InfoHub Logo

Baıaǵy ótken zamanda Polár teńizi túbinde Kısh degen adam ómir súredi. Ol uzaq jyldar amanshylyqta kún keship, aýylynyń birinshi adamy bolady, qaıtys bolǵanda ony qurmetpen jerleıdi, onyń esimi adamdardyń aýzynan túspeıdi. Sodan beri kóp ýaqyt ótedi, Kısh týraly shyndyq ańyz ákeleriniń aýzynan estigen qarttardyń esinde saqtalyp, qarttar ózderiniń balalaryna, al balalary ózderiniń balalaryna, olar ózderiniń balalaryna aýyzdan aýyzǵa aıtyp, osy kúnge jetken. Muz jamylǵan polár sheńberinde soltústik yzǵar úskirik esirip, aýada aıaz qyraý jaılaǵanda eshkimniń syrtqa shyǵýǵa dáti barmaıdy, mundaıda Kısh óziniń jupyny ıglýynan (kanada eskımostarynyń muzdan qalaıtyn lashyǵy) ańǵa shyǵyp, ataǵy qalaı shyqqany, abyroıǵa qalaı bólengeni týraly ańyzdy aıtyp beretin kez keldi.

Ańyzda aıtylatyndaı, Kısh zeıindi, deni saý, myǵym bala bolady, sol kezde on úsh kúndi kóripti, óıtkeni soltústikte jyldar kúnmen sanalady, qys saıyn kún sáýlesi adamdardy túnekke qaldyryp, kelesi jyly ǵana adamdarǵa jylý shashyp, birin-birimen kórisýi úshin jańa kún sáýlesi shyǵady. Kıshtiń ákesi asqan ańshy bolady, ashtyq jyldary qandastary qamyn oılap, polárlik úlken aıýmen jekpe-jekte opat bolady. Aıý onyń barlyq qabyrǵasyn syndyrady, biraq ólgen aıýdyń eti mol bolyp, aýyl adamdary ashtyqtan aman qalady. Kısh jalǵyz ul bolǵandyqtan ákesi ólgennen keıin anasymen qalady. Biraq adamdar jaqsylyqty da, ákesiniń erligin de tez umytady, Kısh áli bala, al anasy áıel edi, olardy jerlesteriumytady, eshkimge kerek bolmaı, jupyny úıde turady. Bir kúni keshqurym Klosh — Kýan kósemniń úlken úıinde keńes jınalady, adamdar sonda bala Kıshtiń boıynda ystyq qan oınaıtynyn, onyń erjúrektigin, eshkimniń aldynda búgilmeıtinin kóredi. Kısh eresek adamǵa tán salqyndylyqpen, tynyshtyq ornaǵanǵa deıin kútip turdy.

— Anam ekeýmizge etten úles tıedi, biraq únemi eski, qatqan et bólinedi, onyń da kóbi súıek. — Men shyndyqty aıtamyn, — dep, sózin bastaıdy.

Shashtary aq jamylǵan, samaılaryna endi aq qyraý túse bastaǵan, biraq qaýqarlary da, kúshteri de áli jetkilikti ańshylar da, jas ańshylar da balaǵa aýyzdaryn ashyp qaraıdy. Olar buryn eresek adamdardaı balanyń sóılep turǵanyn kórgen emes.

Kısh sózin qatty aıtyp jalǵastyrady:

— Meniń ákem Bok erjúrek ańshy edi, muny aıtyp turǵanym, ákemniń bir ózi eki myqty ańshy ákelgen etten artyq et ákelgenin adamdar jıi aıtady, men óz kózimmen ákem ákelgen etin aýyldaǵy eń álsiz kempir men dármensiz qarıaǵa tısin dep teń bóletinin kórdim.

— Káne joǵal! — dep aıqaılaıdy ańshylar. — Mynaý balany alyp ketińdershi, baryp uıyqtasyn! Aqbasty erlermen sóılesý saǵan áli erte, — dep shúıligedi.

Kısh ańshylardyń ashýlary basylǵansha asyqpaıdy:

— Úgilik seniń áıeliń bar, onyń qamyn sen oılaısyń. Al Massýk seniń áıeliń men anań bar, olardyń qamyn sen jeısiń. Al meniń sheshemniń menen basqa eshkimi joq, sondyqtan ol úshin men sóıleımin. Meniń ákem Bok erjúrek bolǵasyn jazymǵa ushyrady, men onyń ulymyn, Aıkıge meniń anam — onyń áıeli, taıpada et molshylyqta bolǵanda meniń anamnyń da eti jetkilikti bolýy kerek emes pe? Men Bok uly Kısh sózimdi aıtyp boldym, — dep otyrady.

Bala otyrǵan sátte onyń qulaǵyna qarsy sózder estilip jatty.

— Mynaý bala keńeste sóıleýge qaqysy bar ma? — dep mińgirleıdi qart Úgilik.

— Qashannan beri emshektegi bala bizdi úıretetin bolǵan, — Álde men erkek emespin be, kez-kelgen bala et jegisi kelgende meniń betime kúletin bola ma? — dep kijinedi Massýk.

Otyrǵandardyń ashýy kóteriledi. Kıshke shapshań ketip uıyqtaýǵa keńes beredi, áıtpese etten aıyramyz dep qorqytady, óreskel qylyǵy úshin dúre soǵamyz dep te ýáde beredi. Kıshtiń kózderi janyp, beti qyzaryp, qany qaınap otyrady. Sógistiń astynda qalǵan Kısh ornynan ushyp turyp:

— Erkekter, tyńdańyzdar! — dep aıqaılaıdy. — Men, endi eshqashanda keńeste, ózderiń maǵan kelip: «Kısh, sóıle, seni tyńdaǵymyz keledi, — degenge deıin sóılemeımin. Bul meniń sońǵy sózim. Meniń ákem Bok asqan ańshy edi, onyń uly mende ańshy bolamyn, mende et ákeletin bolamyn. Búginnen bastap men ózim ákelgen oljany teń bóletin bolamyn. Myqty erkekter etke toıyp, qaryndaryn syıpap, yńyrsyp jatqanda birde bir jesir, ne álsiz qarıa túnde jeıtin eti bolmaǵandyqtan jylamaıtyn bolady. Sonda etti toıyp jeıtin, myqty erkekterge uıat bolady! Men, Kısh aıtatyn sózimdi aıtyp boldym.

Olar Kıshti ájýa-mysqylmen shyǵaryp salady, ol úıden tisin qaırap shyǵady, ońǵa da, solǵa da qaramaıdy, óziniń jolymen ketedi.

Kelesi kúni Kısh jer men muz qatqan teńiz toǵysqan jaǵa mańyna attandy. Buny kórgender Kısh sadaǵyn, súıekten jasalǵan ushty jebelerin alyp, ıyǵynda ákesinen qalǵan naızany asynyp bara jatty. Olar syrtynan kúlip, túrli joramaldar jasady. Bul buryn bolmaǵan aıtqysyz oqıǵa edi, Kıshtiń jasyndaǵy bala buryn ańǵa shyǵyp, onysymen qoımaı jalǵyz shyqqan emes. Eresekter bastaryn shaıqap, sáýegeılik jasap, áıelder jaǵy ýaıymdap, onsyzda júzi qatqan Aıkıgeni aıap turdy.

Ol erteń qaıtyp keledi, — dep áıelder jubatty.

— Júre bersin. Bul oǵan úlken sabaq bolady, — dep ańshylar shýyldap jatty. — Erteń-aq tynyshtalyp, úndemeı qaıtady, sodan keıin aýzyn ashsyn.

Bir — eki kún ótkennen keıin úshinshi kúni úskirik boran kóterildi, Kısh bolsa oralmady. Anasy Aıkıge tóbe shashyn julyp, qara jamylyp, betine qara kúıe jaǵyp qaıǵyǵa ketedi, áıelder erkekterge balamen tym qatty ketkenderine ursyp, balany ólimge aıdaǵanyn betterine basyp jatty, al erkekter bolsa jumǵan aýyzdaryn ashpaı, boran basylǵan boıda balanyń ólik denesin izdep shyǵýǵa ázirlendi. Biraq ertesinde Kısh aýylǵa oralady. Onyń eńsesi bıik, basy kóterińki edi, ózi óltirgen aıý etin ıyǵyna artyp keldi. Onyń júrisi batyl, sózi ótkir edi.

— Sender, erkekter, ıt shanalardy alyp meniń kelgen izimmen júrip otyrsańdar, osydan bir kúndik jolda muzda jatqan urǵashy aıý men onyń eki qonjyǵynyń kóp etin tabasyńdar, sony alyp kelińder, — deıdi. Aıkıgeniń balasynyń aman-esen kelgenine qýanyshynda shek bolmady, anasynyń janaryndaǵy qýanyshty kórgen Kısh naǵyz erkekshe:

— Aıkıge, úıge baraıyq, tamaq isheıik. Sonan soń men demalaıyn, óte sharshadym, — deıdi. Ol úıine kirip, tamaǵyn toıyp iship bolǵan soń, turmastan jıyrma saǵat uıyqtaıdy. Adamdar ózara aıtysyp bolady. Polár aıýýyna ańǵa shyǵý óte qaýipti, al urǵashy aıý men qonjyqtaryn aýlap alý odan da úsh ese qaýipti. Erekekter bala Kıshtiń bir ózi mundaı úlken erlik jasaǵanyna senbeıdi. Degenmen áıelder Kısh óltirip ákelgen janýardyń jas eti týraly aıta bastaǵanda olardyń kúdikteri seıilip, bastaryn shaıqaıdy. Sonymen, aýyl ańshylary Kısh aıýdy óltirgeni jaqsy, biraq etin soıyp, tazartpaǵan bolsa dep kúńkildep jolǵa shyǵady. Soltústikte janýardy óltirgen boıda etin birden soımasa qatyp qalatyny sonshalyq, ótkir pyshaqta almaıtyn, al qatyp qalǵan úsh júz fýnttyq etti ıt shanalarǵa artyp oıqy-shoıqy muzdaqpen súıretýdiń ózi ońaı emes. Ańshylar aıtqan jerge kelgende ózderiniń kózderine ózderi senbedi, Kısh aıýdy óltirip, naǵyz ańshydaı etti tórt bólikke bólip, ishek-qaryndaryn shyǵaryp tastapty. Osylaısha biz bilmeıtin Kıshtiń qupıasy bastalady. Kúnder ótip jatty, Kıshtiń qupıasy jumbaq bolyp qala berdi. Kısh taǵy ańǵa baryp, bul joly eresek úlken aıýdy óltiredi, kelesi joly alyp erkek aıý men onyń urǵashysyn óltirip alyp keledi. Ádetinde ol úsh —tórt kúnge ketetin, endi muzdaq keńistikke aptalap ketetindi shyǵardy. Ol qasyna eshkimdi ertpeıdi, buǵan halyq ań tań. Ańshylar qaıran: «Ol buny ózi qalaı isteıdi?», — dep suraıdy.

— Itterdi de ózimen birge almaıdy, ańshylyqta ıt úlken kómek ǵoı, — deıdi olar.

Klosh — Kýan birde Kıshten: — Sen nege aıýdy ǵana aýlaısyń? — dep suraıdy.

— Aıý eti mol ekenin kim bilmeıdi, — dep jaýap beredi bala.

Aýylda adamdar Kıshtiń endi sıqyrlyǵy týraly aıta bastaıdy.

— Ol jyndarmen birlesip ańshylyq etedi, sodan onyń joly bolyp júr, oǵan teris kúshter kómektesedi, jalǵyz ózi odan basqa qalaı aıýdy óltiredi? — desedi bireýleri.

— Múmkin jyndar emes, perishteler shyǵar, onyń ákesi uly ańshy boldy, ákesi múmkin balasyn ańshylyqqa baýlyp, eptilikke, tózimdilik pen batyldyqqa úıretip júrgen shyǵar. Kim bilsin? — deıdi ekinshileri.

Adamdar ne dese de Kısh ańshylyqtan oljaly oralyp júrdi, nebir mergen ańshylar Kıshtiń aıý oljasyn aýylǵa ózderi súırep tasyp júrdi. Ol aýyldyń kári kempirine, álsiz qarıasyna tamaǵyna jetkilikti úlesteri ádil tısin dep ákesi sıaqty qadaǵalady, ózine kún kórisine kerekti etti qaldyratyn.

Olar Kıshti erjúrek ańshy retinde qurmettep, qorqa bastaıdy, qart Klosh — Kýan ólgennen keıin onyń taıpa kósemi bolatyny týraly áńgimeleı bastaıdy. Olar Kısh erlikterimen óziniń atyn shyǵarǵanda keńeske keler dep kútedi, biraq Kısh keńeske kelmeıdi, Kıshti ózderi keńeske shaqyrýǵa uıalady.

Bir kúni Klosh —Kýan men ańshylarǵa Kısh: — Men ózime jańa úı salaıyn dep edim, úı Aıkıge men maǵan turý úshin keń bolý kerek, — deıdi. Olar bolsa: Iá, — dep bastaryn shulǵıdy.

— Biraq meniń úı salatyn ýaqytym joq. Meniń jumysym — ańshylyq, meniń búkil ýaqytym soǵan ketedi. Men ákelgen etti jeıtin erkekter men áıelder maǵan úı salyp berse ádil, durys bolar edi, — deıdi.

Aýyl adamdary oǵan úlken, keń úı salyp beredi, ol úı kósem Klosh — Kýannyń úıinen úlken, keń bolyp shyǵady. Kısh anasy ekeýi jańa úıge kóshedi, kúıeýi Bok ólgenen keıin Aıkıge molshylyqta ómir súre bastaıdy, tamasha ańshynyń anasy bolǵandyqtan Aıgıgeni aýyldyń birinshi áıel retinde qurmetteıdi, bireýmen, ne kúıeýlerimen aıtysyp qalǵanda áıelder Aıkıgıge aqyl suraýǵa barady.

Degenmen aýyl adamdaryn Kıshtiń oljaly ańshylyq qupıasynyń syry maza bermeıdi. Birde Úgilik Kıshke onyń ańshylyǵy dýalanǵan:

— Sen jyndarmen baılanystyń, sondyqtan sen ańnan oljaly kelesiń, — dep qarsy turyp aldy.

Sonda Kısh:

— Sizder ne nashar et jep júrsińder me? Álde aýylda bireý etten aýyrdy ma? Bul jerde jynnyń qatysy qandaı? Mynaý seniń joramalyń ba, álde seni qyzǵanysh qysyp bara ma? —deıdi.

Kıshtiń sózinen keıin Úgilik qyzarańdap qashady, onyń artynan aýyl áıelderi kúlip turdy.

Birde keshkisin keńestegiler biraz aıtysqan soń Kısh aıýǵa shyqqanda, ańshylyq qupıasyn bilý úshin onyń artynan tyńshy jiberýge sheshim qabyldaıdy. Mine, Kıshte ańǵa shyǵady, aýyldyń eki jas ańshysy Bım men Boýn kózge kórinbeı, izin ańdyp, júrip otyrady. Olar bes kún ótken soń ózderiniń kórgenderin aıtýǵa shydaı almaı, sýyqqa shydamaı, dirdektep jetip keledi. Klosh — Kýannyń úıinde shuǵyl keńes jınalady, Bımniń kózderi badyraıyp, kórgenderin tań qalyp aıta bastaıdy.

— Baýyrlar! Bizge buıyrǵandaı, Kıshtiń artynan júrip otyrdyq. Bizdiń saq bolǵanymyz sonsha Kısh bizdi birde baıqaǵan joq. Birinshi kúnniń túsinde ol úlken erkek — aıýdy kezdestirdi, óte, óte úlken aıý bolatyn... — Odan úlken aıý bolmaıdy, — dep Bımdi bólip jibergen Boýn áńgimeni jalǵastyrdy.

— Biraq aıý kúreske túskisi kelmedi, asyqpaı ózine qaraı, muzdaqqa buryldy. Bizder jaǵalaý jartasynan qarap turdyq, ol bizdiń jaqqa kele jatty, al Kısh bolsa aıýdyń artynan qoryqpaı kele jatty. Kısh aıýǵa jekirip, qolyn bulǵap, aıqaılap kele jatty. Sol kezde aıý ashýlanyp, artqy tabandaryna turyp yryldady. Kısh aıýǵa qarsy kele jatty....

— Iá, ıá, — dep ilip aldy Bım. — Kısh aıýǵa týra júrgende aıý oǵan ata júgirdi, Kısh qasha jóneldi. Kısh aıýdan qashqanda muzǵa kishkentaı shar dóńgelekti joǵaltyp aldy, aıý kidirip, álgi shar dóńgelekti ıiskelep, jutyp jiberdi. Al Kısh bolsa kishkentaı shar dóńgelekterdi laqtyryp qasha berdi, qasha berdi, aıý dóńgelekterdi juta berdi.

Sol sátte aıqaılaǵan daýys shyqty, Úgilik mundaı ertegige senbeıtinin aıtyp kúmán keltirdi.

— Bizder muny kózimizben kórdik, — dep Bım sendirip boldy.

— Iá, ıá, óz kózimizben kórdik, — dep Boýn rastady. — Osylaı biraz ýaqyt jalǵasty, birmezgilde aıý toqtap, ulı bastady, aýyrǵannan aldyńǵy aıaqtarymen muzdy urǵylap, bezip ketti. Al Kısh muz ústimen alysqa qashyp, qaýipti jerge baryp tyǵyldy. Endi Aıýǵa Kısh kerek bolmady, óıtkeni kishkentaı dóńgelekter aıýdyń ishin aýyr bálege ushyratty.

— Iá, ıá, úlken bálege dýshar etti, — dep Bım áńgimeni taǵy bóldi. — Aıý denesin tyrnalap, oınaqshyǵan kúshikteı, muz ústinde sekirip shyr aınaldy. Aıý qatty aýrýdan sekirip, qaıta-qaıta aqyryp aspanǵa qarap ulydy. Syrttan qaraǵan adamǵa aıýdyń shydaı almaı júrgenin kórýge bolatyn edi. Men ómirimde birde bir ret mundaıdy kórgen emespin.

— Mende mundaıdy kórgen joqpyn, — dep qosty Boýn. Qandaı úp — úlken, zor aıý edi!

— Bul dýalaý, — dep sańq etti Úgilik. — Aıdan anyq dýalaý.

— Bári de bolýy múmkin.

Osy kezde Bımniń áńgimesin Boýn taǵy da jalǵastyrdy:

— Aıý shyr aınaldy. Birese bir jaqqa, endi birde basqa jaqqa, alǵa, birese artqa teńselip, ornynda turyp, shyr aınala berdi, aıaǵynda Kıshti kezdestirgen jerge kelip qulady. Sol jerde aıýdyń kúshi taýsylyp, jorǵalaýǵa da áli jetken joq. Sol mezgilde Kısh aıýdyń qasyna kelip naızasyn suǵyp óltirdi.

— Sodan keıin ne boldy? — dep surady Klosh-Kýan.

— Sodan keıin Kısh aıýdy buza bastady, al bizder Kıshtiń ańshylyǵyn aıtaıyq dep osynda júgirdik.

Osy kúnniń keshinde erkekter keńeste jınalyp otyrǵanda áıelder aıýdyń etin aýylǵa jetkizdi. Kısh qaıtyp kelgende keńeske kelsin dep artynan habarshy jiberildi, biraq ol qarny ashqanyn, sharshaǵanyn, onyń úıi úlken, jıyn ótkizýge yńǵaıly ekenin, kóp adamnyń syıatynyn aıtyp jiberedi.

Kıshtiń ańshylyǵyna olardyń qyzyǵýshylyǵy zor bolǵany sonsha Klosh — Kýan bastaǵan búkil keńes ata turyp, onyń úıine keledi. Kıshtiń tamaq iship otyrǵanda ústinen túsedi, Kısh olardy qurmetpen qarsy alady, egde jastaryn syılap tórge shyǵarady. Aıkıge olardy tik turyp, birese uıala tómen qarap qarsy alsa, Kısh bolsa múldem syr bermedi.

Klosh-Kýan Bım men Boýnnyń kórgenderin aıtyp, sózin aıaqtaǵan kezde, daýysyn kóterip:

— Kısh, sen bizge túsindirersiń. Aıýdy qalaı aýlaıtynyńdy aıtyp berersiń. Bul jerde sıqyr joq shyǵar? — deıdi.

Kısh sál basyn kóterip, qarsy qarap kúledi.

Klosh —Kýan! Balanyń sıqyrlyqpen shuǵyldanǵany durys bolmas, sosyn sıqyrlyqty týraly men eshteńe bilmeımin. Men polár aıýyn óltirýdiń ońaı ádisin oılap taptym. Bar bolǵany sol. Bul jerde eptilik qana bar, eshbir sıqyr joq.

Bul árkimniń qolynan keledi?

— Árkimniń.

Uzaq únsizdik turady.

Erkekter birine — biri tańyrqap turdy, Kısh bolsa tamaǵyn ishe berdi.

— Sen, sen bizge aıtasyń ǵoı, Kısh? — dedi bul joly qaltyraǵan daýyspen Klosh-Kýan.

— Árıne, aıtamyn, — dep, Kısh qolyndaǵy súıek maıyn soryp bolǵan soń ornynan turady.

Kısh qolyna kıt murtynyń shamaly qylqan jolaǵyn alyp, bárine kórsetedi. Qylqan ushy ıneniń ushyndaı edi, Kısh qylqandy abaılap alaqanyna salyp qylqan joǵalǵanǵa deıin ıleıdi, sodan bir kezde qolyn ashyp qalǵanda qylqan jazylady. Sodan keıin Kısh ıtbalyq maıynyń bóligin alady. - Mine, bylaı, ıtbalyq maıynyń kishkene bóligin alyp, batyńqy kishkentaı oıyq isteý kerek, — deıdi. — Sodan soń kıt qylqanyn oıyqqa salyp, ony basqa maı bóligimen orap jabý kerek. Sosyn aıazǵa qatyryp qoıý qajet, maı qatqan kezde, kishkentaı shar dóńgelekke aınalady. Aıý dóńgelek shardy jutqanda onyń ishinde maı erip, kıttiń qylqany jazylady da — aıýdyń ishin aýyrtady. Aıý ábden qınalyp bitkende naızamen óltirý qıynǵa túspeıdi. Bul ábden ońaı.

Úgilik:

— Ó! — dep aıqaılap jiberdi.

Klosh-Kýan:

Á! Bári túsinip, árqaısysy túsingenderin ózderinshe aıtyp jatty.
Baıaǵy zamanda Polár teńiziniń túkpirinde ómir súrgen Kısh týraly ańyz osylaı aıaqtalady. Kısh sıqyrmen emes, eptiligimen ańshylyq etip, jupyny kedeı úıinen shyǵyp bıikke kóterildi, taıpa kósemi boldy. Ol tiri turǵanda onyń halqy amanshylyqta ómir súrdi, birde bir jesir, birde bir qorǵansyz qarıa túnde etteri bolmaǵandyqtan jylaǵan emes.

Aýdarǵan Salaýat Kárim

---