InfoHub Logo

I

Shoqan Peterbýrgten qaıtarynda ózimen ýnıversıtette bir kýrsta oqıtyn bir orys jigiti men ǵylymı dosy tatar ǵalymy Faıyzhanov, shyǵys departamentinde birge isteıtin Ibragımov (tatar jigiti) birge júretin boldy. Orys jigiti Moskvanyń belgili bir baıynyń balasy. Peterbýrgtyń aýa raıyn kótere almaı, qany azaıyp, syrqatqa shaldyqqan. Dárigerler oǵan da «saharaǵa shyq, qymyz ish, qoıdyń jas etin je» dep keńes bergen. Shoqandy taýyp tapsyrǵan da solar bolǵan.

Faıyzhanovty Shoqannyń ózi úgittep, qazaq dalasyn kórip, aýyz ádebıetin, turmys jaıyn jaz dep elimen tanystyrýǵa ádeıi alyp shyqqan. Osyndaı dos joldastarymen Shoqan Ombyǵa kelip, onda birneshe kún dostar májilisinde bolyp, Kókshetaýǵa attanady.

Shoqan Kókshetaýda birneshe kún bógeldi. Jergilikti mekemelerdiń adamdarymen, qyzmet tártibimen tanysty. Sonan ákesi jibergen úsh tarantaspen aýylyna tartty.

Shoqannyń Kókshetaýdan attanyp, aýylyna qaraı shyqqanyn estigen el adamdary júretin jolyn tosyp, amandasyp júrgizbeı, qaısybiri qonaqqa shaqyryp, aıaǵyna oraldy.

Shoqan ákesiniń aýylyna taıanǵanda aldynan top-tobymen el adamdary shyǵyp, qarsy alyp, ózine arnap tigilgen úıge ákelip túsirdi. Aq úı mańynda da qujynaǵan kóp halyq birin-biri kımelep, Shoqannyń qolyn alyp dıdarlasýǵa qushtar.

Shoqan aldymen ákesiniń qushaǵyna baryp kirdi. Shyńǵys balasyn qapsyra qushaqtap, mańdaıynan ıiskedi. Shoqanyn qushyp, emirene súıgeli shydamsyzdanyp otyrǵan anasy Zeınep Shoqan ózine qaraı buryla bergende:

— Kelshi janym, Shoqanym, tula boıy tuńǵyshym, jan sáýlem, — dep zaryǵa qushtarlana qushaqtap kózinen móltildete jas tógip, mańdaıynan, betinen kezekpe-kezek súıip áreń degende maýqyn basty. Sholjyń sóıleıtin maıda, názik únimen:

— Shoqanjan, zaıyqtıdyń ǵoı, nege júdeýshiń? — dep óksı sóıledi.

— Apeke, keldim ǵoı, endi sizderdi zaryqtyrmaımyn, — dep, Shoqan biraz otyryp, Peterbýrgten ertip kelgen joldastarymen aýylyn tanystyrdy. Sonan keıin áke-sheshesinen ruqsat alyp, ózine tigilgen úıge bardy. Shoqan óz úıine kelgende, úı syrtynda kútip otyrǵan jurt óre túregelip, álginde kezek tımegenderi amandasty. Shoqannyń qasyna Peterbýrgten kútýshi bolyp erip shyqqan tatar jigiti antalaǵan qaýymǵa:

— Tóre joldan qatty sharshap keldi. Sizder biraz irkilińizder, men ol kisini sheshindirem, kıimin jańalaımyn. Menen habarsyz úıge kirmeńizder, — dep jarıalady.

Kelgen qonaqty rettep túsirip júrgen Jaqyp bolatyn. Ol birazdan keıin kútýshisiniń sózin tyńdamaı, Shoqan jatqan aq úıge kirip:

— Shoqan aǵa, siz sheshinip jaılansańyz, syrtta Orynbaı aqyn bastaǵan ónerpaz jas qaýym kútip otyr. Olar amandyq aıtyp, búgin ánmen, kúımen oıyn-kúlki jasamaq, — dep ótinish aıtty.

— Ol durys bolǵan, keltir, — dep Shoqan ruqsat etti.

Qolyna dombyrasyn ustaı kirgen Kermaǵynyń Orynbaıy óleńdi nóserlete jóneldi. Shoqannyń shaqyrýymen Peterbýrg qonaqtary da aq úıge kelgen-di. Olar buryn myna sıaqty dombyramen qubylta óleń tókken aqyn ónerin kórmegen, tańyrqaı, súısine tyńdaýda. Ásirese qazaq halqynyń aqyndyq ónerin alystan estip, aýyzsha tyńdaýǵa múmkindigi bolmaǵan Faıyzhanovqa jańa bir ásem óner aldynan atoı berdi. Aqyn úırenshikti jattama óleń emes, Shoqannyń aman-esen áke aýylyna, uly ordasyna oralǵanyn, sonaý Qashǵar sıaqty shalǵaı ǵalamdy aralap kórgenin ásem teńeýlermen qubylta aǵyzdy. Orynbaı birsypyra quttyqtaý, shejireleý óleńderin tógip, toqtalyp:

Endigi kezekti ánshige berelik. Myna jas ánshi Tólepbergen únin estilik, — dedi.

Iá, ol durys. Ánshi únin de estilik, — dep Shoqan buryn tanyspaǵan taldyrmash, suńǵaq boıly, aq quba jigitke kóz tastady. Az bógelińkirep qobyzyn sarnata án shyrqady. Qobyz úniniń qońyraýlap bastap, áýelete shyrqalyp ketetin jerine únin qosqanda, bir ishekten shyqqandaı egiz ásem ún qubylady. Qazaq ánin kópten estimeı saǵynǵan Shoqan Tólepbergenge súısine qarap:

— Qusaıyn myrza, sizder qazaq, qyrǵyz ánderi anaıy, mánersiz dep oılaıtyn sıaqty edińizder. Qalaı unaı ma? Mynaý naǵyz adamnyń jan-júıesin balqytatyn án emes pe? — dep kúldi.

— Shoqan myrza, men eshqashan sizdiń halyqnnyń ónerin sýkkán emespin. Bul bir ǵajaıyp saz, tula boıny terbátá, — dep shyn súısingenin aıtty. Tólepbergen áni az toqtalyp, Shoqan Orynbaı aqynnan Tólepbergenniń jónin surady.

— Shoqan sultan, bul ánshiniń ákesin ózińiz bilip te qalarsyz, ataqty Týlaq qobyzshy. Bular birneshe atadan úzilmegen ánshi, kúıshi. Syrymbetten qozykósh jerde «Torańǵul» degen kól bar. Týlaq qobyzshylardyń qonysy sonda. Án men kúıdiń qonystaǵan shańyraǵynan shyqqan, — dep Orymbaı Tólepbergendi biraz tanystyryp ótti.

Shoqan erteńinde Aıǵanym ordasyna bardy. Aıǵanym shańyraǵyndaǵy Hanqoja tóreniń keshegi shubyrǵan eldiń ishinde bolmaǵany — Shoqannyń óziniń kelýin tosqandyq edi. Asyl ana, áje ornyna kelgende Shoqan halyq dástúrin istep, anadaı jerden jaıaýlaı kelip, esikti ózi ashyp kirdi. Erekshe jaqsy kórip, súısine qurmet tutatyn Hanqoja Shoqandy qushaǵyna alyp, qushtarlana súıdi. Ana ornynyń úńireıip turǵan muńyn da aıtty. Shoqandy joldastarymen qonaq etip, Shyńǵysty, da shaqyrtyp alyp áje ornynda jaqsy májilis jasady. Qobyzynyń únin, sybyzǵysynyń sazyn saǵynǵan Shoqan basqa eshkimge dombyra tartqyzbaı, tek Hanqoja kúılerin tyńdady. «Qorqyt» kúıin, «Balbyraýyn» kúıin, Soımaqtyń «Saryózenin» tyńdap, qazaq eliniń kókiregi men kóńilinde syr men jyr bolyp qalǵan ásem ańyzǵa meıirlendi. Ásirese Hanqoja kúıleri Husaıyn Faıyzhanovqa ǵajap unady. Husaıyn bir áredikte:

— Sizniń tuqymlar bek ónerli zattan bolǵan. Árbir adamdaryńyznyń ózine has óner ózgesheligi bar. Myna sizniń átkáńiz saharýı halyq ishinde bek mádenıetli ıkán, — dep toqtady.

Osy topta otyrǵan Sal aqsaqal:

— Bul tuqymǵa bári qonǵan. Batyry da bar, ónerpazy da bar, — dep qarqyldaı kúldi. Osy bir ózge jaýap qaıtaryp Shyńǵys:

— Iá, bizdiń Sal aqsaqal durys aıtady. Batyrymyz da bar, tentegimiz de bar. Óner Hanqojada. Azdy-kópti baq bizde. Ata ornyn kúńirentpeı júrip jatyrmyz, — dep kúldi.

II

Shoqandar biraz dem alyp tynyqty. Peterbýrgten sahara saıranyn satynyp kelgen Shoqan joldastarymen salt at minip, kúndiz ylǵı dala serýeninde bolady. Biraq, sapyrylysyp kelip ketken eldiń aıasy úzilmeı, kóbinese bosatpady.

Shoqan sapyrylǵan qymyz, saıraǵan aqyn, ánshi májilisinde otyryp, peterbýrgtyq qonaqtaryna:

— Qonaq myrzalar, erteń uıqylaryńyz erte buzylady. Aýyl kóshedi. Jańa jerge qonady. Úı tigesińder, — dep kúldi.

— Úıni tikkeni qalaı? Biz nı ishláımiz, Shoqan Shyńǵysovıch, bizge úırát. — Taǵy da biraz otyryp, úıdiń shańyraǵyna, keregelerine qarap:— Myna úıni qalaı kýárálár? — dedi Faıyzhanov.

— Bárin de erteń kóresińder. Tek jigitter, qyz-kelinshekter kórsetken jumysqa daıyn bolyńdar! — dep Shoqan qonaqtarynyń suraǵyn daýalatty.

Shoqannyń uıqysy qanýyn kúttirip, Shyńǵys aldymen óziniń aýylyn kóshirdi. Ózderi baryp jaılanǵannan keıin Shoqanǵa tigilgen aq úıdi kóshiretin adamdardy jiberdi. On qanat aq úıdiń ishine ustalǵan jibek kilem, qaly baýlardy bosatyp, jylpyń jigitter, jınaqy sylań kelinshek, qyzdar oınaqy qımyldaıdy. Tizerleı shógerilgen atpaly atandarǵa úıdiń týyrlyq, úzikterin, túndigin qomdap, qyzyldy-jasyldy boıalǵan júnmen shymdap oralǵan ádemi shılerdi búktep, shıyrshyqtap ákelip artyp, qyz-kelinshekterdiń qoldary qoldaryna juqpaıdy. Kóshpeli eldiń jastarynyń myna qımyldaryna peterbýrgtyqtar tańdana qaraıdy. Bir ǵajap bolǵany — aq úıdiń syrly esigin sheship, alyp alshaıǵan keregeniń keń ashylǵan ańǵarynan salt atpen qolyna baqan alǵan eki jigit kirip, shańyraqtyń kúldireýishinen tirep, eki jerden ersili-qarsyly tura qaldy. Osy sátte daıyn turǵan qyz-kelinshekter ýyqtyń baýlaryn sypyldata sheship, shańyraqtan aǵytyp alyp, jerge qatarlap jınaı bastady. Bir-aq sátte tirep turǵan ýyqtar top-top bolyp býyldy da, shańyraq baıaý tómendetilip, jaıaý tosyp turǵan jigitterdiń qolyna berildi. Keregeler tańǵysh, shandýynan sheshilip, olar da tarbıǵan qanattaryn jınap, jalpaq, taqtaıǵa uqsap yńǵaılana qaldy. Osy bir úıdi jyqqan tamashasyn kórip tańdanyp turǵan Faıyzhanov:

— Shoqan Shyńǵysovıch, men oılaǵan edim, nıshik jınaılar dep mynaý kıbıtkáni, alaı ısá bık shıbár jıalar, — dep osyny otyra qalyp qoıyn dápterine jaza bastady.

— Indi, anyq tikkánin dá kýrábiz, — dep Faıyzhanov úıiniń jyǵý, tigý tetigin qadaǵalap bilgisi keldi.

Shoqandar ózderine erttelip qoıǵan attaryna minip, jańa jurtqa tartty. Aq úıdi artqan saltanatty kósh osylarmen qatarlasa júrdi. Aldyńǵy aq bas sary atanǵa otyrǵyzǵan Shoqan úıiniń oryndyq, stoldarynyń ústinen asyra japqan túrli tústi jibek kilemniń shashaqtary jerge jete shubatylady. Anadaıdan qaraǵanda áldebir ásem dúnıe ıirile soraıǵan túıeniń moınymen jyljyp bara jatqan tárizdenedi. Aldyńǵy nar bas atannyń buıdasyn qolyna alyp, súlikteı qara jorǵanyń ústinde, kúmistegen er-toqymnyń júgen-quıysqanyn, úzeńgi-taraltysyn jarqyldata tolyqsı otyrǵan aq quba kelinshektiń reńi kún kózinde bal-bul janady. Sol sulýdyń aq torǵyn jeleginiń shashaǵy jelbireı úıilgende, bar álem sulýlyǵy qara jorǵanyń tomaǵadaı saýyrynda dóńgelegendeı bolady.

Orda úıinen biraz jer ońashalaı shógerilgen kósh túıelerinen aq úıdiń súıegi, júgi túsirilip, baǵanaǵy jylpos qaýym úı tigýge kiristi. Aldymen on qanat keregeniń qospasyn birine birin qıýlastyra tańǵyshpen shandyp jiberip, shańyraqty kóterýge kiristi. Bul joly kerege ishine baǵanaǵydaı atpen kirgen joq. Eki jigit jaıǵan keregeniń ortasynan eki júk aıaq qoıyp, soǵan shyǵyp shańyraqty uzyn qaıyń baqanǵa otyrǵyzyp alyp, aspandata kóterdi. Osy sátte tórt jigit belsene kelip, kelinshekter qoldarynan bergen ýyqty shańyraqqa at ústinen shanshyp, qyz-kelinshekterdiń kerege basyna baılaýyna tastap sypyldatty. Ýyqtar lezde qatarlana shanshylyp, shańyraq ornyqqan kezde kelinshekter ýyqty ózderi shanshyp baılaı bastady. Osy bir keıingi úı tigý jaıyn Faıyzhanov Taqyrbastan qaıtalap surap jazdy.

Jańa jurtqa qonyp, aýyl erý-jaıǵa aýysqannan keıin, Shoqandy joldastarymen Shyńǵys óz ordasyna shaqyryp:

— Shoqanjan, ájeńniń saldyrǵan meshitin kórgen de joqsyń. Ol kisi bizge úlken mura, ósıet qaldyrdy. Myna óziń sálem berip tanysyp otyrǵan aqsúıek paıǵambar áýleti Qoja. Osy kisi — qazirgi ımamymyz. Búrsigúni qurman aıty, sol meshitke baryp namaz oqylady. Halyqty meshitke jınalsyn dep habarladyq. Sol aıt kúni ájeń basyna da, meshitine de barýyń kerek. Halyq syılaýǵa qarsy bolmassyń, bolmassyń, — dep Shyńǵys ózin ara-tura qaıtalap dybdyrlata aıtatyn ádetimen Shoqanǵa kóp kózinshe óz habaryn aıtty. Kóptiń kózinshe balasyna atalyq ámirmen ana arýaǵyn kóldeneń tarta aıtqan Shyńǵystyń ózine Shoqan quptaǵannan basqa sóz aıtqan joq.

Aýyl otyrǵan jaılaýdan Syrymbettegi han ordasy meshit turǵan jer qozy-kóshteı ǵana edi. Shyńǵystyń tapsyrýymen meshit basyndaǵy kúzetshi úıine barlyq jabdyq jetkizilip, erteńgi aıt dastarqanyna erekshe daıyndyqtar isteldi. Imam Qoja, Shyńǵys, Zeınepter qonaǵa, shák kúni keshke, meshit basynda boldy. Han úıiniń qurmaldyqqa shalatyn alty jasar qur ógizi de sol keshte meshit kúzetshisiniń úıine ákelip baılanǵan.

Aıt namazyna jınalǵan jurttan keshikpe dep tapsyrǵan Shyńǵys ózi boıynsha Shoqandar da erte attanyp ordaǵa keldi. Qara nópir jınalǵan qalyń jurt, kirlegen jyrtyq sáldesin kókite oraǵan soqyr sopylar da kóbeıip ketken. Imam hýtbasyn aıaqtap qalǵan eken. Shoqandar kelip shetkerirek turyp tyńdasty. Myna uıyp tyńdap turǵan qalyń qaýymnan bir pende uqpaıtyn arab tilinde sydyrta oqyǵan hutbasyn aıaqtap, ımam Qoja minbeden tústi. Sonan kelip ımamdyq istep halyqty eki rákat namazǵa jyqty.

El namazdan shyǵyp meshit aınalasynda, bulaq basyna qaraı taraı bergen mezgilde bajyldaǵan bir ashshy zarly daýys estildi. Joldastarymen qalyń toptan shetteı turǵan Shoqandarǵa qaraı basynan qan aqqan, ústi-basy alba-jalba, qara saqaldy bir adam kele bere etpetinen tústi. Osy sátte «áket anany bylaı. Ne qyl dep masqara bolyp júr» degen Jaqyp daýsy da shyqty. Jaqyptyń janyndaǵy bir jylpos jigit kele álgi jyǵylyp, ókirip jatqan adamdy julmalaı bastap edi:

— Ket bylaı, — dep jigitke aqyryp, — anany turǵyzyp alyp kel, — dep Shoqan qasyndaǵy kútýshi jigitine ámir etti. Baryp qolynan súıemeldep, Shoqannyń aldyna jete bergende, álgi qara saqaldy adam, betinen qan josyǵan qalpynda: «Aldıar, jas sultan» dep tizerlep otyra ketti. Shoqan qasyna taıap kelip:

— Kóter basyńdy. Myna aıt kúni nege munsha qanǵa boıalyp júrsiń? — dep jaı salmaqpen surady.

— Aldıar taqsyr, jas sultan, sizdiń aldyńyzdy kórip ólsem armanym joq, — dep edim. — Endi armanym joq.

— Myna ústi-basyńdy qan jaýyp, qan jylap júrip armanyń joǵy qalaı! Kimnen osynsha qorlyq kórdiń, aıt ımenbe, — dep edi, álgi adam eńkildep taǵy da jylap jiberdi.

— Aıtsam da ólem, taqsyr, aıtpasam da ólem. Maǵan osy qorlyqty kórsetken sizdiń bótenińiz emes...

— Ákem bolsa da aıtshy, ne istedi? — dep Shoqan qadala surady.

— Aıtsam, ana Shepe batyr, jalǵyz dónen ógizim bar edi, sony qurbandyqqa shalam dep daladan aıdatyp alyp, aıtqa shalyp tastady. Artynan ile qýyp kelip edim, «óziń de bir egizge mingesetin segiz kisiniń biri bolasyń, sen qudaıdyń quly emessiń be, Qojekem aıtqan, saǵan da qurban shalý paryz. Bizde jasy qurbanǵa shalýǵa tolǵan semiz ógiz joq eken. Ortamyzdan shalamyz, — dedi. Men bermeımin dedim. Ógizge talasyp alyp ketpek bolyp edim, ózimdi kókala qoıdaı etip soıdy. Ógizdi óz kózimshe qurbanǵa shaldy. Kópke topyraq shasham ba, kúshtige amalym bar ma. Bazarǵa aparyp pul etem be degen jalǵyz qaram edi, bar qýat qylǵanym. Ózińe osy aryzymdy aıta keldim, — dep solqyldap jylap jiberdi.

Shepege ákesiniń ámiri júrmeıtinin biletin Shqan Shyńǵysqa sabaǵat salmastan, qasyna Jaqypty shaqyryp alyp:

— Bar, ana Shepe ataıdyń úlken balasyn ertip kel, — dedi. Jaqyp baryp Shepeniń úlken balasyn ertip keldi. Onyń jasy Shoqannan úlken bolatyn. Shoqan oǵan sálem berdi de:

— Meniń sizdi shaqyrtqanym, myna bir kedeı kirme tólengittiń jalǵyz ógizin ana ataı aıdatyp alyp, qurbanǵa shalyp tastapty. Ógizine talasqan bul sorlyny taıaqtap kók ala qoıdaı etip soıǵan. Myna sizdershe musylman qaýymnyń uly kúni myna sıaqty ústemdik isteý bir emes, on ese kúná bolatyn shyǵar. Ony ana turǵan paıǵambar áýletinen surap bilińizder. Men sizge Ýálıhan tuqymy tóre atynan aıtpaımyn, anaý Peterbýrgtaǵy Azıa departamentiniń bólim bastyǵy qyzmetim atynan aıtam. Myna kisiniń ógiziniń ornyna — at mingiz! Ústindegi jyrtylǵan kıimin bútinde, shapan kıgiz! Saqalynan qoryq! — dep ámir ete aıtty. Shoqannyń keıingi aıtqan sózderi asa zildi ekenin uqqan tóre balasy:

— Qup, aq patsha ofıseri. Qazir oryndalady. Endi bul kisi sizdiń aldyńyzǵa jylap kelmeıdi, — dep Peterbýrgtan kelgen azamattardyń kózinshe Shoqandy patsha chınovnıgi retimen syılap, ámirine bas ıdi.

— Al tur, myna kisimen erip bar. Razy etedi. Eger aıtqan ýádesin oryndamasa, ózime kel, ımenbe! — dep Shoqan mólıip otyrǵan adamǵa qaırat bere ornynan turǵyzdy. İshinen: «Minekı, meshit pen paıǵambar áýletiniń qazaq dalasyna ákelip ornatqan ádilettigi men dini, ımany», — dep nalydy.

III

Meshit basyndaǵy qurbandyq tamaqtaryna Shoqan qaraǵan joq. Joldastaryn ertip, jaılaýdaǵy aýylyna keldi. Shoqannyń baǵanaǵy tapsyrmasyn alǵan Shepeniń balasy, ákesine soqpastan ógiz ıesin ertip baryp at mingizip, shapan kıgizip razylyǵyn aldy. Shoqannyń ámirine Shepe tuqymynyń bas ıgeni sol atyrapqa lezde-aq tarap: «Oıbaı, Shoqan tórege patsha úlken shen beripti. Jáne onyń aıtqanyn patshanyń sózinen basqa kisi buza almaıtyn kórinedi! Ózge bylaı tursyn, anaý aǵa sultan Shyńǵysyńyzdy kisi qurly kórmeıtin Shepeniń ózine ámirin júrgizipti» desip, neshe túrli alyp-qashty qaýeset taratyp jatty.

Balasyna Shoqannyń ámir berip, ógiz ıesine at bergizip, shapan japqyzǵanyn estip, Shepe jatyp doldandy. Shyńǵysqa kisi jibermek bolyp edi:

— Áke, siz aǵalyǵyńyzdy Shyńǵys ataǵa istegenmen, Shoqanǵa ol kisiniń ámiri júrmeıdi. Óıtkeni Shoqan balańyz maǵan ámir aıtqanda, Peterbýrg patshasynyń atynan aıtty. Patsha Shoqanǵa úlken erik bergen kórinedi. Jáne ana musylman eline baryp qaıtqandyqtan, sharıǵat jolyn da bizden góri kóbirek biletin sıaqty. Aqy ıesiniń ruqsatynsyz bireýdiń malyn qurbandyqqa shalý on ese aýyr kúná, — dedi. — Sizdiń qýdaı jolyna shalǵan qurbandyǵyńyz qabyl bolsyn dep aqy ıesiniń razylyǵyn aldym, — dep balasy Shepeni áreń degende toqtatty.

Shoqan úıiniń mańy aryz aıta kelgen adamnan múlde bosamaıtyn boldy. Bireý baıdan, jýannan kórgen zorlyǵyn aıtady. Bireý adal aqysyna qoly jetpegen kemshiligin aıtady. Bireý qonysynan aırylyp, kórgen japasyn aıtady. Bireýler patsha chınovnıkteriniń elge shyqqandarynan kórgen qıanat, jegen taıaǵyn aıtady. Eń aıaǵy shańyraq basy tútinnen alatyn shyǵynnyń ádiletsiz bólinetinin, atqaminerlerdiń zulymdyǵyn aryzdaıdy.

Shoqannyń oqý bitirip, Batys-Sibir ólkesiniń mekemesine qyzmetke ornalasqannan bergi qolǵa alyp tanysqany qazaq-qyrǵyz elderiniń ishki tártibi jaıynda bolatyn. Sol tártiptiń jaıyn naqtyly bir jobaǵa keltirý maqsatymen anaý Gasfortpen birge Jetisý ólkesine barǵanda da, Ystyqkól qyrǵyzdaryna da barǵanda da osy jaıdan estigen, bilgenderin jınaqtap, kóp kóńil bóletin.

Ásirese Rossıa qol astyna qaramaı turǵandaǵy qazaq halqynyń ataqty bıleriniń, handarynyń bılik jobalarymen de tanysyp kóp surastyrǵan. Óziniń ákesi, aǵa sultan Shyńǵys Ýálıhanovtyń el ishindegi aıtys-tartysqa qoldanatyn jobasyn da surap, qadaǵalap taldap otyratyn. Naǵashy aǵasy Musa Shormanovtan da ertedegi halyq bıleriniń bılik jobasyn surap jazyp alǵan edi. Osylardyń bárin qarastyryp kelgende qorytary — áli tártipke qoıylǵan dáldi joba joq. Keıbir jaǵdaıda qazaq halqynyń kóne bılik jolyn qoldansa, keı jerde jańadan kire bastaǵan, qoja, moldalar taratyp júrgen sharıǵat joly qoldanylady. Onymen qatar patsha úkimeti tarapynan júrgiziletin ákimdik joly taǵy bar. Osy sıaqty san sıpatty el bıleý, daý-shar sheshý joly, únemi kúshti, bedeldi jandardyń qolshoqpary, qalaı býram dese, solaı qısaıta salady. Osy bir túıindi taratyp bir izge túsirer jol tabar ma? Myna ádiletsiz, jolsyzdyqtyń soıqanynan momyn qaýym serpiler me, osyny oılady.

Shoqan ana Peterbýrgtan elge kelgende, demalys etip, álsiregen saýlyǵyn túzetpek edi. Satynǵan dalasyna saırandamaq edi. Eshkimge ákimshilik júrgizip, el aryzyn teksermek emes edi. Amal joq, jylaýqor eldiń tilegine qulaq aspaýǵa taty bolmaıdy. Sondyqtan ol osy bir tártipke keltirýdi óte kerek etip otyrǵan jaǵdaıdy qaǵazǵa túsirdi. Batys-Sibir ólkesiniń qazaq-qyrǵyz elderiniń ishki tártibin basqaryp otyratyn bólimine óziniń oıyn tolyq etip jazyp jiberdi. Ásirese qyrǵa shyqqan ákimderdiń tártipsizdik isteıtinin, zańsyz úkim júrgizip, patshaly Rossıa zań-zakonynyń burmalanatynyn kóp dáleldermen keltirip jazdy. Sonymen qatar, joǵaryda aıtylǵan úsh tarmaq jobanyń jaısyz ekenin, bir durys joba alynyp, tıanaqty jol salyný kerektigin usyndy.

Ana Peterbýrgtan erip kelgen baı balasy birer aıda-aq saýlyǵy túzelip, qulyndaı oınady. Shoqanǵa arnap shatyn qara sabaǵa jekelep ashytyp, quty qara torsyqqa quıylyp qoıatyn qymyzdan birge ishti. Kúnde tańerteń qazynyń ýildirigin salyp, bir jigitti salt atqa mingizip, quty torsyqty qanjyǵasyna baılap shaıqaltyp túsirgen qymyzdan qunyǵa ishken jas jigit lezde semirip, saýyǵyp ketti. Ol Shoqanǵa, onyń ata-anasyna alǵysyn aıta, ákesine hat jazyp, aldyrǵan asyl syılyqtaryn berip qaıtatyn boldy.

Faıyzhanov ta óziniń erekshe izdengen maqsattarynyń kóp jaǵdaılaryn taýyp, aýyz ádebıeti, halyq, óneri degennen qushaǵy tolǵansha alyp, ol da Peterbýrgqa qaıtty.

Shoqan áli de bolsa saýlyǵyna sene almaı, qysqa sheıin aýlynda bolýǵa sheshti..

Ákesiniń nadan eldiń yqpalyna túsip, myna negizsiz din jolyna berilgen jaıy qatty kúızeltti. Osyndaı bir kúızelis kezinde Shoqan óziniń asa súıikti kóretin dosy Apolon Nıkolaevıch Maıkovke hat jazdy.

«Asa súıikti kóretin Apolon Nıkolaevıch, men sizge áldeqashan hat jazbaq edim. Aldymen sizdiń úı-ishińizge bas ıip qurmet etemin. Sonaý bir tanysqan kúnnen bastap erekshe súıkimdilik kórsetkenderińiz ómiri esten keter emes. Kesh te bolsa osy hatty jazyp otyrmyn. Ásirese sizder arqyly tanysqan Peterbýrgtyq joldastar qandaı asyl jandar edi. Men qazir ózimniń týǵan elimniń, dos, aǵaıyn týystyń ortasyndamyn. Biraq olarmen ótkizgen osy bir kúnderimdi, qonysy bólek, týysy basqa asyl jandarmen dostasyp ótkizgen saǵattaryma teńemeımin. Óz týǵan-tuqymdasymmen uǵynysa almaı-aq qoıatyn túrim bar. Meniń áke-sheshe, týystarym esti de, bilimdi de jandar. Biraq týǵan-ósken ortasy — mynaý anaıy ómirden qorek alǵan qazaq ortasy. Olar sonaý-sonaý ata teginen tuqym qýalaǵan orynsyz óz shamasynan tysqary kisilik arqalap júretin toń moıyn qara senim shyrmaýyndaǵy jandar. Ásirese Orta Azıanyń qanat jaıǵan fanatık musylmandyq, anaý atam zamannan boıyna sińgen shamandyq, din qara túnegimen ushtasýda. Osy bir túıin sonaý ata saltyn qýǵan tańmoıyn kónimsizdiktiń bir tiregi. Meniń «jarly jaqybaıǵa járdem kórsetem, eńbegin qanamańdar, ol da adam balasy» dep «qul-qutan» atanatyn qaýymǵa ara túskenim óz úı-ishime de unamaıtyn boldy. Osyndaı uǵynyspaǵan qaýym ortasynda jalǵyzsyraısyń. Pikirles dostardy satynasyń. Meniń óz áke-sheshemniń maǵan degen bir úlken narazylyǵy — meni úılendirmek boldy. Oǵan men yryq bermedim. Árıne, men óz ultymnan áıel alýǵa qarsy emespin, ol kisilerdiń oıynsha men aqsúıek — han tuqymymyn ǵoı. Qalaıda, men aqsúıek tuqymyna úılenýim kerek. Ol kisilerdiń ózderinshe qudalasyp maǵan ápermek qyzdary, myna Orynbor dalasyndaǵy bir sultannyń qyzy eken. Al ol qyzben meniń teteles inim tanysyp, kóńil qosqan jaıy bar eken. Ony ekeýiniń jazysqan hattarynan kórip bildim. Oǵan men qalaı úılenbekpin. Sodan bas tartqanyma áke-sheshem qatty ókpelep, kórgisiz bolyp aldy. «Oqýǵa berdik, tárbıelep ósirdik, eńbegimiz dalaǵa ketkem eken. Bul orys bolyp buzylyp ketken. Bizge eldigi joq» dep múlde úńilip qaldy. Sheshem «emshegimdi kókke saýam, sol qyzdy almasań, aq sútimdi keshpeımin» dep ólerdegi ózin aıtty. Qaıteıin, qyz syryn bile otyra, óz arym kótermeıtin oraısyz jaıǵa bara almadym. Árıne, meniń bul qylyǵym bizdiń myna qazaq ishinde meılinshe dinsizdik. Sonyń bárine shydap júrip jatyrmyn. Qalaı, bizdiń dostar, Dostoevskııler jaqsy jaıda ma? Olardan kópten hat alǵanym joq. Oǵan men ózim kinálimin. Óıtkeni salaqsyp hat jazý arasyn uzatyp aldym. Meniń Sibir ólkesiniń úkimet basshylarymen qandaı jaıda ekenimdi Fedor Mıhaılovıch jaqsy biledi. Men ol kisige bir jaǵdaıdy jazǵanmyn. Sibir ólkesiniń chınovnıkteri, bizdiń halqymyzdy jan dep sanamaıdy. Buratana bir nárse dep baǵalaıdy. Oǵan qaıdan shydarsyń. Apolon Nıkolaevıch, meniń hal-jaıym osyndaı. Meniń eńbekterimnen Peterbýrg baspa oryndarynda basylary bar ma, qarastyrsańyz, men sizge úlken alǵys aıtar edim. Meniń qazaq ertegilerinen, shaman dininiń jaıynan jazǵandarymdy «Otechestvennyh zapısok» baspasy qabyldamas pa eken. Men sizdi ózimsinip, kóp mindet tapsyra, bar syrymdy aqtara jazyp otyrmyn. Asyra kóp aıtyp mezi etsem, keshirim etersiz. Sizdiń úıdiń adamdaryna, ásirese meniń kishkene dosyma sálem aıtyńyz. Sizdi erekshe qurmet tutýshy Ýálıhanov».

«Meniń adresim — Batys-Sibir, Petropavl qalasy arqyly, Kókshetaý stansıasy».

Shoqan osy bir hatty Peterbýrgtyq aqyn dosyna ashyna jazǵan. Bul hatta Shoqannyń halyq qasiretine ýlanǵan syry aıqyn sýrettelgen. Shoqannyń osyndaı óz aýyly, óz úı-ishimen uǵynysa almaı júrgen shaǵynda Batys-Sibir ólkesinen bir hat keldi. Ol hatta:

«Qurmetti Shoqan Shyńǵysovıch, sizdiń myna qazaq dalasynyń ishki tártibi jaıly usynysyńyzdy alǵanbyz. Sol usynysty qarastyryp, kóshpeli dala halqynyń ákimshilik tártibi, zań-zakon bılik jobasy jóninde oılasýdy, sonyń jobasyn jazýdy uıǵaryp otyrmyz. Soǵan qazaq eliniń burynǵy bıleriniń bılik jobasy jóninde keńesshi retinde sizdi shaqyramyz, múmkin bolsa Ombyǵa kelińiz» dep jazypty. Mekeme qatynasymen qatar Karl Kazımırovıch te Shoqannyń Ombyǵa kelýin, myna keleli iste keńesshi bolýyn qalap hat jazypty. Shoqan osy hatty alysymen, keshikpeı Ombyǵa júrip ketti.

25 mamyr, 1967 jyl.

---