InfoHub Logo

Erte, erte, ertede bir tiginshi ómir súripti. Onyń jan degende úsh uly, mal degende jalǵyz eshkisi bolypty. Eshkisi otbasyn sútpen asyrapty. Sondyqtan oǵan kútim jasap, kún saıyn óriske shyǵaryp jaıyltyp otyrady eken.

Uldary eshkini kún saıyn kezekpen baǵady eken. Bir kúni úlken uly eshkisin zırattyń mańyna jaıyltý úshin jetelep alyp ketedi. Sebebi, bul jerdiń shóbi bitik te bıik ósken, ári qunarly bolatyn. Bul jerge kelgen soń eshki shópti byrt-byrt úzip jep, sekirip oınap jaıylyp júredi. Keshke taman jaıylymnan úıge qaıtar aldynda úlken ul eshkiden bylaı dep suraıdy:

— Eshkim, eshkim, shópke toıdyń ba?

Sonda eshki oǵan bylaı dep jaýap beredi:

— Kúni boıy jaıylyp, ábden toıdym,

Qalǵan joq, asqazanda shópke oryn. Má-há-há! Má-há-há!

— Jaraıdy, jaqsy boldy, onda úıge qaıtaıyq, — deıdi balaqaı. Sóıtip eshkisin moıyn jibinen jetelegen boıy qoraǵa alyp kelip, myqtap baılap qoıdy.

— Al, qanekı — dep suraıdy kári tiginshi balasynan, — jaıyltqan eshkiń shópke ábden toıdy ma?

— Árıne, — dep jaýap beredi uly, — eshkiniń ábden toıǵany sonshama, aýzyna artyq bir tal shóp salýǵa shamasy joq.

Biraq ákesi ulynyń bul aıtqanyna ózi kóz jetkizgisi keldi. Sóıtip ol qoraǵa baryp, súıikti eshkisin moınynan sıpap otyryp, bylaı dep suraıdy:

— Eshkim, eshkim, búgin shópke toıdyń ba?

Sonda eshki oǵan bylaı dep jaýap beredi:

Ol jerde eshki qalaı shópke toımaqshy?

Aınalyp júrdik kúni boıy zıratty.

Balaýsa shóp joq, bıik ósken qýraıdyń,

Sabaǵyn ǵana shaınatty. Má-há-há!

— Óz qulaǵyma ózim seneıin be, senbeıin be! — dep aıqaılap jiberedi tiginshi, sóıtedi de qoradan ashýlana atyp shyǵyp, ulyna jetip kelip bylaı deıdi:

— Aı, ótirikshi balam-aı, eshki shópke ábden toıdy degeniń qaıda? Al ol bolsa múlde ash qalypty ǵoı! — dep, ashýy qaınaǵan tiginshi qabyrǵada ilýli turǵan ólsheýish taıaqty ala salyp, ulyn arqadan aıamastan uryp-uryp jiberedi de: «Kózime kórinbeı, joǵal!», — dep qýyp jiberedi.

Kelesi kúni eshki baǵý kezegi ortanshy ulǵa keledi. Ol taıaýdaǵy baqtyń ishinen, sharbaqtyń mańynan shóbi shúıgin ósken tamasha bir jerdi tańdap taýyp alady, eshki typyr etpesten kúni boıy sonda jaıylyp, sol mańnyń shóbin tegis jep taýysady.

Keshke taman, úıge qaıtýǵa bettegen kezde ortanshy ul eshkiden:

— Eshkim, eshkim, shópke toıdyń ba? — dep suraıdy.

Sonda eshki oǵan bylaı dep jaýap beredi:

— Kúni boıy jaıylyp, ábden toıdym,

Qalǵan joq, asqazanda shópke oryn. Má-há-há!

— Jaraıdy, endeshe, onda úıge kettik, — deıdi qýanǵan balaqaı. Eshkisin jetelegen boıy qoraǵa alyp kelip, moınynan myqtap baılap qoıdy.

— Al, qanekı — dep suraıdy kári tiginshi ulynan, — eshkiń shópke ábden toıdy ma?

— Árıne, — dep jaýap beredi ortanshy uly, — eshkiniń toıǵany sonshama, aýzyna artyq bir tal shóp salýǵa da shamasy joq.

Biraq tiginshi buǵan ózi ábden kóz jetkizgisi keldi. Sóıtip ol qoraǵa baryp, eshkiden suraıdy:

— Eshkim, eshkim, búgin shópke toıdyń ba?

Sonda eshki oǵan bylaı dep jaýap beredi:

Ol jerde eshki qalaı shópke toımaqshy?

Aınalyp júrdik kúni boıy zıratty.

Balaýsa shóp joq, bıik ósken qýraıdyń,

Sabaǵyn ǵana shaınatty. Má-há-há!

— Men ne estip turmyn ózi! — dep aıqaılap jiberedi tiginshi, sóıtedi de qoradan atyp shyǵyp, ortanshy ulyna kelip bylaı deıdi:

— Oı, ońbaǵan qaskúnem! — dep, aıǵaı salady tiginshi — osyndaı momaqan eshkini qalaı ǵana dátiń baryp kúni boıy ash qaldyrasyń a! — Sóıtip ol qoradan júgirip shyǵyp, ólsheýish taıaǵyna ala salyp, ulyn sileıte uryp-uryp, ony da aýladan shyǵaryp, beti aýǵan jaqqa qýyp jiberedi.

Eshki jaıý kezegi kishi ulǵa da kelip jetedi. Ol bul isti tyńǵylyqty atqarmaq bolyp josparlaıdy: jońyshqaly-japyraqty qoıý shalǵyn jerdi taýyp alyp, eshkini sonda jaıylta bastaıdy. Keshke taman, úıge qaıtatyn mezgi taıaǵanda ol da eshkiden:

— Eshkim, eshkim, shópke ábden toıdyń ba? —dep suraıdy. Sonda eshki ıesine bylaı dep jaýap beredi:

— Kúni boıy jaıylyp, ábden toıdym,

Qalǵan joq, asqazanda shópke oryn. Má-há-há!

— Endeshe úıge qaraı baratyn jolǵa tús, kettik, — dep balaqaı eshkisin jetektegen qalpy qoraǵa kirgizip, myqtap baılap qoıady.

— Al, balam — dep suraıdy kári tiginshi, — eshkińdi shópke ábden toıdyryp ákelgen shyǵarsyń?

— Iá, — dep jaýap beredi uly, — eshkiniń toıǵany sonshama, aýzyna artyq bir tal shóp salýǵa da shamasy joq.

Biraq tiginshi buǵan da sengen joq, qoraǵa baryp ózi qoraǵa baryp, eshkiden suraıdy:

— Eshkim, eshkim, búgin shópke toıdyń ba?

Sonda eshki oǵan bylaı dep jaýap beredi:

Ol jerde eshki qalaı shópke toımaqshy?

Aınalyp júrdik kúni boıy zıratty.

Balaýsa shóp joq, bıik ósken qýraıdyń,

Sabaǵyn ǵana shaınatty. Má-há-há!

— Men ne estip turmyn! — dep aıqaılap jiberedi tiginshi, sóıtedi de qoradan atyp shyǵyp, ulyna kelip bylaı deıdi:

— Oı, ońbaǵan haıýan! — dep, aıǵaıǵa basady tiginshi — bulardyń barlyǵy da kókjalqaý ári naǵyz ońbaǵandar eken ǵoı! Budan ári meni aqymaq qyla almaısyńdar! — dep bulqan-talqan ashýlanǵan tiginshi qoradan júgirip shyǵyp, ólsheýish taıaǵymen baıǵus balanyń arqasynan aıamaı uryp-uryp jiberdi. Bala bolsa, áreń degende qutylyp, úıden qasha jóneledi.

Kári tiginshi sóıtip balalaryn qýyp jiberip, óziniń eshkisimen ǵana qaldy. Erteńinde tańerteń ol qoraǵa kirip, eshkisin erkeletip, sıpap turyp bylaı deıdi:

— Júre ǵoı súıikti shókelegim, seni jaıylymǵa men ózim aparaıyn.

Sóıtip ol eshkisiniń moıyn jibinen ustap alyp jetelegen qalpy eshkiler súısine julyp jeıtin shóptesin aǵashtar men ózge de ósimdikterge toly jasyl butaly alqapqa aparady.

— Munda alǵash ret alyp keldim, meılinshe toıatynyń anyq, — dep ol eshkisin keshke deıin jaıylýǵa qaldyrady. Sóıtip keshke qaraı ol eshkisinen suraıdy:

— Eshkim, eshkim, búgin shópke toıdyń ba?

Sonda eshki oǵan bylaı dep jaýap beredi:

— Kúni boıy jaıylyp, ábden toıdym,

Qalǵan joq, asqazanda shópke oryn. Má-há-há!

— Endeshe úıge qaraı baratyn jolǵa tús, kettik, — dep tiginshi eshkisin jetektegen qalpy qoraǵa kirgizip, myqtap baılap qoıady. Úıine kirip ketedi de, birazdan keıin kelip suraıdy:

— Al eshkijan, endi qarnym toq dep aıtatyn shyǵarsyń?

Biraq eshkisi bul joly da tiginshige onyń uldaryna aıtqan sózin qaıtalaıdy:

Ol jerde eshki qalaı shópke toımaqshy?

Aınalyp júrdik kúni boıy zıratty.

Balaýsa shóp joq, bıik ósken qýraıdyń,

Sabaǵyn ǵana shaınatty. Má-há-há!

Muny estigende tiginshi sileıip turyp qalady. Ol óziniń úsh ulyn jaıdan jaı úıinen qýyp jibergenin endi túsindi.

— Bálem seni me, — dep aıqaı salady ol, — jaqsylyqty uqpaıtyn haıýan ekensiń! Seni qýyp jiberýdiń ózi az, men saǵan adal da shynshyl tiginshini aldaǵanyń úshin endigári eshkimniń kózine kórinbeıtindeı qylyp masqaralaımyn qazir!

Ol sóıtedi de qoradan júgirip shyǵyp, ustarasyn alyp kelip eshkini tuqyrtyp turyp, basynyń júnin túgeldeı qyryp tastaıdy. Sodan keıin qamshysyn qolyna alyp, ábden tópelep urǵany sonshama, eshki aldy artyna qaramaı zyta jóneledi.

Sóıtip tiginshi úıinde balalary da, qorasyndaǵy jalǵyz eshkisi de joq, jalǵyz qalady. Jalǵyzdyǵyna qatty qapalanǵan ol uldaryn qaıta qaıtaryp ákelmek bolady, biraq olaryń qaıda ketip qalǵanyn eshkim bilmeıdi.

Úlken ul sol ketken boıy bir baltashyǵa kómekshi bolyp ornalasady. Sóıtip odan baltashylyqty úlken yqylas, yntamen úırenedi. Ábden úırenip bolǵan soń jer dúnıeni kezip, jumys izdeýge shyqpaq bolady. Sheber oǵan kádimgi aǵashtan jasalǵan, syrtqy túri de sonshalyqty ádemi emes, bir shaǵyn ústelshe beredi. Bir ereksheligi — bul ústelsheniń tylsym qasıeti bar edi. Oǵan: «Ústelshem, dastarqan jaı!» — dese boldy, meıirimdi ústelsheniń betinde kózdi ashyp jumǵansha mol dastarqan jaıylyp, ústine tabaqtar qoıylyp, janyna pyshaq pen shanyshqylar keltirilip, pisirilgen, qýyrylǵan taǵamdardan ústeldiń beti qaıysatyn edi jáne de júrekti shattyqqa bóleıtin tátti qyzyl sharaptyń úlken bir staqany kózge aıryqsha túser edi.

Jas sheberdiń basyna bir kúni: «Osynyń ózi de búkil ǵumyryma jetetin nápaqa emes pe!» — degen oı keledi. Sóıtedi de, ózine ózi asa bir rıza keıippen budan bylaı jer dúnıeni sharlamaqqa attanyp kete barady. Jigitti aldan kezigetin qonaqúıler jaqsy ma, jaman ba, onda jeıtin tamaq bar ma, joq pa degen suraqtar esh qyzyqtyrmaıdy. Keıde tipti ol qonaqúılerge barmaıtyn da edi: dala ma, ormannyń ishi me, kók shalǵyn ba, kez kelgen jerge kelgende, kóterip júrgen ústelshesin jerge qoıa salyp: «Ústelshem, dastarqan jaı!» — deıdi. Aıtyp aýyz jıǵansha, neni qalaıdy, sonyń bári ústeldiń ústinen tabyla ketedi.

Aqyry kúnderdiń kúninde ol ákesin saǵynyp, úıine qaıta oralǵysy keledi, — ákesine degen ashý, ókpesi áldeqashan tarqaǵan edi, ári mynadaı ústelshemen oralsa, aqsaqal da qaıta qýalamas edi. Sóıtip úıine bettep kele jatqanda ol bir oqıǵaǵa tap boldy: adasyp júrip bir qonaúıge keledi. Qonaqúı qonaqtarǵa lyqa toly eken. Olarmen aman-sálem alysqan soń qonaqtar jigitti ústelge birge otyryp tamaqtanýǵa shaqyrady, olaı bolmaǵanda dámdi tamaq jeý qıyn ekendigin aıtady.

— Joq, — dep jaýap qatady jas baltashy, — sizderdiń tamaqtaryńyzǵa qalaı ortaqtaspaqpynǵ onanda sizder meniń qonaǵym bolyńyzdar.

Olar ózara dý kúlisip, bul jigit ózderin mazaq etip otyr dep oılaıdy. Biraq ol óziniń aǵash ústelshesin bólmeniń ortasyna ornalastyrady da: «Ústelshem, dastarqan jaı!» — dep aıtqany sol eken, kózdi ashyp jumaǵansha ústeldiń betinde osy qonaqúı ıesiniń ózi ómiri tatyp kórmegen tátti taǵamdar paıda bolady. Tamaqtyń tátti ıisi qonaqtardyń murynyn qytyqtaı tábettendire túsedi.

— Al, qanekı, bastaıyq, qurmetti dostar, — deıdi baltashy.

Qonaqtar da ne isteý kerek ekenin birden túsinip, artyq sózge kelip jatpady. Ústelge otyryp, shanyshqy, pyshaqtaryn qoldaryna alyp, tamaq jeı bastady. Olardyń bárin tańdandyrǵany — bir tamaqty jep bola bergende, onyń ornyna kózdi ashyp jumǵansha kelesisi ózdiginen paıda bola ketetindigi boldy. Qojaıyn shet qonaqtardyń shet jaǵynda osy áreketke qarap turǵan edi, ol: «Mundaı aspaz meniń qonaqúıimde bolsa, jaman bolmas edi», — degen oıǵa kelip, muny oǵan qalaı aıtaryn bilmeı basy qatty.

Baltashy men qonaqtary tún ortasy aýǵansha kóńildene toılatty. Aqyry bári uıqyǵa bas qoıdy. Jas sheber de sıqyrly ústelshesin qabyrǵaǵa ilip qoıyp, olarmen qatar jatyp, uıyqtaýǵa jatty. Biraq qojaıynnyń oıy osy bir sıqyrly ústelde bolyp, ózin ózi qoıarǵa jer tappady. Aqyry qoımada osy ústelden dálme-dál aınymaıtyn bir ústel bar ekendigin ekine túsirdi. Sóıtti de sol ústeldi alyp kelip, eshkimge bildirmesten sıqyrly ústelsheni óziniń ústelimen aýystyryp qoıdy.

Erteńgisin baltashy túnep shyqqan aqysyn tólep, oıynda eshteńe joq, aýystyryp qoıǵan ústeldi kóterip alyp, ary qaraı jol júrip kete barady. Tús aýa óz úıine jetedi, ákesi ony úlken qýanyshpen qarsy alady.

— Al, qymbatty ulym, úıden ketip qalǵan ýaqytyńda qandaı óner úırenip qaıttyń? — dep suraıdy ákesi balasynan.

— Men baltashy bolyp shyqtym, áketaıym.

— Bul degeniń tamasha óner ǵoı, — dep jaýap qatady qart, — endeshe, dúnıeni sharlap jumys istegenińniń aqysyna ne alyp keldiń?

— Áketaı, sizge ákelgen eń qymbat zatym — myna ústelshe.

Tiginshi ústeldiń tórt qyryn birdeı aınaldyra qarap ulyna bylaı deıdi:

— Jaraıdy delik, biraq munyń eski ári jaman, nashar jasalǵan dúnıe ǵoı.

— Biraq bul «ústelshe, dastarqan jaı» dep atalatyn ǵajaıyp qoı, — dep jaýap beredi uly, — eger dastarqan jaıylsyn dep ámir berseńiz, ústeldiń betinde áp sátte tátti taǵamdar, tipti jan jadyratyp, kóńildendiretin sharap ta paıda bolady. Al, endeshe týystar men dostaryńyzdy shaqyryńyz, ústel bárin tamaqtandyra alady, olar da bir as iship, aýqattanyp, toılatyp qaıtsyn.

Sóıtip qonaqtar jınaldy. Baltashy jigit ústelin alyp kelip bólmeniń ortasyna qoıady da: «Ústelshem, dastarqan jaı!» — dep aıtady. Biraq ústeli tipti qybyr etken de joq, ózge kádimgi til túsinbeıtin ústelder tárizdi, ústi bos qalpy tura berdi. Baıǵus baltashy shákirt ústeldiń aýystyrylǵanyn túsindi. Ári qonaqtardyń aldynda ótirikshi bolyp qalǵanyna qatty uıaldy.

Munyń qylyǵyna kúlgen týystarynyń tamaq ishemiz dep oılaǵan oılary iske aspaı, úıdi-úılerine qaıtady. Tiginshi óziniń shúberekterin qolyna alyp, tigin tigýge kirisedi, al uly sheberhanaǵa jumysqa turady.

Ortanshy uly bir dıirmenshige kez bolady da, sonyń úırenýshi kómekshisi bolyp ornalasady. Oqyp úırený mezgili aıaqtalǵanda sheber ustazy oǵan bylaı deıdi:

— Sen jaqsy jumys jasadyń.Sondyqtan men saǵan bir esek bermekshimin. Bul — jaı esek emes, erekshe qasıeti bar esek, — ony arbaǵa jegýge jaramaıdy, onymen qap tasyp paıda tappaısyń.

— Ondaı bolsa, ol maǵan ne úshin qajet bolmaq? — dep suraıdy jas shákirt.

— Ol altyn qusady, — dep jaýap qatady naýbaıshy, — egerde onyń aıaq astyna oramal jaıyp turyp: «Brıklebrıt!» — dep aıtar bolsań, meıirimdi janýar aldyna qaraı altyn qusa bastaıdy.

— Bul jaqsy eken, — dep jas shákirt sheberge raqmetin aıtyp, dúnıeni kezip, sharlaý úshin jolǵa shyǵady. Aqsha kerek bolǵan kezde ol óziniń esegine: «Brıklebrıt!» dep qalǵanda áp sátte altyn jańbyr jaýyp ketedi, tek olardy jerden terip kóterip alý ǵana jumys bolyp sanalypty.

Jas dıirmenshi qaıda kirip kelse de, eń jaqsy, qymbat degen zattar onyń aldyna tartylatyn bolypty, sebebi, onyń ámıany árqashan aqshaǵa lyqa tolyq edi.

Jer jahandy ábden sharlaǵan ol aqyry bylaı dep oılanady: «Endi ákeme baryp jolyǵatyn ýaqyt ta kelgen bolar, bálkim. Altyn esekpen barsam, ol maǵan degen ashý-yzasyn umytyp, jaqsy qarsy alar». Sóıtip úıine qaıtyp kele jatqanda ol da aǵasy sıaqty jaǵdaıǵa tap boldy: aǵasy ústelin aıyrbastatyp alǵan sol qonaqúıge munyń da túneýine týra keledi. Ol óziniń esegin noqtalap jetektegen qalpy aırylmaıdy. Qonaqúı ıesi esekti jetelep aparyp qoraǵa kirgizbek bolǵanda, jas dıirmenshi oǵan bylaı deıdi:

— Abzaly, siz áýre bolmaı-aq qoıyńyz, sury esegimdi qoraǵa ózim aparyp baılaıyn, onyń qaıda ornalasýy tıis ekenin meniń kórip-bilýim qajet.

Qojaıynǵa onyń bul sózi bir túrli sezikti kórinedi. Óz esegin ózi túnde baǵyp shyǵatyn adam aqshaǵa kedeı bolýy tıis dep oılaıdy ol. Biraq beıtanys jigit qaltasyna qolyn salyp, eki quıma altyn alyp shyǵyp, eń jaqsy taǵamdardy ákelýdi buıyrady. Qojaıyn tańdanǵannan kózi sharasynan shyǵyp, tura júgirip, ózinde bar eń dámdi tamaqtardy alyp kelip aldyna qoıady.

Túski astan keıin qonaq óziniń qansha aqy tóleýi kerektigin suraıdy. Osy kezde arany ashylǵan qojaıyn barlyǵyn eki ese artyq aqy esepteı otyryp, taǵy da eki altyn teńge tóleýi qajet ekendigin málimdedi. Sheberdiń kómekshisi qolyn qaltasyna salyp izdep edi, onda eshteńe qalmaǵan eken.

— Qojaıyn, siz sál kúte turyńyzshy, — deıdi ol, — men baryp sizge altynyńyzdy ákele qoıaıyn, — dep ózimen birge dastarqan ala ketedi.

Qojaıyn munyń qandaı máni baryn bilmese de, bilmekke qumarlyqpen qonaǵynyń artynan baspalap erip otyrady. Ol atqoranyń esigin jaýyp alǵan kezde bul sańylaýdan syǵalap qarap turady. Qonaq esektiń astyna jaımany tósegen soń: «Brıklebrıt!» dep aıqaı salady. Kózd ashyp jumǵansha esektiń aldy-artynan altyn tógilip, jerdiń betine de birtalaıy jaýyp qaldy.

— Ánekı, bar másele qaıda jatyr! — deıdi qojaıyn, — Bul degeniń kesek-kesek jańa aqsha ǵoı! Osyndaı dáý ámıanymen bolsa jaman bolmas edi!

Qonaq túnemelik aqysyn tólegen soń uıqyǵa bas qoıdy. Al qojaıyn bolsa túnde atqoraǵa bardy da, ondaǵy aqsha jasaý sheberin alyp shyǵyp, ornyna basqa bir esekti baılap qoıdy.

Erteńinde tań eleń-alańda sheberdiń kómekshisi altyn qusatyn esegim eken dep, eshteńeden kúdiktenbesten, esegin jetelep alyp úıine qaraı bettedi.tal túste ol ákesine kelip jetti, ol da balasyn kórip qatty qýanyp, jyly qarsy aldy.

— Iá, aıta ǵoı balam, sen ne bitirdiń? — dep surady qart.

— Men dıirmenshi boldym, súıikti ákeshim, — dep jaýap beredi ol.

— Dúnıeni ábden sharlaǵan ekensiń, úıińe ne ákeldiń sonymen?

— Ákelgenim — myna bir esek ǵana.

— Munda esekten kóp nárse joq, — dep eskerte sóıleıdi ákesi, — munyń ornyna jaqsy bir eshki ákelseń bolatyn edi.

— Ol — sondaı jaqsysy, — dep jaýap beredi uly, — bul jaı ǵana esek emes, altyn esek qoı, men oǵan: «Brıklebırt!» dep aıtsam boldy, ol tóselgen oramaldyń ústine altyndy úıip tastaıdy. Qanekı, týystardy shaqyryńyz, men olardyń barlyǵyn baı qylyp jibereıin.

— Bul unamdy is eken, — deıdi tiginshi, — endigári ınemen syǵyraıyp azaptanyp otyrmaıtyn boldym. Sóıtedi de barlyq týystaryn qonaqqa shaqyryp keledi. Qonaqtar jınaldy. Sol kezde dıirmenshi jigit oryndy tazalaýdy ótinedi de óziniń oramalyn jaıyp, esekti bólmege jetektep ákeledi.

— Endi beri qarańdar, — deıdi ol «Brıklebrıt!» dep aıqaı salady. Biraq edenge topyrlap túsip jatatyn altynnyń biri de bolǵan joq. Barlyǵy da bul esektiń ondaı ónerden quralaqan ekenin túsindi. Rasynda da kez kelgen esek mundaıǵa qabiletti bolýy múmkin emes qoı.

Baıǵus dıirmenshiniń kirerge tesik tappaı uıalǵany sondaı, týystarynan keshirim suraýmen boldy. Ol ózin aldap soqqanyn túsindi. Týystaryna da báz baıaǵydaı, kedeı qalpynda úılerine qaıtýǵa týra keldi. Qarttyń qaıtadan ıne-jibin qolyna alýyna týra keldi. Al dıirmenshiniń shákirti dıirmenge jumysqa ornalasty.

Kenje inileri úıinen ketken soń bir temir ustasyna shákirt bolypty. Qolónershiliktiń bul túri óte muqıattylyqty qajet etetindikten, onyń úırenip-meńgerýine bárinen de kóp ýaqyt qajet bolypty. Aǵalary bolsa oǵan hat jazyp, jolda kele jatqanda qandaı baqytsyzdyqqa tap bolǵandaryn, qonaqúıdiń qojaıyny ózderine tıesili sıqyrly mal-múlikterin urlap alyp qalǵanyn inisine málimdeıdi.

Aqyry kúnderdiń bir kúni kenje ul temirdi joný-óńdeý ónerin tolyǵymen úırenip, jumys izdep jer jahandy sharlar ýaqyt jetken kezde, úlgili tártip-tárbıesi úshin sheber ustazy oǵan bir qap syılaıdy. Syılap turyp bylaı dep tapsyrady:

— Bul qaptyń ishinde toqpaq bar.

— Iá, qapty ıyǵyma arqalaýǵa bolatyndyqtan, onyń maǵan qajeti túsinikti ǵoı. Al, toqpaqpen ne istemekpin? Onyń qap ishindegi aýyrlyǵynan basqa paıdasy joq qoı?

— Endeshe men saǵan muny túsindireıin, — deıdi sheber: — egerde seni kimde kim renjiter bolsa, sen: «Ur toqpaq, qaptan shyq!», — deseń boldy. Sol sátte-aq ol qaptan shyǵa salysymen sol adamdarǵa umtylyp, olardyń arqasynda tarsyldaı jóneledi. Toqpaqtan taıaq jegen adam «Ur toqpaq, qapqa kir!», — dep sen aıtqanǵa deıin, taıaq jegen adam apta boıy qımyl-qozǵalyssyz jatyp qalatyn bolady.

Shákirti qojaıyn sheberge raqmetin aıtyp, qabyn arqalap jolǵa shyǵady. Jolda ózine álimjettik jasamaq bolyp taıap kelgen kimde kim bolsyn: «Ur toqpaq, qaptan shyq!» — dep aıtyp qalǵanda, toqpaq qaptan shyǵa sala shabýylshynyń shekpeni nemese kúrtesiniń syrtynan tómpeshteı jóneledi. Óte jyldam uratyny sonshama, bireýin uryp jatqan toqpaq, kózdi ashyp-jumaǵansha kelesisine jetip kelip tómpeshtep úlgeredi.

Jas usta júre-júre, bir kúni keshke taman báz baıaǵy óziniń aǵalaryn aldap soqqan qonaqúıge kelip jetedi. Qabyn ústeldiń ústine qoıady da, qonaqtarǵa jer sharyn sharalaǵan kezde kórgen, estip-bilgen alýan túrli tańǵajaıyptar týraly áńgimeleı bastaıdy.

— Iá, — deıdi ol, — sondaı ǵajap bir ózdiginen as daıyndaıtyn ústelsheler bolady jáne de altyn men túrli nárselerdi shyǵaratyn esekter de bolady; olar árıne, aıtar joq jaqsy nárseler, olardy jamandaýǵa aýzym barmaıdy, biraq meniń qolyma túsken, myna qapta jatqan baılyqpen salystyrǵanda, olaryńnyń bári túkke de jaramaıdy dep bilemin.

Osy kezde qojaıyn bul áńgimege qulaǵyn túre qalady: «Bul nendeı zat boldy eken á? — dep oılaıdy ol. — Múmkin, qap toly asyl tastar shyǵar. «Bir oqpen úsh qoıan atypty» degendeı, muny da qolǵa túsirsem, úsh birdeı paıdaǵa kenelmeımin be!

Sóıtip uıyqtaıtyn ýaqyt ta jetedi. Qonaq uzyn oryndyqtyń ústine jata ketip, jastyqtyń ornyna qabyn basyna jastaıdy da uıqyǵa batady. Qonaq ábden uıyqtady-aý degende, qojaıyn baspalap kelip, basyna jastaǵan qapty basqasymen aýystyrý úshin ony eppen tartqylaı bastaıdy. Temir ustasy da dál osyny kútip jatqan edi, qojaıyn qapty súırep ákete bergende: «Ur, toqpaq, qaptan shyq!» — dep aıqaı salady. Toqpaq qaptan shyǵa salysymen, qojaıyndy týra búıirden jaqsylap turyp soqqylaı bastaıdy. Qojaıyn aıaýshylyq bildirýin surap jalynyp, aıqaılaǵan saıyn toqpaq urýyn údete túsip, arqasynan tynbaı soqqylaı bastaıdy. Aqyry qojaıyn es-tússiz jerge qulap túsedi.

Sonda temir ustasy bylaı dep ún qatady:

— Eger sen «ústelshem, dastarqan jaı» men altyn esekti bermeseń, toqpaq qaıtadan arqańda oınaı bastaıtyn bolady.

— Oıbaı, qajeti joq! — dep qojaıyn únin áreń-áreń shyǵaryp yńyrsıdy. — Men bárin de qýana-qýana qaıtaryp beremin, tek sen mynaý jyn-arýaǵyńa aıtshy, qapqa qaıta kirsinshi.

Sonda temir sheberi oǵan bylaı dep jaýap beredi:

— Maqul, men seni keshireıin, biraq baıqa, saqtanyp júr!

Ol: «Ur, toqpaq, qapqa kir!» — dep aıqaı salǵanda ǵana toqpaq qojaıyndy jaıyna qaldyrypty.

Kelesi kúni tańerte temir ustasy «ústelshe, dastarqan jaı» men «altyn esekti» alyp, úıine, óziniń úıine, ákesine attanady. Tiginshi ulyn aman-esen kórgenine qatty qýanady. Sóıtip ol jat elde júrip ne úırenip kelgenin suraıdy.

— Qymbatty ákeshim, — dep jaýap qatady uly, — men temir ustasy bolyp oraldym.

— Bul — kúrdeli óner ǵoı, — deıdi ákesi sonda, — al, jer jahandy kezgende kádege asarlyq ne ala keldiń?

— Qymbat bir zatty, súıikti áketaıym, — dep jaýap beredi uly, — myna qaptaǵy toqpaqty ákeldim.

— Ne deısiń? — dep aıqaılap jiberedi ákesi. — Toqpaq pa? Jyrǵatyp eńbektengen-aq ekensiń! Mynaýyń kez kelgen aǵashtan kesip-jonyp daıyndap ala beretin zat emes pe?

— Iá, solaı ǵoı, biraq súıikti áketaıym, biraq oǵan: «Ur toqpaq, qaptan shyq!», — dep aıtsam boldy, bul kózdi ashyp-jumaǵansha atqyp shyǵyp, maǵan qaýip tóndirgen kimde kimdi bolsyn, tómpeshtep sulatyp salady, keshirim surap jalynǵansha ornynan tura almaı jerde jata bermek. Mine, kórdińiz be, osy toqpaqtyń arqasynda men qonaqúıdiń ury ıesi aǵalarymnan alyp qoıǵan ústelshe men altyn esekti qaıtaryp aldym.Endi eki aǵamdy da, barlyq týystarymyzdy da shaqyryńyz. Men olardy toıǵanynsha ishkizip-jegizeıin jáne qaltalaryn altynǵa nyǵap toltyryp bereıin.

Kári tiginshi asa senbese de, barlyq týys-týǵandaryn shaqyryp aldy. Temirshi jigit bólmege oramal jaıdy da altyn esekti jetektep ákelip aǵasyna:

— Qanekı, súıikti aǵataıym, isińdi atqar, — deıdi.

Dıirmenshi: «Brıklebrıt!» — dep qalǵanda, sol sátte oramaldyń ústine altyn teńgeler saýlaı jóneldi. Esek altyndy kóp qusqany sonshama, alýshylar altyndaryn áreń-áreń súıretip áketetindeı edi.

(Sol qyzyqtyń ishinde sen de bolyp, kórseń bolar edi á)

Osydan keıin temir ustasy ústelsheni alyp kelip ortaǵa qoıady da bylaı deıdi:

— Al, qanekı, súıikti aǵataıym, munymen óziń sóıles, — deıdi.

Baltashy jigit: «Ústelshe, dastarqan jaı!» — dep buıyryp úlgergenshe, ústeldiń ústine dastarqan jaıylyp, eń jaqsy taǵamdarǵa tolyp ketti.

Osylaısha toı-dýman bastaldy da ketti, tiginshiniń úıinde mundaı túski as eshqashan bolyp kórgen joq edi. Barlyq týysqandar ústel basynda tún aýǵanǵa deıin otyryp, bári de sondaı kóńildi, rıza qalyppen úıdi-úılerine tarasty.

Tiginshi bolsa ıne men jibin, ólsheýishi men útigin shkafqa salyp bekitip tastap, uldarymen birge ýaıym-qaıǵysyz, shalqyp ómir súrdi.

— Tiginshiniń óz uldaryn úıinen qýyp shyǵýyna sebepker bolǵan eshki qaıda júrgen boldy eken?

— Bul týraly men saǵan qazir aıtyp bereıin. Basynyń júni qyryp tastaǵan soń ol júrýge uıaldy. Júgirip júrip túlkiniń inin taýyp alyp, sonda tyǵyldy. Túlki túnde úıine qaıtyp kele jatyp qarasa, — qarańǵyda inniń ishinen jarqyraǵan eki úlken kózdi kóredi de, qorqyp ketip tura qashady. Joldan kezikken aıý Túlkiniń áldenege qatty abyrjyp kele jatqanyn sezip odan munyń mánisin suraıdy:

— Túlki qaryndasym, mynaý úreıiń ushyp qashyp bara jatqanyń ne ózi?

— Ah, — dep jaýap beredi túlki, — bir qorqynyshty ań meniń inime kirip ıelenip alypty da, otty kózderin badyraıtyp aıbat shegip jatyr.

— Endeshe biz ony dereý qýyp tastaımyz, — deıdi aıý. Sóıtedi de túlkimen birge onyń inine bettedi. İnge taıap qalǵanda, janyp turǵan otty kózdi kórgende, onyń da boıyn úreı bıleı bastady, qorqynyshty ańǵa ne isteı alsyn, aıý bul jerden tabanyny jaltyratty. Sóıtip aıý qashyp kele jatqanda ara kezdesti. Ol aıýdyń áldenege alańdap kele jatqanyn kórip, odan suraıdy:

— Aıýym, túriń nege jabyrqap ketken, kóńildi qalpyń joq qoı?

— Sen úshin aıtqanǵa ǵana ońaı ǵoı, — dep jaýap beredi aıý, — anaý túlkiniń inine kózi bajyraıǵan bir qorqynyshty ań mekendep alypty, sony qýyp shyǵýǵa eshqandaı shamamyz kelmeı jatqany.

Sonda ara bylaı deıdi:

— Seni aıaımyn, aıý, men álsiz jándik bolǵandyqtan, sender kóz salyp qaramaısyńdar ǵoı, biraq men qalaı bolǵanda da senderge kómekteseıin.

Sóıtip ol túlkiniń inine ushyp kelip, eshkiniń qyrylǵan taqyr basyna kelip qondy. Sóıtti de ony aıamaı, barynsha qatty shaǵyp aldy. Eshki buǵan shydaı almaı, innen sekirip shyǵady da: «Máh-áhá!», — dep baqyryp jiberip, bul mańnan tura qashady. Mine, osydan keıin onyń qaıda qashyp joǵalǵanyn eshkim de bilmeıdi eken.

Orysshadan aýdarǵan Asylbek Baıtanuly

---