InfoHub Logo

I

Áskerı mınıstrlikten jáne shetelder jumysy jónindegi mınıstrlikten Altyshárge ekspedısıa uıymdastyrý jóninde qatynas qaǵaz kelgende, Gasfort úlken oı ústinde bolatyn. Qoqan, Hıýa handyqtarynyń Qashǵarıaǵa soqtyǵyp, Ýálıhan qojanyń Altyshárge kirip ketken habaryn alyp otyrǵan. Taý qyrǵyzdarynyń arǵy shetki rýlarynyń da sol dúrbeleńge qatynasy boldy. Qyrǵyz rýlary qobaljýda degen habardy alyp Gasfort Shoqandy tyǵyz túrde Jetisýǵa attandyrǵan edi. Vernyı, Qapal bekinisindegi shekarashylardan qarýly jasaq qosyp, Ystyqkól mańynda bolyp, arǵy eldegi búlinshilikti baqylaýdy tapsyrǵan bolatyn.

«Osy bir dúrbeleń kezde aradan synalaı kirip ketip, Shyǵys Túrkistandy basyp alýǵa bolar edi. Qytaı patshalyǵynyń Shyǵys Túrkistandaǵy qoly ondaı kúshti emes. Al myna Altyshárge kirip Qytaımen jaýlasyp jatqan Ýálıhan qoja bizdiń áskerı kúshti qarsy alady. Sonda biz Hıýa, Qoqan handyqtarynan dos tabamyz. Altyshárdi Qytaıdan bólip, Rossıa memleketin ulǵaıtamyz» dep Gasfort ózinshe Azıany op-ońaı jaýlap almaq erlik jobasyn oılap, daıyndyqtar jasap edi. Biraq ony áskerı mınıstr men shetelder jumysynyń mınıstrligi «durys emes, Qytaı sıaqty tynysh otyrǵan elmen soǵys ashylyp ketedi» dep toqtatyp tastaǵan.

Osyndaı alýan tolqyndy oıdyń ústinde otyrǵan general-gýbernator ekspedısıa jumysyn solǵyndaý moıyndady. Ásirese saýda qatynasy túrinde jiberiletin ekspedısıa adamdary barlyǵy shyǵys eli tekti tatar, qashǵarlyq, ózbek, uıǵyrlar bolýy kerek. Ondaı toptyń quramyna senimdi adamdar tabyla ma? Osy jumysty uıymdastyryp, adam tabýdy Karl Kazımırovıch Gýtkovskııge júktedi. Karl Kazımırovıch general-gýbernatordyń ári tyǵyz, ári óte jaýapty buıryǵyn alyp, Semeıge sýyt júrip ketti. Asa jaýapty jumyspen kelgen general Gýtkovskııdi Semeıdiń gýbernatory jáne áskerı polkovnık Homentovskıı qurmetteı qarsy aldy. Karl Kazımırovıch Semeı qalasynda ekspedısıanyń adamdaryn tabý isine kirisip, qalanyń tatar, shala qazaq bólimine áldeneshe baryp Boqash Aýpaevtyń úıinde boldy. Semeı qalasyndaǵy tatar, shala qazaq qashǵarlyqtarǵa asa abyroıly Aýpaev Gýtkovskııdi qurmet tutty. Ol kisiniń tapsyrýymen ekspedısıaǵa saýdagerlerden segiz adamdy tapty. Olardyń ishinde qashǵarlyq Musabaı Toqtybaevty kerýen basshysy etip laıyqtady. Boqash Aýpaev óziniń qarttyǵyn aıtyp, alys jolǵa júrýden boı tartty. Musabaıdyń Qashǵarıada týǵan-týystary bar, onyń kerýen basy bolýy ekspedısıanyń maqsatyna da óte qolaıly. Ol eldiń ishki jaıynan habar alyp otyrýǵa jaǵdaıly. Bul jaǵyna ılanǵan Karl Kazımırovıch bastaǵan úkimet adamdary soǵan kelisim istedi. Endigi jaǵdaı ol jaqqa aparatyn saýda-sattyq jabdyǵy segiz adam ortalarynan óz qarjylaryna alyp baratyn boldy. Bir ǵana shart, olardyń saýda qarjylary talan-tarajǵa ushyrasa, shyǵyndy úkimet kóteretin bolyp shart jasaldy.

Osyndaı kelisim jasalyp jatqanda, Alataýda qyrǵyz ishinde júrgen Shoqannan Gasforttyń atyna jazylǵan hat keldi. Ol hatta Shoqan: «Men qyrǵyz eline qatynasqan Tashkent jáne Qoqan adamdarymen sóılesip, Qashǵarıadaǵy janjaldyń jaıyn bildim. Qashǵarǵa Qoqannan urlanyp barǵan Ýálıhan degen qoja sháhárdiń qaqpashylaryn aldap qorǵan ishine kirip ketipti. Sóıtip aldymen kúzet bastyǵynyń beıqýat otyrǵan jerinde basyn shaýyp, qorǵan kúzetshilerin tegis qyrypty. Qalaǵa kirip musylman uranyn «ǵazaýat» shaqyryp, Qytaı ákimderine qarsy kóterip, qalany basyp alypty. Sol jerden Aláyshárdiń ákimderin qyryp, qalany basyp alýǵa qaraqshylaryn attandyrǵan. Qapelimde sháhárdiń ishine bandyny kirgizip alyp, qyrǵynǵa ushyraǵan qytaı memleketiniń adamdary shuǵyl shara qoldanyp, ásker tógedi, bandylardyń basqa sháhárǵa barǵandary qolǵa túsip, Ýálıhan qoja qashyp shyǵypty. Qazir sol musylman qaýymy men qytaılyqtar arasyndaǵy uǵynyspaǵandyq tekserilýde. Qalǵanyn taǵy habarlaımyn» dep jazypty.

Shoqannyń osy habarlaýyn Peterbýrgqa jetkizip, Gasfort bir danasyn Semeıdegi Gýtkovskııge jiberedi. Ony jibere otyryp, ekspedısıany uıymdastyrý jumysyn tezdetýdi tapsyrdy. Shoqannyń jazǵan habarlaýyn oqyp tanysqan Karl Kazımırovıch Shoqanǵa ile hat jazdy. «Shoqan, sen ana Qashǵarıaǵa baram deýshi bolma. Myna sıaqty búlinip jatqan el seniń kim ekenińdi bilip qoısa, tiri jibermeıdi. Jáne olar seni bilmeı qoımaıdy. Qytaıdyń Quljadaǵy ákimderi seniń kim ekenińdi Semeıdegi tashkenttikterden-aq bilip alady. Olar bizdiń eldiń barlyq syryn jetkizip otyrady. Al óziń júrgen Alataý qyrǵyzynyń Altyshár jaqtaǵy kóshpelileri Qashǵarǵa habarlaıdy. Sen óziń sol qyrǵyzdyń shetinde senimdi jerde qal da, Qashǵarıaǵa Muhammedákýp Janǵulovty jiber. Ol seniń kerekti málimetterińdi jazyp ákelip beredi» dep jazdy. Karl Kazımırovıchtiń muny jazyp otyrǵany osy ekspedısıany uıymdastyrý jaıy sóz bolǵanda ol jaqqa úkimet tarapynan jiberiletin qupıa ýákil etýge Shoqandy uıǵarǵan-dy. Áskerı mınıstr Sýhozanetke Gasfort: «Bul ekspedısıaǵa meniń qol astymdaǵy qyzmetkerlerdiń ishinde bir ǵana senimdi adam bar. Ol — porýchık Ýálıhanov. Bizge baǵynyshty myna qyrǵyz eliniń senimdi sultany polkovnık Shyńǵys Ýálıhanovtyń balasy. Ózi Kadet korpýsyn bitirgen. Jáne myna Azıa eliniń ádetin, tilin jaqsy biletin, senimdi ofıser» dep jazǵan. Peterbýrdaǵy departamentten Gasforttyń jazǵanyna qosylǵan kelisim qaǵazdy alysymen ekspedısıaǵa jiberiletin adamy sóz bolǵanda, Gasfort aldymen Shoqandy sol ýákildikke taǵaıyndaǵan. Oǵan qosa Gasfortqa Geografıa ǵylym qoǵamynan Kovalevskıı men Semenov-Tányshanskıı ekeýi Shoqandy jiberýdi usynǵan qaǵaz kelgen. Jáne Shoqan ózi ótken kúzde Semenov-Tányshanskııge Qashǵarıaǵa barýǵa ýáde bergeninde biletin. Osylardyń bárin qorytyp, atalyq qamqorlyq kózben jan ashı qaraıtyn Gýtkovskıı shyn júreginen basalqa aqylyn aıtyp saqtandyryp jazdy.

Semeıde Gýtkovskıı Gasforttan taty da hat aldy. Bul hatynda: «Semeıdegi saýda kerýenine degen adamdardy tapqan bolsańyz, olarmen kelisim jatyn tez bitirip, Jetisýǵa, Alataý okrýgine jetińiz. Ol jerdegi bekin bastyǵy Premyshelskıımen ar jaǵynan Ýálıhanovty shaqyrtyp alyp, Jetisýdan Qashǵarıaǵa júretin kerýen jolynyń kestesin jasańdar. Sonymen qatar, Ýálıhanov arqyly qyrǵyzdyń bas manaby Boranbaıǵa bizdiń syılyǵymyzdy jetkizińder», — dep jazǵan.

General-gýbernatordyń buıryǵyn ala salyp Vernyı bekinisine quıǵytqan Gýtkovskıı lezde-aq jetti. Ol kele Shoqanǵa hat jazyp, tótenshe kisi jiberip, shaqyryp aldy.

Osy jerde Gasforttyń Shoqanǵa arnap jazǵan nusqaý haty da, sonymen qatar ekspedısıaǵa daıyndalǵan tapsyrmasy da keldi. Gýtkovskıı, Peremyshelskıı, Shoqan bári birlese otyryp, ekspedısıa kerýeniniń qaı jolmen barýy jaıynda uzaq keńesti. Gasforttyń Shoqanǵa jazǵan hatynda Qulja arqyly barsa degen oıyn bildirgen. Ondaǵy general-gýbernatordyń tıanaq etetini ótken jylǵy Shoqan baryp kelisim jasap qaıtqan tanys ákimder kerýenge qaýipsiz jolbasshylyq eter me edi degen oı bolatyn. Al myna kisiler aqyldasqanda qyrǵyzdyń Buǵy rýynyń ishimen Ystyqkóldiń ońtústik-shyǵysyn basyp, Muzart asýymen ótýdi laıyq kóredi. Bul joldyń ereksheligi — kerýenniń júk kóligi men maldaryna kósh joly jaıly. Osyndaı jol jobasy qaralyp jatqanda qyrǵyz Boranbaı manaptyń qaıtys bolǵan qaıǵyly habary Ombyǵa da, Vernyıǵa da kelip jetti.

Asa bir jaýapty da qıyn jolǵa bet alǵanda shekaradaǵy eń bir senimdi rý basynyń qaza bolýy ekspedısıa adamdaryna úlken oı týǵyzdy. Ásirese Buǵy rýynyń basty manaby ólýi, Sarybaǵystyń alaman buzyqtaryna úlken jol beredi. Olar Boranbaımen dostasyp, Buǵy qyrǵyzymen qol jalǵap, jol tartpaq kerýenge qalaı da kedergi jasaıdy. Osyndaı tolqyn ústinde otyrǵanda Semeıden tyǵyz pochta kóńilsiz habar alyp keldi. Boranbaı manaptyń ólgenin estigen Semeı saýdagerleri: «Sarybaǵys rýy jolda tonap alady. Olardan bizdi qorǵaıtyn Buǵy rýynyń basshysy ólip qaldy. Biz qarap otyryp qantalaýǵa túspeımiz», — dep daıyndyǵyn toqtata bastaǵan.

Komısıa basqa jumysty toqtata turyp, Gýtkovskıı Semeıge tyǵyz pochta atymen qaıta jóneldi. Gýtkovskıı Semeıge kelip, Aýpaev Boqashpen sóılesip, anadaǵy saýdagerlerdi qaıta jınap, júrýge ázer degende kóndirdi. Qapal, Vernyı bekinisinen kerýenniń jolyn qorǵap otyratyn júzdegen atty ásker jiberýge kelisim istedi. Joldarynyń qaýipsizdigi qamtamasyz etilgen saýdagerler daıyndyǵyna kiristi. Gýtkovskıı Vernyı bekinisine qaıta júrerde Aýpaev Boqashty ózimen birge ala júrdi. Óıtkeni kerýen Jetisýǵa kelgenshe Boqashtyń qatarynda bolýy óte qajet. Orta Azıanyń kóp jerin aralap, ol jaqtyń syryn, jaıyn jaqsy biletin Boqash kerýendi osy jerden attandyryp qaıtatyn boldy.

Gýtkovskıı men Boqash kelgende, Shoqan Aqsý beketindegi Kereı degen qazaqtyń aýylynda edi. Aldarynan tosyp aldy. Shoqan múlde ishi pysyp, zerigip qalǵan-dy. Karl Kazımırovıchti qýana qarsy aldy. Kepti kórgen, eldiń jaıy-kúıi, syryna jetik Boqash bir tamasha oıyn usyndy. «Osydan jıyrma jyl shamasy buryn Qashǵardan kishkene balasymen bir saýdager Semeı arqyly Oral jaǵyna barǵan bolatyn. Balasynyń aty Álimbaı edi. Ol qashǵarlyq sol barǵan betinen qaıtyp Qashǵarǵa oralǵan joq. Meniń estýimshe, ol qashǵarlyq Saratovqa baryp dúken ashyp turypty. Sonan qaıtys bolyp, ana jas balasy qalǵan. Ol Qashqarıaǵa barýǵa jolyn da bilmeıtin bolar. Al olardyń Qashǵarda jaqyn týystary bar, olarmen de hat-habary kem shyǵar. Sondyqtan Shoqan sultannyń aty bútinnen bastap Álimbaı bolsyn. Jáne ol jaı bir kerýenshi ıakı saýdager bolyp barmasyn, kerýen basy bolsyn. Óıtkeni Qashǵardaǵy týystary Álimbaıdyń azamat bolyp er jetip, kerýen basy bolyp kelgenin qatty qýanysh etedi. Onda júris-turysy qaýipsiz bolady. Kerek degen qalany ondaǵy týystary ózderi ertip aralatady» dep usynys jasady. Boqashtyń bul usynysy Gýtkovskııge de Shoqanǵa da asa unady. Shoqan sol kúni sonaý Kadet korpýsyn bitirgen jyldan bastap sylap-sıpaı, kerbez bólip, qaıyra tarap qasterleıtin shashyn ustaramen qyrǵyzdy. Ústindegi ofıser kıimin sheship, Azıa eliniń uzyn shapan, sholaq jeń kamzolyn kıdi. Aıatyna jyltyr qara mási men kebis kıdi. Sóıtip Shoqan shyǵys eliniń saýdager baıbatshasy bolyp shyta keldi.

Aýpaev Boqashtyń aıtýymen Musabaı Toqtybaıuly barlyq saýda-sattyq jumysyn basqaratyn kerýen basy, al arnaýly ýákildikke kerýen basy — Shoqan. Sol sıaqty tek, Aýpaev pen Musabaı, Shoqan, Gýtkovskıılerdiń arasyna málim bir syr — Shoqan — Álimbaı, Musabaıdyń jaqyn týysy. Óıtkeni bularmen birge baratyn kerýen adamdary Shoqannyń kim ekenin ıakı ofıser ekenin bilmeýi kerek. Osyndaı jan-jaqty saqtyqty qarastyryp, Shoqan kerýendi Qaramola beketinde kútip aldy. Barlyq jol jaıyn, Vernyı, Qapal bekinisterinen kerýen jolyn baqylap otyratyn otrád ázir otyrǵan-dy.

Kerýenniń quramynda otyzdan asa qolǵanat qyzmetkerler, segiz prıkazchık bar. Olar tek kerýen basyna baǵynady. Kerýenniń bas-aıaǵy jınalyp, júriske bet alýyn kútip jatqan Boqash, barlyq adamdardyń basyn qosyp, jol ashar qurmaldyǵyn soıǵyzyp, bir bas, bir tas bolyp, ne kórse bárine ortaq bolýǵa bárinen ant aldy. Sonymen qatar eshbir adamǵa ózderiniń jón-josyǵyn, qalaı uıymdasqanyn da aıtpaýǵa da anttasty. Shoqandy barlyq kerýen adamdaryna aıryqsha tapsyryp, jatatyn qosyn erekshe jabdyqtatyp qolynan attandyrdy. Júz túıe, alpys atpen, qashǵarlyqtarǵa óte qajetti degen asyl kezdeme tıep, kerýen alys jolǵa attanady.

II

Ońtústiktiń tamyljyǵan ystyq shildesi bastaldy. «Túni salqyn, kúni ystyq, sýy salqyn, saıy múk» dep jyrlanatyn Jetisýdyń Jońǵar silemin bókterleı, salqar-salqar kóshin tartyp, kerýen mamyrlap basyp jol tartty. Kósh Altyn Emel alqabyna kelip, Shoqandar qosy qonǵanda, ótken jylǵy Ystyqkólge deıin birge barǵan Ábilez tóre aldarynan shyqty. Ári atalas týysy, ári joly da, jasy da úlken aǵany Shoqan qurmet etip, óz shatyryna túsirip qonaq etti. Qos basy Musabaı Shoqanmen birge bolyp, Semeıden alyp shyqqan tátti, dámdi jemisterdi tógip syılady. Shoqandardyń júrisinen habar alǵan Jalaıyr rýynyń tóresi Janǵazy, óziniń kótermeshilerimen kelip Shoqandarǵa sálemdesti. Alasa boıly, qarynsaý Janǵazy Shoqannyń shatyryna kirip otyrar-otyrmastan:

«Atam Ádil Abylaıdan taraǵan,
Sol atama Abaq, Taraq qaraǵan.
Jalaıyrdaı jalpaq jatqan aýylym
Qaı qamalǵa qarsy qoısam jaraǵan», —

dep jyrlaı bastap, ózin Shoqanmen tanystyrdy. «Shyraǵym, Shoqan, estýimde bastaǵanyń aq patshanyń kóshi kórinedi. Ákelgeniń myna jatqan Uly júzdiń jalpaq eline uly patshalyqtyń jaqyndyq dostyǵy kórinedi. Sol Uly júzdiń bir qalyń rýy — Jalaıyr, ol — bizdiń aýylymyz. Aýylymyzdyń deńgeıinen birneshe ret óttiń, bizdi elep at basyn burmadyń. Jasyń kishi bolsa da, jolyń úlken ǵoı, syrtyńnan estigenshe dıdaryńdy kóreıin dep keldim, — dep bir toqtap, — Shyraǵym, Shoqan, sókpe, Jalaıyrdyń qoıy kóp, Janǵazynyń oıy kóp. Mynaý saýda-sattyqqa alyp shyqqan kóshińniń bir shatyryn bizdiń aýylǵa jiber. Myna Tashkent, Qoqannan keletin saýdagerlerdiń joly bógelip, Jalaıyr aýly jalańash otyr. Solarǵa saýdalat, — dep toqtady.

Saıraı kirgen tere atasynyń sózin ábden tyńdap bolyp, Shoqan saýda jaıynyń bıligi kerýen basy Musabaı myrzada ekenin aıtty, Musabaı da qazaqtyń ádet-ǵurpyna júırik ádetimen:

— Janǵazy tóre, bizdiń qos Qytaı patshalyǵynyń kelisimimen myna kezdemeni Altyshárte arnap alyp shyqqan edi. Onda jolda jyrymdasaq, eki memlekettiń kelisimine qaıshy bolady. Biz sizdiń elińizge amandyq bolsa, aldymyzdaǵy kóktemde arnaıy saýda kerýenin keltiremiz. Oǵan deıin bizge ruqsat etińiz, — dep asa sypaıy tilmen jetkizdi.

Kerýen Altyn Emelde eki kúndeı bolyp, Tezek aýlynan, Ábilezden birneshe jol biletin adamnan basshy alyp, ilgeri tartty. Aldyn ala jiberilgen daıashylar uıymdastyrǵan Alban-Sýannyń, uıǵyr aǵaıyndardyń qaıyq tilin biletin adamdary aldarynan ázir boldy. Solar daıyndaǵan jel qaıyqpen attardy, túıelerdi shubyrta jetektep, İleden eki kún degende zorǵa ótip boldy. Kerýen İleden ótip, Alataýdyń ońtústik salasyn boılaı otyryp Qarqara jaılaýyna, Kegen tórine kelip qondy. Sonaý Semeıden uzaq jol júrip, aryqtap-shaldyǵyp kelgen kólikterin jaılaýda biraz kún tynyqtyryp jáne qyrǵyzdyń Buǵy rýyna baryp qaıtýǵa qosshy alyp Shoqan júrip ketti.

Shoqan óziniń dosy tutqan manaby dúnıeden qaıtqanda osy mańda edi. Estisimen ornyna baryp qazaqsha qaıǵy bólisken bolatyn. Bul joly Ombydan general-gýbernator Gasforttyń Boranbaıǵa arnaıy jibergen syılyǵyn ákelip tapsyrdy. Buǵynyń rý basy manaptary Shoqandy jáne aǵa manapqa general-gýbernatordyń syılyq jiberip qurmet kórsetkenin erekshe baǵalady.

Shoqan Boranbaı aýylyna barǵanda osy Buǵy eliniń ishine kelip, saýda istep jatqan bir-eki qos qashǵarlyq saýdagerge kezdesip, olarmen tanysty. Jáne Qoqan, Hıýa shekarasynyń jaıyn, Qashǵar qatynasyn barlap biraz qupıa zertteý júrgizdi.

Shoqannyń alyp qaıtqan bir jańalyǵy — Qytaı úkimeti Altyshárge, Azıa elderiniń qaı qalasynan kelip saýda isteımin deýshilerge bóget bolmasyn dep jarlyq shyǵarypty. Osyny alysymen kerýen Ystyqkól alqabyna jetýge, tezirek Qashǵarıaǵa asýǵa asyqty. Qytaı úkimetiniń joǵarydaǵy keńshiligin alysymen Qoqan basshylary Altyshárge ótetin kerýennen alym alyp otyrýdy uıymdastyrǵan. Sol úshin Qashǵarǵa ótetin kerýendi tek Ferǵana jazyǵymen bir-aq jolmen etkizetin bolǵan.

Shoqandardyń kóshi Ystyqkól alqabyna kelisimen anadaǵy Shoqan jolyǵyp, sóz baılasyp qaıtqan Qashǵar saýdagerlerin taýyp aldy. ul qashǵarlyqtar qyrǵyz elinen mal jıǵan saýdagerler eken. Olar Shoqandardyń kóshimen ez maldaryn qatarlastyra kóshirip birge júretin boldy. Óıtkeni qyrǵyzdardyń jol tosyp, kerýen tonap otyratyn qaraqshylarynan qoryqty.

Eki jyldan beri kelip ofıser shenimen elin oıly-qyrly aralaǵan Shoqandy qyrǵyz adamdary tanyp qalýy da múmkin. Eger olardyń bir qara júregi tanyp qalyp, myna qashǵarlyqtarǵa sybyr etse, Shoqan ómiri qaterge ushyraıdy. Osyndaı saqtyq oımen Shoqan Ystyqkól alqabyna kelisimen «syrqatpyn» dep óziniń úıinen shyqpaı jatyp aldy.

Kerýen úzdiksiz kóship Zaýken shatqalyna kelip, Alataýdyń Altyshárge qarap asar asýyna erleýge bet aldy. Shoqan osy jerden ózderin qorǵaı ere shyqqan kazak-orys tobyn keri qaıtardy. Óıtkeni ana kezeńnen kazak-orystyń tóbesin kórse-aq, jol kúzetshileri Qashǵarǵa da, Qoqanǵa da qolma-qol habarlap shý kóteredi.

Endi ol tanymaǵan el, tabany tımegen jat jerge jeke-dara qadam basty.

Zaýken shatqalynan órlep, Alataýdyń eń bir bıikte qıyn kezeńine kóterildi. Áli qary bekip, qapsaǵaıy bitelmese de, Ústirttiń tútegi adamdy da, kólikti de tunshyqtyra bastady. Teńiz deńgeıinen birneshe shaqyrym bıiktiktiń sıregen aýasy ókpeni óshirip, dińkeni uılyqtyra túsedi.

Asýdyń arǵy belesine shyǵar beldeýge kelip kerýen qos tikti. Osy jerge túıeniń júgin túsirip, qosty kóterip ystyq ishýge kiriskende, kerýenge bir top ury kelip attardy ala jóneldi. Kerýenniń baılaýdaǵy attarǵa mingen jigitteri myltyq atyp, jaýǵa jete aralasyp úlken tóbeles boldy. Birneshe ury qolǵa tústi. Onyń ishinde qyrǵyzdyń ataqty qaraqshysy Bı Janettiń inisi bar. «Bizden qatelik boldy, qashǵarlyq dep oılap qalyp edik. Sizderge eshbir tıemiz degen nıetimiz joq» dep ant-sý ishti. Bularmen ustasyp, Janettiń inisin baılap alyp júrgende qaıda aparady? Myna sıaqty baılaǵanda baý kesetin qashqyndardy baǵyp otyrý o da bir qıyn jaǵdaı. O syny oılap Shoqan men Musabaı qaraqshylardan ant alyp bosatty. Kerýen osy beldeýdiń jazyq, jaılaýynda bir-eki kún kólik tynyqtyryp erýledi.

Asýǵa taıap taǵy bir kóship qondy. Aldyńǵy jol tosar qaraqshynyń shabýylynan seziktenip saqtanyp qalǵan kerýen, myltyǵynan oq almaı, attaryn arqanmen ustap saq kúzet qoıyp otyrdy. Júzge tarta qol taǵy da kelip shabýyl jasady. Biraq saq otyrǵan kerýen jappaı myltyq atyp, qaraqshylardy jolatpady.

Myltyqtan júrekteri shaılyqqan bolsa kerek, qaraqshylar qaıtalap shabýyl jasaı almady. Kerýen Alataý asqarynyń asýynan asyp, Shyǵys Túrkistan jazyǵyna bet aldy. Eńiske qaraı jyljyǵan kóshtiń aldynan oza júrip, Shoqan bir qyrqaǵa shyqty. Ol artynda aspanmen tildesip qalyp bara jatqan aq bas Alataýdy tamashalaı qarady. Aldynda sheksiz kósilgen jazyqqa kóz júgirtti. «Petr Petrovıch Semenov-Tányshanskıı asa almaǵan asqarly asý artymda qaldy. Nemis ǵalymdary: Gýmboldt, Rıtterler aıaǵyn basa almaǵan Shyǵys Túrkistannyń Altyshári mynaý. Buryn ǵylym adamy aıaǵyn baspaǵan aq taqta alys aımaq, sátti saǵatqa alqabyńdy ash! Áýestigim — jaratylysyń, halqyń men qasıetti shejireńdi saıra, perdeńdi ash!» — dep oıǵa batyp biraz turdy.

III

Musabaı men Shoqan saqtyq etip, Qashǵardyń aqsaqalyna shapqynshy jiberip, qyrǵyz jol tosarlarynan qorǵaıtyn qaraýyl kómek suraǵan. Kerýen Alataýdyń etegine túsip, Qashǵar jazyǵyna jetkende, aldarynan suraǵan qorǵaý toby kelip jetti. Olar Qashǵar aqsaqalynyń hatyn, dostyq belgisine jibergen Musabaı, Shoqan jáne prıkazchıkterge syılyq shapandaryn ákelip japty. Jáne Ýálıhan qojanyń qanypezer toby qolǵa túsip, ózi qashyp ketkenin, Qytaı úkimetiniń Qashǵarǵa tynyshtyq ornatqanyn aıtyp, jaqsy habar jetkizdi. Kerýenniń óte qaýiptenip kele jatqan bir qorqynyshy sol Ýálıhan qojanyń buzyq toby edi. Ol jaǵynyń tynyshtalǵany kerýen basylardy erekshe kóńildendirdi.

Kelesi kúni kerýen Qytaı eliniń shekaradaǵy shaǵyn bekinisine keldi. Balshyq dýalmen qorshalǵan shatyn bekinistiń tórt buryshynda tórt qaraýyl munarashyq bar. Bul aýyz úlken qaqpa arqyly ǵana tekserip ótkizedi.

Bekinis bastyǵy Qytaı ofıseri ornynda bolmaı, kerýen bekin qasynda túnep qaldy. Bul kúngi tún Shoqan úshin sondaı uzaq boldy. Óıtkeni alda baratyn shári — búkil eýropanyń ǵashyq bolyp jete almaǵan Qashǵar shári. Shyǵys Túrkistannyń baı tahyty. Al kóretin qaýymy — Azıanyń kóne mádenıetiniń jıyntyǵy saqtalǵan tarıh qoımasy tárizdi. Onyń ústine kúni keshe dúrbeleńge ushyrap, birigip otyrǵan jurt. Osyndaı oılar keship durystap kóz ile almady. Shoqan jol dápterine — «Shyǵys Túrkistan shekarasyna jettik, 27 qyrkúıek 1858 jyl» dep jazyp qoıdy.

Kún kóterile kerýen qaýymy oıanyp, tirshiligine kirise bastaǵanda, bekinnen habarshy da keldi. «qytaı ofıseri keldi, kerýen basyny shaqyrady» dep habarlady. Musabaı men Shoqan tártippen kelip bekin bastyǵy ofısermen tanysty. Jol qaǵaz, eki eldiń kelisim hatyn kórsetti. Bas kıiminiń shekesine altyndaǵan domalaq túıme qadaǵan qytaı chınovnıgi salmaqty, baıaý yzbarmen qabyldap, qaǵazben tanysyp, Musabaı usynǵan syılyqty alyp, qorǵanǵa kirýge ruqsat etti.

Ruqsat bolysymen, asyǵyp otyrǵan kerýen bekin qaqpasynan aǵyla, Qytaı memleketiniń ishine kire berdi. Aldyndaǵy Qashǵardyń yntyqtyrǵan kóne qalasyna Shoqan asyǵa júrip keledi. Bul jaqtyń adamdarynyń tártibinen Shoqan beıtanys. Ol jatynan Shoqannyń senetini — Musabaı kópes.

Qashǵar qalasyna taıanǵan jerde aldan bir top qarý-jaraqty áskerimen qytaı tóresi, Qashǵar begi shyqty. Olar kelip tanysyp, Musabaı, Shoqan taǵy basqalarynyń bas belgi qaǵazdaryn tekserip, erekshe saqtyq etti. Qalanyń ishinde de áskerı saqtyq tártibi ornaı qalǵan. Shekaradan jaıbaraqat ótip, erkindeı bet alǵan kerýen adamdary aldarynan myna sıaqty tekserý shyqqanyna abyrjyńqyrap qaldy. Biraq ol tekserýdiń neden shyqqanyn tekserýden kúdiksiz ótip, qalaǵa kirgen soń bildi. Alǵashqy bekinnen ótkende Musabaı tilmashqa syılyq berýdi umytyp ketipti. Bastyǵyna syılyq berip, ózin elemegen Rossıa myrzalaryna ókpelegen tilmash Qashǵarıaǵa qupıa hat jazypty. «Myna Rossıa kerýeniniń ishinde tatar bar, ózderi qarý-jaraqty. Bular urlanyp kirip búlik kóterýge kelgen bolýy kerek, saqtanbasa bolmaıdy», — dep. Sondyqtan da qala ishine áskerı tártip qoıylyp, qadaǵalaı tekserý osydan bolypty. Biraq tekserýde tatar adamyn jáne qarý-jaraq tappaǵan Qytaı, Qashǵar adamdary kerýenge beıbitshilik tártippen kirýge ruqsat etti.

Qalaǵa kirmesten buryn Musabaı qasyna ózimen buryn da osy qalada bolǵan joldasyn ertip, Nasreddın aqsaqalǵa baryp sálem berdi. Burynnan tanys qala aqsaqaly Musabaıdy óte senimdi yqylaspen qarsy aldy. Anaý tilmashtyń ósegimen úrpıisip qalǵan qala halqynyń sezigin múlde jadyratyp, kerýenniń alańsyz ornalasýyna basshylyq etti. Nasreddın aqsaqal Musabaıǵa qaıtarynda óziniń zeketshisin qosypty. Sharıǵat boıynsha Musabaı ózderiniń saýda qazynasynan meshit paıdasyna zeketin berip qaıtardy. Zeketshi ketisimen, Qashǵar qalasynyń bastyǵynan arnaýly tekserýshi chınovnıkteri keldi.

Ol da óziniń tártibimen tekserip, sezikti esh nárse tappaı qalaǵa qaıtty.

Barlyq tekserýden ótip, kerýen maldaryn, kólikterin jaıylymǵa qala syrtyna qaldyryp, saýdalyq júkterin alyp qalaǵa kirdi. Qashǵardyń shańy kópirip jatqan tar kóshesimen, Týmen ózenine salynǵan aǵash kópirden ótip qalanyń ortasyna tartty. Musabaımen qatarlasa Shoqan kerýen aldynan qalany tamashalaı júrip otyrdy.

— Shoqan sultan, endi myna qalada saıran salamyz. Sharap ishemiz, qyzdardyń bıin kóremiz, án tyńdaımyz, — dep sabyrly, dindar Musabaı múlde jelige sóıledi. Musylman dininiń uıyp turǵan ortalyǵynda myna sıaqty din jolyna qaıshy nárselerdi isteımiz dep, Musabaıdyń jelige sóılegenine Shoqan tańdanyp:

— Múseke, búgin shyǵys pirádárlaryna kelispeıtin aıdaǵy bir sharap, oıyn-kúlkini aýyzǵa aldyńyz, álde ana bir qalada turyp sondaı kóńil kóteris jaılar da boldy ǵoı, dep meni ázildep kelesiz be?—dep jymıdy.

— Joq, Shoqan sultan, men sizdi ajýalap aıtqanym joq. Qashǵarıada ǵısh-ǵıshrattyń bárine jol ashyq. Onyń tamashasyn aman bolsań erteń-aq kórsetem, — dep qarqyldaı kúldi. Shoqandar júrip kele jatqan uzyn kósheniń eki jatynda qatarlastyra qadaǵan bıik syryq qadalar tur. Olardyń joǵarǵy jaǵyna tor kóz jáshikter ilinip qoıylǵan. Árbir jáshikte adam basy.

— Múseke, myna qadalar, myna tor kóz jáshikter, onda turǵan adam basy nege ilinip qoıylǵan? — dep Shoqan tańdana surady.

Bul anada ózimiz estigen Ýálıhan qojanyń nókerleriniń basy. Olardyń qolǵa túskeniniń basyn kesip ádeıi myna jol boıyna ilgen ǵoı, kórgen eldiń júregin shaılyqtyrýǵa, — dep Musabaı basyn shaıqap, sury qashyp, ózinshe áldeneni kúbirlep ótti. Shoqanda ún joq.

Syrttan kelgen kerýendi ádeıi osy kóshemen júrgizedi eken. Bul kósheni «ajal darasy» deıdi eken. Shoqandar da osy kóshemen júrip qonaq saraıǵa jetti. Olardy «Ándijan» dep ataıtyn qonaqjaıǵa túsirdi.

Nasreddın aqsaqal óziniń senimdi adamdaryn jiberip, Musabaı, Shoqandardyń túsken qonaqjaılaryn qarastyryp, qurmet kórsetti. Qonaq úıge ornyǵyp birer kún dem alǵannan keıin, Qytaı ulyqtarynyń Qashǵarıadaǵy eń úlkeni Dorgabek kerýen basshylaryn ózine shaqyrtyp aldy. Tilmash arqyly sóılesken Qytaı ulyǵy bulardan júrip kelgen joly, alyp kelgen saýda-sattyq jabdyǵy, qansha adam, olar kimder — bárin qaıtalap teksere surady. Qytaı ulyqtarynyń myna sıaqty biriniń artynan biri suraý, tekserýinen seziktene úılerine keldi. Kelesi kúni Qytaıdyń taǵy bir ulyǵy shaqyryp tanysty. Bul ete bir baısaldy, esti adam eken. Onymen qatar qashǵarlyq Hakimbek te qaıtalap tekserdi. Aıaǵynda Qytaı ulyǵy óz tilinde: «Bular orystar emes, tatar da emes, naǵyz ándijandyqtar ǵoı. Endi mazalaý kerek emes, erkin saýdalaryn isteı bersin», — dedi. Musabaı, Shoqandar sonda erkin dem alyp, kúdikterinen jeńildendi. Osy ýaqytqa deıingi tekserýdiń bári olardyń iz-ókshesine túsip ańdýshy ósekshi baryn ańǵartty.

IV

Eki-úsh kúndeı mazalaǵan tekserý toqtalyp, Shoqan qalanyń ishin aralap, Shyǵys Túrkistannyń mádenıet ortalyǵy bolǵan shárdiń sán-saltanatymen tanysa bastady.. Musabaı da, Shoqan da dúken ashyp saýda júrgizdi. Kerek-jaraq ala kelip áńgime shertetin adamdar da kezdesip, Shoqan olardan halyqtyń turmysy, sharýasy, kene tarıhy sıaqty jaılardy da surastyra otyrdy.

Býhara, Hıýa shaharlaryndaǵy musylmandyqtyń qatal qalyptasqan qysymy bul shaharda joq eken. Mysaly, Býhara, Hıýadaǵy azan aıtylǵannan keıin kóshedegi adamdardy meshitke polısıalardyń qamshymen aıdap aparyp namazǵa uıytýy munda múlde joq. Áıelder páránja jamylmaı-aq júredi eken. Buhara, Hıýadaǵy musylman moldalary kóshede qasyna jendet ertip júrip, kóringen adamdy ustap, quran aıatyn oqytyp, durys oqı almasa dúre soǵý sıaqty zombylyq ta joq. Alystan estilgende musylman dininiń eń bir myqty jeri degen Qashǵarıa din basylary musylmandyqpen qatar adamdyq tártip, mádenıet ushqynynan habardar eken.

Qashǵarıada neke jatynan da kóp keńshilik bar eken. Mysaly, nekeli adamdar biri men biri birge ómir súrýge kóńilsiz bolsa, erikti túrde aırylysyp, basqa adammen nekeli bolýǵa erikti eken. Sondyqtan da bul shaharda kóp áıeldilik joq eken. Osyndaı adam erkine az da bolsa keńshilik bary Shoqanǵa, myna Býhara, Hıýa dindarlarynyń tártibine qaraǵanda áldeqaıda ońdy bolyp kórindi. Osy sıaqty ózi anyqtaǵan jaılardy kúndelik dápterine jazyp, eńbek eskertýin tolyqtyra berdi.

Qashǵarıadaǵy aınymas bir tártip, shetten kelgen árbir adam ýaqytsha úılenýge mindetti. Ondaı úılený bul qalada tártipke qoıylǵan. Qalanyń bir bóliminde sondaı ýaqytsha áıeldikke arnalǵan jas qyz-kelinshekter toby turady eken. Bir-eki kún ótip, saýda-sattyqty jolǵa qoıyp alǵan Musabaı:

— Shoqan sultan, biz endi úılenýge barýymyz kerek. Áıtpese bul qalada turýǵa bolmaıdy, — dedi. Musabaıdyń, sózin ázil me degendeı Shoqan nanaryn da, nanbasyn da bilmeı, ańyra betine qarap jymıdy.

— Álimbaı myrza, men qaljyńdap turǵanym joq, — dedi Musabaı Shoqannyń qosalqy atyn atap. — Bul shaharda shetten kelgen adam úılenip qana týra alady. Eger ol tártipti moıyndamasa, jazalaıdy, — dep Musabaı óziniń shyn aıtyp turǵanyn túsindirdi. Musabaı sóziniń shyn ekenine kózi jetken Shoqan:

— Ol jaǵyn, Múseke, ózińiz bıleńiz, tártip buzyp talqanymyz shyqpasyn, — dep kúldi.

— Onda biz qazir sol arnaýly jerge baramyz, — dep Musabaı ózi bastap júrdi. Ózine baǵyna artyna ergen Shoqanǵa oı júgirte qarap Musabaı tolǵanyp ta keledi. «Eýropanyń mádenıetinde tárbıelenip bilim alǵan jas dosy myna tártipke shoshı qarap kele jatqan tárizdi. Biraq mindetine alyp shyqqan maqsaty, osy bir tyń jumbaq bolyp jatqan ólkeniń syryn ashyp, sıpatyn túıý. Ony anaý ózine senip jiberip otyrǵan úkimetine jetkizý. Sol úshin eriksiz moıyndap keledi», — dep bir túıdi.

Olar qalanyń sháýkender turatyn bólimine jetip, qyz-kelinshekter turatyn úıge keldi. Úlde mem búldege bólengen, qasy, kirpigin, kózin súrmelep tastaǵan qıǵash qas qyzdar aldarynan esik ashty. Páránji jamylmaǵan, eshbir qysylyp-qymtyrylmaı, ózderine kelgen jigitterdi súıkimdi keıipte qarsy aldy. Shoqan olardyń eshqaısymen sóılesip, boı kórsetken joq. Tek, Musabaıdyń uıǵarýymen súıkimdi on segiz jasar bir qyzben táýeldi boldy.

— Álimbaı myrza, ımenip boı saqtaýdyń endi keregi joq. Sizdiń úıdegi kelin osy, endi úıirlesińiz, erli-zaıypty adamdarsyz, — dep Musabaı Shoqan men onyń sháýkenin quttyqtady. Musylman tártibi sharıǵat shartymen neke oqyldy. Erteńine Shoqannyń tuńǵysh úılený toıy boldy. Ol toıǵa Musabaı habarlap, Shoqannyń ıakı Álimbaıdyń Qashǵardaǵy týystaryn shaqyrdy. Olar «ólip tirilgen, joǵalyp tabylǵan» týystaryn qyzyqtap, qymbatty baıǵazy ákelip, toıyn jaqsylap ótkizisti. Shoqan — Álimbaıdyń bul toıdan alǵan úlken áseri Shyǵys Túrkistannyń ózine tán myń buralyp, júz quıqyljyp oryndaǵan qyzdardyń bıi. Áldeneshe túrli aspaptardyń úninen syzylyp tógilgen án sazdary. Toı ústinde masaıyp zaman jaıyn, kóńil kúıin aıtqan únderge de Shoqan erekshe qulaq asty.

Toı tarap, Shoqan — Álimbaı óziniń sháýkenimen ońasha áńgimelesti. Birine biri ómir jolyndaǵy bastarynan keshken jaılardy sóz etip, syr tartyp boı baǵysty. Shoqannyń topshylaýynsha, oǵan kezdesken sháýken sondaı bir tárbıeli úıde týyp, tártipti ósken jan eken. Keıingi ýaqytta áke, sheshe birdeı ólip, jan ashyr jaqyny bolmaı, osy halge dýshar bolypty. Áıel osy muńyn Shoqanǵa úlken armanmen aıtty. Birneshe kún birge ómir súrip syralǵy bolǵandaı ýaqytsha jary sháýken qyzdan keıingi áńgimelerdi surap uǵyndy.

Musabaı kópestiń toby alyp kelgen saýda jabdyǵyn on eki dúkenge salyp, saýda júrgizdi. Bulardyń alyp kelgen zattary óte ótimdi boldy. Az kúnniń ishinde-aq nárseleriniń kóbi ótip ketti. Biraq sonaý Semeıden osy jerge deıin júk artyp jol júrip kelgen kólikterin eki-úsh aıdaı dalada baǵyp qońdandyrmasa, qaıta júriske jaramaıdy. Sondyqtan, Musabaı kópestiń, Álimbaıdyń toptary Altyshárdiń bir kezde paıtahty (ortalyǵy) bolǵan Jarkent qalasyna baryp kerip, onda da azdap saýda istep tanysýlary kerek boldy.

Ákelgen saýda múlikterinen qoldarynda kóbirek qalǵany sapıan etik eken. Bul etikti óte jumsaq bylǵarydan áshekeılep tigiletindikten shyǵys áıelderi sánge kıedi. Sondyqtan onyń baǵasy kóterińki edi. Sodan qalǵanyn alyp, buharalyq Muhsın Saǵytov degen saýdagerdi basshyǵa alyp sol Jarkentke júrdi. Ásirese Shoqan Jańa-Ǵısar, Erteńgi alqaptaryn basyp, Qumshaıdannyń qumaıt jalyǵynan ótip Járkent shaharyna júrgen jolynyń tabıǵatyn, ósimdigin, geografıalyq jaǵdaıyn qaǵazǵa túsirýmen shuǵyldandy. Qumshaıdan Járkent ózeniniń bir alqabyndaǵy shaǵyn qum jazyq eken. Onyń marjandaı qıyrshyq qumy kúzdiń shańytqan shaǵyrmaq kúni ystyq aspannan jelsiz qyrda tamyljıdy. Osy bir kún qyzýyn Shoqan aıryqsha yntyǵa jazdy. Sodan júrip Jarkent darıasynyń bir úlken aldaǵy ataqty Taklamakan qumyna keldi. Bul — Shyǵys Túrkistan jerindegi ataqty qum. Uıǵyr halqynyń basynan keshken san ǵasyrdaǵy ýaqıǵalardyń kýási bolǵan qum. Uıǵyr eliniń osy qumda bolǵan bir ǵajaıyp soǵysy jaıynda Ábýbákir moldanyń kitabynan oqyǵany da bar-dy.

Shoqan Taklamakan tusyna kelgende osy bir oqyǵan kitabyn, sonaý bir kitap qumar balalyq shaǵyn esine aldy.

Alańsyz shyǵys qumdary men dalasyn qyzyǵa aralap júrip kele jatqan Shoqandy Qashǵarıadan Musabaı jibergen shabarman qýyp jetti. Musabaıdyń jazǵan hatynda: «Shoqan — Álimbaı, tez Qashǵarǵa qaıt. Qoqanda Hudaıar hannyń inisi Malybek kóterilis jasap, Hudaıardy ornynan alyp, ózi han bolypty. Al anada Qashǵarıadan qashyp shyqqan Ýálıhan qoja alasapyrandy paıdalanyp, bandylarymen taǵy da osy jaqqa attanypty. Altyshár atyraby qaýipte. Sondyqtan tez qaıt» depti.

Shoqan Musabaıdyń hatyn alysymen qumartqan Járkent jerine jete almaı, amalsyz Qashǵarıaǵa qaıta oraldy.

Shoqan attanǵan az kúnniń ishinde Qashǵarıada birneshe eleýli ýaqıǵalar bolǵandy. Onyń ishindegi eń eleýlisi — Shoqandardy Qashǵarıaǵa kelgende asa jaqsy yqylaspen qarsy alǵan Nasreddın aqsaqaldy balalarymen Malybek han tutqyndatyp, onyń ornyna jańa aqsaqal Nurmaǵambetti jiberipti. Bul aqsaqal jaıynan Musabaı aıryqsha esh nárse jazbaǵan. Tek, aqsaqal ózgerisi, keıbir tártipter ózgerisi bolǵanyn aıtqan. Jańa bastyq, jańa tártip degendeı, taǵy da tekserý, taǵy da ańdýyl, ósek-ótirik óristeı me dep, Shoqan san alýan qaýipti oılana qalaǵa kirdi. Jańa kelgen aqsaqal tanysý úshin shetelden kelgen adamdardy shaqyryp, aıryqsha májilistesti. Nurmaǵambet Shoqan qaýiptengendeı zárli adam emes eken. Tanysyp pikir alysqan soń, úıirlene tústi. Ásirese májilistesip kóterý jaǵyna da jaqsy qaraıdy eken. Ol jaǵy da ońynan kelgendeı boldy. Nurmaǵambet aqsaqaldyń Semeı kópesterine yqylasty qarap, qonaqqa jıi shaqyryp májilistes bolýy Qashǵardyń basqa ulyqtaryna da senimdi arttyra tústi.

Qashǵarıanyń qalyń qarly borany bolmasa da, qar jaýatyn qalyptasqan qysy bastaldy. Kádýilgideı qar túsip, Shoqannyń bala kúninen úırengen Sibir qysynyń salqyny boıyn shymyrlatyp, denesin shıratty. Qashǵarıadaǵy bir ádet qar kórine páńgi maýsymy bastalady eken. Bul ózderinshe erkindik merzimi eken. Jer emshegin emip, baq ósirip, egin shyǵaryp, kúrish, júgeri dalasyn jazdaı baǵyp qalaǵa oralǵan qashǵarlyqtar, saýyq dýmanyn bastaıdy eken. Olar nasha tartyp, mastanyp, kóshede qosylyp án salyp, bı bılep, saırandaıdy eken.

Bir qıyn jeri shahar úıleri qys sýyǵyna arnalmaǵan ashyq-tesik, nasha tartqan, apıyn jegen ýlanǵan adamdar qar ústinde qyljıyp múzdap, kóptegen kúızeýshilikke ushyraıdy. Osy sıaqty qala saltyn, ishki-syrtqy tártipterin Shoqan qadaǵalaı jazyp jınastyra berdi. «Shyǵys eliniń osy nasha tartyp esirýi, ony ǵısh dep madaqtap, apıyn jep bas kótermeı mas bolýy baryp turǵan qasiretti» dep oılady Shoqan. Sonymen qatar Qashǵar halqynyń óte-móte aýyr hali, eselegen alym-salyq: birese Qytaı chınovnıkteri alym jınaıdy, oǵan qosa aqsaqaldar salyǵy, zeket-tushyr salyǵy, Qoqan handyqtarynyń arnaýly salyǵy, eńbekshi buqarasyna dem alǵyzbaıdy eken. Eter Qashǵar eńbekshileri, dıqandary, halqy bolyp ózderiniń óndiristik tabysyn halyq paıdasyna bir betkeı jumsap, bir ǵana memleketke baǵynyp tártipti bolyp otyrsa, naǵyz baı ólke bolar edi» dep bir oıyn tolǵady.

İİİoqan Semenov-Tánypanskıı dosynan estigen ataqty Gýmbolt talymnyń shákirti Adolf Shlagıntveıttiń taǵdyryn bilýge izdestirý saldy. Biraq jete anyqtarlyq jaıdy asha almady. Shyǵys Túrkistannyń dúnıejúzi ǵalymdaryna jumbaq bolǵan jaıttyń bir qupıasy osy Shlagıntveıttiń taǵdyry bolatyn. Osyny ashýdy eń bir úlken maqsaty etken Shoqan bir kúni keshke óziniń sháýkenimen áńgimelese otyryp, sol týraly sóz qozǵady.

— Álimbaı myrza, ony siz anadan beri menen nege suramadyńyz. Ol kisiniń qalaı ustalǵanyn, qandaı jazaǵa ushyraǵanyn men, óz kózimmen kórgenmin, — dep áńgimesin bastady. — Ótken jyly jaz aıynda (onda Qashǵarda Ýálıhan qoja ámir júrgizip turǵan bolatyn) bir kúni jendetter kósheden aq shashty, uzyn boıly, aq sary shet jerlik adamdy alyp júrdi. Álgi sheteldik adamnyń qoly artyna baılaýly, shapanynyń etegi eki jaǵyna jaıyla adymdaı basyp júrip bara jatty. Qala halqy sheteldik adamnyń ólim darasyna ketip bara jatqanyna tańdana qarasyp qaldy. Jendetter ony qalanyń qaqpasynan shyǵaryp alyp ketti. Onan keıin ony eshkim kórgen joq. — Shoqan óziniń sháýkeninen myna sıaqty habardy estigen soń, Shlagıntveıttiń kúndelik dápterin tabýǵa kiristi. Biraq kúndelikti taba almady. Surastyra júrip Shlagıntveıttiń jazaǵa ushyrap joq bolýynyń túıinin izdestirdi. Shlagıntveıt ataqty nemis ǵalymy, jıhangez, geograf Gýmbolttiń tańdaýly shákirti bolǵan. Gýmbolttiń Peterbýrgta Petr Petrovıch Semenovqa: «Men Azıanyń anaý asqar bıigin, aspanmen tildesken Alataýynyń qyrqasyndaǵy janar taýynyń erteńnen shyqqan tomarlaryn kórmeı ólmeımin» degende sengeni osy shákirti Shlagıntveıttiń attanǵan sapary edi. «Osy ǵalymdardyń aýzynda ańyz bolǵan Shyǵys Túrkistannyń Altyshárine Alataýdyń asqarynan asyp keldim. Al meniń aldymda qaterge basyn baılap kelgen ózimmen áriptes ǵalymnyń taǵdyryn qalaı anyqtamaı attanam», — dep Shoqan bar ynta-jigerin sala izdestirdi. Aqyrynda ol ýaqıǵanyń barlyq egjeı-tegjeıin tapty. Ýálıhan qoja az kún ámir júrgizip turǵanda, qala halqynyń kórgen ǵalamattarynyń ishindegi eleýlisiniń biri osy nemis ǵalymynyń taǵdyry bolǵan. Ony áńgimelep aıtar bir adamǵa tap bolǵan Shoqan: úlken sıapat jasap qonaq ete otyryp, bajaılaı uǵyndy. Shlagıntveıt Buharaǵa kelip, aǵylshyn elshiliginde bolyp, solardyń járdemimen osy Altyshárge joldama ruqsat alady. Ol joldamada Shlagıntveıt aǵylshyn ǵalymy bolyp jazylady. Sol Buharada Shyǵys Túrkistandaǵy Altyshárdiń qalasymen, halqymen tanys saýdager Námenbaı degen uıǵyr saýdagerin basshy etip seriktesedi. Sol Námenbaıdyń basshylyǵymen Altyshárdiń ortalyǵy Qashǵarıaǵa kelip, shetelden keletinderdiń tártibimen ornalasady. Bul kezde Qoqannan urlanyp attanǵan ǵazaýatshy Ýálıhan qoja Qashǵarıaǵa urlanyp kirip, qala bıligin qolyna alady.

Ýálıhan qojaǵa syılyq aparyp jáne tanysyp, jónin aıtyp, ǵylymı jumysyna kirisýge Shlagıntveıt Námenbaıǵa — «qojaǵa syılyq etýge Indıanyń altyn arqaý aq jibegi kashımır-jibek shálisin taýyp ber» deıdi. Námenbaı Shlagıntveıt tapsyrmasyn oryndaǵansha, Qytaı patshalyǵynyń áskeri kelip, Qashǵar qalasyn qamap alady. Qamaýda qalǵan Ýálıhan qoja shetten kelgen sezikti qonaqty shaqyryp alady. Onyń sebebi, myna sıaqty jıhankez oqymysty adam soǵys ádisine júırik bolýy múmkin. Eger bul ana syrttan qamaǵan Qytaı áskerimen tildesip qalsa ózi dinsiz qaýymnyń adamy sol jaqqa ketip qalýy múmkin. Sondyqtan, munyń qolyndaǵy barlyq jol qaǵazdaryn alý kerek dep uıǵarady.

Nashaǵa ýlap kózi buldyrap otyrǵan Ýálıhan qoja Shlagıntveıtten «Qoqan handyǵyna arnap jazylǵan barlyq boıyńdaǵy qaǵazdy ber» dep suraıdy. Shlagıntveıt boıyndaǵy joldama qaǵazdaryn berýden bas tartady. Ózi masaıyp otyrǵan Ýálıhan baǵynbaǵan sheteldiktiń basyn alýǵa buıyrady. Ózi mas, ózi jaý qamaýynda qanyna qaraıyp otyrǵan qojadan esh nárse shyqpas dep, raqym suramaıdy. Qaısar da, qara júrek qoja qaharyna qapyda ushyraǵan Shlagıntveıt sonaý Shoqan Qashǵar shaharyna kirerdegi jol boıyndaǵy qadalarǵa ilingen bastardyń biri bolyp qaza tabady.

Shlagıntveıttiń basynan keshken ýaqıǵany tuńǵysh anyqtaǵan da, qaıǵyra jany ashı kúndeligine birinshi ret jazǵan da Shoqan boldy. Shlagıntveıttiń halin estý Shoqannyń ózine de az tolǵanys bolǵan joq. Eger Qoqannyń jańa hany Ýálıhanǵa járdem etip jetegine júrse, ol myna Qashǵar eline taǵy qantógis jasap oıran salýy ǵajap emes. Sondyqtan — «basyń saýda elińdi tap, aıaǵyń saýda jerińdi tap» degen qazaq halqynyń maqalyn esine alyp:

— Musabaı myrza, qaıtýdy oılansaq, — dep Shoqan óz pikirin aıtty. Ózi de qaıtýdy esine alyp, jan-jaqty jol jaıyn qarastyryp júrgen Musabaı:

— Álimbaı myrza, men qaıtýdy oılamaı júrgenim joq. Biz qazir qozǵalsaq, onda Qoqandy basyp júremiz. Ol biz úshin, siz úshin óte qaýipti. Al myna ózimiz kelgen joldyń asýlaryn áli qar basyp jatyr. Sondyqtan biraz kúnge sabyr etelik, — dep óz oıyn túsindirdi.

Shoqan Qashǵar qalasynan kóptegen kóne qoljazba kitaptar satyp aldy. Sol sıaqty shyǵys eliniń altyn, kúmisten naqystap jasaǵan asyl buıymdaryn, pil súıegi, bambýk, asyl tastan, asyl shynydan jasalǵan oıynshyq ǵajaıyptardy balasha jınastyrdy. Ásirese Qytaı, Indıa sheberleriniń qoldan jasaǵan keıip, alýan jándikter túrindegi músinder. Sýretshilerdiń jaratylys beınelerin túsirgen sýretteriniń asa qyzyqtylaryn taýyp aldy. Osy sıaqty múlikterge qosa óziniń birneshe aı boıy túnde maı sham sáýlesimen otyryp, qumarta jazǵan ǵylymı da áserli kúndeligin jol jáshikterine eleýsizdeý etip salyp, jappalaryn myqtap bekitip qoıdy.

Shyǵys Túrkistanda kóktem bastalyp, qar erip,aryqtarda sarqyrap sý aǵa bastady. Qashǵar aınalasyndaǵy ózen kólshikterde jyl qusy jyljyp, úırek, qaz tizbegi andyzdady. Osy bir jol boıynyń qar basqan asý alqaptarynyń bosaýyn kópten kútken Musabaı, Álimbaı kerýeni de jolǵa shyqty. Áldeneshe aı meken etip turyp qalǵan jańa uıadan Álimbaı — Shoqan da syılas bolǵan dos-jarlarymen qosh aıtysty. Ol óziniń kúndeligine «7 naýryz, 1859 jyl» dep jazyp qoıdy.

Shoqandardyń Qashǵarıaǵa alyp barǵan múlikterin bara jatqanda neshe ret jolyn tosyp, erkinshe tıip ala almaǵan qyrǵyz qaraqshylary qaıtar jolyn da tosty. Olar bul kerýenniń kóp pulmen baryp, Rossıa kezdemelerin saýdalap, endi Qytaı, Indıa sheberleriniń qolynan shyqqan asyl buıymdy tıep qaıtqan habaryn jansyzdar, arqyly bilip te otyrǵan bolsa kerek. Ystyqkól tusyna kelgende qyrǵyzdyń Tóregeldi degen rý basy batyry Musabaı kerýeniniń aldynan kisi jiberip qonaqqa shaqyrdy. Soqpaı óter basqa jol joq, Shoqandar Tóregeldi aýylyna kelip tústi. Biraq ózderiniń shatyrlaryn tigip, kóligine óris, ózderine demalys eter qonysqa toqtady. Tóregeldi óziniń jasaqty qaraqshylarymen kelip, qonaqasy dep bir-eki qoı ákelgizip berip, syılyq kútti.

«Syıǵa syı, syraǵa bal» degendeı, Tóregeldi bastaǵan qaraqshylarǵa Musabaı orta qoldy syılyq usyndy. Baı kerýenniń Qashǵarıadan alyp qaıtqan asyl múlkine qumartqan ozbyr qaraqshy Tóregeldi Musabaıdyń usynǵan syılyǵyn sapysymen ezine serpip tastady.

Nemene, meni ıt jaýyryn sart shapanymen aldap kóz boıamaqsyń ba? Orystyń myna ofıserin jasyryn aparyp ne istep kelesiń. Ony biz tanymaıdy deısiń be? — dep áńgimeni Shoqannan bastady. Shoqan ótken jyly Ystyqkólde bolǵanda kergen qyrǵyzdyń bir qýy tanyp qalǵan eken, móldirete bárin aıtyp moıyn burǵyzbady.

— Eger syılyqty aıasań, myna qashqyn orys ofıserin Qoqanǵa ustap aparyp beremin, — dep Tóregeldi at oınatty. Lajy quryp qysylǵan Musabaı, bir kúnge mursat surap otyrǵanda, Vernyı bekinisinen kerýenniń aldynan shyqqan bir top atty ásker jetip-aq kelgeni. Atty áskerdiń tóbesi kórinisimen, jaýyz aranyna qum quıylǵan qanypezer Tóregeldi qaraqshylarymen joq boldy.

Eń aqyrǵy qyspaqtan aman qutylyp, kerýen Ystyqkól asýynan asyp, Jetisý ólkesiniń bir keń alqabyna kelip qondy. Neshe aıdan beri únemi qaýip pen qaterdiń qamaýynda úzdiksiz úreılene ómir keshken Shoqan kókiregin kere dem alyp, alańsyz uıyqtap tynyqty.

Kerýen erteńinde ózderiniń anadaǵy kelgen izimen Vernyı bekinisine jol tartty. Aıdyny shalqyǵan, san shahardy kók úıirim tereńine batyrǵan Ystyqkól, aq basty máńgi muz jastanǵan asqar Alataý, aspanmen tildesken shyńdarymen melshıip qala berdi. Sol asqardyń ar jatynda kúni keshe ózi kórip qaıtqan Azıanyń álemge áıgili qalalary qalyp qoıdy.

Shoqan Vernyı bekinisinde de kóp bógelgen joq. Ombydaǵy general-gýbernator Gasforttyń da ekspedısıanyń habaryn asyǵa kútken qatynasyn Homentovskııden aldy. Kerýenniń artyn kútip, İle boıynda kezdesip, Musabaı ekeýi pochta atymen Semeıge sýyt tartty. Qıyn-qystaý júristen aman oralyp, óz eliniń keń saharasyna shyǵyp erkindegen Shoqan jaratylysyndaǵy ashshy ajýasyn da aǵyta, qasyndaǵy Musabaıdy kóńildendire otyrdy.

Olar Semeı shaharyna da jetti. Ózderinen uıymdasyp jónelgen saýda kerýeniniń aman-esen oralyp, saýdalarynyń kúset bolyp qaıtqanyna Musabaı da óte qýanyshty boldy.

Ásirese Semeıdiń gýbernatory Peremyshelskıı Shoqandardy qurmetpen qarsy aldy.

Shoqannyń Qashǵarıadan qaıtyp, Ombyǵa kelgen habary Peterbýrgqa da baryp jetti. Ony habarlaǵan general-gýbernator Gasforttyń ózi boldy. Ol óziniń áskerı mınıstri Sýhozonetke: «Ótken jyly maı aıynda Qashǵarıaǵa jibergen kerýenimiz aman-esen tapsyrmany kóńildegideı oryndap oraldy. Sol kerýende aıryqsha tapsyrmamen barǵan porýchık sultan Ýálıhanov ta Ombyǵa keldi. Ýálıhanovtyń únemi qaýip-qater ústinde jáne kútimsiz jaǵdaıda uzaq jol júrýi ony meılinshe júdetken. Ol biraz dem alyp, boıyn jınamasa, saýlyǵy nasharlap keterlik jaǵdaıda. Sondyqtan Ýálıhanov alyp qaıtqan ǵylymı da saıası derekter biraz ýaqyt kúte turýdy kerek etedi», — dep jazdy.

Shoqan biraz dem alyp tynyqty da, alyp qaıtqan málimetterin rettep bir júıege túsirýge kiristi. Bárimen bolmasa da Shoqan eńbeginiń betalysymen tanysqan Gasfort Peterbýrg basshylaryna maqtana jetkizip jazyp otyrdy. «Ýálıhanov alyp qaıtqan myna málimetke qaraǵanda, bizdiń Shyǵys Túrkistan jaıly qoldanyp júrgen geografıalyq málimetimiz múlde jańylys eken. Ýálıhanovtyń jańa málimdemesi sondaı qundy da ǵajap jańalyqtar. Azıanyń shyǵys shoqtyǵyndaǵy qupıa dúnıeniń qaqpasyn ashyp qaıtqan» dep jer-kókke syıǵyzbaı maqtap jazdy.

Peterbýrgtaǵy dostarymen qatar úkimet adamdary — ǵylym kemeńgerleri de Shoqannyń Peterbýrgqa kelýin asyǵa kútti. Eń bolmaǵanda alyp qaıtqan málimetteriniń aldyn ala jazylǵandarynan jiberýdi ótinip maza bermedi. Ásirese Egor Kovalevskıı Shoqanǵa arnap ózi hat jazyp tezdetýdi surady. Shoqan óziniń qoljazbalaryn áli de bir júıege keltirgenshe bólshektegisi kelmeı, dostaryn tek hat jazyp ýáde berýmen aldandyra turdy. Avgýst aıynyń aıaq kezinde Tver qalasyna qaıtar jolynda Dostoevskıı Ombyǵa kelip Shoqanǵa jolyqty.

Eki dos saǵynysa kórisip syr shertisti.

— Meni Peterbýrgqa shaqyryp jatyr. Amandyq bolsa Peterbýrgqa shana jolymen barmaqpyn. Oǵan deıin myna alyp qaıtqan dúnıemdi qaǵazǵa túsirip úlgersem dep oılaımyn, — degen Shoqan pikirin aǵa dosy qýana qýattap:

Men saǵan áldeqashan aıtqam, sen Peterbýrgqa tez jet. Múmkindik tap, oqy. Saǵan oqý kerek. Sen mynaý elińe bilim sáýlesin jetkiz. Ol seniń qolyńnan keledi, — dep aǵalyq aqylyn taǵy da qaıtalap aıtty. Eki dos qushyrlana súıisip, hosh aıtysty. Endigi kezdesý — Peterbýrg qalasy desti.

Shoqan joldan alyp qaıtqan derekterin qaǵazǵa túsirisimen Peterbýrgqa pochtamen jetkizildi. Shoqannyń qoljazbasymen tanysqan Peterbýrg qaýymy aýyzdarynan sýy aǵa oqydy. Birinen biri alyp, qoldan-qolǵa tıgizbeı talasa tanysty. Shoqannyń qoljazbasy shetelder isiniń mınıstri kansler Gorchakovqa ǵajap unady. Azıa departamentiniń dırektory Egor Kovalevskıı qýana oqyp, asa joǵary baǵalady. Mınıstr Gorchakov Shoqan qoljazbasynyń buryshyna: «Men sizge asa úlken alǵys aıtar edim. Eger myna qoljazbańyzdan biraz laıyqty degenin Geografıa qoǵamyna berseńiz», — dep jazdy.

Shoqan óziniń Peterbýrgqa júrer aldynda qoljazbadan moıny bosap, ombylyq dostarymen bas qosty. Aldymen Karl Kazımırovıchtiń úıinen, sonaý Vernyı bekinisinde qolyna bergen ofıser kıimderin alyp, Ombydaǵy áskerı tóre qalpyna kirip erkeleı amandasty. Aq kóńil, ata júrekti Karl Kazımırovıch, Ekaterına Ivanovna analyq yqylaspen asa qýanyshty qurmet kórsetti. Árqashan da qaryndastyq erke minezimen nazdana, buldana sóıleıtin Elızaveta da Shoqanmen qýanyshty amandasty. Altyshár áńgimesi bir kún túgil, birneshe aıǵa azyq bolatyn, birinen biri ótken qıankeski ýaqıǵa ǵoı. Onyń bárin qaıtadan qaıtip sarqıdy. Tek, alystan estip tańdana tyńdaıtyn Azıa halqynyń keıbir turmys salttarynan qyzyqty jaılardy aıtyp tanystyrdy. Dos úı-ishterine Qashǵarıadan alyp kelgen bazarlyq ta Elızavetanyń esin shyǵardy.

Shoqan kelgende Dýrov dosy erkindik alyp, ózi qalaǵan Sevastopol qalasyna júrip ketken. Ol dosy óziniń saǵynǵan, qumartqan hatyn jazǵan. Ásirese Qashǵarıadan alyp qaıtqan estelik jaıynda qumarlyǵyn aıryqsha jazǵan. Shoqan osyndaı dostarymen, qaladaǵy qyzmettes dostarymen biraz ýaqyt májilistesip, jol júrýge daıyndaldy. Ol Qashǵarıadan kelisimen aýylyna hat jazyp, ákesi jibergen adamnan aýylynyń, týystarynyń amandyǵynan habarlandy. Ózi Peterbýrgqa júrer aldynda aýylyna qaıtqan ákesiniń shabarmanynan Qashǵardan anasyna arnap alǵan az da bolsa asyl buıym sálemdemesin jiberdi. Osyndaı atústi úzdiksiz eńbekke moıyndap alǵan Shoqan shana joly túse Peterbýrgqa attanǵan kúnin ol óziniń kúndelik dápterine — «1859 jyldyń qarasha aıy» dep jazyp qoıdy.

---