degen Sadýaqastyń tapsyrýyn Musa jalqaýlaý tyńdap, biraz úndemeı otyrdy. Unatpaǵan isine, qyp-qyzyl bolyp tyǵyla qalatyn Musanyń oralymsyz minezin biletin Sadýaqas:

— Pishendegi sary at pen Oraltaıdy sen al, shep eńserilip qaldy ǵoı, dep kóńildendire qoıdy.

Musa qynjyla otyryp kók at pen Kóksegendi kópirge qaıyrdy. Jany sýdaǵy balyqtaı, Aqbulaq aǵynynda balyqsha orshyǵanyn ózine demalys kóretin Kóksegen ándete jóneldi. Ústine kisi mingende oınaqtap, basymen alysatyn kók tarlan lypyldap aıańdap Kóksegenniń taqymynda oınady. Etinde júrsin, pishende júrsin, sýǵa tússin — Kóksegenniń aıtatyn bir ǵana áni bar. Ol mektepte úırengen «Kóńildi balalar áni». Kóksegen ol ándi aıtqanda, Kókjortaq kerbezdene shekesinen qarap alshańdaı aıańdaıdy. Kóksegen bıyl on beske ǵana shyǵady. Eki jyldan beri oqýdan tys kezde mashınany ózi júrgizip, kók atpen ábden syrlas bolyp alǵan. Elgezek, alǵyr Kóksegenniń betin qaıyrmaı, kók atty kolhoz bastyqtary únemi soǵan berip qoıǵan.

Aqbulaq sýy búgin kúndegisinen de kóterile tasyǵan tárizdi. Úıtkeni, eki setke úzdiksiz jaýǵan jańbyr keshe tús aýa ǵana ashyldy. Altaı taýlarynyń qarly quzdary, jalbyr júndi qaraǵaılaryn bult sútine shomyldyratyndaı qara barqyttanyp, úıirile tóngen qalyń bulttardy úderte túnetip, úzdiksiz jaýdyryp, salasynan san bulaqty sarqyratty. Sol bulaqtardyń bári kelip Aqbulaqty aımalaı aqtarylǵan, aqtarylǵanda aǵyndy kúsheıtken, sýdy tasytqan.

— Al, Kóksegen, sen tezirek kel. Qazir myna bórenelerdi ortadaǵy taǵanǵa jetkizýiń kerek, — dep kópirshiler ber jaqtan aıqaı saldy. Sýdyń eki jaq jıeginen ornatylǵan taǵan aǵashtary sý tasqynyna eregise qabyrǵasyn tósegendeı berik otyrǵan qalpynda sirege ornatypty. Al qala jaq basynan ústine salar bóreneler jarystyra salynyp, ony da shegelep baılap jatqan edi. Orta jerinen qoıylǵan eki taǵan áli nyq otyrmaǵan tárizdi. Ekeýi de shetki taǵan aǵashtardan keri sál kóterińki. Jony shyǵa siresip tur. Asty aýyr bórenemen shegendelip, tórt taǵany sý arnasynyń tabanyna suǵyna otyrǵyzǵan aýyr taǵan myzǵymastaı berik edi. San kópirdi jasap, san taǵandy ornatyp ádis alǵan «Berel» kolhozshylary bul joly qapysyz istedik dep meılinshe bar sheberlikti salǵan.

Kópirdiń qala jaq basynan ústińgi bórenelerdi salyp bolyp, taǵy bir taǵanyna kópirshiler bórene salýǵa bet aldy. Qabaqtaǵy bórenelerden tórt kisi bir bóreneni alyp aǵynǵa tústi. Eń aldynda bóreneniń basyn ıyǵyna kóldeneńdete salyp Mánesh umtyla aıaǵyn ilgeri sala bergende, burqyraǵan úlken aq tolqyn kelip uıtqı uryp jiberdi. Máneshke jalǵasa bóreneniń basyn ıyǵyna qatar qoıyp kele jatqan Jaqı ekeýi de basynan tolqyn jaly asyp sýǵa kómilip ketti.

— Qap, ormaǵa tústi, bóreneni jiberme, — dep Sálim bastaǵan arttaǵylar sýǵa qarǵyp-qarǵyp túse qaldy. Jabyla ustaǵan bórene artqy eki jigitpen júgirip kelgenderdiń qolynda qalyp, Mánesh pen Jaqı súńgip baryp anadaı jerden sý betine maltyp shyǵa keldi. Ekeýi de shıraq, shapshańdyqpen qarsy júrip, sýdyń jıegine shyqty. Osy sáttegi barlyq jantalasty kórip, atymen maltyp jete almaı kele jatqan Kóksegen kók atty tebinip umtyla júzdirdi.

— Tez jet, neǵyp júre almaı kelesiń, — degen Sálimniń daýsy qulaǵyna estiler-estilmes emis-emis shalynǵan Kóksegen kók attyń shoqtyǵyna qarshyǵasha quntıyp kópirshilerge qarsy maltydy. Aq buıra tolqyn ańdaǵan, aptyqqan ekpinmen urylyp artqy jaǵyn bursa da, basyn joǵary ustap kók at órge qaraı jantaıa, yqqa qaraı kólbep, tolqynǵa qarsy maltyp, kópirdiń joǵarǵy jaǵymen týra saldy.

— Órge tart kópir yǵyna túspe, onda ormaǵa túsesiń, tolqyn tipti jaman soǵady, — dep Sálim Kóksegenge bezek qaqty. Sonsha bolmady, kók atpen Kóksegen maltyp otyryp kópirdiń joǵarǵy jaǵynan kelip bórene ustap turǵandardyń qasynan shyqty.

— Káne, Kóksegen, beri taıa, — desip jigitter kók atpen ekeýin asyǵyp tosady.

Jańaǵy ózderiń túsken jer orma, men ol jermen barmaımyn, qıastaı bereıin, bóreneni maǵan bir berip kórińder, jetetin myqtap taqtyńdar ma? — dep Kóksegen qıystaı júzdirdi.

— Ras myna jerden saqtan, onyń durys. Biz ıyqqa salyp saýmalap turamyz. Jetek arqany myqty — dep jigitter bóreneni daıyndap, Kóksegenniń jetýin kútip tur.

— Endeshe, berińder basyn, — dep Kóksegen jetekke umtyldy.

Ortadaǵy taǵannyń ústinde otyrǵan Ábil men Qojash: — tez ákelińder, sý myna taǵannyń astyn orlap bara jatqan tárizdi, — dep aıqaılady.

— Mine, ádis jańa tabyldy, — dep Sálim ózi bóreneni kóterisip Kóksegenniń qolyna jetekti myqtap ustatty. Kók atpen omyraýlap kele bórenege janasa berip, arqandy alyp Kóksegen taǵanǵa qaraı júzdire jóneldi. Aldyńǵy aıaǵy Máneshter túsken ormaǵa lyq etip túsip ketken kók at sýǵa kúp etip kómilip baryp, maltı bastady. Arqannan aırylmaı atynyń basyn kótere qamtı ustaǵan Kóksegen aǵynǵa qarsy júzbek boldy. Ondaǵy oıy taǵannyń yǵyna túspeı syrt jatynan kelip, Qojashtarǵa arqandy berý edi. Kóksegenniń osy oıyn taqymynan sezgendeı kók at basyn joǵary alyp aǵynǵa qarsy maltydy. Lyp etip jetip qalǵan Kóksegenniń qol aıqasar jerden qıystatpaı arqandy ilip alýǵa Qojash ta taǵan ústinde bar kúshin jınap kútip tur. Bir qolynda attyń tizgini, bir qolynda arqan taqymyn kók attyń ornyqty shoqtyǵyna qamtı qysyp Kóksegen:

— Al, Qojash aǵa, — dep arqandy sermegenshe kók atty aptyǵyp kelgen bir úlken tolqyn taǵanǵa ákelip uryp jiberdi. Attyń basynan sý asyp, taǵannyń astyna kire sýǵa kómilip ketti. Osy sátte Kóksegen mysyqtaı epti shapshańdyqpen taǵannyń ústine yrǵyp kep qaldy. Kóksegenniń alǵashqy sermegende qolynan arqan ushyn ilip alǵan Qojash sátte bolǵan ýaqıǵany ajyrata almaı, tek « Kóksegen!» degennen basqa týk aıta alǵan joq. Tek taǵanǵa jarmasa tyrmysyp shyǵa kelgen Kóksegendi ǵana kórdi.

— Kók at kórinbeı ketti, jazym bolmasa ıgi edi, — degen Ábildiń úni shyqqanda, taǵannyń yq jaǵynan edáýir jerde baryp kók attyń sý astynda bulqynǵandaı bir aıaǵy, qabyrǵalyǵy qylt etti. Bóreneni kóterip saýmalap berip turǵan jigitterden Mánesh qarǵyp túsip kók atqa qaraı maltı jóneldi.

— Ana at tizginine oraldy, basyn kótere almady, janýar sýǵa ketti-aý, — degen daýystar shyqqan kezde Kóksegen de taǵan ústinen sýǵa lyp etip túsip, sý aǵynyna domalana maltı jóneldi. Tolqynmen dóńbekshigendeı kók at jóndele almaı aǵyp barady. Mánesh kelip kók attyń qasyna janasa berip, basynan júgenin sypyrmaq boldy. Attyń jan talasqan serpininen qorǵanyp keıin serpildi. Kóksegen de tolqynmen alysa janqıarlyq etkendeı dóńbekshigen kók attyń janyna jete bergende Mánesh:— «keıin shegin, óziń sýǵa ketesiń» dep aıqaı saldy. Sáti túskende júgenniń jelkeligi úzilip, at basyn kóterip aldy.

Kók attyń basy sýdyń betine qylt etip shyǵa keldi. Ólim shyrmaýynan ómir aspanyna yrshyp shyqqandaı jelbezegimen sýdy qaq jara dem alyp, at túzele qyrǵa qaraı maltydy. Attyń quıryǵyna qoly tıgen Mánesh:

— Al, Kóksegen, qyrǵa qaraı qıysta, menen usta, — dep, dybys berdi. Kóksegen de Máneshten jabysa ustap maltyp qyrǵa shyqty.

— Apyrmaı, Kóksegen! Kók atqa shyn joldastyq istediń. Óziń sýdan qoryqpaısyń-aý, tipti. Attan buryn senen shoshyndyq, — dep Sálim sýdan shyqqan Kóksegen men Máneshke júgirip keldi. Kóksegen jetkizip bergen arqanmen bóreneni taǵanǵa jetkizip tósegen Qojashtar, qalǵan bóreneni qatarlastyra jetektep kópirdiń eki taǵanyn jalǵastyryp ornatyp jatty,

IV

Kópir ornatyp, ótkel jumysy biryńǵaılandy. Egin jalpaǵynan býyryldanyp, pisip qaldy. Mashınany, oraq jabdyǵyn kún-tún demeı ázirlep jatqan jurtshylyq, asa bir qýanyshty kúnin kútkendeı bári jarysa qımyldaıdy. Ásirese, kolhoz bastyǵy Sadýaqas, agronom Nurıla, egin brıgadıri Qobaı qyrmandy daıyndatyp, stan basynan ketpeıdi.

— Bul jerge kombaın kele almaıdy, jeri Altaıdyń bıik beldeýi. Osynyń qıyndyǵynan áli elektr stansıasyn da salyp bolǵanymyz joq. Shetkeriliktiń aty shetkerilik, ortalyqtan óte alys. Barlyq is qıynǵa túsedi, — dep Sadýaqas, egin basý mashınasyn kerip júrgizip baıqap jatqan Qobaıdyń qasyna keldi.

— Myna egindi aman-esen oryp alyp, bir bel asalyqshy. Osy aıtyp turǵanyńnyń bári tap osy jerge ornaıdy. Kombaınmen oratyn egin saǵan qashan bitip edi. Úıińniń irgesinen shyqqan egindi kórseń, bıyl ǵana kórip otyrsyń. Onda da Nurılanyń eńbegi. Kombaındy myna sıaqty ólke boıy túgil, ana taýǵa da júrgizetin etip jasaıdy, bizdiń sheberler, — degen Qobaıdyń sózin esitkende, Kóksegen, bári qazir ornaǵandaı qýanyp ketti.

— Ata, olar qashan keledi? — dep Qobaıǵa taıana jymyńdap qasyna keldi.

— Ia, erteń keledi. Bularǵa bári qolma-qol ornaı qoıatyndaı bolady, — dep Sadýaqas áldeneden terisi tarylyp, kúıgelektenip tur. Nurıla unatsa men erteń eginge mashına júrgizsek deımin, — dep Sadýaqas, temekisin orap qomaǵaılana tartyp biraz únsiz turdy.

— Nurıla baǵana kórip áli de bir-eki kún kútemiz, jaýynnan ba, áli dáni shıraǵan joq, — dep ketti. Al óziniń jazýyna qaraǵanda, esepti kúni tolypty, — degen Qobaıdyń sózin Sadýaqas ile tura qalyp:

— Ózi dál neshe kún dep edi, jetpis eki me, joq jetpis tórt pe, — dep óz qoınyndaǵy dápterin alyp qaraı bastady.

— Myna eginderin tek aman alǵyzsyn, ózi orýǵa kelip qalǵan tárizdi, — dep Jángúdeı artyna bóktergen qasqyrynyń terisin shubalta kelip, mashınanyń qasyna tura qaldy.

— E, mergen maılanǵan eken. Mynaý anadaǵy aıý jemtigine qurǵan qaqpanyńa túsken be? — dep Qobaı men Sadýaqas jarysa suraı kele, qasqyrdyń terisin qarasyp jatty.

Oqýsyz adam aıaǵynyń astyndaǵy asyldy kórmeıdi eken ǵoı. «Osy ólkege bıdaı shyqpaıdy, shyqsa pispeıdi» dep buryn bul jerge bir dán seppeıtin edi. Nurılanyń bıdaıy ásem-aq bolyp shyǵypty. Estýim osy bıdaıdyń tuqymyn ózi ósiripti ǵoı. Áıteýir maqtanbasa ákesi aıtyp edi. Bul ózi birneshe jyl Qalba jaqta agronom bolypty ǵoı, sonda júrgende osy Altaı órine ósetin bıdaı tuqymyn izdestirip, ózi iriktep alypty. Jyldaǵy eginnen erte pisip shyqqan bastaryn terip masaqtap sonan jınaǵan deıdi. Agronomyń bıdaıdy malsha tústeıtin, tuqym-tuqymǵa bóletin kórinedi ǵoı, — dep Jángúdeı eginge kóńili tola qýanyshyn da, egin jaıynda estip-bilgenin de aıtyp jatty.

— Ol ras, ana jyldar ákesi baryp qaıtyp, úıge kele qoımady dep júrgende osy bıdaıdyń tuqymyn iriktep, «aýylǵa barsam, qur qol barmaımyn dep osy tuqymdy ala kelem dep júripti ǵoı, — dep Sadýaqas Jángúdeıdiń sózin qostaı, Nurıla jónindegi óz bilgenin o da aıtty.

— Aǵa, myna alǵanyń sol aıýdy jegen qasqyrdyń ózi me eken? — dep Kóksegen aıýdy jegen ańnyń anyǵyn bilgisi kelip, suraı ketti.

— Balalyq-aı, Jángúdeı qaı qasqyrǵa aıýyn qoldan qyzylǵa baılapty. Qaqpanǵa túsken qan túrtken qasqyr da, — dep Sadýaqas, eleýsizdeý sóılep qoıa saldy.

Alǵan qasqyryn jáı qasqyr emes, aıý jegen syrttan degisi kelip, ań jaıy sóz bolǵanda kóterilip ketetin Jángúdeı:

— Sadýaqas, sen ıt pen qasqyrdy birinen birin ajyrata alasyń ba? Myna kórip turǵanyń neniń terisi? Bul sýyr jep uıpalaqtanyp júrgen, Shabanbaıdyń kók súmelegi emes, bir keremet qyzyl sholaq. Myna jonyn baıqa, quıryǵyn kór, — dep atynan túsip qasqyryn sheshe bastady.

— Nemene, seniń qaqpanyńa túsken aıý da basqa jerden kelgen syrttan, qasqyr da syrttan. Ylǵı syrttannyń bári seniń qaqpanyńdy izdep shyqqan ba eken, qonystarynan, — dep Sadýaqas, Jángúdeıdiń álgi sózine shamdanaıyn dedi.

— İzdep shyqpaıdy, izin tapsań, kezdesedi. Qurýyn bilseń, qaqpanyńdy basady.

— Mergen-aý, sen Biteýge shyǵyp qaqpan quryp, tún qatyp júrsiń. Myna Oısýdyń basyndaǵy bizdiń araǵa aıýlar kúnde keletin kórinedi. Qusaıynnyń bes shelek balyn jep ketipti. Aıý da Qusaıynnyń qartaıǵanyn bilse kerek. Baıaǵy jas kúni bolsa Qoqań pyshaǵymen aıqasyp kórer edi. Jángúdeı kelsin dep sálem aıtypty, — dep Qobaı ekeýiniń sózin bólip, áńgimeni basqa jaqqa aýdardy.

— Balǵa bir dándese, ol endi shyqpaıdy. Oǵan myna bastyq ózi barady da. Bal syrany osy ishedi. Eń bolmasa aıýdan qorǵap ishsin, — dep Jangúdeı baǵanaǵydaı emes, ózin shaqyrypty degenge óńi jylyp, qaljyńdaı sóıledi.

— Táıir-aı, kisi qunttap artyna túspeıdi ǵoı, áıtpese aıýdyń alýyn bir senen basqa kisiniń qolynan kelmeıtindeı sóıleısiń. Qaqpanǵa túsken bir-eki aıýdy alǵanda, jolbarys soqqandaı bolasyń, — dep Sadýaqas ózin kemittirgisi kelmeı, Jángúdeı sózin basa jastap, Qobaıǵa qarady.

— Jolbarys aıýdan myqty emes. Biraq, júrekti ǵoı. Jáne qandaı shapshań, biz Qıyr Shyǵysta jolbarystyń talaıyna kezdestik. Jolbarys adamǵa aıýdan álde qaıda qaýipti. Ol adamdy ári epti ańdıdy, — dep Qobaı óziniń áskerde bolǵan ómirin esine ala, alys atyrapqa qarady. Batqan kúnniń aqtańdaǵy batys jaqtaǵy Altaı taýlaryn aspandatyp, jotalarynan atoı bergen batyrdaı ereýildep turatyn qaraǵaılaryn ańdatyp ińir jaryǵy jer baýyrlady. Kóz baılana jumystaryn toqtatyp, stan basyndaǵy úıge qaraı bet alyp kele jatqan kisilerdi kórip, Sadýaqas, Qobaı, Jángúdeıler de solaı qaraı júre sóılesip keledi. Jángúdeıdiń jýan jaryq qaryn kók atyna minip alǵan Kóksegen, ózin bir qasqyr bóktergen úlken kisimsinip jan-jaǵyna qarap qoıady. Ondaǵysy, qos jaqtan Óteshter kórinse, maqtanbaq. Biraq qurbylarynan eshqaısysy kezdespedi.

Stan úıiniń aldyndaǵy bórenelerdiń ústinde otyrǵan Mánesh, Musa, Nurılalar jabyrlaı amandasyp, Jángúdeıdiń qasqyryn sóz qyla turyp, ustap kórisip, bireýi «ózi bir kókjal eken», bireýi «degen qyzyl sholaq» desip jatty.

Ań jaıynan sóz qozǵalǵanda Qobaı shyǵystaǵy ózi kórgen bir áńgimesin bastap ketti. Qobaı ózi áskerde jeti jyl júrip, byltyr ǵana qaıtqan. Basynda áskerge alynǵan jyly Qıyr Shyǵystaǵy shekara áskerinde bolyp, odan Batystaǵy maıdanda bolyp, Berlınge deıin baryp qaıtqan ofıser. Qazirde «Berel» kolhozynyń egin brıgadıri. Ózi sabyrly, kórgen-bilgenin umytpaı, ádemilep aıtatyn, tili de oramdy bolatyn.

Syrtynan qaraǵanda, Qobaıdyń súıegi alasalaý tárizdenetin, biraq ıyqty, julyn tutasy tutasyp kelgen keýdeli, qabaǵy shyǵyńqy, qoı kózi kisige qaraǵanda, arjaq-berjaǵyńnan ótip ketetindeı ajarly edi. Al, áńgime aıtarda aldyndaǵy kisige qadala qarap, oılanyp sóıleı jóneletin. Áńgimeni taıaý otyryp, tyńdatysy kelip qarsy aldynan otyrǵan Kóksegen ózine Qobaıdyń kózi túskende, qozǵalyp qaıta qyryndap otyrdy.

— Ia, Shyǵys ormany, adam men azýly ańdardyń tek syrttandary ǵana jortatyn erler uıasy tárizdi. Onyń dúm qaraǵaıynyń alańdarynda atan túıeniń tabanyndaı badyraıta basylǵan iz jatady. Ol orman alańynda alańsyz jortatyn tákáppar arlan jolbarystyń izi bolady. Bul iz orman jortýshylaryn ańdyǵan jaýyngerlerge, adam syrttany alyptarǵa tanys iz. Olar ondaı alańdarǵa kezdeskende, izdi qarap jiberip, qashan basylǵanyn, qansha jastaǵy jolbarys ekenin bile qoıady. İle ańdıdy. Jolbarysty aldynan emes, artynan tosady. Áıtpese jolbarys ózderin mert qylady.

Shyǵys ormandarda biz turǵaly jyldan asyp ketti. Talaı jynys ormandy aralap iz kestik. Talaı jolbarys syrttanynyń tabany tıgen qumaıt alańda otyryp, jolbaryspen kezdesýdi qıaldadyq. Biz, árıne, ań qýǵan mergen emespiz, biraq ańdar ǵana jortatyn jumbaq alańdy, bekinis túbekterdi tintý bizdiń mindetimiz.

— Dúleı, únsiz ormannyń ishine túsken iz bizge syrlas tárizdi. Bizdiń ańdıtynymyz, jolbarys emes, adam jyrtqyshynyń izin kesemiz. Biz bir jazda manevrge shyǵyp dúleı ormannyń ishinde jattyq. Onda burynnan salynǵan jalǵyz úı bar. Ol shekarashylardyń manevrde jatatyn orny. Bul úıdiń jan-jaǵyn qorshaǵan, aspanmen tildesken qaraǵaı men kári emender. Úıden biraz jerde aǵyny astyna tartyp, shyraılanyp jatatyn tuńǵıyq tereń kól. Aınalasy túıe kórinbeıtin samsaǵan bıik qamys.

Bizdiń ol jerge kelip oınap jatqanymyzǵa birneshe kún boldy. Kúndiz-túni kezekpen kúzette turyp, oıyn kezinde qaı-qaıdaǵy dúmge kirip ketemiz, keıde orman ishinen iz kesemiz. Tankymen jynys ormandy bytyrlatyp qaq jara júrip etemiz. Birneshe kúndeı jaýyn bas aldyrmaı, Shyǵys ormanyn basqan qalyń bult ashylmaı qoıdy.

— Myna jaýyn endi oktábr bitpeı toqtalmaıdy, óstip túnerip quıady da turady. Jolbarystyń azyq ańdyp kóp jortatyn kezi de osy aılar bolady, — dep Syzov bizge aıtyp qoıady. Shyǵys ormanynyń syryn jattaǵan jigit edi.

Jaýyn ashylyp bir kúni taty júriske shyqtyq. Úsh tankpen dúm qaraǵaıdyń ishin qaq jara júrip kelemiz, aspan záýlim kári qaraǵaılar, keı jerde qartaıyp qulap kúl bolyp ketken boılary úgilip untaq bolyp ta jatady.

Úsh tankynyń úsheýi de biriniń artynan biri tizile júrip, kele jattyq. Biraz júrgen soń, komandır toqtatý habaryn berdi.

— Myna aldymyz qalyń qopaly kól, mynaý jarlaýlanǵan qalyń qamys, myna jatqan jolbarys izi. Al sol jolbarys qazir osynda bolýǵa múmkin. Tankilerińdi qamyspen búrkeńder, — dedi.

Joldasymmen ekeýmiz tankimizdi qamyspen búrkep qoıyp, lúkten qarap otyrdyq. Bizdiń kútkenimiz, jolbarystyń qamystan shyǵa kelgen sýyq kórinisi jáne ister qaıraty. Álden ýaqytta bıik qamys jel úıirgendeı teńselip, bulan-talan boldy. Bir jerde emes, birneshe jerden qamys ishi teńselip, úıirilip bulqynyp ketkendeı.

Joldasym ekeýmiz demimizdi shyǵarmaı ózimizdi tankige urlap tyǵyp otyrǵan tárizdimiz. Eki kózimizdi qamys ishindegi qozǵalystan almaı batyp otyrmyz. Sonsha bolmady, tebingideı eki qulaǵy salbańdap bir uzyn tumsyq qamys arasynan oqysynan erbeń etip shyta bergendeı bolyp edi, taıaqtaı eki azýy aqsıyp, kózine qaraı qarsy soraıǵan qara sur qabannyń ózi de shyǵa keldi. Onyń búıirinen josyǵan qan shapshyp, jan-jaǵyna atqylap keledi. Qabannyń basy-aıaǵyna kóz júgirtip bolmaı-aq, taıaqtaı uzyn murttary tikireıgen, ottaı jaınaǵan eki úlken kózi jalyndap qamys ishinen oqtaı atylyp bir jolbarys qabannyń oń jaq búıirinen yrshyp tústi. Qaban tońqalańdap tura umtylgansha jolbarys taǵy oqtaı atylyp qabannyń ústine mine túsip, jelkeden qos aıaqtap basyp jibergende, qaban súrinip te ketti, shyńǵyryp ta jiberdi. Qas qaqqansha qyp-qyzyl ala qanǵa boıalǵan qaban qozǵalýǵa shamasy joq, shyńǵyrýy álsireı bastady.

Alysqan jaýyn qanǵa batyryp, jyly qan soqtasyna tumsyǵy ilingen jolbarys qabannyń búlkildek súbesinen aýyzdy salyp jiberip, bir julyp alyp, qylǵyp taǵy da aýyzdy úńgı salyp jatty. Ol qyzyl tumsyq bolǵan kezde: — «al, atyńdar!» degen komandany estidik. Bárimiz qatarynan basyp salǵanda, jolbarys oqtyń ekpinimen jarysa ushqandaı esik pen tórdeı jerge baryp murttaı ushty...

Aýzyn ashyp, aqyraıyp otyrǵan Kóksegen:

— Qobaı aǵa, qaban ólip qaldy ma? — dep uǵynyp otyrǵan áńgimesin áli de qumarlana qaıtalaı surady.

— Qaıtsyn, jolbarys jaıratyp tastaǵan betinde talqany shyǵyp jatty, — dep Qobaı áńgimesin aıaqtata berdi.

Qobaıdyń kózi kúlimdep, áńgimesi elge unaǵandaı bolǵanyna kóńildenip az otyrdy. — Men ózim tap sol sıaqty úlken ańdy kórgenim joq. Shirkindi qos ókpesinen myltyqtyń qaraýylyna dál qoıyp qapysyz atyp jibergenim áli esimde. Óz qolyma sol jerde ózim bir súısindim, biraq jalǵyz meniń oǵym emes-ti, qatarynan atylǵan tórt myltyqtyń oǵynan boı bermesten áýdem jerge baryp jyǵylǵan jolbarys qaıraty meni odan da súısindirdi.

Jolbarys baryp jyǵylǵan jerinen birneshe ret basyn kóterip súıretile umtyldy. Biraq tórt jerden tıgen oq odan ári qaırat etýine murshasyn keltirmedi. Komandır tankiden qarǵyp túsip, qabannyń azýyn ustap júzin kórip, «Qabannyń denesi sýynbaı turyp myna tispen saqal qyryp alýǵa bolady, kórińdershi» dep kúlip, eki azýyn eki jaýyngerge sýyrtyp alǵyzdy.

Jolbarys pen qabandy qatarynan tankige salyp alyp, bekin úıge kelgende sáske kóterilip, orman ishiniń salqyn aýasy azdap jylynaıyn dedi.

«Shirkin shyǵys ormanyndaǵy jolbarys adamdy ańdyǵanda qarańǵy túnde torıdy. Esebin tapsa kózge túspeı syrtynan alyp qashady. Al kózge kózi tússe batpaıdy, adamnan ımenedi», — dep Qobaı ózi kórgen batyr ańnyń jaıyn aıtyp shyqty.

Qobaı áńgimesin aıtyp bolyp, jan-jaǵyna qaraǵanda, ańyra qarap qalǵan jurttyń ishinde, Jángúdeı kúlimdep:

— Shirkin-aı, tanki deımisiń, sol mashınamen aıý ańdyr ma edi. Aıý ondaı nárseni kórse qashpaıdy, órbıip aldyńǵy eki aıaǵyn kóterip túre keledi. Jekpe-jekke shyqqandaı qasqıyp turady ǵoı, sonda tankimen keýdesinen qaǵa basyp ótse. Aıý burylý, aıla qylý degendi bile me, qandaı olaq, — dep ózi biletin aıý syryn aıtyp qalady.

Ózi áli betpe-bet kezdesip kórmegen aıý, jolbarys sıaqty iri, azýly ańdardyń qaıratyn, ádisin esitip Kóksegen, tańdana Jángúdeı men Qobaıdyń betine kezekpe-kezek qarap, oılanyp otyr.

— Al, sonymen, qaryndasym, eginge mashınany qashan júrgizemiz. Aman-esen bir oryp alǵansha janym jaı tabatyn emes, — dep Sadýaqas Nurılaǵa qarady.

Men ákemnen suraǵanymda, bul beldeýge boz qyraý eń erte túskeni byltyr eken ǵoı. Sonda eskishe avgýstyń úshi kúni qalyń bozqyraý boldy deıdi. Buǵan qaraǵanda, bizdiń bıdaıymyz, bozqyraýǵa ilikpes deımin. Búgin, myna Saqaty jaq shettegi on gektarǵa tuqym shashylǵanǵa jetpis úsh kún. Áli de dáni ýyzdaý eken, ony jaýynnan kórem. Eń sońǵy ekken myna Quıǵanǵa túser jerdegi ańyz. Oǵan da alpys toǵyz kún boldy. Erteńgi kúndi bıdaıdyń sabaqta turýyna berip,

Búrsigúni bastarsyzdar. Mashına, kólik, kisiler daıyn ba? dep Núrıla Sadýaqasqa qarap jaýap kútti.

— Eginniń orý mashınasy túgil, basý mashınasyn da daıyndap qoıdyq. Myna otyrǵan Kóksegenderge al, mashınaǵa min! — dese, qazirde daıyn, — dep ol Kóksegenge qarap kúldi.

— Aǵaı, osy meniń kók atym anada sýǵa jyǵylǵanda, bir jeri aýyrsynsa kerek, oń jaq aldyńǵy aıaǵyn, az qoltaýlap basady. Eger búrsigúnge deıin jazylmasa, mashınany tarta almas, onda maǵan sary atty ber, jaraı ma? Áıtpese Ótesh menen ozyp ketedi. Onyń qos qońyr aty myqty-aq, — dep Kóksegen ózin aýyzǵa alǵanǵa kóńilindegi bir tilegin aıta qoıdy.

Bul ińirdegi kishkene bas qosý osymen aıaqtalyp, Sadýaqas, Nurıla, Mánesh, Qobaı, Jángúdeıler aýylǵa qaraı júrdi.

— Aıý kúnde keletin bolyp alypty, kolhozdyń ańǵa qoıǵan mergeni — siz, Qusaıynnyń omartasyna baryp, ańdyp kórseńiz durys bolar, — dep Sadýaqas Jángúdeıge qarady.

— Ol jerden qaqpan qurýǵa bolmaıdy, myltyqpen týra jekpe-jekke saılanyp barý kerek, — dep Jángúdeı, barýǵa moıyndap, úıine qaraı buryldy.

V

Pishen oraǵy bastalysymen, Kókbuzaý ólkesine shópke ketken balasyn Kelgembaı kópten beri kórgen joq-ty. Jalǵyz balasyn saǵynǵan ata meıirimi aǵyl-tegil aqtarylǵandaı, balasynyń ústine túse, qaıta-qaıta aınalyp-tolǵanyp otyr.

— Seniń endi azamat bolǵanyń, kúnim, er qara bolyp el qatarynda, eńbekte boldyń, — dep balasyn maqtan etkendeı jymyńdap az otyrdy.

Ákesiniń meıirban, aqkóńil minezine erkelene balqysa da, Kóksegen ózin asa kishkene bala kórip «el qatarynda er qara» degen sózine ishteı namys etkendeı boldy. Men osynsha áli buǵanam bekimegen, tipti nasharmyn ba, dep ezine ózi kez jiberdi. «Joq, men ózim qatarly balanyń bárinen de qaırattymyn» dep ózin bir alyp kúshtiń ıesi etip maqtan etkisi keledi.

Balasyna saqtaǵan irimshik, qaımaq, tátti-dámdi tamaqtaryn mol-mol ákelip, Dúrıa jeńgeı myrza qolyn burynǵydan da basa jumsady. Úı ishiniń máre-sáre qýanyshy ińir boıyna sozylyp birsypyra otyrdy. Kóksegen ózi pishende júrgendegi úıine kelgen gazetterdi, pıoner jýrnalyn qarap biraz áńgimelerin ákesine de oqyp berdi. «Qulyn, buzaý, laq» degen qysqa áńgimelerge Kóksegen qyzyǵa oqyp otyryp:

— Osy, áke, meniń qońyr qodyǵym ábden jazyldy ma, ezi úıirine erip ketti me, áli de jeke jaıyla ma? — dep surady.

Seniń qońyr qodyǵyń kóbinese jekerek júredi. Qazir kórseń tanymaısyń, múıizi tamasha bolyp ósip keledi. Al aıaǵy ábden jazyldy. Basqalardaı ol óte taty emes, men keıde atymnan túsip qasyna baryp, qol kótersem turady. Arqasyn qasyp, aıatyn kórip anada bir tuıaǵyn jonyp jiberdim. Ózi kúbideı bolyp toıyp semirdi, — degen Kelgembaıdyń sózi aıaqtalǵanda Kóksegen qýanyp ketti,

— Ózi ustata ma?

— Ustatady.

— Qaı óriste?

— Naızatas órisinde. Ózi ázir qolǵa úıir, baqtashyny qara tartady. Osy taıaý óristen ári ketpeıdi. Al enesi Qosqońyrdaǵy tobynda, oǵan jolamaıdy. Qystaı qolda turdy ǵoı, enesin umytqan da shyǵar, — dep Kelgembaı qońyr qodyqtyń barlyq jaıyn aıtty.

— Onda, men erteń baryp ony ustaımyn, múıizin qasyp, qolǵa úıretem, — dep Kóksegen qońyr qodyqtyń keleshek ómirin qolǵa jaqyndatqysy kelgendeı boldy.

— Qolǵa úıretkende qaıtesiń? Ony úıretip minesiń be? Jegesiń be? — dep Kelgembaı balasyn bir jaǵynan qyzyqtaı, azdap mysqyldap ta kúldi.

— Nesi bar, minsem, úıretip minem. Áke, siz bilmeısiz ǵoı, men kitaptan oqyǵam. Teristik týndyrada turatyn el, buǵy, maraldy minedi, jegedi, saýyn da etedi.

— Ol buǵylar budan tuqymy bólek shytar, men tipti bul tustaǵy elden buǵy, maraldy mindi, jekti degendi estigen emespin. Biz túgil, jeti jurttyń tilin bilgen Poltovskıı de buǵyny jegip, saýyp kórgen joq, — dep Kelgembaı, balasyna moıyndaı qoıǵysy kelmedi.

— Endeshe, men sizge sýretine deıin kórseteıin. Sizdiń Poltovskııińiz jeti jurttyń tili túgil, hat ta tanymaıdy eken ǵoı, selsovettegi arhıvten qoıǵan qolyn kerdim — dep, Kóksegen buǵynyń tobymen shanaǵa jegilgen sýretin salǵan kitabyn kórsetti. — Komı, Týrýhan ólkelerinde, Kamchatka, Iakýtıada ylǵı ǵana buǵy, maraldy ósirip, etin jep, sútin ishedi, ózin jegip, terisin kıim etedi. Kerek bolsa kúrkelerin de buǵynyń terisimen jaýyp baspana etedi.

— Bizdiń jerde mal kóp bolǵandyqtan buǵynyń tek múıizin paıdalanyp, basqa eshbir paıdasyn kórmeımiz, — dep ákesin buǵy jaıynda kóp nársege túsindirdi,

— Kári qoıdyń jasy úlken, isek qoıdyń basy úlken — degen osy-ay, jasy úlken-úlken emes, zamany úlken-aý! Oqymaǵan adamnyń aty oqymaǵan. Biz soqyr adam tárizdimiz, — dep bir qoıyp, Kelgembaı az sóıleıtin toqtaǵysh ádetin istep, moıyndap qaldy.

Ákesiniń sózine Kóksegen maqtanyp, ózi bir kóp bilgen kisimsip, jan-jaǵyna qarady. Balasynyń, ákesine bilmegen nársesin aıtyp otyrǵanyn maqtan etip, Dúrıa da jymyńdap otyrǵan bolatyn. «Qaraǵym, ómirli bol!» dep kúbirlep qana qoıdy, sheshesi...

Erte turǵan Kelgembaıdyń dybysynan sergek jatqan Kóksegen de ornynan ushyp turdy. Kóksegen dalaǵa shyqqanda, jańa kóterilip kele jatqan kún jer betine nur sáýlesin shashyrata, Altaı alabynyń qalǵyp turǵan tabıǵatyn oıatyp jibergen edi. Aınalasy at shaptyrymǵa sozylǵan bıik qashalar, álde qaıda sozylyp, tizbegin, jazbaı qabaqshalardy asyp boı jasyrady. Jasyl shyqqa boıalǵan kók buıra búrli qaraǵaılar, bar syryn ishine jınaǵan jansha, únsiz ǵana jalbyraǵan búrlerin tógiltedi. Kók meńzegen naıza tas bıigi tiginen shanshylǵan asqar jartasyn ereýildetip tuńǵıyq aýyr kóleńkesin áli baýyryna tartqan joq. Kóksegenniń oıy ózi qystaı baǵyp eńbek etken sonaý qońyr qodyǵynda. Ákesi aıtqannan beri ony kórýge qumarlanyp edi.

Ol júgirgen betimen ákesine keldi. Qasha ishindegi kek shalǵynda jaıylyp turǵan atyn Kelgembaı jańa ǵana ustap erttegeli jatqan edi. Onyń ádeti, ala kebeden atqa minip, qashany shalady, buzylǵan jeri joq pa, sýyq iz, suǵanaq aýyzdan aman ba — sholyp qaıtady, taǵylardyń taý qıalaı órgen toptaryn syrttan shólkemdep qarasyǵa esepteıdi. Qasyna kelip balasyna tańdana qarap:

— Tań atpaı nege turdyń! — dedi.

— Ózińmen birge baryp qodyǵymdy kórem...

— Ony qaıdan tabasyń? Ol kóbinese sorǵyshtaı jaıylyp, qaıdaǵy jynys qalyńda júredi, — dep Kelgembaı úıinde qaldyrǵysy keldi.

— Maǵan júretin jeriniń jobasyn kórset, ózim taýyp alam, — dep Kóksegen toqtamady.

Naızatastyń qalyń qaraǵaıly teriskeı betine qaraı az júrip, bir qalyń aǵashty qolatty meńzedi de:

— Kóbinese osy qalyńda júretin, sýdy ana bir saıdan túsetin sarqyramadan ishedi. Ózin men kórmegeli de birsypyra ýaqyt boldy, — dep Kelgembaı, Naızatas bókterin balaqtaı ornatylǵan qashalardy irgeleı, Tazqara bıigine bet aldy.

Ákesinen bólinisimen Kóksegen buta-butanyń ishimen, iz shala joǵary órledi. Aǵash ishiniń kók shalǵynyna túsken shyq áli kóterilgen joq. Josylyp túsken izdi kórip: «bul mańda bar bolsa, izimen taýyp alam, endigi jýsaýynan ergen shyǵar», dep izdep keledi. Sybdyr etken buta, shyr etken orman qustarynyń dybysyna qulaǵy eleńdep, jan-jaǵyna jaltaqtap qaraıdy.

Alýan únmen shyrlaǵan toǵaı jyrshylary, orman qustary birine-biri ún jalǵaǵandaı úzdiksiz saıraıdy. Keıde balqaraǵaıdyń búrin ańdyp shýyldaǵan shaý qarǵalar da tobymen ushyp, qaraǵaıdan qaraǵaıǵa japyrlaı qonady. Keıbir jerden samyrsyn butalaryn teńseltip, áldeneler yrshyp-yrshyp ketedi. Kóksegen oǵan asa tańdanbaıdy, ol qysta qalaı ańdyp atyp alǵan qara qońyr, uzyn quıryǵyn arqasyna tóńkerip, úreılene sekirip júrgen ádemi tıyndy sybdyrynan tanıdy. Óse ber, jetile ber, shekildeýik dánderin shekip alyp saıranda, men de bir kezde senimen oıyn salarmyn degendeı kóńiline toq sanaýda. Kóksegen biraz jer júrdi, ákesi aıtqan tuıyqtan qońyr qodyq túgil basqa buǵylar da kezdespedi. Tipti izi de joq. Naızatastyń shyń jartasyn keýdelep kelip qaıtty. Tastyń qıasyna kelip az otyrdy. Osy jerden ol aınalasyna kóz jiberdi. Biraq qalyń qaraǵaıdyń ıin tirese ósken qalyń salalary eshnárseni boljatpady. Birazdan keıin taty júrdi, endi jartasty órmelemeı, baýyrlaı kóldeneń tartty. Bultsyz ashyq aspanǵa kóterilgen tamyz kúniniń ystyq lebi shyqty kóterip,shópti qurǵata bastady. Endi iz bolmaıdy, tek ústinen shyǵyp qalmasam dep Kóksegen, árbir dybysqa qulaq qoıyp, aıaǵyń ańdap basady. Qarsy aldynan kezdesken kishkene qabaqsha, arjaǵyndaǵy qolatty, shymyldyqtaı jaltartty. «Osy qabaqtyń arjaǵynda jatqan shytar, ne jaıylyp júrgen shyǵar» dep Kóksegen qabaqshaǵa eppen órledi.

Ol aınalasyna jaltaqtaı qarap, aldyna asa bergende, ózine taıaý jerden bir butany sybdyrlata jónelgen iri ańnyń júrisin baıqady. Biraq qarasyn kózi shalmady. Qalyń aǵashtyń qaı jerinen jyp berip ketkenin ańǵara almady. Endi júgire basyp ańnyń júrip ketken jerine kelgende qurǵaq shópti syndyra josylta jónelgen iz jatyr. Ol otyra qalyp izdi qarady. Torpaqtyń izindeı ǵana túsken beder, bir kishkene múkten ǵana anyq kórindi, basqa jerden tek soraby bolmasa, neniń izi ekeni abaılatpady. İzdiń mańdaı jaǵyna qaraı júgire otyryp bir kishkene alańǵa shyǵa kelgende, jaıylyp turǵan kishirek buǵyny kórdi. Kóksegen qozǵalmaı tura qaldy. Ózin daldalaǵan, balapan qaraǵaıǵa súıenip, ańnyń tula boıyna kóz jiberdi. Ózi asyraǵan qodyǵyn, Kóksegen kórgennen-aq tanı ketti. Ásirese, ózi belgi bolsyn dep quıryǵynyń ushyndaǵy qara qylyn short kesip jibergen edi. Onyń ústine, qysta ósken oń jaq múıiziniń bir butaǵy syrtyna qaraı shalqaıa teris ósken bolatyn. Ol osy belgilerin anyqtasymen, qaraǵaıdan shyta: «Qońyr, qońyr» dep dybystap týra júrdi. Oıda-joqta shyta kelgen adamnan úrkip qalǵan ań atyp ketip baryp, dybysty eskergendeı tura qaldy. Kóksegen osy sátte qolyn kóterip, óziniń qysty kúngi ádetin istep, dybystaı taǵy júrdi. Ań asa bezerlenbeı azyraq qozǵalaqtap turyp, yrǵyp taıaýdaǵy bir tasqa shyqty. Kóksegen qolyn kótergen betimen qasyna keldi.

Qystaı qolynan jem berip úıretken Kóksegenniń dybysyn tanyǵandaı eki qulaǵyn aldyna qaraı tigip, eki kózin Kóksegennen almaı biraz turdy. Qansha aıtqanmen zaty taǵy emes pe, tastan túsip, júre berip, artyna qarady. Kóksegen osy kezde jerden julyp alyp, bir ýys ádemi shópti usynyp «Qońyr» dep dybystady. Qolynan jegen shóp pen jemi esine túsken ań, qaıryla jegen shop pen jemi esine túsken soń, qaıyryla qarap turyp qaldy. Kóksegen aqyryn basyp qasyna keldi. Qolyndaǵy shóbin aýzyna berip, úırenshikti arqasyn sıpap múıiziniń túbin qasyp, moınynan qushaqtady. Baǵanaǵydaı emes, úrikkendi qoıyp, qyshyna arqasyn tósep, Qońyr qodyq tura berdi. Kóksegen onyń qysta jaralanyp jazylǵan aıaǵyn sıpap kórdi. «Qońyrym, qońyrym» dep áýkesine qaǵyp, moınynan qushaqtady. Osymen ekeýi biraz turdy. Ákesi aıtsa aıtqandaı, Qońyr qodyq qystygúngiden álde qaıda ósken. Semirgen, aqsaq aıaǵy jetilip, shorlanbaı qalpyna kelipti. Ásirese, jańa butaqtanyp ósip kele jatqan úshinshi sala múıizi sonsha ádemi. Ol áli qataıǵan, pisken múıiz emes, jumsaq, bylqyldaq, qalyń qyrtys tárizdi.

Kóksegen ózin jatyrqamaı ustatqan Qońyr qodyqqa sonsha qyzyqtap qýandy. Ol ótken qysta Qońyr qodyqty alǵashqyda ákesi óńgerip ákelgen túrin esine túsirdi.

Altaı qysy, surapyldana birsypyra ýaqytqa sozylady. Mynaý turǵan záýlim taýlar jel úrlegen qalyn qardyń oınaǵyndaı, tútek basyp kórinbeı ketedi. Ondaı kezde qasha ishindegi buǵylar, yqtasyn saılap, úıýli maıa shópterdiń yǵynda turyp jan saqtaıdy, biraq alaı-túleı boranda keıbir top buǵylar jeldiń ótine kezdesip, kúısizdikke ushyraıdy. Kelgembaıdyń boran kezinde ańdıtyny osyndaı, oppa qarly jartas, jel ótindegi bolady. Adasqan buǵylar bolsa ne yqtasynǵa, úıýli shópke qaıyryp panalatady. Qaqpatasqa ilingen oppada qalǵandaryn arshyp alyp, úıirine qosady.

Osyndaı bir boranda, Kelgembaı myna Naızatastyń jel betin qarap, yqtaǵan buǵylardy shópke qaıyryp jetkizip júrdi, kún keshkirip, úıge qaıtar mezgilde, shetkergi bir jartasty shala shańǵysymen syrǵytyp kele jatqanda, kardan kishkene múıizi ǵana shyǵyp búk túsken kishkene buǵy qodyǵyna kezdesti. Tura qalyp, qardy arshyǵanmen, aıaǵy tasqa ilinip qalypty. Úıirinen bólinip qalýy da sodan bolǵan, qardy tazalap aıaǵyn shyǵaryp alǵanmen, júre alar emes, aıaty qatty aqsaǵan, ózi de ushyp qalypty. Kelgembaı dereý qodyqty ishki sholaq tonyna bólep jiberip, shańǵynyń artqy jaǵyna tańyp alyp, úıine tartty.

Osy keshten bastap Kóksegen Qońyr qodyqtyń kútimin óz qolyna aldy. Oǵan jegizbegen tamaǵy joq. Aıaǵyn emdep ózi jazdy. Jaz shyqqansha qolda bolyp, Qońyr qodyq ábden jazylyp úıirine qosyldy. Ornynan qozǵalmaı jatqan birneshe ýaqytta Kóksegen, qolynan sý, shóp berip, arpa, suly janshyp berip kútti. Birazda Qońyr qodyq, Kóksegen kele jatqanda dybys berip, tamaq dámetip turatyn boldy. Arqasyn tosyp syıpa, múıizin tósep qasy dep, erkelik minez shyǵardy. Mine, sol úıirlik áli de umytylmaǵan. Zaty ań bolǵanmen, momyn buǵynyń jas qodyǵy, kútken qol, jegen jemin umytpaǵan, qulqyn sezimi arqyly, Kóksegenge sonsha úıirlengen edi.

Kóksegenniń osy qodyqty kútip mal etkeni, kolhoz balalary, mektep pıonerleri arasynda kóp úlgi bolyp aıtyldy. Endigi oıy osy qodyqty qolǵa úıretip, qysta jegip baıqaý, biraq ol syryn Kóksegen áli eshkimge aıtqan emes. Álden ýaqytta oralyp Kelgembaı da Kóksegenniń janyna keldi. Qodyǵyn taýyp, qumarynan shyqqan balasyn qýanyshtap, qasyna kelip, attan túsip biraz otyrdy.

— Mynaý ezi ábden qolǵa úıir bolǵan, áli umytpaı júrgenin qara, — dep Kelgembaı tań etkendeı, Qońyr qodyqtyń júre jaıylyp bara jatqan tulǵasyna kóz júgirtti. Osy kezde sáskelikke kóterilgen kúnniń ystyq lebi jalyn atyp, qaraǵaı ishiniń shaıyr ısin burqyratyp jiberdi. İshinen: «Mine, saýlyqtyń emi» dep Kelgembaı taza shaıyr ısin jutyp biraz otyrdy. Birazdan keıin balasyn ertip úılerine kaıtty.

VI

Alǵashqy qar túskende-aq Berel mergenderi tıyn atýǵa shyǵady. Egin, pishen jınalyp, mal qora sıaqty qys qamy aıaqtasymen Qobaı, Plotnıkov Ivan, Musa sıaqty ań qumarlardyń qoly bosaıdy. Úkek taýynyń balqaraǵaıyna aradaı uıalaǵan qalyń tıyn alǵashqy qarda mergenderdiń shabýylyna ushyraıdy. Kóksegen de osy alǵashqy qarda Jángúdeı atasymen birte oqýdan tys kezde tıyn atýǵa eki jyldan beri úzbeı baryp júretin. Bıyl da bararmyn degen talappen, óziniń shańǵysyn daıyndap, myltyǵynyń otyn kóbeıtip, oqtap qoıýǵa oılandy. Ákesiniń etikshilik aspaby turatyn kishkene úıdiń kire berisine súıeýli turǵan shańǵysyn, qar kete súıep qoıǵannan beri Kóksegen qozǵaǵan joq-ty. Myltyǵyn da sonaý pishenge shyǵarda úıdiń qabyrǵasyna ilip ketken-di. Kóksegenniń myltyǵyn da, shańǵysyn da eshkim ornynan qozǵamapty.

Kóksegen aldymen myltyǵyn alyp ishin kórip, qaıyrmasyn alyp qarap, shańyn súrtti. Myltyǵynyń ústinen azdap tamshy atyp tat alypty, ony súrtip ketirdi. Oqtaryn kórip, bytyrasy azaıyp qalǵany jańa esine túsip, ákesine bytyra istetpek boldy. Eski kenep patrontaj da, bir-eki jerinen qıylyp býynýǵa kelmeı qalypty. Ony ózi tigip alýǵa kiristi.

Qara qulamen qaptaǵan kelte ǵana shańǵysy onyń qysqy kóligi. Ol únemi babynda turatyn. Neden olaı bolǵanyn kim bilsin, áıteýir, shańǵy jyldaǵy tamshy tımeıtin jerge qoıylmaı, jaǵdaısyz jerde turyp qalypty. Kóksegen shańǵysyn qolyna alǵanda, syrtyndaǵy qara qulanyń júni býdyrap túse bastady. Ol ne ekenin uqpaı shańǵysyn alyp dalaǵa shyqty. Jańa ǵana sharbaqtardy aralap qaıtqan Kelgembaı atynan túse bere, balasynyń qasyna kelip:

— Mynany jyldaǵy qurǵaq týratyn orynǵa qoımaı, kúıe jepti ǵoı. Endi bul tebýge kelmeıdi, — dep shańǵysyn qolyna alyp qaptaǵan terisin sypyryp tastady.

— Endi men ańǵa qalaı baram, — dep Kóksegen renjı bastady.

— Sen shańǵymen barasyń, búginshe shyda, erteń ózim qaptap berem, — dep Kelgembaı balasyn lezde qýandyra qoıdy.

— Úkektiń jonyna kar túskeli bir jumadaı bolyp qalypty. Jáne «Arshaty», «Orly» kolhozdarynyń mergenderi qaptamaı turǵan sony kezinde baramyn, — dep Jángúdeı Kelgembaı úıine kelgende, Kóksegen de oqýynan kelgeni sol edi.

Meniń bıyl tizem shańǵy teptiretin emes, ózim barmaǵanmen, Kóksegen barady, — dep Kelgembaı, Jángúdeıge óziniń jaıyn aıtty.

— Aǵa, qashan júresiń, demalys erteń, — dep Kóksegen, Jángúdeıdiń júrisin surady.

— Myna qar qalyńyraq túsip, shańǵymen júrýge ilikse, erteń erte shyǵam, baratyn bolsań erteń Úkekte tıyn atamyz, dúısembige qarsy úıde bolamyz, — dep Jángúdeı, júris jobasyn uǵyndyrdy.

Kóksegen júrý qamyna kirise bastady.

— Shańǵysyn, myltyǵyn kesheden beri bilgendeı daıyndap júrgeni ǵoı, qulynym, — dep Darıa balasynyń qýtyńdap júrgen daıyndyǵyn qyzyqtap, qýanyp qoıdy.

Sondaıda kóp sózdi unatpaıtyn Kelgembaı, balasynyń myltyǵyn, oqtaýly patrondaryn, shańǵysyn ákelip kórip, Darıanyń aýyzsha sóz qýanyshyna óziniń ispen qyzyqtaǵan sheberligin kórsetti.

— Qur úıde otyryp «qulynym, pálenim» degen bos sóz sóılegenshe shańǵysyn kúıege jegizbeseń etti, — dep Darıany bir súrindirdi.

Tań ata Jángúdeıdiń esik qaǵýymen Darıa balasyn oıatty. Ózi de sergek jatqan Kóksegen lezde kıinip, Jángúdeımen mergendik saparǵa attandy.

Qara qulamen jańadan jaba qaptaǵan sholaqtaý jalpaq shańǵysyn kıip alǵan Kóksegen aýyldan shyǵa, Jángúdeı aǵasymen jarysa jóneldi. Tanaýyn jıi-jıi tartyp Kóksegen alǵa túsýge umtyla syrǵanaıdy. Órge qarsy órshelene basyp, mosqal, ádisqoı Jángúdeı ozdyrar emes.

Jángúdeıdiń jasy jer ortadan asyp, Kóksegenge shal sıaqtanyp kóringenmen, ol shańǵy tebýde jastardyń kóbine ilestirmeıdi. Kelgembaı ekeýiniń shańǵyǵa aıaǵy tıgende Altaı taýlary aıaq astynda qalady. Kishkene bala kúninen ádettengen júırik shańǵyshylardyń biri bolǵan Jángúdeı Kóksegendi ilestirer emes. Altaı keneresiniń bul tusynda turatyn eldiń kári-jasy demeı, shańǵy tebýge ádettenedi. Óıtkeni ań qýady. Elik, maral, taý teke, kúdir sıaqty qońyr ańdar qaı-qaıdaǵy qıyn taýda bolady. Shańǵymen barmasa ańdý qıyn-aq.

Jalǵyz taýdyń shanshyla bitken sharshy óri, shańǵyshylarǵa shalqaıa túskendeı, barǵan saıyn alystaı beredi. Kún kóterilgenshe qyrqaǵa ilinse, arǵy jer alys bolmas edi. Biraq, qyr qıasy jetkizer emes.

Qar basyp tunjyraǵan Altaı shyńdary meńireý uıqyǵa bólengendeı. Salaly bıik samyrsyn qaraǵaılar, shýdaly atandaı, aıqara jamylǵan búrin selt etkizbeıdi. Jel joq, tymyq taý ishiniń jańa túsken ulpa qaryna jańa jortqan ań izi álde qaıdan kórinip, olar da josylyp jatyr.

Bir qyrqaǵa shyta bere Jángúdeı, aınalasyna kóz jiberdi. Órge qarsy entige kelip tura qalǵan Kóksegen kózi buldyrap ter jaýyp, eshnárseni abaılamady.

— Mynaý kóldeneń ótken izder kúdirdiki ǵoı deımin. Ózi tipti jańa júripti, asa uzamaǵan bolar, — dep Jángúdeı arǵy betke qaraı josyla túsken izge kóz jiberdi. Kúdirdiki degenge qumarlana Kóksegen izge úńile qarap, aǵasyna janasa berdi. Onyń áli de basynan shyqqan teri burqyrap, qulaqshynyn qolyna alyp, buldyraǵan kózin bir súrtip, izge qaıta-qaıta úńile qaraıdy.

— Bul kúdirdiń úıiri onsha alysqa uzamaıdy. Ańdyp kóreıik, sáti tússe atyp alarmyz, — dep Jángúdeı izge túse jyljyp syrǵanaı bastady.

— Aǵa, osynyń ózi anyq kúdirdiń izi me, eliktiki emes pe? — dep Kóksegen, joldan kezdesken kóldeneń izge burylǵandy yńǵaısyzdaý kórip til qatty.

— Joq, eliktiń izi mundaı bolmaıdy. Ol ashaly, adymy alys, mynaý qysqa aıaqty kishkene kúdirdiń izi. Bul saǵan kerek, anyqtap uǵyp al. Kúdir asa uzaǵysh ań emes. Myna qalyń samyrsynnyń múgine jaıylymǵa shyqqan ǵoı, — dep Jángúdeı áziniń iz jónindegi ańdar jaıynan biletin tájirıbesin Kóksegenge aıtyp túsindirdi. Elik pen kúdirdiń izin aıyrmaı ańǵal aıtyp qalǵan olaqtyǵyna uıalǵandaı Kóksegen úndemeı qaldy. Ap-aıqyn jatqan kúdir izin qalaı abaılamady. Tipti, oılanbaı aıta salǵan óziniń jańǵalaqtyǵyna ishinen namystanǵandaı, tuqyra o da ilgeri syrǵydy.

Jalǵyztaý bıiginiń Oısýǵa qaraǵan qıasyn qyrqalap, izge túse ekeýi atyp otyryp qarsy betke kelip shyqty. Qujyrty qyrqalaryna jańa kóterilgen kún sáýlesi taý qıalaryn altyn sáýlege bóledi. Jańada túsken mamyqtaı aq qardy jamylǵan jalbyr búrli samyrsyndar, kún shuǵylasyna bólenip, qyzǵylt reń kıindi. Jańa kóterilgen kúnniń taý qıasyna sebilgen sáýlesin tamashalaǵandaı eki shańǵyshy biraz irkilip turdy. Olar irkileıin dep turǵan joq, izdi ańǵaryp tur. İz osylardyń aldynda kóldeneń jatqan quzdy shatqaldy quldyldaı Oısý ólkesine túre jóneldi. Eńiske zýlap aqqan shańǵynyń syrǵýyna yńǵaılanyp óne boılaryn yqshamdap, belbeýlerin, arqadaǵy alǵan jol jabdyqtaryn bekine baılap aldy.

Aldyna túsken Jángúdeı zyrqyratyp jóneldi. Delbeńdegen kishkene tanaýyn bir tartyp Kóksegen de zyrlatty. Oıǵa qaraı ańqytqan shańǵy juldyzdaı aqty. Aldynan kezdesken bir kóldeneń jartastan Jángúdeı aqqan betimen asyp álde qaıda bir butanyń ishine baryp dik ete tústi.

Sál qıystaý kele jatqan Kóksegen Jángúdeıden qalyspaı aǵyzyp kezikende, bir qalyń qarǵa kómilip ketti. Óziniń qaıda túsip ketkenin ajyrata almady. Kóksegen maltyǵa, tunshyǵa, túzelmek bolǵanmen jóndele alar emes. Bir aıaǵyndaǵy shańǵy aınalyp kóldeneńdep ketken tárizdi. Turaıyn dese jyǵylady, maltyǵady. Umtylsa domalap kep ketedi.

Alasura typyrshyp bir qarmanǵanda onyń qolyna bir buta ilingendeı boldy. Bar qaıratyn jıyp ornynan turmaq boldy. Aıaǵy tirelmeıdi, jyljyp barady. Áli basyn kótere alǵan joq.

Biraq buǵydan aırylmady.

— Ne boldy saǵan, ańdamaısyń ba, sýǵa túsip kete jazdadyń ǵoı, — dep Jángúdeı kelip Kóksegendi qolynan tartyp, ornynan turǵyzdy. Basy qar-qar bolyp Kóksegen túregeldi. Kishkene tanaýynyń ishine deıin qar kirip ketipti. Basyndaǵy qulaqshyny baýy úzilip, qardyń astynda qalyp qoıypty. Bet-aýzyna jabysqan qardy jeńimen bir súrtip jiberip, Kóksegen aıatynyń astyna qarady. Ózderi turǵan jartas kemeriniń oıy qaraýytyp áreń kórindi. Tastan tasqa uryp yrshyp jatqan sý osy jartastyń baýyryn keýlep ketip jatyr.

Kóksegen jańa ǵana túsindi. Álgi jantalasta qolyna ilingen bir túp tasjarǵan, ózin ajaldan alyp qalǵan. Myna qabaqta bir syrǵyp ketse, anaý aǵynǵa túsedi. Ne bolady? Ómirdiń qaýipti jaǵynan góri qyzyqty jaǵyn oılaýdy jaqsy kóretin Kóksegen álgi bir sátte bolǵan qaterdi oıyna túsirgisi kelmedi.

Jemisi joq, óne boıy ótkir tikenek, túri kóriksiz tasjarǵandy, Kóksegen buryn tasta turǵanyn kórip jek kóretin. Júrgen-turǵan kisiniń ústin jyrtyp, bosqa ósip turǵan bir paıdasyz ósimdik dep oılaıtyn. Tap osy sátte, árbir ósimdik ómirge paıdaly, tetigin bilse kerekti, dedi ishinen. Ózi úshin óspegenmen, bir qaterli sátte qolyna ilinip, ózin qaterden alyp qalǵan bir túp tasjarǵan oǵan myna qulamaǵa bitken ómir tıanaǵy tárizdendi.

— Endi uzamaıdy, jan-jaǵyńa qaraı otyr, — dedi Jángúdeı Kóksegenge. Ózi kúdir iziniń bir butadan óter jerine kelip tura qalady. — Kel, Kóksegen, myna ıisti qarashy, jańa ǵana sarypty, — dep Jángúdeı bógelip tura qaldy.

— Aǵa, ózi jupar ańqıdy ǵoı, netken tamasha ıis.

— Kúdirdiń bar qasıeti osy jupary. Mynaý erkeginiń toqtap saryǵan jeri. Bul ıis, tek erkek kúdirde bolady. Al, osy izden aırylmaıyq, — dep Jángúdeı izben aıdaı jóneldi. Álgi ıis murnynan ketkenshe Kóksegen san alýan oılarǵa túsip, o da Jángúdeıden qalmaı syrǵytyp keledi.

Jántúdeı bir top qaraǵaıdyń ishine kire Kóksegenge qolyn sermep tura qalyp, moınynan myltyǵyn julyp aldy. Kóksegen de myltyǵyn alyp yńǵaılandy, biraq eshnárseni kórgen joq. Osy sátte qolymen únsiz belgi berip Jángúdeı, bir jýan qaraǵaıǵa jabysa, myltyǵymen oqtala berdi. Kóksegen de bir qaraǵaıǵa jabysa Jángúdeıdiń qımylyn baǵyp, entigin basa almaı alqynyp tur.

Qadala kózdep turǵan betinen qolyn túsirip Jángúdeı Kóksegenge qolyn sermep ym qaqty. Ata ámirin kútip áli eshnárseni uqpaǵan jas ańshy lyp etip syrǵyp qasyna keldi.

— Sen kórdiń be, eki kúdir dál áne bir shoq balapan qaraǵaıdyń túbinen atyp turyp ári ketti. Sirá, bizdi baıqap qaldy bilem. Atýǵa ilinbegeni, endi ol asa uzamaıdy, ekeýimiz eki bólinelik. Sen myna bir jylǵamen ana qalyń qaraǵaıǵa baryp, arǵy qabaqshaǵa shyq. Myna kúdirdiń órgen izimen, qaraǵaıdyń ishin aralaı, artyna túseıin, — dep Jángúdeı júrýge yńǵaılandy.

— Aǵa, kezdesip qalsa, ataıyn ba? — dep Kóksegen aǵasynan aqyl kútti.

— Baıqap at, bosqa alystan atyp shoshytpa, — dep Jángúdeı qysqa ǵana til qatyp, tez jónel dep qolyn sermedi.

Kóksegen Jángúdeı aıtqan qabaqshaǵa shyqqan kezde, Jángúdeı ketken qalyń qaraǵaıdyń ishinen burq etken kók tútinmen aralas myltyq úni tars etti. Bir emes, eki atyldy. Sonsha bolmady, óziniń art jaǵynan, ker jaǵal bir ań zý etip óte shyqty. Bas-aıaǵyn abaılaýǵa Kóksegenniń shamasy kelmedi, tek zý ete túsken qarasyn ǵana kózi shaldy. Sonsha bolmady «Kóksegen!» degen aǵasynyn zor daýsy aınalany jańǵyryqtyra sańq ete tústi. Aǵa dybysy shyqqan jaqqa qarap edi, syrǵytyp baýyzdalyp jatqan tip-tik qana, jumyr kishkene qońyr múıizdi ker jaǵal taǵyny kórdi.

Mine, kúdirińiz,- janýar ańqaý bolady, shoshynyp tursa da oryndarynan uzamapty, uzamaı-aq aldymnan kez bola ketkeni, — dep Jángúdeı kóńili jadyrap, Kóksegenge maqtana qarap. — Saǵan men qyzyq kórseteıin, beri kel, — dep kúdirdiń burtıyp turǵan baýryndaǵy úrpin kórsetti. Úrpinen ańqyp turǵan jupar ıisi aınalaǵa hosh ıis jaıyp, muryndy jarady.

Jańa saǵan kórsetip edim ǵoı, kúdirdiń saryǵan jerin, sol ıis osy úripten shyǵady. Bul kúdir tek osy Altaı keneresinde ǵana bar. Myna jupary ete qadirli, budan dári de jasaıdy, — dep Jángúdeı kúdirdiń terisin irep, úrpin oıyp alýǵa kiristi. Jon júni elikke uqsas qylshyq jún, qońyr jaǵal aıaǵy jińishke syıda ǵana ań. Kóksegen qadala qarap kep turdy.

— Ata, munyń etin almaımyz ba, álde jeýge bolmaı ma, ózin qaıtesiń, osylaı tastaısyń ba? — dep Kóksegen túsinbegen jaılaryn suraı bastady.

— Etin jeýge bolady. Áıtpese men baýyzdaımyn ba, bul aıyr baqaıly qońyr ań, shópten basqa jeri joq. Eshki tuqymdas. Tek janýardyń qasıeti myna jupary. Muny qazir oıyp alyp, ıisin dalaǵa shyǵarmaı túıip, sonan azyraq maıda túz salyp tobarsytý kerek. Sonan ıisi ómiri ketpeıdi. Qashan bolsyn ańqıdy da turady, — dep Jángúdeı uǵyndyryp otyryp, kúdirdiń eti men terisin aqtarmalap qarǵa kómdi. Jerin belgilep, Úkekti betke ala tartty.

Jaratylys ǵajap, bir ańnyń qasıeti múıizinde, mysaly, buǵynyń múıizindegi qan san aýrýǵa dári. Myna kúdirdiń kindigindegi jupar da sondaı qymbat. Al aıýdyń eti san jaraǵa em, — «mine, ǵajaptar» degen oılar Kóksegenniń ózi biletin ańdarynan ańdaǵan syrlaryn qozǵap, Jángúdeıdiń izimen zýlata syrǵyp júrip ketti.

---