InfoHub Logo

1

Óziniń bitpeıtin de qoımaıtyn tizbegi qatarynda, óz retimen taǵy bir kóktem kelip jetti, Matera úshin, osy atpen atalatyn aral men derevná úshin bul eń sońǵy kóktem edi. Taǵy da shatyr-shutyr jarylyp, alapat bir kúshpen jaǵalaýǵa qatpar-qatpar muzdy qat-qabattap úıip, seń júrip ótti de, Angara muz saýytyn silkip tastap, erkin kósilip, ashyq-jarqyn jaltyrap, joıqyn bir aǵynǵa aınaldy. Taǵy da joǵarǵy múıistiń úshkir tumsyǵyn sıpaı, eki jaqqa lyqsı aqqan sý shýyly estile beredi, taǵy da jer beti men aǵash-aǵashty qýalap, jasyl jalyn lapyldaı jóneldi, alǵashqy jańbyr quıyp-quıyp ótti de, qarlyǵashtar men sur qarlyǵashtar ushyp kele bastady, sazdaqtaǵy baqalar oıanyp, tirshilikke qushtarlyǵyn sezdire, keshke salym jaǵalaı baqyldaıtyn boldy. Munyń bári san ret bolǵan, jalǵannyń árbir jaryq kúninen ozyp ketpeı, ne qalyp qoımaı, Matóra da san ret tabıǵatta bolyp jatatyn ózgerister leginde júrgen, mine, qazirde jurt baqsha ekti — biraq túgel emes: úsh semá ótken kúzde kóship, ár túrli qalalarǵa ketip qalǵan, al taǵy bir úsh semá derevnádan bulardan da buryn, álgi bir qaýesettiń ras ekeni anyqtalǵan birinshi jyly jyrylyp shyǵyp ketken bolatyn. Burynǵy ádetpen egin de saldy — biraq egistikter tegis qamtylmady: osy mańdy, araldyń jaqyn-jýyq jerin jyrtqany bolmasa, ózenniń arǵy betindegi ańyzǵa tımedi. Baqshadaǵy kartopty da, sábizdi de bıyl bir mezgilde ekpeı, árkim qoly qalt etken kezderi, qalaı bolsa, solaı ege saldy: endi qazir kóptegen kisiler aralarynda sýy men taýy bar, on bes shaqyrym jer aıyryp tastaǵan úıde birdeı turyp, bólinip-jarylyp júrgeni Matóra da sol burynǵy meken sıaqty, ózgerip te ketken sıaqty: qora-jaılar oryn-ornynda tur, tek bir aǵash úı men monshany bólshektep, otynǵa jaratty, barsha tirshilik ázirge burynǵy qam-qaraketimen áýre, burynǵysha qorazdar shaqyryp, sıyrlar móńireıdi, shabalanyp ıtter úredi, al biraq derevná solyp barady, túbinen kesilgen aǵash tárizdi solyp bara jatqany, tamyry úzilip, daǵdyly tirlikten arylǵany anyq. Bári de oryn-ornynda biraq bir túrli beıtanys: qalaqaı basynyp, qaýlap ósip, qalyńdaı túsken, qańyrap qalǵan úılerdiń terezelerinen tirlik nyshany sezilmeıdi, aýla-aýlanyń qaqpalary ańqıyp ashýly tur — olardy eski ádetpen jaýyp-aq qoıady, biraq belgisiz bir báleket: solardan ókpek jel ańyraı soqsyn, qaqpalar syqyrlap, tars-tars soǵylyp tursyn dep, olardy qaıta-qaıta ashyp ketedi; sharbaqtar men dýaldar qısaıyp, qoralar men qoımalar, bastyrmalar qaraıyp, azyp-toza bastady, ár túrli syryqtar men taqtaılar rásýa bolyp, shashylyp jatyr — áli de uzaq ýaqyt jurt muqtajyna jarasyn dep, oqtyn-oqtyn óńdep-jóndep, uqsatyp qoıatyn usynaqty qoldyń bulardan úrikkeni qash-shan. Kóptegen úıler áktelmegen, jınalmaǵan, jartykeshtenip qalǵan, olardyń búlingen-tyrnalǵan kúńgirt burysh-buryshy jalańashtanyp, biraz zattary jańa turǵyn-jaıǵa áketilgen, keıbir dúnıe-múlik bir qajetke jarar dep osynda qaldyrylǵan, óıtkeni bul araǵa áli talaı soǵyp, kúıbeń-kúıbeń ýaq-túıekti istemek kerek. Al qazir Matórada turaqtanyp, tek shaldar menen kempirler ǵana qaldy, olar búkil tirlik kózin saqtap, derevná qulazyp bos qalmasyn dep, baý-baqsha men úı-jaılarǵa kóz qaraq bolyp, mal jaıyp, balalardy baǵyp-qaǵyp júr. Keshke salym olardyń bári bir jerge bas qosyp, jaıymen áńgime-dúken qurady — sondaǵy aıtatyndary bir ǵana nárse: endi ne bolyp, ne qoıady degen, olar úlken jańa poselke salynyp jatqan Angaranyń arǵy betine, on jaǵalaýǵa qaýiptene bir-bir qarasyp qoıyp, jıi-jıi aýyr kúrsinisedi. Ol jaqtan qıly-qıly qaýesetter jetip jatady.

Osydan úsh júz jyldan asa ýaqyt buryn oqshaý aralǵa qonystanbaqshy bolǵan birinshi mujyq budan artyq jerdi taba almaıtynyna anyq kózi jetken, kóregen de máttaqam adam bolsa kerek. Aral bes shaqyrymnan artyǵyraq jerge ashshy ishekteı jip-jińishke bolyp shubatylmaı, ótek tárizdenip talpıyp jatyr — munda egistikke de, orman-toǵaıǵa da, baqa-shaıandy sazdaqqa da jetetin jer bar, al tómengi jaqtaǵy taıyz, qısyq ózektiń arǵy jaǵynan Matóraǵa jaqyndaı júzip kelip, basqa bir aral toqtaǵan, jurt ony birde Podmoga, birde Podnoga dep atap ketken. Podmogasy — túsinikti: óz jerinde jetispegen nárseni osy aradan alyp otyrǵan, al nelikten Podnoga bolǵanyn — qudaıdyń tiri jany túsindire almas edi, ony endi qazir túsindire almaıtyny bes ıneden belgili. Bireýdiń tili buralyp ketken shaqta shyqqandaǵy, solaı atalyp ketken shyǵar, al til jaryqtyqqa sóz neǵurlym qıturqy, qyzyq bolsa, soǵurlym súıkimdi kórinedi. Osy bir oqıǵada, qaıdan shyqqany beımálim, taǵy bir esim — Bogodýl bar, seńdelip ózge bir ólkeden kelgen shaldy, álgi bir sózdi hoholdardyń mánerine salyp, Bogodýl dep atap ketken. Biraq bul arada osynaý laqap attyń neden shyqqanyn joramaldap aıtýǵa bolady áıteýir. Ózin polákpyn deıtin shal orystyń boǵaýyz sózin jaqsy kóretin; shamasy, osy araǵa kelgen saýatty kisilerdiń biri, onyń sózin tyńdaǵannan keıin, birtúrli nalyńqy keıippen: bogodýl (qudaıdy qarǵaǵan) dese kerek, al, derevnányń kisileri muny álde uqpady ma, álde tilin ádeıi buryp, Bogodýl dep ózgertip jiberdi me — kim bilgen. Tap osylaı boldy ma, álde bolmady ma, anyq-qanyǵyn kesip aıtý kıyn, biraq osyndaı bir boljam ózinen-ózi suranyp-aq tur.

Derevná óz ómirinde talaı quqaıdy kórgen. Ejelgi zamanda muny janap, Angarany joǵary boılaı, Irkýt bekinisin salý úshin qaba saqal qazaqtar júrip ótken, eki jaqqa birdeı ersili-qarsyly aǵylyp jatatyn saýda adamdary bul qystaqqa qonalqaǵa kelip otyrǵan; sý ústinen aıdalǵandardy alyp kele jatyp, keme tumsyǵynan el-jurty bar jaǵalaýdy kórip, bular da burylatyn bolǵan: mazdap ot jaǵyp, oǵan osy aradan aýlanǵan balyqtan qarma-sorpa jasaǵan. Araldy basyp alǵan kolchakshylar men eki jaq jaǵalaýdan da qaıyqtarǵa otyryp, tike shabýylǵa shyqqan partızandar arasynda eki kún boıy qyrǵyn soǵys bolyp, kúrkirep ótken. Kolchakshylardan Matórada, jalańash múıistiń joǵarǵy shetinde aǵashtan qıyp salynǵan uzyn barak qaldy, sońǵy jyldary onda jadyraǵan jazdyń jyly-jaıly kúnderinde, taraqan tárizdenip, Bogodýl qart turyp jatyr. Derevná ózen tasyp, araldyń jartysy sý astynda qalǵanyn da, al Podmoganyń ústinen — ol jaıpaq ta tegis bolǵan — ıirimdenip, býyrqanyp tasqyn aqqanyn da, ot pen órtti de, ashtyq pen talaý-tonaýdy da kórgen.

Jalpy el sıaqty, derevnányń tap-tuınaqtaı tóbe basynda, alystaǵy eki ózektiń ekeýinen de anyq kórinetin, shaǵyn ǵana shirkeýi bolatyn; osy bir shirkeýdi kolhoz uıymdasqan kezderi qoımaǵa laıyqtap jóndegen-di. Shynynda da, pirádar pop bolmaǵandyqtan mundaǵy dinı qyzmet odan buryn toqtap qalǵan edi, biraq munara basyndaǵy kres so kúıi qala bergen, al kempir-sampyrlar tańsáriden oǵan qarap ıilip taǵzym etip jatatyn. Sosyn kresi de ushyryp túsirdi. Joǵarǵy múıistegi, ádeıi qazylǵandaı bolyp kórinetin ózek basynda dıirmen bar-tuǵyn, ol bas paıdasy úshin ózgeler dánin tartpaǵanymen, eshkimge jalynbaı óz astyǵyn tartýǵa kámil jetýshi edi. Sońǵy jyldary burynǵy eski tepsenge aptasyna eki ret samolet kelip qonatyn da, jurt qalaǵa ma, aýdanǵa ma, áýemen ushyp barýǵa daǵdylanyp ketken-di.

Hosh, sonymen, derevná ózenniń sol jaǵalaýynda, jar basyndaǵy ata qonysynan qozǵalmaı, ózge meken-jaılarmen qarym-qatynas jasap, qadym zamannan qasynda júrip, qorek tapqan sýdy qalaı qarsy alyp, uzatyp salsa, zýlaǵan jyldardy da solaı qarsy alyp, shyǵaryp salyp, elden ozbaı, kóshten qalmaı, tirlik etip jatty. Aqqan sýdyń shet-shegi joq bolyp kórinetini sekildi derevná da máńgi jasaıtyn tárizdi: olardyń bireýiniń nan-tuzy taýsylsa, ekinshileri týyp jatty, eski úı-jaılar tozyp, qulap, jańalary qıylyp, salynyp jatty. Birde, aıdyń-kúnniń amanynda, derevnányń sharýasy da bitipti, kúni de taýsylypty, degen sýyq habar jetkenshe, ol nebir náýbet pen qıly-qıly zamandy basynan ótkerip, úsh júz jyldan asa ýaqyt ǵumyr keshipti, osy ýaqyt ishinde joǵarǵy múıistiń shamasy, jarty shaqyrymdaı jerin sý shaıyp ketken bolar-aý. Angaranyń tómengi jaǵynan elektr stansıaǵa arnap, bóget salyp jatyr, budan ózen men ózekshelerdiń sýy kóterilip, jaıylady da, kóptegen jerdi, onyń ishinde, árıne, eń aldymen Matórany basyp qalady. Eger tap osyndaı bes araldy qabattap, biriniń ústine birin qoısa da, bári bir, olardyń tóbesi kórinbeıdi, budan keıin shyjandaı el-jurttyń burynǵy qonysyn taba almaısyń. Kóshýge týra keledi. Munyń ózi is júzinde solaı bolatynyna, qarańǵy halyqty qorqytyp kelgen dúnıeniń aqyrzamany osynaý derevná úshin shynymen-aq jaqyn qalǵanyna senýdiń ózi qıyn edi. Alǵashqy sybystan keıin arada bir jyl ótken soń, katermen naryq komısıasy kelip, úı, qora-jaılardyń tozǵan-tozbaǵanyn anyqtap, olardyń aqshasyn belgiledi. Endi Matóranyń taǵdyr-talaıyna kúmán keltirýge bolmaı qaldy, ol eń aqyrǵy jyldarynda jansebildenip jatqan-dy. Oń jaǵalaýdyń bir jerinen sovhozǵa arnalyp, jańa poselke salynyp jatsa kerek, jaqyn jerdegi, tipti moıny qashyq jerdegi kolhozdardyń bárin soǵan aparyp uıystyrady eken-daǵy, qalǵan qoqyr-soqyrmen áýre bolmas úshin eski derevnálardyń bárin órtep jiberetin kórinedi.

Endi tek aqyrǵy jaz ǵana qaldy; kúzde sý kóterile bastaıdy.

2

Úsh kempir samaýryndy ortaǵa alyp, birde shynyaıaqqa shaı quıyp, ony asyqpaı iship, úndemeı qalsa, sálden keıin qaıtadan enjar, qajyǵan keıippen, jelisi bosaǵan álsiz áńgimeni sarań birer sózben sabaqtap qoıady. Olar kempirlerdiń eń kárisi — Darányń úıinde otyrǵan; qarıalardyń eshqaısysy óz jasynyn neshede ekenin dálme-dál bilmeıtin; óıtkeni so týǵan kúni bulardy shoqyndyrǵan kezde jazylǵan shirkeý qaǵazynda qalǵan, ony keıin bir jaqqa alyp ketse kerek — endi onyń iz-túzin tabý múmkin emes. Ózderiniń jasy jaıly kempirler mynadaı bir kepti aıtatyn:

— Qyz-aý, sen týǵan kezde men Vaskany, inimdi, arqalap júretinmin. Bul — Darányń Nastasáǵa aıtqany.— Men ol kezde esimdi biletinmin, umytqan joqpyn,

— Qalaı deseń de, sen menen esebi, úsh jastaı ǵana úlken shyǵarsyń.

— Betim-aý, úsh jasy nesi! Men kúıeýge shyqqanda, sen kim ediń — artyna bir qarashy! Sen onda kóıleksiz, jalańash zyrlap júretinsiń. Meniń qalaı shyqqanym, óziń oılanshy, esińde shyǵar.

— Iá, esimde.

— Solaı de. Maǵan teńelý qaıda saǵan! Sen meniń qasymda qaıda, áli solqyldaǵan jassyń.

Úshinshi kempir Sıma bulardyń baıaǵy zamanda bolǵan estelikterine aralasa almaıdy, ol bir taǵdyrdyń kezdeısoq jeli aıdap, osydan on jyldaı buryn Matóraǵa kelgen kirme kisi-tuǵyn, ózi Matóraǵa Angara derevnásy Podvolochnaıadan kelgen-di; ol o jerge sonaý Týla túbindegi bir mekennen kelip jetken sekildi, ózine salsań, Moskvany eki ret — soǵysqa deıin jáne soǵys kezinde kóripti. Buǵan derevnádaǵylar: ózin kórmegen, tekserip bilmegen nársege onsha sene berme, degen ejelgi ádetteri boıynsha, kúle qaraıtyn boldy. Eger bulardyń birde-bireýi kórmese, qaıdaǵy bir qańǵybas kempir Sıma Moskvany qalaı kórgen? Onyń irgesinde turǵanynan ne paıda?—Moskva, sirá, kim kóringendi jibere bermeıtin shyǵar. Sıma buǵan ashýlanbaıdy, ózeýremeıdi, tek úndemeı qoıa salady, al birazdan keıin sol sózin qaıta aıtady, sol úshin ol «Moskovıshna» degen laqap atqa ıe boldy. Sıma — muntazdaı tap-taza, . uqypty kempir edi, eptep qara tanıtyn, ózinde ánder jınaǵy bolatyn, keıde bir kóńili soqqan kezderi so jınaqtan talaı qyz taǵdyr týraly uzyn yrǵaqty bir muńly ánderdi sozyp otyryp alatyn. Sonsha sergeldeńge túsip, soǵysta kindik qany tamǵan jerin tastap, jan degende jalǵyz qyzyn — ol da mylqaý — týyp, endi qartaıyp qaljyraǵan shaǵynda barmaqtaı nemeresimen jalǵyz qalyp, ony qashan, qalaı el qataryna qosatyny beımálim bolsa — bu baıǵustyń da qatygez taǵdyr talqysyn kórgeni, tegi, ras bolsa kerek. Biraq Sıma qazir de, ekeýi bir-birine es bolatyn, kirin jýyp, aýqatyn ázirlep, berip otyratyn bir shaldy tabýdan úmitin úzbeıdi. Tek osy sebepten ǵana kempir bir kezde Matóraǵa tap bolǵan: Maksım ataıdyń soıaýdaı sopaıyp jalǵyz qalǵanyn estigesin, ol ádep úshin merzimdi ýaqytty tosyp otyrdy da, o kezdegi mekeni Podvolochnaıany tastap, baqytty kóksep aralǵa attanǵan. Biraq baqyty qurǵyr alaqanǵa qona qoımady: Maksım ataı qasaryp kónbedi, Sımany áli jete bilmeıtin qatyndar oǵan qol ushyn bermedi; ataıdyń eshkimge keregi bolmasa da, ózderiniń ataıy, ony aparyp, bóten bireýdiń baýyryna sala salýǵa qımady. Bárinen buryn Maksım ataıdy úrkitken Sımanyń mylqaý qyzy Valka bolsa kerek, ol kezde o qyz kisiniń quıqasyn shymyrlatatyn bir ashshy daýyspen ókirip, udaıy birdeńeni qyńqyldap suraı beretin jyndy keshteý boıjetken edi. Osy bir sátsiz qudalyq jóninde aýyl adamdary: «Sıma shaldy qalap kepti, biraq ony janap etti»— dep kelekelep júrdi, biraq Sıma buǵan qynjylmady. Ol qaıtadan Podvolochnaıaǵa ketpedi, tómengi jaqtaǵy bos qalǵan shaǵyn úıge kirip aldy da, sol betimen Matórada qalyp qoıdy. Baqsha salyp, órmek quryp, ár túrli jyrtylǵan shúberekten, jún-jurqadan alasha toqyp, joq-jitiktiń kúnin kórdi. Sheshesimen birge turǵan kezde Valka kolhoz jumysyna baryp júrdi.

Tap qazir Sımanyń qasyna, bes jastaǵy barmaqtaı nemeresi, Valkanyń kóldeneń tapqan uly kelip súıkenip tur. Bala sheshesine tartyp mylqaý bolmady, biraq qınalyp az sóıleıdi, ózi ájesiniń eteginen aırylmaıtyn qorqaq ta kisi-kıik bolyp ósti. Kempir baıǵustar ony aıap, jany ashyp, aımalap jatady — ol bolsa, Sımaǵa burynǵydan beter jabysyp, qarıalarǵa bir túrli balaǵa tán emes esti kózben kúıine qarap, montıyp báriniń. jaı-kúıin túsinip turǵandaı bolatyn.

— Maǵan tap osylaı qaraıtyn sen kim ediń sonsha?— dep tańyrqaıtyn Dará.— Sen meniń syrtymnan neni kórip tursyń — ajalymdy ma? Men ony sensiz de bilemin — qarashy, bul maqaýdyń shegedeı qadalýyn.

— Ol maqaý emes,— deıdi Sıma renjip, Kolkasyn baýyryna qysa túsip.

— Maqaý bolmasa, nege úndemeıdi?

Baıty shaıdan, batys bettegi terezeden túsken ekindige taıaǵan kún shuǵylasynan boıy balqyǵan kempirler áńgime tininen taǵy aırylyp qaldy. Qasynda otyrǵan Sımanyń tóbesinen qaraıtyn, uzyn boıly, taramys kempir Dará eki urty opyraıyp, ishine túsip ketken, qatal da qýqyl júzin stoldan almaı, áldeneni maquldaǵandaı basyn ızep otyr. Ulǵaıǵan jasyna qaramastan, Dará kempir ózinshe júrip-turyp, qal-qadarynsha qolynan keletin jumysty, úı sharýasynyń nedáýir isin tyndyryp júretin. Endi, mine, balasy men kelini jańa qonysqa kóship ketti de, aptasyna bir retten nemese tipti odan da sırek qatynaıdy, sol sebepti de búkil qora-jaı, búkil baý-baqsha munyń moınynda, al qora-jaıda sıyr, baspaq, qysta týǵan buqashyq, toraı, taýyqtar men ıt bar. Ras, eger kempirdiń ál-dármeni jetpeı jatsa ne syrqattanyp qalsa, kórshisi Veradan kómek sura dep qatty tapsyrylǵan bolatyn, biraq áıteýir ázirge, shúkirshilik, Dará barsha isin ózi atqaryp júr.

Iýn aıynyń týǵany osy, ala kóbeń qysqa túnderdiń tunjyrap kelip úzip-úzip ketetini bolmasa, bir mamyrajaı ashyq, shýaqty kúnder kerýeni tutasyp jatty.

Sý ortasyndaǵy aralda ystyq aptap degeniń bolmaıdy. Samal-sebez saıabyrlap, damyl tapqan qońyr keshterde kún boıy qyzǵan jer býsanyp, jyly bý taratyp, tóńirek maýjyraı, raqat-sharapatqa bólenip, tamyljyǵan tynyshtyq-tynym ornaıdy, burynǵydan beter qoıýlanyp, jańǵyra-jasara túsken jasyl dúnıe, shalqyǵan sý ústinde burynǵydan beter boı túzep, bıikteı túsken aral kóz aldynda qulpyryp, jaınap turady, tastan-tasqa sekirip, kóńildene ándetip, móldirep aǵyp jatqan Angara — mine, osynyń bári máńgi myzǵymas bir berik dúnıe bolyp kóriner edi de, kisi eshteńege de: bul arany, sý basatynyna da, ózderiniń kóship, aǵaıynmen aırylysyp ketetinine de senbeıtin. Al munyń ústine egin men baqsha kógi tebindep ósti, mezgilinde jańbyr jaýyp, mezgilinde jyly kúnder kelip jetti; bitik egin kepilindeı bolǵan osy bir sırek kezdesetin kelisim men úılesimge, .jurt ańsaǵan jazdyń birte-birte baıaýlap baryp jadyrap jaıma shýaqtanýy kelip qosyldy...

— Tańerteń turamyn da, uıqymdy ashar-ashpastan, álgi bále esime sap ete túsedi... oı, júregim qap-qatty bolyp, júrmeı qalady,— dep baıaýlatady Nastasá kempir.— Jaratýshy ıem-aı!.. Al Egor egilip jylaıdy, jylaıdy kelip. Men ony jubatyp: «Egor, sen jylama, qoı endi»— deımin, al ol maǵan: «Men nege jylamaıyn, Nastasá, nege jylamaıyn?!»—deıdi. Óstip júregim tastaı bolyp úı ishin jınaımyn. Kúıbeńdep júrip qarasam, qybyrlap Dará júredi, Vera júredi, Domnı da júredi — sosyn júregim sál jumsaryp, qysýyn qoıady. úırenip ketemin. Bálkim, bizdi tek qorqytyp qana qoıatyn shyǵar, eshteńe istemes,— dep oılaımyn.

— Bizdi jón-josyqsyz qorqytyp qaıtedi?— deıdi Dará.

— Qoryqpaıtyn kisi qalmasyn deıdi-daǵy.

Nastasá, Egor ekeýi soqa basy sopaıyp múlde jalǵyz qalǵannan keıin (eki uly soǵystan qaıtpady, úshinshisi traktorymen qosa muz oıylyp, sýǵa batyp ketti, qyzy qalada raktan qaza tapty) Nastasány azdap shalyq shaldy, óziniń shaly týraly qaıdaǵy joq aıanyshty, dertti birdeńelerdi aıtatyndy shyǵardy: birde ıis tıip, ólip qala jazdady, áreń aıyqtyrdym dese, endi birde túni boıy aıqaılap, oıbaılap shyqty, óıtkeni ony bireý ishinen qylǵyndyratyn kórinedi deıdi, taǵy birde jylady, «eki kúnniń júzi boldy, mine, kóz jasy betin jýyp, eńirep jylaı beredi» — deıdi, biraq el-jurt Egor atanyń ońaılyqpen kózine jas almaıtynyn jaqsy biledi. Áýelgi kezde shal kempirin uıaltyp ta, qorqytyp ta, aqyl aıtyp, aldarqatyp ta kórdi, biraq oǵan eshbir em qonbady, sosyn shal álektenýin qoıdy. Basqa istiń bárinde de kádimgi es-aqyly bútin adam sıaqty, biraq osy máselege kelgende, bir tetigi búlinip qalǵandaıyn, ómirde múlde bolmaǵan, tipti bolýǵa tıisti de emes jáıtter týraly aýzyna kelgenin qyryq qubyltyp aıtyp, sandyraqtap júrgeni. Qaırymdy kisiler Nastasányń osynaý aqkóńil eserligin elemeýge tyrysady, al qara júrek qaırymsyzdar:

— Egordyń hali qalaı, búgin óli me, tiri me ózi?— dep suraǵandy unatady.

— Oı!— dep kádimgideı qýanyp qalady Nastasá.— Nesin aıtasyń, Egor ma, Egor... Túnde ólip qala jazdady. Qart kiside es bola ma, bir súıelin tyrnap julyp tastap, qany toqtamaı, álekke túseıik. Aqqan qany tolyq bir shylapshyn boldy.

— Al, qazir qalaı — toqtady ma?

— Boıyndaǵy bar qany aǵyp bitkesin toqtady ǵoı áıteýir. Endi kirpigi ǵana qımyldap jatyr. Oı, shal baıǵusqa janym ashıdy-aq, qaıteıin. Qoı, men keteıin, shalǵa ne boldy eken, kóreıin.

Al Egor tap sol sátte, kósheniń ekinshi jaǵymen sámsirep bara jatqan, Nastasá jaqqa dármensiz kúımen yzalana bir qarap: tiliń tasqa, esýas beıbaq, men týraly taǵy bir ertekti aıtyp tursyń ǵoı,— dep oılady.

Olar taıaý ýaqytta, eldiń bárinen buryn Matóramen qoshtasýy kerek edi. Kimniń qaıda kóshetinin anyqtap, bólý isine kelgende, Egor ataı yzalanǵany ma, álde abdyrap, sasyp qalǵany ma, kim bilgen, áıteýir qalaǵa, qala bolǵanda, álgi sý elektr stansıasy salynyp jatqan qalaǵa jazylady. Ol jaqta sý basatyn aımaqtan shyqqan, osy kisiler sıaqty, jalǵyz-jarym qaryp-qasirlerge arnalyp, úlken eki úı salynyp jatqan. Alys-beris sharty bylaı bolatyn: olar óziniń lashyǵyna kók tyıyn da almaıtyn, biraq olarǵa qolma-qol qala páterin beredi. Keıinirek Egor ata, Nastasá túrtkilep, qyńqyldaı bergesin, qaıta oılanyp, qalany, páterdi de beretin, aqshany da tóleıtin sovhozǵa ózgertkisi kelip edi, biraq endi bolmaıdy eken, keshigip qalypty.

— Sovhoz páterdi qyzmetkerlerge beredi, al sen qaıbir ońǵan qyzmetkersiń,— dedi selolyq sovettiń predsedateli Voronsov oǵan mán-jaıdy túsindirip.

— Men bar ǵumyrymdy kolhozǵa berdim ǵoı.

— Kolhozdyń jóni basqa. Kolhoz endi joq.

Aýdannan sońǵy kezde: kóshińder de kóshińder dep Egor atany eki márte asyqtyrdy, bulardyń Nastasá ekeýine arnalǵan páteri ózderin kútip, ázir turǵan kórinedi, biraq qarıalar ajal aldynda týǵan jerdiń janǵa shıpaly aýasymen armansyz bir tynystap alǵysy kelgendeı-aq, kósher sátin sozyp, ornynan qozǵalmaı qoıdy. Nastasá baqsha egip, áıteýir nede bolsa, ózin-ózi aldap, keter kezdi keıinge qaldyrý úshin, bir isten keıin, ekinshi isti bastap áýrege tústi.

Aýdannyń adamy aqyrǵy ret kelgende, bularǵa shynymen-aq áńgir taıaq oınatyp: o páterge basqa bireýler kirip alady da, sender jer sıpap qalasyńdar — dep qatty qorqytty, osydan keıin-aq, Egor ataı eger shynymen kóshetin bolsaq — kóshelik endi — dep beldi bekem býdy. Sosyn Nastasáǵa qarap:

— Troısaǵa deıin daıyn turasyń!—dep bir-aq kesti.

Al troısaǵa deıin nebári eki-aq apta qalǵan-dy.

— Endi shóp basyn syndyrmaısyń,— deıdi Dará, Nastasányń kóńilin aýlaǵany ma, álde oǵan kúlgeni me — belgisiz. Men anada qaladaǵy qyzymnyń úıine qonaqqa baraıyn — bir ǵajaby: onda bar ǵoı endi shóp basyn syndyrmasań da bolady. Ózen-sýy da, orman-toǵaıdy da, ájethana-monshasy da bári-bári qasynda, kóńiliń qalasa, jyl boıy kóshege shyqpaı-aq qoıýyna bolady. Krany samaýryndiki sıaqty, burasań — sý zyrlaı jóneledi, bir krantta salqyn sý, ekinshisinde — ystyq sý. Plıtasyna otyn salmaısyń, onyń da kranty bar, basyp qalsań — ot janady. Qaınatam deısiń be, býlaımyn deısiń be — erkińde. Bar ıgilik qol astynda!— Áıelge degen bir jannyń raqaty. Al nandy qoldan pisirmeıdi, joq, nan jaryqtyqty satyp alady. Ondaıdy kórip bilmegen, úırenbegen jazǵan basym, álgi kranttardyń qasynda turyp ahylap-úhilep, qaıran qalsam kerek — olar meniń sony qyzyq kórip, tańdanǵanyma máz bolyp kúlip jatyr. Al endi bárinen de sóleketi — monshasy men ájethanasy, ana dinsizderdegi sıaqty, bir qýysta, asúıdiń qasynda bolady eken. Bul da, árıne, aqylǵa qonbaıdy. Qysylǵan kezde baryp otyra qalsań, dastarqan basyndaǵylar esitip qalmasyn dep, ózińnen-óziń qýystanyp, qansha azapqa túsesiń. Monshasy ma... qaıdaǵy monsha, emshektegi náresteni ǵana shomyldyratyn, kisiniń kúlkisi keletin nárse... Olar soǵan baryp, shalpyldap túsip, sý-sý bolyp shyǵyp jatady. Endi sen de Nastasá, myrzanyń báıbishesi sıaqtanyp, kerilip jatasyń sol, dúnıeniń bári úıińde, ne kerektiń bári bar, qolyńdy sozyp ta áýre bolmaısyń. Taǵy ne álgi... Telefon degenin qondyr. Ol saǵan: tyryl-tyryl dese, sen oǵan: le-le dep sóıles te, qaıtadan jantaıyp jata ket.

— Oı-boı, sen meniń júregimdi tyrnaı bermeshi!— deıdi Nastasá múláıimsip bolbyr qolyn keýdesine qýsyryp, kózin jumady.— Men onda apta ótpeı jatyp, sanamenen sarǵaıyp ólem ǵoı bóten bireýlerdiń arasynda! Kári aǵashty aýystyryp otyrǵyzǵandy kim kórgen?

— Tek seni ǵana emes, bárimizdi aýystyryp otyrǵyzady, qyz-aý. Bárimiz de endi solaı qaraı júremiz. Tek áıteýir jıynyp-túıinýge jaratqan jar bolsyn.

Nastasá kelispeı, basyn shaıqady.

— Meni ózderińmen teńgerme, Dará, teńgerme. Sender báriń bir jerde bolasyńdar, al men jeke-dara bolamyn. Sender Matóradan shyqqan kisiler, bir-birińmen bas qosasyńdar, sonda óz úıińde otyrǵandaı kisi kóńili kóterilip qalady. Al men she? Qoıshy, onyń nesin aıtaıyn?!

— Biz bárimiz nesheýmiz osy?— dedi Dará aqylǵa júginip.— Esebi, eshkim de qalmaıtyn sekildi. Mine, qarańdarshy: Agafány alyp ketti, Vasılısany da sóıtti, Lızany qoıar da qoımaı aýdanǵa shaqyryp jatyr. Katerınanyń júgermegi áli kúnge deıin laıyqty oryn tańdap taba almaı, ot tıgen kisideı janyǵyp júr. Álemdegi araq-sharap aqyrǵy tamshysyna deıin ishilmeı, ol qaıdan tapsyn. Natalá bolsa: múmkin, Lena boıyndaǵy qyzyma ketermin deıdi...

— Tatána, Domnıda, Maná, sen, Týngýska... Osy mańnan bir úıir jan tabylasyńdar áıteýir. Men baıǵustyń endigi aıtar kebine...

— Búkil Matóranyń bar bolǵan osy! Jasaǵan-aı!

— Men ózimdi aıtyp otyrǵan joqpyn. Aıtpaımyn, aıtpaımyn,— dedi Sıma jabyǵyńqy únmen áńgimeni ilip áketip, sosyn Kolány taǵy baýyryna qaraı bir tartyp qoıdy.— Biz Kolána ekeýmiz qaıyqqa otyramyz-daǵy, jaǵadan bir tebinip shyǵyp, basymyz aýǵan jaqqa, muhıt-teńizge qaraı kete beremiz...

Sımanyń jeke menshik múlki bolmaıtyn, týǵan-týysqandardan da quralaqan edi, endi oǵan bir ǵana jol — Qarttar úıine baratyn jol qalǵan-dy, biraq, qazir anyqtalǵandaı-aq, bul joldan da bir bóget shyǵa keldi: ol bóget — janyndaı jaqsy kóretin Kolka edi. Muny kishkentaı balamen birge Qarttar úıine alǵysy kelmedi. Sımanyń mylqaý qyzy Valka esinen aýyp, iz-túzsiz joǵalyp ketti. Eresek jasqa jetip, erkek dámin tatyp, olardyń bireýi, ekeýi, úsheýimen kóńildes bolǵannan keıin, Valka kádimgideı dánigip, bul iske qumartyp ketkeni sonsha, endi ar-uıatty jınap qoıyp, túngi oıynǵa ózi suranatyn boldy. Sosyn kóp uzamaı Kolkany tapty. Sıma Valkany taıaq alyp qýalaıtyn halge jetti, ana bitken, áıel bitken dúnıedegi bar qarǵysty sonyń basyna úıip-tókti, sonymen júgensiz ketken ázázil Valka shyǵandap qashyp ketti, mine, jyldan asa ýaqyttan beri odan eshbir habar-oshar kelmeı qoıdy. Jurt Sımaǵa ony izdeýge qalaı aryz berý jolyn úıretti, biraq so kezde Angarada bastalǵan alasapyran men dúrbeleń kezinde, eshbir derekti dokýmenti joq, mylqaý Valkany taba qoıý ońaı emes-tuǵyn.

— Eger tabyla qalsa da, Kolány men oǵan bylaı da bermeımin,— deıdi Sıma.— Biz Kolá ekeýmiz etpettep eńbektesek te, bir jippen tizbektelip júremiz.

— Sen ony jurt qatarly durys sóıleýge nege úıretpeısiń,— dedi Dará kempirdi kinálap.— Erteń er jetkende buny betińe salyq etip júrmesin.

— Úıretýin úıretip júrmin-aý. Ózi de sóıleı biledi. Bir-aq bizdiń Koláńa úndemes qoı.

— Balany jaltaq qyp tastaǵan. Ózi bar nárseni túsinedi.

— Jaltaq.

Nastasádan suramaı-aq, Dará onyń staqanyn alyp, shaınekten shaı quıyp, samaýryn shúmeginiń astyna qoıdy — bul bir taza qyzyl mysy jaltyrap turǵan, tómengi shilterlep, oımyshtap jasaǵan ottyǵynan shoqtary jyltyldap kórinetin, aıaǵyn ornyqty etip ásemdep ıgen, eski ismerler qolynan shyqqan, úlken kópes samaýryny edi. Shúmekten qaınaq sý burqyrap shashyramastan, bir qalyppen shymyrlap quıyla saldy — demek qaınaq sýdyń áli jetkilikti bolǵany, osydan keıin samaýrynǵa jan bitkendeı jińishke únmen pysyldaı berdi. Sosyn Dará Sımaǵa shaı quıyp, ózine de ústemeledi — óstip biraz tynystap, monshaqtaǵan terin súrtip, ázirlenip alyp, ızele-qozǵalysyp, jótkirinisip, shynyaıaqtaryn úrlesip, erinderin shúrtıtip, ystyq shaılaryn abaılap ishe otyryp, keńestiń jańa bir sorabyna tústi.

— Tórtinshi staqan bolar osy,— dedi Nastasá oılanyp.

— Qyz-aý, qoıý shaı ázir turǵanda iship qal. Ana jaqta samaýryn qoıa almaısyń. Álgi qalanyń pysyldaǵyna kástiról qoıyp qaınatasyń.

— Qoı, kástiróli nesi? Qumanǵa quıamyn.

— Báribir samaýrynsyz shaı bolmaıdy. Taǵamdy qurǵaq jemeısiń ǵoı áıteýir. Áıtpese, dámi de, tatýy da joq. Sylqytyp sý ishkenmen birdeı.

Sovhozda da páterdi qala úlgisimen salyp jatqanyn, óz basy da Nastasámen birdeı jaǵdaıda turýǵa lajsyz kónetinin esine alyp, Dará myrs etip kúlip jiberdi. Bul ózi Nastasány beker qorqytady — áli óziniń de samaýryndy qoıar-qoımasy beımálim. Joq, ol qaıtse de samaýrynnan aıyrylmaıdy, tipti bolmasa ony kereýettiń ústine qoıady, al qalǵanyn kóre jatady-daǵy. Aıtylyp otyrǵan áńgime jelisin joǵaltyp aldy da, basqa bir sózdi oqys bir ókpeli únmen qoıyp qaldy:

— Erik ózimde bolsa, osy aradan esh jaqqa da taban aýdarmas edim. Eger qajet bolsa, meıli, sýyna batyra bersin.

— Batyrady,— dedi Sıma qostap.

— Meıli. Ajal bireý-aq — taǵy neden qorqamyz?!

— Oı, beti aýlaq, kimniń sýǵa ketkisi keledi,— dedi Nastasá shoshynyp, ózgeni de saqtandyra.— Kúná shyǵar. Odan da jerge kómsin kisini. Bizge deıingi er-azamattyń bári qara jer qoınynda, bizdi de sonda qoıady-daǵy.

— Sol er-azamattaryń endi qalqyp shyǵa keledi.

— Qalqýyna qalqıdy ǵoı. Jazmysh sol,— dep Nastasá tymyraıyp, kelise ketti.

Ózi bastaǵan osynaý kepti basqa jaqqa burý úshin Dará:

— Nege ekenin qaıdam, osy búgin Bogodýl kelmeı jatyr,— dep esine aldy ony.

— Qaıda júr deısiń, kelip te qalǵan shyǵar. Mundaıdan Bogodýl qalýshy ma edi.

— Onyń kelgeni de kúná, kelmese — taǵy ańsaısyń.

— Bogodýldan ne suraısyń! Boqtampazdyǵy bolmasa, qudaıdyń bir panasyz qusy sıaqty jazǵan ǵoı.

— Táýba de, Nastasá.

— Qudaı-aı, keshire gór!— Nastasá buryshta turǵan ıkonkaǵa qarap, elpekteı shoqynyp aldy da, solyqtaı kúrsinip, shynaıaqtaǵy shaıynan bir urttady, sosyn kúnásin moıyndaǵandaı, kúbirlep duǵa oqyp, taǵy da bir shoqynyp qoıdy.

Samaýyr ottyǵyndaǵy sóne bastaǵan shoqtan tátti ys ıisi shyǵady, stol ústinen maýjyraı qıǵash túsip turǵan kún sáýlesinde qoıý shań-tozań ázer-ázer qozǵalady. Qora ishinde qanatyn sartyldata qaǵyp, ata qoraz qoqılana bir shaqyrdy, sosyn tegeýrindi túrpideı aıaǵymen taltańdaı basyp, tereze aldyna keldi de, úı ishine qyp-qyzyl kózimen ejireıe bir qarady. Óńge terezeden Angaranyń sol jaq qoltyǵy, onyń kún astynda jaltyrap, ushqyn atyp jatqan aǵyn sýy men arǵy bettegi shalǵyny jınap alynǵan shabyndyq, ondaǵy qaıyń men gúl-sheshegi alaýlaǵan moıyl kórinedi. Kóshe jaqtaǵy ashyq esikten kún qaqtaǵan taqtaı kópirden qańsyǵan shirik ıis shyǵady. Tabaldyryqqa qalbań etip, bir taýyq kelip qondy da, júni shala julynyp tazyǵyrlanyp qalǵan ıir moınyn sozyp: osylar tiri me, óli me?—degendeı kempirlerge suqtana qaraı berdi. Kolka bir tepsinip qalǵanda taýyq shar etip, yrǵyp tústi de, jany shoshyp qaqylyqtaı bastady, biraq alysqa ketpeı, osy esik aldynda, basqyshta bajyldap tur. Kenetten ol senekte janyn qoıarǵa jer tappaı, qalbalaqtap qashyp, ushyp qabyrǵaǵa soǵyp, saldyrlatyp ilýli baqyrashty túsirdi, sosyn sasqanynan bólme ishine ushyp kelip, endi basymdy baltamen shapsań da meıliń degendeı jer baýyrlap jata qaldy. Onyń izinshe ishke birdeńe dep kúńkildep, jalańaıaq-jalańbas bir sabalaq shal kirdi de, ilmek taıaǵymen taýyqty ilip alyp senekke laqtyra saldy. Sodan keıin boıyn jazyp, aınalasyn túk basyp ketken syǵyr kózimen kempirlerge bir qarap:

— Kýr-rva!—dep aıqaılap jiberdi.

— Mine, ál-dármensiz áýlıe keldi,— dedi Dará beı-jaı keıippen, sosyn stakan almaq bolyp ornynan túregeldi.— Imenbeıdi ózi. Biz: Bogodýl nege kelmeı jatyr?— dep otyr edik. Samaýryn birjola sýymaı turǵanda otyr.

— Kýr-rva!— dep taǵy da qarq etti shal daýystap.— Samaýryn! Ól-likterdi ton-nap jatyr. Samaý-ryn!

— Kimdi tonap jatyr? Sen ne shatyp tursyń?!—Dará shaı quıdy, biraq shúmek astynan staqandy almaı, bir túrli tiksinip qaldy. Qazirgi ýaqyttyń ózi solaı, tipti kisi senbeıtin nárseniń ózine senýge týra keledi; eger bireý, araldy julyp alyp, jańqa sıaqty aǵyzyp barady dese — dalaǵa júgirip shyǵyp, araldy shynynda da aǵyzyp bara jatqan joq pa eken — dep óz kózińmen qaraýyń kerek. Kúni keshe ǵana, qara jartas tárizdi, máńgi myzǵymaı tura beredi degen nárseniń bári op-ońaı-aq o dúnıege quldyraı jónelgeni sondaı, endi kózińdi jumyp, betińdi basa berseń de bolady.

— Hresterdi shaýyp, taqtaı mazarattardy aralap kesip jatyr!—dedi Bogodýl aıqaılap, taıaǵymen edendi soǵyp.

— Qaıda — beıit basynda ma? Aıtsańshy bylaı túsindirip.

— Ana jaqta.

— Kim? Kisini yntyqtyrmaı aıtsańshy.— Dará ornynan turyp, stol basynan shetke shyqty.— Kim shaýyp jatqan?

— Bóten bireýler. Albastylar. .

— Oı, olary kim eken?— dedi Nastasá ahylap.— Albastylar deıdi.

Shaı ústinde sheshilip ketken jaýlyǵyn asyǵys baılap, Dará:

— Qyzdar, kettik dereý. Álde bul esinen aýysqan, álde munyń aıtqany aqıqat shyndyq?— dep ámir etti.

Zırat derevná syrtyndaǵy dıirmenge baratyn jol boıynda, qurǵaq qumdaýyt dóńeste, qaıyn men qaraǵaı arasynda bolatyn, o jerden alys tóńirek, Angara men onyń jaǵalaýlary túgel kórinetin.

Tissiz urty opyraıyp, ernin qatýlana jymqyryp alǵan Dará, joldan birdeńeni ysyra salatyn kisideıin, qolyn alǵa sozyp jiberip, báriniń aldynda empeńdeı basyp kele jatty: onyń sońynan Nastasá áreń-áreń ilesip keledi: demikpesi tynysyn taryltqandyqtan, Nastasá aýzymen aýa qarmap, jıi-jıi basyn ızeı beredi. Artta balany qolynan jetektep, Sıma mólteńdep keledi. Derevnány san-sapalaq etken Bogodýl keıin qalyp qoıdy da, zıratqa basa-kóktep, kempirler kelip kirdi.

Bogodýl albastylar dep ataǵan kisiler qıylǵan mazaratty, kreserdi bir jerge úıip, ot qoıyp, bir-aq órtep jiberý jónindegi isterin aıaqtap qalǵan eken. Jasyl brezentten kúrtke kıgen, butynda tap sondaı shalbary bar, aıý sekildi, úıelmendeı erkek, zırat basyna ornatylǵan laqsa belgilerdi bir qushaq etip kóterip, molalar ústimen qorbańdap kele jatqanda, Dará eń aqyrǵy kúshin jınap, ilgeri umtylyp shyqty da, bir búıirden kelip, jolaı qolyna ilingen taıaqpen ony qolynan qoıyp qaldy. Soqqy álsiz bolsa da, abyrjyp qalǵan mujyq qolyndaǵy zattaryn túsirip alyp:

— Saǵan ne kórindi, ne kórindi sonsha, ájetaı?—dedi sasqalaqtap.

— Káne, bul aradan taı, ala shaıtan túge!—dep aıqaı saldy yza men qorqynyshtan qalshyldap ketken Dará, ol ony urmaq bolyp taıaǵyn taǵy sermeı berdi. Erkek yrshyp, keri shegindi.

— Qoı, qoı, qarıa. Sen búıtip... kisige qol jumsama. Búıte berseń baılap tastaımyn qolyńdy. Sen... sender... Ol adyraıǵan kúreń kózimen kempirlerdi bir sholyp shyqty.— Sender bul araǵa qaıdan keldińder? Moladan shyqtyńdar ma?

— Ket!—dedim ǵoı men saǵan,— dep Dará álgi erkekke tap berdi. Kempirdiń eshteńeden taıynbaıtyn susty júzin kórip, ol keıin shegine berdi.— Qarańdy batyr bul aradan, kórbaq neme sol! Molany buzdy degen ne sumdyq!— Dará daýys qyldy.— Bulardy osy araǵa qoıǵan sen be ediń? Seniń áke-shesheń osynda jatyr ma? Balalaryń jatyr ma? Sen qarabettiń áke-shesheń bolmaǵan ǵoı. Sen adam emessiń. Qandaı adamnyń júregi daýalaıdy buǵan.— Ol úıýli jatqan, qalaı bolsa solaı laqtyryla salynǵan kreser men mazarattarǵa qarap, kisiniń aza boıyn qaza turǵyzyp burynǵydan beter daýys qyldy. O-o-o! Jaratýshy jan ıem, myna bezerdi turǵan jerinde joq qylshy, aıamashy. Aıama! Jo-oq,— dep ol taǵy da erkekke qaraı tura umtyldy.— Sen búl aradan teginnen-tegin ketpeısiń. Jaýap beresiń. Barsha el-jurt aldynda jaýap beresiń.

— Sen kempir, búıtip jabysa berme kisige!—dedi mujyq bezildep.— Jaýap beresiń deısiń. Maǵan buıryq berdi, sosyn istep jatyrmyn. Áıtpese senderdiń ólikterińdi úrkitip, maǵan birdeńe kórindi deısiń be.

— Buıryq bergen kim?—Kim buıryq bergen?—dep bir búıirden dúrse qoıdy Sıma Kolkany qolynan ustaǵan kúıi. Bala jylamsyraı qyńqyldap, ájesin qolynan tartyp, ashýǵa býlyǵyp tútep turǵan, óńkıgen aǵaıdan árirek áketýge tyrysty, Sıma bolsa, onyń yrqyna kónip, sheginip bara jatyp:— Sender úshin jer betinde qasıetti oryn qalmaǵan, jaýyzdar!—dep shańqyldap ursa berdi.

Ý-shý dybysqa uıysqan buta arasynan ekinshi bir mujyq shyqty — bul anadan góri kishirek, jasyraq ta jınaqtyraq eken, biraq bul da soıylmen soqsań da qyńbaıtyn, bul da brezent kıim kıgen jigit eken, qolynda baltasy, jaqyn kelip toqtap, bularǵa syǵyraıa qarady.

— Sen mynalarǵa qarashy,— dedi aıý seriginiń kelgenine qýanyp.— Birden bas saldy kisige. Taıaqtaryn shoshańdatyp.

— Sýǵa batyrylatyn azamattar, ne jumyspen júrsizder?— dedi mańyzdanyp ekinshi mujyq.— Biz sanıtarlyq brıgadamyz, osy mańaıdy tazartyp jatyrmyz. Sanıtarlyq-epıdemıalyq stansıanyń buıryǵy boıynsha.

Túsiniksiz sóz Nastasáǵa ózin qorlap, tálkek etip aıtylǵandaı bolyp kórindi.

— Taǵy qaıdaǵy sam-aspıd-stansá?— dedi ol birden shyjbalaqtap — kempirlerdi keleke etkileriń kele me! Naǵyz aspıd — zulym sensiń! Sen ekeýiń de toıymsyz zulymsyńdar. Qudaıdyń qahary soqsyn senderdi. Jáne sen meni baltańmen qorqytpa. Qorqytpa dedim ǵoı. Tasta baltańdy.

— Jabysýyn bálekettiń!— Erkek baltasyn qasyndaǵy qaraǵaıǵa bir soǵyp, sińire saldy.

— Sen óıtip syǵyraıma. Ury kózin syǵyraıtýyn qaraqty shaıtannyń. Sen bizge tikeleı týra qara. Káne, neni búldirdińder, zulymdar?

— Ne istedińder?! Neni búldirdińder?!—Dará daýystap seriginiń sózin ilip ala jóneldi. Ústi jalańashtanyp, jetimsirep, bári bir-birinen aýmaıtyn mylqaý tómpeshikke aınalǵan molalarda jany kúıip, jábirlenip, istelgen isti aqyl-sanasymen oılap, túsinýge tyrysqan jáne sol isten burynǵydan beter qabaǵy salynyp ketken kempirdi osynaý molalar óziniń buzylyp-búlingen túr-pishinimen qaıtadan ashyndyryp jiberdi. Ózin-ózi umytqan Dará taǵy da taıaǵyn sermep, jaqyn turǵan aıýǵa tura umtyldy, biraq anaý taıaqty shap berip ustap, julyp aldy. Darányń tizesi búgilip, qulap tústi. Onyń birden ushyp turýǵa ál-dármeni jetpedi, biraq ol Sımanyń jan ushyra aıqaılap jatqanyn, balanyń da baqyra jónelgenin, buǵan jaýap retinde mujyqtardyń birdeńe dep daýystap dúńkildegenin, sosyn yń-jyń aıqaıdy kóptegen daýys qaǵyp alyp, jaǵalaı ýlasyp-shýlasyp, tóńirekti dýyldatyp jibergenin estidi. Áldekim muny qoltyǵynan demep, turýyna kómektesti. Dará sodan keıin ǵana derevnádan biraz jurttyń júgirip jetkenin kórdi. Sol arada Katerına da, Tatána da, Lıza da, balalar da, Vera men Egor ataı da, Týngýska men Bogodýl da, taǵy basqa bireýler bar eken. Aıqaı-shýdan qulaq tunady. Mujyqtardy jurt qorshap alǵan, olar salǵylasyp úlgire almaı jatyr. Bogodýl qaraǵaıǵa sińip turǵan baltany qolyna ustap alypty, endi ol ushy istik bir qý taıaqpen aıýdy tósinen túrtkilep, artyna ustaǵan ekinshi qolyndaǵy baltany, áldenege ázirlegendeı, qozǵap-qozǵap qoıady. Egor ata bolsa, birde ybyrsyǵan kreser men belgilerden synyp túsken juldyzdarǵa, endi birde osy oırandy jasaǵan mujyqtarda ún-túnsiz, meńireıe qaraıdy. Áli qaıratty, qorqý degendi bilmeıtin qatyn Vera Nosareva, búlingen bir mazardan sheshesiniń sýretin kórdi de, kókpeńbek bolyp tuldanyp, mujyqtarǵa tap bergende, olar dereý sheginip, áıelden bas saýǵalaı qorǵanyp júrip, záresi ushyp, qatty qoryqty. Aıqaı-shý múlde kúsheıip ketti.

— Bularmen tildesip qaıtemiz — myna isi úshin tap osy jerde kózin qurtý kerek. Naǵyz qolaıly oryn osy.

— Ne istegenin bilsin, dinsizder.

— Bu jerdi haramdap qaıtemiz. Olardy Angaraǵa ataıyq.

— Qoldary qalaı sembeıdi. Osyndaı zulymdar qaıdan paıda bolady?

— Sábizdi julǵandaı, julyp alypty... Bul ne sumdyq?!

— Bulardan jer jaryqtyqty tazartaıyq. Ol bizge tek alǵys aıtady.— Kýr-rvalar!

Ekinshi jasyraq mujyq, basyn átesh tárizdi kekshıtip, jan-jaǵyna urshyqtaı aınalyp, jurttan daýsyn asyrmaq bolyp:

— Bizdiń jazyǵymyz ne?! Jazyǵymyz ne?! Aıtqandy uqsańdarshy. Bizge nusqaý berip, osynda ákeldi. Ózimiz kelgen joqpyz,— deıdi.

— Aldap tur. Jasyryn qaıyqpen kelgen,— dedi jurt onyń sózin bólip.

— Sózge qonaq berseńshi,— dedi mujyq qıylyp.— Jasyryn emes, bizben birge ýákil de keldi. Bizdi ákelgen sol kisi. Senderdiń Voronsovtaryń da osy mańda.

— Qaıdaǵy joqty qoqsytpa!

— Bizdi derevnáǵa alyp baryńdar — sol arada bárin de anyqtaımyz. Olar sonda.

— E jón, derevnáǵa aparalyq.

— Onyń qur bekershilik: jaýapty búldirgen jerinde beresiń.

— Bular bizden qaıtse de qutyla almaıdy. Kettik.

Sóıtip erkekterdi derevnáǵa qýa jóneldi. Olardyń kóńili kóterile jadyrap, asyǵys júrip ketti. Olarǵa ilese almaı qalǵan kempirler júristerin baıaýlatýyn surady. Tusalǵan kisideıin shoqyraqtap kele jatqan Bogodýl álgi óńkekten aırylmaı, onyń arqasyna taıaǵyn qadaýmen boldy. Anaý artyna bir qarap, gúr ete qalady — Bogodýl oǵan ezýin kerip, mysqyldaı myrs etedi de, qolyndaǵy baltasymen aıbat shegedi. Bala-shaǵalary aldy men artqy jaǵynda, tap ortasynda mujyqtardy jan-jaǵynan qorshap, ashý-yzadan jarylyp keterdeıin, ebil-debil bolyp, belderi búgilip, kıreleńdep, álsirep, bári birdeı ýlap-shýlap, kúre joldyń shań-tozańyn burqyratyp kele jatqan osy bir búıiri qyzyp alǵan, yzaly, shýly tobyr japyrlap kelip, derevnáǵa kire bergen kezde, bularǵa qarsy asyǵyp kele jatqan eki kisimen bettesip qaldy: olardyń bireýi — selolyq sovettiń al qazir jańa poselkedegi poselkelik sovettiń predsedateli Voronsov ta, ekinshisi — keńse qyzmetkerine uqsaıtyn, bet-pishini syǵan tárizdi shı qalpaqty erkek eken.

— Bularyń ne? Ne boldy sonsha?— dep júrip kele jatyp, alystan aıqaı saldy Voronsov.

Kempirler á degennen jappaı gýildesip, qoldaryn erbeńdete sermep, biriniń sózin biri kıip, erkekterdi megzep jamyrap ketti, al erkekter endi birden batyldanyp, qorshaýdan sytylyp, syǵan tústiniń qasyna jaqyndap baryp turdy.

— Biz, árıne, tıisti jumysty jasap júrgenbiz, mynalar kelip, bizge bas saldy,— dep mán-jaıdy túsindirdi oǵan jasy.

— Itter sıaqtanyp,— dedi ile-shala óńkıgeni, kóp ishinen Bogodýldy tappaq bolyp, kúreń kózin alaqtatyp.— Men seni... baqshaǵa qoıylǵan qaraqshy...

Ol sózin aıaqtamady, «ıtter» degenge aranyń uıasyndaı gý ete túsken kempirler men onyń sózin Voronsov bólip jiberdi.

— Ty-nysh-talyńdar!—dedi ol daýsyn soza óktem únmen.— Sizderdi tyńdaımyz ba, álde bet-betimizben shýlaı beremiz be? Hal-jaǵdaıdy túsinemiz be, áldene jasaımyz?.. Mynalar — Voronsov ıegimen mujyqtardy megzedi,— zıratta sanıtarlyq tazalaý isin atqaryp júrgen. Ony barlyq jerde de júzege asyrý shart. Uqtyńdar ma? Barlyq jerde. Jasalýy shart. Mine, myna turǵan kisi joldas Jýk, ol sýǵa batyrylatyn aımaq jónindegi bólimnen kelgen. Bul — osy ispen shuǵyldanyp júrgen kisi, qazir sizderge bárin de túsindiredi. Jýk joldas — resmı adam.

— E, bu kisi resmı bolsa, myna halyqqa jaýap bersin. Biz mynalar ótirik aıtty dep oılasaq, al siz resmı adam ekensiz. Bizdiń zıratymyzdy jermen-jeksen et dep buıryq bergen kim? Onda jatqan adamdar — aıýandar emes. Mola-múrdelerdi bylǵap, búldirýge júrekteriń qalaı ǵana daýalady? Káne, jaýap bersin bizge. Keıin ólilerdiń ózi suraıdy áli senderden.

— Mundaı sumdyq teginnen-tegin ketpeıdi!

— Qasıetti áýlıe anamyz! Mundaı báleni de kórdik? Masqara qorlyqtan sýǵa batqan artyq!

— Tyńdaımyz da, álde ne isteımiz?..— dep qaıtalady sózin Voronsov daýysyn qataıtyp.

Jýk jaıbaraqat, tipti úırenshikti ádeti boıynsha ma, áıteýir jurttyń tynyshtalýyn tosyp tur. Onyń túr-pishini shapqylaýmen júrip sharshaǵan kisiniń túri tárizdi, syǵanǵa tán qaratory óńi qabaryp, surlanǵan. Jergilikti halyqpen tap osylaı birinshi ret túsinisip turmaǵanyn eskersek, osynaý jumys oǵan, shamasy, ońaı tımeıtin tárizdi. Biraq ol sózin asyqpaı, emin-erkin bastady, úninen tipti bulardy músirkep turǵandaı da birdeńe sezile me qalaı?

— Joldastar! Bul arada siz taraptan bir túsinbestik bolǵan. Bizde arnaýly qaýly bar,— qansha izetpen aıtylsa da, «sheshim, qaýly, toqtam» degen sózderdiń qaırat-kúshin Jýk jaqsy biletin,— ıá, sý qoımasynyń búkil alabyn sanıtarlyq turǵydan tazartý týraly arnaýly qaýly bar. Sol sıaqty zırattardy da tazartý týraly... Sýdy jibermeı turyp, eń áýeli sol batyrylatyn jer aımaǵyn jónge keltirip, terıtorıany ázirleý kerek...

Egor ata shydamady:

— Sen sıyr quıymshaqtaǵandy qoı. Sen odan da ana kreserdi qaı qajetine jaratam dep qyryqtyń, sony aıt?

— Men jaýap berip turmyn ǵoı,— dedi ol qıqań etip, nalyp qalǵandyqtan da tezirek sóıleı jóneldi.— Ózderińiz de bilesiz, bul arada telegeı-teńiz shalqyp, úlken kemeler júzedi áli, jurt seıil-serýen qurady... Týrıser men sheteldik týrıser júretin bolady. Al sonda sizderdiń kreserińiz qalqyp shyǵa keledi. Olar sý astynda, mola-molanyń basynda qalqıyp turmaıdy, sý shaıqap, julyp alyp, aǵyzyp áketedi... Osyny da oılaýǵa týra keledi bizge...

— Al siz bizdi oıladyńyz ba?— dep shańq etti Vera Nosareva.— Biz de tiri janbyz, ázirge osy arada turyp jatyrmyz. Siz kúni buryn týrıser qamyn oılap tursyz, al men álgide ǵana senderdiń myna dońyzdaryńnan keıin, jerde jatqan jerinen sheshemniń fotosýretin taýyp aldym. Bu qalaı? Men endi onyń molasyn qaı aradan izdeımin, ony maǵan kim kórsetedi? Kemeler júzedi... Seniń o kemeleriń qashan júzedi, al men endi bul jerde qalaı turmaqpyn. Men seniń álgi týrıserińe...— Vera tutyǵyp qaldy:—Men qazir osynda turyp jatqanymda, týǵan jerimdi basyp júrgenimde, ony qorlap, zorlamańdar. Osy bir tazartý degen bálelerińdi biz kórmes úshin, eń aqyrǵy kezde jasaýlaryń kerek edi...

— Qaıdaǵy aqyrǵy kún? Bizde kóshiriletin jetpis eldi meken bar, solardyń kez kelgeniniń zıraty bar. Hal-jaǵdaıdy bilmeseńder, sóılemeńder túge.— Jýktyń da ýysy kópe-kórineý qataıyp barady.— Segiz zırat tolyǵynan kóshiriledi. Eń akyrǵy kez degeniń osy. Budan ári saǵyzdaı soza almaımyz. Meniń de basy artyq ýaqytym joq.

— Sen jurttyń basyn qatyrma.— Derevná halqy Egor atany bir qozǵaýdyń qıyn ekenin, al bir qozǵasa, endi qaıtyp eshteńemen toqtata almaıtynyn jaqsy biletin. Bul ataıdyń arqasy ustap, qyzǵan ústine qyzyp, kúıip-janyp turǵan shaǵy edi.— Qaıdan kelseńder, sol jaǵyńa taıyńdar,— dep jón siltedi ol.— Zıratqa endi qaıta tımeńder. Áıtpese men qolyma berdankamdy alamyn. Seniń resmıligińe qaramaımyn. Resmı bolsań, qoqyraıtyp qalpaq kıgenshe, áýeli adamdardy syılaı bil. Al yrǵalyp kelgendegi tapqan jumysyń osy ma! Mundaı jumys úshin burynǵy zaman boldy bar ǵoı...

— Áı, mynalaryńa ne bolǵan?!—Júktiń óńi qýqyl tartyp, járdem kútkendeı Voronsovqa buryldy.— Bular, shamasy, túsinbeı turǵan tárizdi... Álde túsingisi kelmeı me. Nemene, bular bizde ne bolyp, ne qoıyp jatqannan habarsyz ba qalaı?

— Kýr-rva!—dedi Bogodýl umsyna túsip.

Voronsov keýdesin shirep, aıqaıǵa basty.

— Sender nege ýlap-shýlap kettińder. Nege shýlaısyńdar a? Bul ara senderge bazar emes!

— Eı, Voronsov, sen bizge aıqaılama,— dep onyń sózin úzip jiberdi Egor ata jaqynyraq kelip.— Sen óziń bul araǵa kúni keshe ǵana kelgensiń. Naǵyz týrıs ózińsiń... Tek teńizden buryn tasyrańdap óziń jetipsiń. Saǵan qaıda tursań da, bizde me, álde basqa jerde me — bári bir. Al men Matórada týǵanmyn. Ákem de Matórada týǵan. Atam da solaı. Men bu jerde qojaıynmyn. Endeshe men osy aralyq ekenmin — sen maǵan ákireńdeme.— Egor ata qap-qara kústi saýsaǵyn shoshaıtyp, Voronsovtyń murnyna taqap, ses kórsetti.— Jáne meni talaǵanyńdy toqtat! El-jurtqa masqara bolmaı, jáıimen kóz jumaıyn.

— Sen, Karpov, halyqty búldirme. Neni talap etse, sony jasaımyz. Senen ruqsat suramaımyz.

— Qarańdy batyr!..— dep Egor ata Voronsovty bir sybap aldy.

— E munyń jóni basqa,— dep kelise ketti Voronsov.— Tap osy kúıinde este saqtaımyz.

— Saqtasań — saqta. Qorqaqty tapqan ekensiń.

— Bir qorǵaýshysymaq tabylypty ǵoı.

— Sen sıaqtylar tolyp jatyr!

— Kúnádan aýlaq, quryńdarshy túge tezirek.

Kempirler qaıtadan kijinip, ýlap-shýlap, Voronsovty, Jýk pen mujyqtardy antalaı qorshap aldy. Vera sheshesiniń fotosýretin Jýktiń murnyna taqap-taqap qoıady — ol sheginip, jıirkene kirjıedi; ekinshi jaǵynan ony Dará men Nastasá qyspaqqa alady. Jýktyń qalpaǵy bir jaǵyna qısaıyp ketti de, moıyldaı qap-qara buıra shashy kórindi, sóıtip onyń syǵanǵa uqsas ekeni burynǵydan beter anyqtala tústi — ol tap qazir shydamaı, syǵandarsha bir ret qıqýlap, sekirip túsip, óz tilinde ońdy-soldy sóılep, antalap turǵan adamdardyń bárine bir-aq jaýap beretindeı bolyp elestep ketti. Katerına kempir birden Voronsovqa jabysyp, oǵan álsin-álsin tap-tap berip: «Ondaı pravoń joq, ondaı pravoń joq»— dep qadalady. Voronsov odan taıqaqtap, shegingisi kelip edi, osy ý-dý kezinde trýbkasyn soryp, únsiz turǵan Týngýsqa onyń aldyna baryp tura qaldy da, sen ana Katerınany tyńda degendeı, ún-túnsiz oǵan kempir jaqty nusqady. Eń basty, negizgi daýys ıesi retinde Egor ataı gújildep júr. Mine, osynaý birte-birte kúsheıip qyza túsken ala-topalań aıqaı-shý ishinde, bir-birimen ázer degende birer aýyz sóz almasty da, Voronsov pen Jýk qalyń nópir arasynan qysylyp-qymtyrylyp áreń shyǵyp, derevnáǵa qaraı bettedi. Álgi óńkıgen Bogodýldan baltany tartyp alǵysy kelip edi, biraq Bogodýl gúr etip, baltany sermep qaldy — sol araǵa kelip qalǵan Egor ata óńkekke:

— Sen, jigitim, onymen baıqap oına. Ol bizge jer aýdarylyp kelgen. Tap qazirgi sıaqty, bireýdi shoqparmen sıpaǵan deıdi...

— Qylmysty ma sonda?— dep surady ántek.

— Iá-ıá.

— Bálkim, meniń ózim de qylmysty shyǵarmyn.

— E, endeshe synasyp kórińder. Biz qarap turaıyq.

Biraq óńkek sál múdirdi de, buǵan qarap, shoqtaı jaınaǵan qyp-qyzyl kózin qysyp turǵan Bogodýlǵa kóz qıyǵyn bir tastap, óz kisilerin qýyp jetpek bolyp júgire jóneldi. Endi bir saǵattan keıin tórteýi túgel qaıyqpen Matóradan júrip ketti.

...Al kempirler bolsa, qas qaraıyp, tún batqansha zırat ishinde búksheńdep júrip, kreserdi oryn-ornyna qaıta tyǵyp, mazarattardy ornatyp jatty.

4

Bogodýldyń Matóraǵa tuńǵysh ret qashan kelgenin biletin kisiler az-tuǵyn — endi ol osy mańnan atam zamannan beri aınalsoqtap shyqpaı júrgen kisi sekildenedi, álde bir kúnási úshin be nemese basqa birdeńesi úshin be, áıteýir Bogodýl derevnáǵa, o dúnıege kúlli tizbegimen birge ketken burynǵy kisilerden olja bolyp qalǵan-dy. Bular tek onyń bir kezderi, ózen boıyndaǵy derevnálardy aralaǵan saparynda, jolaı Matóraǵa burylyp, júzip kelip-ketip júretinin biletin. Sonda ony árneni aıyrbastaýshy retinde biletin: ol bizdi tuzǵa aıyrbastaıtyn. Shynynda da ol qorapqa jip pen ınelerdi, krójke, qasyqtardy, túımeler men sabyndy, toǵa men qaǵazdy toltyryp alyp, bularyn jumyrtqaǵa, nan men maıǵa, kóbine jumyrtqaǵa aıyrbas jasaıtyn. Jurtqa málim jáıt, dúken kóringen derevnáda bola bermeıdi, sharýashylyqqa qajet nárse qos astynda daıyn turmaıdy, ol Bogodýl bolsa, so sát jetip keledi, esigińdi qaǵady: saǵan myna nárse, hana nárse kerek emes pe?— dep suraıdy. Kerek bolǵanda qandaı? Sóıtip Bogodýldy jaǵalaı shaqyryp, on jumyrtqanyń ústine taǵy da ekeý-úsheýin, keıde tipti beseýin de artyq salady, shúkir, áıteýir, taýyq jurttyń bárinde bar — o jumyrtqalardy ol keıin selpoǵa ótkizip, aınalymǵa qosady da jiberedi. Mundaı aınalymnan onyń baıyp ketpegeni anyq, biraq tamaǵyn tabady jáne aıaq-qoly amanynda tamaqtan taryǵyp kórgen emes.

Álde Bogodýldy Matórada jurttan góri kóbirek qadirledi me, álde basqa bir sebebi boldy ma, áıteýir, osy aral oǵan unaıdy, al endi gáp meken-jaıǵa kelip tirelgende, Bogodýl Matórany qalap aldy. Úırenshikti ádeti boıynsha keldi, biraq kindigi jabysyp qalǵandaı, ketpeı qoıdy. Jazdy kúni keıde biraz ýaqyt ketip qalady, shamasy, súıegine sińgen sandalma tirligi shydatpaı, belgisiz bir jaqqa qýalap, áldeneni jalyna-jalbaryna ótinip, maza bermeıtin tárizdi, biraq qystygúni ornynan qozǵalmaıdy: bir apta bir kempirdiń úıinde tursa, ekinshi aptada basqa bireýin panalaıdy, áıtpese jaǵylyp bitken monshaǵa kirip, túnep shyǵady — sosyn uzamaı kóktem de keledi, kún jylysymen Bogodýl óziniń «páterine»— Kolchaktan qalǵan baranka baryp kirip alady.

Jurt uzaq jyldar boıy Bogodýldy kóp jasaǵan shal dep biletin, biraq ol so baıaǵy birinshi kelgendegi keıpinen aınymaı, uzaq jyldar boıy ózgerissiz, bir qalpynda turyp aldy, shamasy, qudaı taǵala óz aldyna, tym bolmasa bir adamdy birneshe urpaqpen birge jasatpaqqa maqsat qoıǵan sekildi. Ol udaıy jalań aıaq júretin de, aıaǵyn asyqpaı arshyndaı basyp, arqasyn búkireıtip, dýdyraǵan shashyna torǵaılar emin-erkin uıa salatyndaı, dáý qazan basyn kekireıtip, salmaqpen balpańdap bara jatatyn. Bet-aýzyna uıysa bitken qalyń túk arasynan etti de shoshaqtaý dóń murny men udaıy qantalap turatyn qyp-qyzyl kózi jyltyldap turar edi. Kóktem jylt etip shyqqannan alǵashqy qarǵa deıin Bogodýl tas-qıyrshaq, tiken-shógir degendi elemeı, tek qana jalań aıaq júredi, onyń jalpaq taban, qap-qara aıaǵynyń terisi, teri túrinen baıaǵyda arylyp, kús basyp múıizdeı qataıyp ketkeni sonsha, onyń eski súıeginiń ústine qabattasa jańa súıek óskendeı bolyp kórinetin. Bir kezderi aýyl balalary jylandy ońaı ustaýǵa mashyqtanyp aldy: olar taıaqpen jylandy basyp, moınynan qysyp ustaıdy da, qyzdar men qatyndardy qorqytpaqqa júgire jóneledi. Bir kúni baıqaýsyzda qoldan shyǵyp ketip, jol boıymen jyljyp bara jatqan, aınalasynda bala-shaǵalar sekirip júrgen jylandy kórdi de, Bogodýl kep oılanbastan oǵan jalań tabanyn tosa qoıdy — jylan shap etip, tisimen bir shanyshqanda, tese almady da, tumsyǵy tasqa tıgendeı jasyp qaldy. Osy oqıǵadan keıin balalar jańa bir ermek tapty: ustap alǵan jylandarynyń bárin Bogodýlge ákeledi, al ol kisi baraǵynyń aldyndaǵy qoıtasqa otyryp, qolymen aıaǵyn kóterip, jylan bitken oqtaı atylyp, munyń múıiz tabanyn tespek bolǵanda, ol aıaǵyn álde bireý qytyqtap jatqandaı-aq keńkildeı kúlip, álgi jándikterdi mazaqtap:

— Kýr-rva!—deıdi jany raqattana jaı taýyp.

Ózge kisiler qoldanbasa isi ońǵa baspaıtyn myń san sózdiń ornyn oǵan osy bir sóz ǵana almastyrar edi. Bogodýlge osy sóz de jetetin. Ol polák pa, álde basqa ma qaıdam, áıteýir oryssha sarań sóıleıtin. Biraq sonyń ózi áńgime sóz emes, kerekti bir nárseni álgi «kýrvamen» jáne onyń aǵaıyn-týystarymen ústi-ústine tuzdyqtaı otyryp, jaı ǵana túsindiretin birdeńe bolyp shyǵatuǵyn. Mujyqtardyń baǵzy bir kezderi qaıdaǵy joq qıańqy-qıturqy sózderdi taýyp ıakı qazymyrlana qadalyp boqtaıtyny bar, biraq eshkim de tap myna kisideı boqtaýdan lázzat alyp kórgen emes: ol boqtyq sózdi qalaı bolsa solaı aıta salmaıdy, ol ony súısine sylap-sıpap, músindep, maılap-sýlap, oǵan álde bir meıirim-yqylas nemese yza-zár darytyp, atyp jiberedi. Bóten kisilerdiń boqtaǵany qulaqty sarsytqan úırenshikti sógis esebinde, kisiniń qaperine de kirmeı, jolaı joǵalyp jatsa, Bogodýldyń boqtaýy áńgime bolǵan nárseniń kúlli mán-maǵynasyna dálme-dál tıip jatar edi. Qansha aıtqanmen, sırek te bolsa, Bogodýl kempirlermen sóılesip qalatyn — jasyryp qaıtemiz, mundaı kezde de bir kýrva ekinshi kýrvaǵa minip, ony kýrvalap aıdap otyrady eken, degenmen de bul ózge kisilerdiń de tyńdaýyna bolatyn, bas-aıaǵy sabaqtas, túsinikti áńgime-sóz bolar edi.

Kempirler Bogodýldy jaqsy kóretin. Munyń olardy qandaı qasıetimen sıqyrlap, tánti qylyp qoıatyny belgisiz, áıteýir osy shal, máselenkı, sol álgi Darányń tabaldyryǵyn attasa boldy, kempir ne jumys istep jatsa da, so jumysyn tastaı salyp, ony qarsy alyp, asty-ústine túsip, báıek bolar edi.

— Amansyń ba, Darúshka!—dep gýildeıtin ol qarlyǵyńqy daýyspen.

— Sálem berseń, salamat bol!—dep jaýap qatatyn Dará sabyrly qýanyshpen.— Keldiń be?

— Qudaıdaı bolyp keldim,— dep boqtyǵyn burqyratady.

Dará obrazǵa qarap, shal aıtqan jáne aıtatyn balaǵat sózi úshin qudaıdan keshirim tilep, bir shoqynady da, samaýryn qaınatýǵa asyǵys kirisedi.

— Nastasá! Shaıǵa kel, Bogodýl keldi!—dep daýystaıdy ol sheten arqyly. Ar jaǵynan Tatánany da shaqyr, ol da kelsin.

Bogodýldy kempirler jaqsy kórgesin, árıne, shaldardyń jek kóretini anyq. Tek as iship, aıaq bosatar bóten bireý, onyń ústine aqyly kemis dıýana, ózimen áńgimelesip, birdeńeni bilý de qıyn — osy bir kempirlerdiń basyn shyr aınaldyratyn jadynyń qandaı adam ekenin, shaıtan bilmese, kim bilsin. O kempir ózinin júz atadan beri týys bolyp kele jatqan adamyna samaýyr qoıýdy umytyp ketedi, al oǵan umytpaıdy, bul alaıaq keıýanaǵa shynymen-aq osynaý qaıǵy-qasiret azabyn kóp tartqan jerge túsip, óziniń kúnákar da dýanalyq túr-pishinimen tiri pendeni túgel synap júrgen qudaıdaı bolyp kórinedi. Shaldar buǵan kúńkildeıdi de qoıady:

— O jer aýǵan qaraqshy! (Bogodýldy kezinde kisi óltirgeni úshin Sibirge jer aýdarypty degen sybys bardy).— Qansha kúńkildegenmen, oǵan tózip keledi: kempir-sampyrmen ustaspaǵannyń ózi jaqsy, qansha aıtqanmen ana shaldyń da aty adam, ıt emes qoı. Kúlli jaryq dúnıedegi kók tıyndyq paıdasy joq naǵyz zıankes bolsa da, qaıtersiń endi, adam ǵoı áıteýir.

Sońǵy jyldary áýeli qaýeset tarap, sosyn, júre-kele kóshiredi degen ábiger bastalǵaly osy bir máselege qaı jaǵynan bolsa da qatysy joq birden-bir kisi Bogodýl bolatyn — ol álde sol ýaqytqa deıin ólip te qalarmyn dep, ne bolmasa, osy aradaǵy sıaqty, jańa jerde de kempirlerdiń qasyna jantaıarmyn dep oılasa kerek. Endi bular úshin, búkil tirlik tek osy máselege kelip tireletin, áńgime-sóz ne jóninen bolsa da, ol qaı kezeńge qaraı burylyp ketse de, áldekim sózge telinip jatsa da, sonyń bári bir túıinmen — Matóranyń jaqynda sýǵa batyrylatyny jáne ózderiniń tez arada kóshetinimen bitetin. Bogodýl da osy arada otyr, otyrǵanda tasty tasqa janyǵandaı óziniń qabyrshaqtanyp-múıizdenip ketken aıaǵyn ekinshi aıaǵymen tyr-tyr qasyp qoıady da, shaıdan keıin murnyn shýyldatyp, aýyr tynystap, tunjyraǵan qalpy:

— Hah-qysy joq,— dep qyryldaıdy.

— Haqy bar bolsa, ol qalaısha joq bolady,— dep bas salady kempirler oǵan ári nalyp, ári úmittene qarap.— Bizden ruqsat suraıdy deısiń be?

— Hah-qysy joq. Qalyń jurtqa... tasqyn... Kýr-va... haqy joq. Men zańdy bilemin.

Sosyn suq saýsaǵyn joǵary aıbattana kóterip, odan birdeńeni talap etkendeı yzalana qaraıdy.

— Qudaıdyń quly, sen sorly qaıda baryp panalaısyń?—deıdi kempirler jany ashyp.

— Esh jaqqa ketpeımin!—deıdi Bogodýl daýystap.— Táńiri atsyn túge! Hah-qysy joq! Tiri kúnimde, kýr-rva!

— Eger sýdyń aldyn bógese, sen japadan-jalǵyz ony toqtata almaısyń ǵoı. Saǵan da quryq salyp, bir jaqqa jóneltetin shyǵar.

— Tiri bolsam... kýr-rva!—deıdi ol qasaryp.

Zırat basynda bolǵan oqıǵanyń erteńine ol Daránikine, daǵdyly ádeti boıynsha, keshke salym kelmeı, erteńgisin keldi — ol muny túregelip qarsy almady, sóılespedi de, tynymsyz jumystan eti qashyp qýaryp, súıekteri shodyraıyp ketken taramys qolyn taraqtaı ustap, tizesiniń arasyna túsirip jiberip, eńsesin kótere almaı, tapshan ústinde tapjylmaı otyr eken, esikke taıaý sáki ústine otyryp jatyp Bogodýl bir jótkirinip qoıdy — magazınnen alynǵan jańa mebeldi Pavel sovhozdaǵy páterge muz sógilmeı turǵanda aparyp tastaǵan, munda tek eski-qusqylar ǵana qalǵan-dy, Bogodýl taǵy da birer jótkirinip, myna jaıyna kóńili tolmaı, birdeńe dep kúńkildedi de, Darányń sózin kútip únsiz otyryp qaldy. Biraq ol álsin-áli aýyr kúrsinip, eshteńeni kórmeı, belgisiz bir nársege qarap otyrǵan kózin Bogodýlǵa jáıimen, zildene bir tastap qoıyp, ony tanymaıtyn nemese onyń munda nege, nendeı jumyspen kelgenin túsinbeıtin kisi tárizdi, shalmen sóıleskisi de, shaı ishkisi de kelmeı, ún-túnsiz otyra berdi.

Ýaqyt sáskege taıanǵan mamyrajaı tynysh kez edi, arqan boıy kóterilgen kún jadyrap, jarqyrap tur, biraq áli ystyq ýytyn boıyna jınap, jerdi onsha qyzdyra qoımaı, jaımashýaqtanyp tur, bul tipti úı ishinen de seziledi: tereze syrtyndaǵy sáýle de bir. túrli súle sekildi, aınaladaǵy alýan túrli ý da shý bul jaqqa, osyndaǵy tyńdar qulaqqa quıylǵysy kelmegendeı, basqa jaqqa aǵyndap ketip jatyr. Ot jaǵylmaǵan úıde onsha ystyq ta, sýyq ta emes, ortasha ǵana qońyrjaı jylylyq bar — uıqy kezindegi tárizdi ol tipti sezilmeıdi de; tereze janyndaǵy shybyndar bir sarynmen, kisini mezi eterdeı yzyńdap, áınekke soǵylyp jatyr, malǵa arnalyp quıylyp qoıylǵan, biraq áli dalaǵa shyǵarylmaǵan shelektegi jýyndydan ashqyltym bir ıis shyǵady; keshegi keshten beri stol ústi áli jınalmapty, Bogodýlǵa arnap keshkilik quıylǵan bir staqan shaı sol qalpynda áli tur. Bogodýl so staqandy endi ǵana kórdi de, jetip baryp, qaǵyp saldy — Dará sonda ǵana qımyldap:

— Jańadan shaı qoıaıyn ba?— dep surady.

Ol basyn shaıqady: kerek emes — dep, biraq kempir oǵan qaramastan, ornynan turyp, samaýyr qoıdy. Bir shetinen bastalǵan is ony ári qaraı jeteleı berdi: ol jýyndyny shyǵaryp, taýyqtarǵa jem shashty, olar japa-tarmaǵaı shýlap, jemge bas saldy, sosyn qaıtyp kelip stol ústin jınastyrdy, senektegi samaýyr ándetip, burqyldaı bastaǵan kezde kárlen shaınekke qara taqta shaıdyń bir qaınatymyn salyp, ony konferka ústine qondyrdy. Osydan keıin samaýryndy ákelip, shaıdy demdep, buqtyryp qoıǵannan keıin ǵana Darányń tili shyqty-aý áıteýir, ol osy álgide ǵana áńgime aıtyp otyryp, bir sát toqtap qalǵandaı-aq eshkimge eshbir shaǵym aıtpaı, jáıimenen burynǵy sózin sabaqtaı berdi:

— Keshe keshqurym sıyrdy saýmadym, óriske aıdaı saldym. Qyrsyqqanda qymyran irıdi, sút shydamaıdy, ashyp ketedi. Qaımaq qylyp tundyryp qoısam — ol da ashıdy, kúlli kózeler qaqsyp bos tur. Al ol, Paveldi aıtam, qaıyqpen keledi de, saýyn shelekten bir banki sútti basyna bir-aq tóńkeredi, sosyn qaıtadan qaıyǵyna otyrady da ǵaıyp bolady. Óz basym tıip-qashyp qana ishemin. Sonda yndynym keýip bara jatqanynan emes, obal ǵoı — sol sebepti de, áıteýir rásýa bolmasyn dep, bir aıaǵyn alamyn da, qaǵyp salamyn. Ýaqasy joq, kóp uzamaı bul ıt basyna irkit tógilgen kún de ótedi. Sonda keıbir kezderi iship otyrǵan shaıyńa sút quıǵyń keletin bolsa, tamshysyn da taba almaısyń áli, tek atyn ǵana atap, tamsanyp otyramyz-daǵy.

Ol shaı quıyp, Bogodýldyń staqanyn aldyna jyljytyp qoıdy, óz staqanynan shynyaıaqqa bir tamyzyp, iship aldy. Sosyn áldenege qulaq tikkendeı, áldeneni esitkendeı eleń etip, basyn kóterip, tyna qaldy, sálden soń bir dybysty qulaǵyna quıyp alyp, qaıtadan basyn tómen salyp, shynyaıaǵyn qaımyjyqtaı kezerińki ernine taqap shaıynan bir urttady. Sodan keıin áńgime baǵytyn kúrt ózgertti.

— Búgin otyryp, mynadaı bir oıǵa battym: olar menen túbinde bir suraıdy. Suraǵanda, mundaı zorlyq-zombylyqqa sen nege jol berdiń, qaıda ǵana qaradyń?— deıdi.— Biz saǵan senip edik, al sen ne bitirdiń — deıdi.— Al meniń olarǵa beretin jaýabym da joq. Men osy arada qaldym, solarǵa kózqaraq bolý meniń mindetimde tuǵyn. Al buny sý basatynyna taǵy da men kináli sıaqtymyn. Olardan bólek jatatynyma da kinálimin. Osy kúnge jetpeı úziler me edim — jaratýshy qudaıym-aı, janym sonda bir jaı tabar edi-aý! Jo-joq, endi bar náýbet kelip meni tapty. Meni. Qandaı kúnám úshin sonda?!— Dará ıkonaǵa qarady, biraq shoqynbady, qolyn qozǵamady.— Ákem, sheshem, aǵa-inilerim, bozymym — bári birge jatyr, tek men beıbaqty ǵana bóten jerge áketedi. İstiń jóni solaı bolǵasyn, keıin meni de sý astynda qaldyrýyn, bir qaldyrady ǵoı, meniń súıegim de shaıylyp qalqyp shyǵatyn shyǵar, biraq bólek shyǵady. Qýyp jetý qaıda olardy.

Ákem aıtatyn... ákemiz meni jaqsy kórýshi edi. Dará, qyzym, oralyńnyń barynda oına da kúl—deıtin. Jaqsyny da, jamandy da túgel tat, kisige ǵumyr tek sol úshin berilgen. Qaıǵy-qasiretke, jaýyzdyq-jamandyqqa maltyǵyp, zar ıleseń, ál-dármennen aırylyp, tirlikten túńilip, bizge jetkiń kelse de — moıyma da qajyma, bizdi jaryq dúnıemen jaqsylap jalǵastyrý úshin, tirlikke tikendeı qadalyp, bizdi joqtatpaı, kózimizdeı bolý úshin sen ómir súr, áreket-qımyldan bir tańba. Bizge kelýden áli eshkim tartynyp kórmegen, ondaı ashyq aýyz bolmaǵan, bolmaıdy da — deıtin. Ol ondaı kisi kezdespeıdi dep oılady, al naǵyz júregi daýalamaı qoıǵan men boldym. Men erterek qamdanýym kerek edi, men kópten beri bul jaqtyq emespin... ana jaqtykimin, o dúnıeniń adamymyn. Jáne kópten beri ózi aqylymmen emes, ózgeniń aqylymen júrip-turyp kele jatqan sıaqtymyn. Sonda qaıda, ne úshin júretinimdi bilsem, túsinsem buıyrmasyn. Biraq baıaǵy tirlik sol tirlik. Qazir dúnıe ortasynan qaq aıryldy: áne álemde ne bolyp jatyr! Taǵy da bizdi, qarttardy da qosa qaq aıyrdy... biz anda da joqpyz, mynda da joqpyz. Qudaı saqtasyn! Osy bizge qarap, búgingiler burynǵy kezdegi kisilerdiń qandaı bolǵanyn, záredeı de bolsa, bile alar edi, biraq qazir artyna qarap jatqan jan bar ma, eshkim de qaramaıdy. Jurttyń bári yshqynyp, ilgeri qaraı júgirip barady. Jolaı alqynyp ta qalady, qadam basqan saıyn táltirektep ketedi — biraq júgire beredi. Artyna qaraý qaıda... bireý qýyp kele jatqandaıyn, aıaǵynyń astyna qaraýǵa da mursaty joq.

— Japon qudaıy!—dep Bogodýl kelise ketti.

Dará samaýyrdan staqanǵa ústep quıyp, staqannan shyny-aıaqqa quıyp, shaıdy súısine, bappen ishedi, ony birden jutyp qoımaı, tátti dáminen bir lázzat taýyp ishedi de, ernin mináıi bir jalap qoıady, sosyn sózdi iriktep-suryptamaı, aýzyna túskenin syrtqa sýyryp shyǵaryp jatqandaı-aq, aspaı-saspaı, keıde birdeńeni umytyp múdirińkirep, áńgimeni tek bir salaǵa buryp ketpeı, ony birde olaı, birde bulaı qaraı beıimdep uzaq-sonar etip, sabaqtap aıta berdi.

— Shaıyń joqta, jaıyń da joq,— dedi shaı ishkennen kóńili shýaqtanyp, raqat tabatynyn moıyndap.— Azdap boıym jeńildegen sıaqty. Al azanda kókiregimdi bir qysqashpen qysqandaı-aq, janym kózime kórindi... bul tirlikten baz keshkendeı boldym. Ázer degende sıyr saýdym, áıtpese jelini syzdap móńirep bitti, baıǵus,. sosyn ony qoradan shyǵardym — ózim biraq esik-terezeni de kórmeımin, kóz aldym qap-qarańǵy. Samaýryn qoıý kerek qoı —dep oılaımyn. Biraq kóńilim álem-jálem, álsirep júrip: saǵan samaýrynnyń keregi ne?., dep ózimdi-ózim qajaımyn. Sen samaýrynnyń qasynda jaıbaraqat shaı iship omalyp otyrǵanda, qaıdaǵy bir dinsizder áke-shesheńniń basyndaǵy eń aqyrǵy belgisin buzyp ketken. Saǵan endi eshbir samaýryn qoıylmaıdy, surama. Solardy esime alǵanda, ıá, solardy esime alǵanda bar ǵoı... júregim úzilip, muzdap sala beredi — toqtap qalǵan tárizdi. Men ózimdi-ózim qaıraımyn — so zamat ol birer ret búlkildep, soǵyp turady da, taǵy da... álgi sumdyq esime túsip... taǵy toqtap qalady. Hosh, bul endi meni qaıda aparyp, qaı jerge betimdi jasyrady?—dep oılaımyn. Raıka Serkınanyń balaqaıy qaıtys bolǵan kezde jańa zırat ashpaq bolyp, balany qoımaq bolyp, jarty qulash jer izdedik, al biraq keıinnen báribir zıratty basqa jerden tapty. Sóıtip, qudaı degen bir sábı múlde basqa jaqta, jalǵyz ózi bir búıirde... shalǵaı bir shette jatyr deıdi. Qarshadaı balanyń qalyń orman ishinde, haıýanattar arasynda jalǵyz jatqany ońaı deısiń be? Osy qylyǵy úshin ol keıin ata-anasyna alǵys aıta qoıar ma eken?

Bizdiń ákemiz ben sheshemiz ýádeleskendeı, bir mezgilde qaıtys boldy. Ágárkı, menimen salystyrsaq, áli onsha qartaımaǵan edi. Aıdyń-kúnniń amanynda, ajal birinshi etip anama aýyz saldy. Tań sáriden turyp, ol-pul sharýasyn jaıǵastyryp júrgen, sosyn demalaıyn dep kereýetke jatty, qansha jatqanyn qaıdam, bir kezde jan ushyra shyńǵyryp jiberdi: «Oı, ajal, ajal aldy alqymymnan!»—dep. Al ózi qolymen moınyn, keýdesin qarmalap jantalasyp jatyr. Biz úrpıisip, atyp-atyp turdyq, biraq ne istep, ne qoıarymyzdy bilmeımiz, tek áıteýir qolymyzdy bostan-bos sermep: «Ne, apataı, qaı jeriń aýyrady?» deımiz. Ol bárimizdiń kóz aldymyzda erni kógerip, bet-aýzy teńbil-teńbil bolyp, qyryldaı bastady. Ony kóterip, tósekke otyrǵyzǵanymyz sol, birden qaıta jatqyzý kerek boldy. Moınynda, álgi ajal býyndyrdy-mys degen jerde... bir iz qalǵan tárizdi... jabysyp. Ákem keıinirek: «Ol ajaldyń kózdegeni men edim, men ony shaqyrǵanmyn, biraq múlt ketip, bótendi bas salǵan»— dep aıtyp júrdi. Ákemiz uzaq ýaqyt, jeti jyldaı ma eken, aýyrdy. Dıirmenge jańa jebirtas ornatyp jatyp, ol birden sonyń astyna túsedi.. aıaǵy kilt etedi de, tastyń astynda qalady. Qalaı tiri qalǵan deseńshi! Búkil ishki saraıyn ezip tastaǵan ǵoı, qan qaqyryp júretin. Eger kútingende ol, bálkim, uzaǵyraq jasar ma edi, biraq ol ózin-ózi kútý degendi bilmeıtin, áline qaramaı, deni saý kisi sıaqty jumysty japyryp jiberetin. Sheshemizdi qysta, Rojdestvoǵa jaqyn qalǵanda jerledik, al ony so mezgilge taıaý, Troısadan keıin qoıdyq. Bir búıirden sheshemizdiń tabytyna taqaı, qabyr qazdyq, al álgi tabyt tipti qaraımapty da, kúni keshe salǵan sıaqty. Soǵan qatarlastyra ákemniń tabytyn qoıdyq. Jatqan jeri jaryq bolsyn! Ekeýi birge ǵumyr keshti, bir-birine ókpelemesin dep, ekeýin jerge de qatar saldyq.

Bizdiń aralda bir mola bar.... Eshkim eskermegesin, qazir ony kózden tasa etip aldyq, bizdiń jaǵalaýdyń derevnádan tómen jatqan bir dóńesiniń ústinde. Men ony qarshadaı kezimnen bilemin. Onda bir kópes-saýdager jatyr deıdi jurt, ózi Angara boıymen ártúrli tovarlar alyp júredi eken. Hosh, sonymen bir kúni tovaryn alyp kele jatyp, Matórany kóredi de, qaıyqty solaı qaraı esińder dep ámir etedi. Oǵan bizdiń Matóranyń unaǵany sondaı... so zamanda araldy mekendep jatqan mujyqtarǵa keledi, keledi de: «Ýa qalaıyq, men pálen de túgen degen kisi bolamyn, sońyra ajal sheńgelin salǵan kezde senderdiń aralynda, bıik jar basynda jatqym keledi. Al senderdiń so jaqsylyqtaryńa men hrıstos shirkeýin ornatamyn»—deıdi. Mujyqtar da aqymaq emes qoı, kelise ketedi. Ol sertinde turyp, tegi, shirigen baı kópes bolsa kerek... tutas bir myńdaǵan som aqshany — on myń ba, jıyrma myń ba — áıteýir bere salady. Sosyn sherkeýdi salýǵa óziniń bas pirkázshigin jiberedi. Sóıtip bizdiń sherkeýdi salyp bitiredi, qudaıǵa quldyq uryp, bata qaıyryp sherkeýdi ashady, oǵan kópestiń ózi keledi. Sodan keıin, kóp uzamaı óziniń tapsyrýy boıynsha, álgi baıǵusty máńgilik ornyna ákelip jatqyzady. Qarıalar osylaı deýshi edi, ol osylaı boldy ma, álde basqa boldy ma — bilmeımin. Olar bekerden-beker aıtpaıdy ǵoı...

Ákem úziler aldynda aqyl-esi bútin, bárin bilip jatty, meni qasynan shyǵarmady... Ol maǵan: «Dará, sen kóp nársege kózsiz jegile berme — qajyp, azyp-tozyp qalasyń, sen eń aldymen ózińe ar-ojdandy qalap al: arly jan atanyp, ar-uıattan attamas úshin»—dep aqyl berdi. Buryn jurt ar-uıat degendi birden aıyratyn. Eger bireý arsyzdyqqa barsa, birden baıqalyp qalatyn, bári bir-biriniń kóz aldynda ashyq-jarqyn turyp jatatyn. Árıne, jurttyń bári birdeı emes, alasy da, qulasy da bar. Máselenkı, ar-uıattan múldem attaǵysy kelmeıtin bireýler bolady, biraq so jaryqtyqpen birge týmaǵasyn ony qaıdan alady? Ony aqshaǵa satyp ala almaısyń. Al ar-ojdany asyp, tógilip jatatyn bireýler bolady, biraq ondaı ıen dáýletten ne paıda. Onyń sońǵy jeıdesin sypyryp alyp jatsa, so aqjúrek ústindegisin sheship berip jáne ózin jalańash qaldyrǵanyna alǵys aıtatynyn qaıtersiń. Bizdiń Ivan qudamyz osyndaı kisi-tuǵyn. Ol ózi osynaý jaryq dúnıede halyq qadyr tutatyn áıbat peshshi edi. Soǵan pesh saldyramyz dep júz shaqyrymdaı jerden jurt aǵylyp kelip jatatyn. Tiri jannyń betin qaıtaryp kermegen ol, kim shaqyrsa da bara beretin, al eńbekaqysyn alýdan uıalatyn, ony teginnen-tegin istedi dep esepteı ber. Oǵan álgi qudaǵıymyz keııdi kelip: «Baıǵus-aý, sen tutas bir aptaǵa ketip qalasyń, sonda egis basyndaǵy seniń jumysyńdy kim isteıdi? Úıdiń sharýasyn kim jaıǵastyrady, sen adam emes, ashyq aýyz ańqaýsyń»— dep. Ol shynynda da aýam-ańqaý kisi-tin: «Jurt ótinedi ǵoı»— deıtin de qoıatyn... Sonymen, óz sharýasynyń qıýy qashty... «Jurt ótinedi ǵoı»— dep júrip tilenshi bolyp ketýi ǵana qaldy. Tap sol kezde jar salyp, kommýnıa kelsin — ol soǵan basyn suǵa qoıdy... Dará sońǵy sózin saǵyzdaı sozyp, oıymenen qazirgi kúnge bir-aq sekirip, sál kidirińkirep, esine túsirip baryp aıtty:— Keshe keshkisin, es qalǵan ba kiside, Ivan qudamyzdyń molasyn kórýge baraıyn. Kún batyp, qas qaraıǵan kez, kimniń qaıda jatqanyn bilý qıyn edi. Onyń molasyn da qoparyp tastady ma eken? Ústinde syrlanǵan juldyz turatyn, balasy qaladan temir belgini ákelgen, onyń ushynda qus tárizdi juldyzshasy bartuǵyn. Búgin baryp kórip qaıtý kerek. O jaratýshy jan ıem, so jaýyzdardy qýyp jetip, olardy biz úshin bir jazalashy. Eger bul dúnıede keshirilmes bir kúná bolsa, budan ótken qandaı kúná bolmaq.— Taǵy da óz janyn ózi qajaı bermes úshin Dará, basyn abaılap qana bir shaıqap, keýdesin kere kúrsinip, ornynan túregeldi de, múıistegi asadalǵa baryp, shubar ala qaǵazǵa oralǵan bes shokolad konfetin alyp, onyń úsheýin Bogodýlǵa berip, ekeýin ózine qaldyrdy.— Azdap táttilep ish, muny seniń jaqsy kóretinińdi bilemin. Áli esimde, tiske basatyn da eshteńe joq, al sen qaı jaqtan ekenin qaıdam, áıteýir, bir túıirden qant taýyp, tistep ishýge bizge berýshi ediń. Ony balalarǵa saqtasaq, qudaı saqtasyn, ashýlanyp, bizdi zorlap qytyrlatqyzýshy ediń. Sol kezdegi qanttan tátti nárseni áli kórgen emespin, ne tátti — joq nárse tátti.

— Sharap-yq!—dep dybys shyǵardy Bogodýl, ol sharapty jek kóretinin, buryn da jek kórip kelgenin bildirý úshin basyn shaıqap-shaıqap qoıdy.

— Meıli, ony ázázil shaıtan-aq ishsin,— dep qostaı berdi Dará ornyna qaıta otyryp jatyp.— Álgi Ivan qudamyz týraly ne dep edim, qudaı-aý? Umytshaq bolyp baramyn, kári laqsada ne es qaldy deısiń. Á-á, ar-ojdan týraly aıtqanmyn. Buryn ol bar ma, joq pa, anyq kórinip turýshy edi. Kimde ol bar bolsa arly, kimde joq bolsa — arsyz atanatyn. Endi qazir qarap tursań, bári de — anaýsy da, mynaýsy da bir úıir bolyp aralasyp ketken — aq shaıtannyń ózi de anyqtaı almaıtyn shyǵar. Ony qazir jón-josyqsyz kóringen jerge tyqpalap, kıeli beısharany azdyryp-tozdyryp jibergeni sonsha, onda ıne shanshar saý jeri joq bolar. Tipten ony ıgerip júrýge de qabilet jetpeıtin tárizdi. Oı-hoı dúnıe-aı! Halyq qujynap, kóbeıip ketti, al ar-ojdan oılap tursań, sol baıaǵy qalpynda, mine, sol sebepti de ony ózi úshin de, ózgeniń qajeti úshin de emes, tek kózdi boıap, kórsetý úshin ǵana jumsap, júdetip jibergen tárizdi. Bular álde orasan zor jumysty jasap jatyr da, ýaq-túıek isterdi umytyp ketken, al úlken isti istep jatqanda, ar-ojdan degeniń bir túrli temir tárizdenip ketedi-daǵy, oǵan eshteńeniń de tisi ótpeı qoıady. Al, bizdiń ar-uıatymyz bolsa qartaıyp, baıaǵyda kempirge aınalǵan, endi oǵan eshkim qarap, áýre bolmaıdy. O, qudaıym-aı! Dúnıede osyndaı sumdyq bolyp jatqanda, ar-uıatty aıtqannan ne paıda!

Keshegi qıqýdan keıin, meniń túnemelikte kózim ilinbeıtin boldy, bir oı túbine batyp, jete almaı júrmin... Qaıdaǵy joq birdeńeler basymnan ketpeıdi. Ǵumyr boıy eshbir dertten qoryqpaýshy edim, endi bir úreı basady da turady: bir zaýal soǵatyndaı, bir sumdyq bolatyndaı kórinedi. Sony kúte-kúte qajyǵanym sondaı, tipti shydamaı kettim... Dalaǵa shyǵyp, qoranyń tap ortasyna baryp, biz adam bolýdan qalǵasyn kók táńirisi kúrkirep, jasyn túsirip, jaıratyp salatyn shyǵar bizdi nemese taǵy birdeńe bolatyn shyǵar dep sileıip turmyn kelip. Qoryqqannan kishkentaı bala sekildi úıge jyp bergim keldi, biraq qybyrlamaı qatyp qalyppyn. Sóıtsem, ana jerden de, myna jerden de syqyr-syqyr esik dybysyn estımin — endeshe, mazasyzdanyp júrgen jalǵyz men ǵana emes ekenmin. Shalqaıyp aspanǵa qarasam, juldyz bitken jaınap tur, kúlli aspanǵa jamyraı shyǵyp, ashyq bir jer qaldyrmapty. Jáne ózderi badanadaı-badanadaı bolyp, balqyp tur — ǵaj-jap! Olar birte-birte tómendep, maǵan jaqyndap kele jatqandaı... Juldyzdar meni shyrq aınaldyryp... esimnen aırylyp qalǵan sıaqtymyn, ózimniń kim ekenimdi, qaıda júrgenimdi, tipti eshteńeni de bilmeımin. Bir kezde esimdi jınasam, aınala ala kóbeńdenip kórine bastapty, juldyzdar qaıtadan joǵary kóterilgen, ózim tońyp, dirildep turmyn. Maǵan bir qudaıdyń nury jaýǵandaı-aq janym jadyrap, jaı taýypty. «Munysy qalaı, ne boldy?—dep oılaımyn. Jaqsylyq pen ar-uıat bir bolǵasyn ba, janym ári raqat taýyp, ári aýyratyn tárizdi. Birdeńeni kórdim be osy — dáp álgini esime túsire bastap em, kórgen sıaqtymyn. Bir daýys aıan bergendeı me qalaı, «Bar, Dará, uıyqta jáne kút bizdi. Árkimnen jaýap alynady»—degendeı boldy álgi daýys. Men kettim. Uıyqtaýyn mandytyp uıyqtaı almadym, biraq boıym biraz jeńildedi, endi shydaýǵa bolady áıteýir. Al so daýys qandaı edi, qaıdan shyqty — esimde qalmapty, aıta almaımyn.

Bizdiń mujyqtarymyz qadym zamannan-aq túgeldeı ózimizdiki, baıyrǵy matóralyqtar bolatyn. Bóten adamdy qabyldaı bermeıtin. Meniń kezimde tek jalǵyz Orlık qana sińisip ketti, al Orlık aq saıtannyń ózimen baja bolyp júre beretin. Eger ol shyndap kirisse, kólkigen sý ortasyna jerden beter ornyǵyp alyp, aıaǵyna shyq juqtyrmas alaıaq edi. Tili molotılka tárizdi, ótirik pen ósekti qaptap-qanarlap tógip jatqanda, bir tutyqpaıtyn naǵyz sýaıttyń sýaıty edi. Mujyqtar, tegi, ony kóńil kótersin, ózderine ermek bolsyn dep qaldyrsa kerek. Bizde ondaılar týmysynan joq-tuǵyn. Mujyqtar bir jerge jınalyp alyp, qarqyldap kúlisip, búkil Matórany basyna kóterip jatady, al solardyń ortasynda jıren shashty, shubar bet, sırek tisti álgi qý otyrady.

Sırek tisti degennen shyǵady-aý: Tisi sırek kisiler — ótirikshi keledi, álgi sırek tisiniń arasynan bar nárse toqtaýsyz óte beredi dep tegin aıtylmaǵan. Sol sırek tisin sózben jýady da jatady, jýady da jatady — qaıdan shyǵatynyn kim bilgen! Mujyqtar odan ishin basyp, jatyp qalady. Biraq naǵyz jumysker edi, oı, keremet jumysker edi! Bir jerge qazyq qaqsa, sonysy kóktep shyǵa keletin. Myna, álgi Genka Presnákovke turmysqa shyqqan Dýnka bar ǵoı, sodan qalǵan, sonyń qyzy. Biraq ol ákesine múlde tartpaǵan: ótirikti de aıta bilmeıdi, jumysty da kelistirmeıdi. Taǵy da bir eki jigit bolǵan, ekeýi de ýsoıqy, sózge kelgende des bermeıtin — solardyń bireýin, tyrnaq astynan kir izdemesin dep, erman shpıeni retinde ustap áketti, al ekinshisi budan keıin tilin tistegen kúıi Matóradan ketip qaldy. Ol qaıda ketti, qazir tiri me, óli me— bilmeımin. Onyń osynda bolǵanyn ózim de umytyp ketippin, áıtpese Dýnkadan surap alamyn ǵoı.

E, bizdiń mujyqtarymyz osy araniki bolatyn, al qatyndy basqa jaqtan alýdy jaqsy kóretin. Bul tipti ádetke aınalyp ketken edi. Al bizdiń basy bos qyzdarymyzǵa jan-jaqtan júzip kelip jatatyn: Matóramen súıek jańǵyrtýǵa bári de qumar edi. Bizdiń el baıaǵydan baı turatyn. Bizdiń mujyqtardan týǵan qyzdardyń da tuqymy bólek, shetterinen alǵyr keletin — tovarymyz jatyp qalmaıtyn. Tipti qazirgi kúnge deıin kimniń Matóra tuqymynan shyqqanyn bile qoıasyń. Meniń ákem de apamdy qaıdaǵy bir býráttar jaǵynan alyp keldi. Ol ony: «Oı-e-ek,— dep mazaqtap otyratyn. Sol bir Oı-e-sekten be, álde basqasha atala ma, apamnyń shyqqan tegi áıteýir so jaqtan-dy. Al o jaqta múlde sý joq pa, álde eni bir qadamdyq ózekshe aǵyp jatqan ba, o kisi óle-ólgenshe sýdan qorqýmen ketti. Áýelgi kezderi jıekke kelgende sýdy kórmes úshin kózin tars jumyp alýshy edi — deıtin ákem. Al biraq aınalańnyń bári Angara — odan qaıda ketip qutylasyń. Podmogaǵa barý úshin de júzip ótýiń kerek, al onda Podmogada bizdiń shabyndyǵymyz bolatyn. Áıteýir, kóz jumǵansha sýǵa úırene almaı ketti ǵoı jaryqtyq. Biz oǵan kúlýshi edik, Angara ózimizdiki, qıttaı kúnimizden sonyń basyndamyz, apam aıtýshy edi: «Oı, maǵan bir bále jabysady ǵoı áli, jabysady, kisi teginnen-tegin qoryqpaıdy»— dep. Joq, bizdiń úıden eshkim sýǵa ketpedi, ózen býyrqanyp-býyrsanyp, jaǵadan asyp jatsa, ol jalǵyz bizdi ǵana emes, jurttyń bárin júdetedi. Apamnyń qorqynyshy endi ǵana ras bolyp shyqty, ol bekerden-beker qoryqpapty... sonda... Qazir...— Dará abyrjyp, aýzyn jaba qoıdy. Ol bir túrli sharasyzdanyp daýsyn báseńdetip, estiler-estilmes etip bitirdi sózin:— So-laı de.. Qansha aıtqanmen, apamdy sý qýyp jetetin boldy. Ol meniń esime de kelmepti. Solaı de-e-e...

Kisi baıaǵyda-aq biletin, biraq kezinde bir qaltarysta joǵalyp qalǵan, endi, mine, estelik retinde syrǵyp shyǵa kelgen, osynaý tosyn jańalyqtan esi ketken Dará, shaıdy umytyp, eshbir oısyz, meńireý sıaqty, aldyna kózin júgirtip, birdeńeni izdeı bastady, sonda múlde qajetsiz, aýyr birdeńeni izdeı bastady. Kún túske taman burynǵydan da bulyńǵyr tartyp, onyń jaryǵy bozaryp álsireı berdi. Aqtalǵan, biraq áli kebe qoımaǵan qabyrǵalar, jýyla-jýyla, ár jeri shuqyrlanyp, oıylýǵa jaqyndaǵan eden, syzattanyp jarylyp-jarylyp ketken tereze aldynyń taqtaılary — áıteýir osy bir bozǵylt jaryq túsken nárseniń bári-bári suryqsyz da sıyqsyz, qaıta túzelmes qarttyq basyp-janshyp tastaǵan tárizdi kórinedi. Bólmeniń tap ortasynda, Bogodýldyń art jaǵyndaǵy bir jerge tóbeden bir órmekshi jyljyp túsip, tynystamaq boldy da, álde tóńirekte ne bolyp jatqanyn kórgisi keldi me, áıteýir biraz aıaldap, aýada terbelip turdy da, sosyn qaıtadan tómen tústi.- Angaranyń terezeden kórinip turǵan bóliginen bir motorly qaıyq, qońyz tárizdi yjyldap, aǵyp óte shyqty da, sýdy shaıqap, tolqyndatyp ketti; ekinshi terezeden aýmaqty sal ústinen jaıylyp jatqan aqshyl aspan kórinedi. Dúnıeniń bárin bir kózine syıdyryp, biraq eshteńeni de kórmeı, eshteneńi jeke-daralamaı, aldyńǵy jaqqa ańyryp uzaq qaraǵan saıyn, Darányń mazasy kete bastady. Jáne taǵy da qajetsiz ispen aınalysyp, keshegisin qaıtalap, samaýryn qasynda otyrǵanyna... qatty nalydy, janyna bir tynym bermeı, oıyn on saqqa salyp qoıǵan aýyr birdeńe muny kózine shuqyp, nyǵynan albastydaı basyp jatqan tárizdi.

Ol ornynan turyp, birdeńeden keshigip qalǵandaıyn, Bogodýlǵa asyǵys til qatty:

— Mine, ekeýmiz búgin shaıǵa qandyq bilem. Ábden qandyq — budan ári bolmaıdy. Eger ketkiń kelse, sen endi júre ber. Áıtpese, osynda qal, men ketemin. Kóp otyryp qaldyq, taǵy da áńgimemen otyryp qalyppyz, endi neni aıtpaqpyz... Bizdiń sózimiz úpelek sıaqty — almaǵy da, salmaǵy da joq. Onyń dánegi tek kisiniń zeıin-zerdesi. Bir kezde...

— Dará, qaıda?— dedi qatqyl únmen Bogodýl basyn kók jeń etkizip.

Ol sál ǵana kidirip baryp, oǵan óz kesimin aıtty:

— Joq, joq, men jalǵyz baramyn. Sen osynda qal. O jaqqa jalǵyz ózim baramyn.

Qaıdaǵy «o jaq» ekenin onyń ózi de bilmeıtin, sol sebepti de qaqpadan shyǵyp, sol arada biraz oılanyp turdy da, Angaraǵa qaraı júrmek boldy, biraq basqa jaqqa burylatynyn aldyn ala bildi de, burylyp baqshalardy janaı júrip, derevnányń syrtyna shyqty — aıaǵy muny zıratqa qaraı alyp kele jatty. Biraq ol zıratqa jetpeı toqtady; janym jaı tappaı turǵanda o jaqqa baryp, óliler tynyshtyǵyn buzyp qaıtemin, onsyz da keshegi arpalystan alakóńil bolyp jatqan shyǵar. Ol búgin bir kıeli sóz taýyp, olardyń qaperine jetkize almaıdy — ondaı sóz joq jáne qapelimde týmaıdy da; olar buǵan qaıta ún qatpaıdy. Aqyrynda, aqyly dal bolyp júrip, ol bir shóp basqan qurǵaq tóbe basyna shyǵyp, otyra ketti, sóıtse aldy jazylyp jatqan eńis, odan alaburtqan kóńili baıyz tabatyn birdeńeni kózimen izdep, tóńirekke qaraı bastady. Bir emes, eki, úsh ret qarady...

Osy aradan, araldyń bıik tóbesinen, Angara da, alystaǵy bóten jaǵalaýlar da, qaraǵaıly toǵaıdyń ar jaǵyndaǵy Podmogamen bir tutas bolyp, ulasyp jatqan óziniń Matórasy da tap bir alaqanyńdaǵydaı kórinedi eken, hosh, sonymen araldyń jeri tipti sonaý kókjıekke deıin sozylyp jatyr eken, onyń tek arǵy jıeginde ǵana julyqtaı bolyp sý sheti jyltyrap jatyr. Ózenniń jalpaq on jaq qoınaýy, burylar jerde ádeıi shyǵandaǵandaı, qarsy bettegi jatqan jaǵalaýdy ári ıterip, suǵyna kiripti de, sonaý jaqqa alystap ketkende ǵana, arnaǵa jýasyp, jyp-jınaqty bolyp qosylady eken. Al ózenniń Matóranyń jeke menshigindeı bolyp ketken, ana tarmaqtan góri jaqynyraq ta jaıbaraqat sanalatyn sol jaq tarmaǵy araldyń tik jarqabaǵynan tómen qaraı sozylyp, tap osy sátte, shaǵyrmaq kún sáýlesi astynda qımylsyz qarasýdaı bolyp kórinedi. Ony Matórada: ózimizdiń Angaramyz — dep atap ketken-di. Derevnáda osy jaqqa qarap turatyn, qaıyqtardy da sýǵa osy jıekten salatyn, aýyz sýdy da osy aradan alatyn, balalar da bar álemdi osy óńirden bastap kóretin, bu jerdiń árbir tasyna deıin tekserilip, kókirekte jattalyp qalǵan-dy, al, ózektiń arǵy betinde kolhozdyń egistigi bar, ony tek bıyl ǵana eleýsiz-eskerýsiz tastaǵan-dy.

Aral tynym taýyp, tynysh qana maýjyrap jatyr, bul áýelden taǵdyrdyń talaıyńa dep ózi bergen týǵan jer, onyń dálme-dál belgilengen shet-shegi bar, odan sál assań bolǵany qurlyq emes, qurdym bastalady. Degenmen, onyń bir shetinen ekinshi shetine deıin, bir jaǵalaýynan ekinshi jaǵalaýyna deıin jaltań jazyǵy da, baılyǵy da, sulýlyǵy men jabaıylyǵy da, par-parymen ár túrli jan-janýarlary da jetip jatady — negizgi qurlyqtan bólinip qalǵannan keıin ol bárin de mol qamtyǵan ǵoı, bálkim, sol sebepti de ol Matóra degen áıgili atpen atalsa kerek. Ol ishine syr búgip, tynysh jatyr — erte kelgen jazdyń bary men nárine qanyǵyp jatyr: Dará otyrǵan tóbeniń on jaq betkeıin qıǵashtaı qalyń ósken kúzdik bıdaı kegi kóz tartady, odan ári japyraǵyn áli túgel jaıyp bitpegen, ara-arasynda shyrsha men qaraǵaı daqtary qaraıyp, suıqylt orman tur tirelip, onyń joǵarǵy jaǵynan da Podmogaǵa baratyn jol aǵarańdap kórinedi. Ormannan berigirek, joldyń sol qanatyn ala ózimizdiń Angara men derevnáǵa qaraǵan betin ashyq qaldyryp, eki jaǵynan qorshalyp maldyń órisi jatyr — onda sıyrlar jaıylyp júr, olardyń bireýiniń moınyna taǵylǵan qońyraý jińishke únmen birde syldyrlap, birde shyldyrlap qoıady. Sol arada tip-tik, qudiretti butaqtary kúdireıip-kúdireıip, kún kúrkiregende naızaǵaı soǵyp, joǵarǵy jaǵyn kesip túsirgen, jýandyǵy úsh qulash patsha-aǵash shombal samyrsyn «lıstvennısa» (shaldar ony erkek jynysqa balap, qadirlep «lıstven»—dep ataıtyn) qasqaıyp tur. Oǵan taıaý jerde, soǵan jaqyndaǵysy kelgendeı bolyp, biraq onyń aıbarly túrinen seskendi me, álde taǵdyr jazasynan qorqyp, úni shyqpaı qaldy ma, áıteýir qasyna jete almaı, muńaıyp bir qaıyń tur. Dará onyń búldirshindeı balǵyn kezin biletin, endi onyń dińi qojyrlana ekige bólinip, jýandap, qabyǵy qataıyp, qopsyp, sydyryla túskenin, aýyr butaqtary tómen ıilip, salbyrap turǵanyn da biledi. Bar bolǵany osy, jaıylym qulazyp qalǵan — qalǵanyn mal otap, taptap tastaǵan.

Dará taǵy da ormannyń ar jaǵynda ne bar, ne joǵyn ap-anyq kórip otyr — záýlim kókterektermen kómkerilgen egistikti de, tal-shilik pen qaraqat qalyń ósken, dymqyl-syzdy eńisteý kelgen oń jaǵany da, Podmogaǵa ıek artyp jatqan sazdaq tabandy da kórip otyr — onyń shoqat-shoqatynda ıir-ıir bolyp, shaqa qaıyńdar ósedi de, shirik sýdan erte qýrap qalady, onyń sıdıyp turǵan aldamshy butaqtarynan ustaı alsań, kúrt etip synyp ketedi. Sol jaqtyń bıik jaǵalaýyndaǵy qaıyńdardyń jóni basqa — qolyń tıip ketse bolǵany, ák tárizdi appaq iz qaldyratyn, záýlim bıik qaıyńdar qoıý japyraqtary jamyrap, tap-taza bolyp móldirep, belgisiz bir oıynǵa arnalyp, úsh-tórteýden ádeıi shoq-shoq etip qoıylǵandaı, qadaý-qadaý bolyp, bir-birine kóńildene qarap turady. Osynaý shalǵyndy jastar jaǵy ózderiniń oıyn-saýyǵyna baıaǵydan-aq tańdap alǵan edi. Bul arada talaı ýáde-sert baılanyp, aqqýdyń kógildirindeı talaı qyz sypsyń-sypsyń sózge ilinip, bul aradan buryn kıip kelgen kóılek-kónshegimen qaıtsa da, burynǵy bútin kúıinde emes, búlinip qaıtar edi. Baǵzy bir kezderi búkil derevná arbalaryna attaryn jegip, jazdyń ystyq kúnderinde toı-tomalaq merekege jınalar edi, bıik jarqabaqtan talaı jigit-jeleńder qara sýǵa qarǵyr edi, eskiden jetken bir hıkaıanyń aıtýynsha, baıaǵydaǵy bir jazda Proná degen bir bozym osy arada sýǵa ketedi, sodan beri uzaq jyldar boıyna tún balasynda, sý perisiniń eri esebinde, sendelip júrip, áldekimdi ımene, túsiniksiz túrde, kúbirlep shaqyratyn kórinedi.

Dará oısha esine túsirip, odan arǵyny da kóredi — kúre joldyń eki jaǵynda taǵy da egin-jaılar sozylyp jatyr, onda jurt menshikti sharýasyn bir ózi basqarǵan kezderi árbir ýchastke shekarasyn belgileıtin qadaý-qadaý kári aǵashtar, kóbine-kóp qýrap qalǵandary kezdesedi, al sol aǵash bastarynda nury qashyp surlanyp, bozara túsken kún men beımezgil tynyshtyqtan qysylyp, ún-túnsiz múlgip otyrǵan qarǵalar kórinedi. Sosyn jol eski qyrmanǵa qaraı burylady, ondaǵy topan arasynan dán kóktep shyǵyp jatqan jerde torǵaılar jypyrlap jatady, al qaraıyp, shirip ketken eski saban qabat-qabat tutasyp jatady — shynynda da aınalamyzǵa qarap tursaq, óz ýaqyty men qyzmetine jaramaı, qartaıyp, qajetsiz bolyp qalǵan, biraq áli de eshbir qulyqsyz jaıymenen irip-shirip jatatyn nárseler qansha. Olardy qaıda qoıamyz? Ne isteımiz? Jaraıdy, bul aranyń bári sý astynda qalady, órteledi al basqa jerlerdegini qaıtemiz? Sonda Daráǵa, búkil jaryq dúnıede áldeneniń — ol adam ba, álde aǵash pa — báribir, múlde paıdasyz halge jetip, bireýge masyl bolyp qalatynynan ótken ádiletsizdik joqtaı bolyp elesteıdi; bul fánıge berilgen kisi qudaıǵa quldyq uryp, duǵa qaıyryp, tazaryp shyǵatyn qısapsyz kóp kúná ishindegi pende kótere almaıtyn zil-qaratasy osy. Aǵash bolsa, bir sári, ol qýrap qulap, shirip, jer qunaryna qunar qosady. Al, adam she? Tym quryǵanda,. ol osy qajetke jaraı ma? Endi qazir egiske qajet tyńaıtqyshtyń bárin qaladan ákeledi, búkil ǵylymdy kitaptan tabady, án men kúıdi radıodan jattap alady. Endeshe, ol aınalasyndaǵylardyń shyrqyn buzyp, azapqa salǵannan ózge eshteńege jaramaıtyn bolsa, onda qarttyqqa tózgennen ne paıda? Búgingi barsha shyndyq — qazir senen jurtqa eshbir paıda tımeıtin bolsa jáne keleshekte de tap solaı bolatyn bolsa, ári bu dúnıege kelgeniń úshin isteıtin isińniń bárin kelistire istep qoısań, al seniń endigi bar qyzmetin — ózge jurttyń zyqysyn ketirý ǵana bolsa, onda ózgeshe bir bıik shyndyq pen qyzmet izdeýdiń qajeti qansha? «Osylaı ma? Shynynda da osylaı ma?»—dep ózinen-ózi suraıdy Dará úreılenip, biraq, so jaýapty bilmeı, durysyn aıtsaq, tek jalǵyz ǵana jaýapty bile otyryp, abyrjyp, unjyrǵasy túsip, úndemeı qalady.

...Ana jaqta — Matóranyń doǵal múıisi, Podmoga ma, álde Podnoga ma áıteýir sol alaqandaı aral aldyndaǵy uıyqty jaǵa nemese sol aralǵa aparatyn jar-keshý ótkel. Ondaǵy taza sý arqyly eshbir qysylmaı-qymtyrylmaı, maldy aıdap ótetin, kolhoz maly jyl saıyn jazda sol arany jaılaıtyn, biraq, sý tasyp, ózen qutyra bastasa bolǵany,— saqadaı saılanyp, qaıyqqa otyryp al. Podmoganyń tumsyǵy Angaraǵa suǵyna túsip, Matóradan sál ǵana asyp turady, bir kezderi tómengi aral aldyńǵy araldan oralyp ótpek bolyp, bar pármenimen júgirip kelip, buryla bere, nege ekeni belgisiz, toqtap qalǵan tárizdi. Sonymen Matóranyń Podmogaǵa jegilip, tartýyna týra keldi: ótkel turǵan jerge, sý býyrqanyp tasyǵan kezde, ustap júrý úshin, aýadan temir arqan tartylyp qoıylady. Onyń ústine óz Angarasynyń jarqabaǵynda uıa salǵan sur qarlyǵashtar tizilip otyrǵandy unatady, olar quıryqtary dirildep, tómenge qarap qoıyp, qaltqylar sıaqty qaraıyp, tap qazir de otyrǵan bolar.

Aralǵa kún nury túsip tur ma, álde túspeı tur ma — belgisiz; aspanda kún baryna bar-aý, aýadan, jer ústinen áıteýir bir. sáýle baıqalady, biraq óte álsiz, bulyńǵyr, tipti kóleńkesin de túsirmeıdi. Aınalanyń bári jym-jyrt múlgip-maýjyrap tur — sol jaqta ógiz terisimen keptelgendeı bolyp kórinetin, jumyq terezeleri syǵyraıyp, ún-túnsiz eski derevná jatyr; qalyń butaqtary jaıylyp ketken, orasan zor tarmaqtaryn tarbıtyp, soqyr kisideı meńireıip, basy kesilgen «patsha samyrsyn» tur; kógi tebindegen egistiktiń de reńi qashyp, súlesoq turǵan tárizdi; orman-toǵaıdyń da boıy alasaryp, japyraqtary jazylmaı, seldirep qalǵan sekildi, sol sıaqty, aınalany qorshaı ana derevnádan da baıyraq, biraq endi baryp qonystanýǵa jabylyp qalǵan, basqa bir derevná — burynǵylardyń máńgi mekeni, zırat ta kózge — kúıki, kóńilge — óktem kórinip, árıne, tylsym syryn ishine búgip ún-túnsiz jatyr.

Uzamaı, kóp uzamaı bári de ǵaıyp bolady.

Dará óziniń ál-dármeni jetpeıtin, zildeı bir aýyr oıdy kóterýge tyrysady, biraq kótere almaıdy: bálkim, osylaı bolýy da kerek shyǵar?—degen. Bul oıynan sheginshektep, ol jeńilirek bir oıǵa; ne «osylaı bolýy kerek?»—degen oıǵa jaýap tapqysy keledi.— Ózi ne oılap otyr osy? Neni qalaıdy sonda? Biraq ol muny da bilmeıdi. Ǵumyrynyń aqyr-sońyna kelgende: bul jalǵannyń dymyna da túsine almadym,— degendi moıyndaýy úshin sonshalyqty uzaq, sergeldeń tirlik keshýi qajet pe edi. Qarttyqqa qarap qozǵalyp kele jatqanda, ol áıteýir bir jaqqa qaraı umtylatyn, sonymen qosa adamnyń ómiri de oza bergen. Meıli, endi ony basqalar qýyp jetsin. Biraq olar da qýyp jete almaıdy. Olarǵa tek ózderi ómirmen oraılas kele jatqandaı bolyp kórinedi — joq, munyń ózi tap qazir ómirge qalaı opyna qarap otyrsa, olardyń da ómirge tap solaı ál-dármensiz, opyna qarap otyrýy áýelden-aq peshenelerine jazylǵan.

Tý syrtyndaǵy úlken Angara ústinen bir parohod qyshqyrdy. Sonyń izinshe egistiktegi jalǵyz aǵash basynan bir qarǵa qalbalaqtap joǵary kóterildi. «Telegeı teńiz betinde, Býıanaral shetinde...» degen qorqynyshty bir eski minájat-duǵa Darányń esine jón-josyqsyz sap etip túse ketti.

5

Keshke salym Pavel keldi. Qaqpanyń sart etken dybysyna basyn kóterip, Dará Paveldiń aýlaǵa kirgenin, osy bir qala úlgisindegi dorbany, ishi bos rúkzakti ıyǵynan túsirgenine qarap, onyń kartop áketetinine kózi jetti. Sosyn Pavel úıge kelip kirgesin:

— Kartopty tazartyp pa edińder?—dep surady ol

— Tazartqanbyz.

— Kóbirek alyńdar,— dep aıtyp em ǵoı. Qarbyzben kettińder. Tym bolmasa, jarty qap ta almadyńdar — sender sıaqty tamaqsaýlarǵa ol qanshaǵa jetedi?

— Kóp alsaq — bylqyldap bosap keter edi,— dedi" Pavel sákige otyryp, aýyr kırza etigin sheshýge yńǵaılana berip.

— Jumsaryp?— dep tań qaldy Dará.— Sen onda eden astynda qamba bar demep pe eń?

— Baryna bar ǵoı,— dedi jótkirinip Pavel, aıaǵyna jabysyp qalǵan etigin sheship jatyp.— Qamba bar ekeni ras. Biraq qudyqtan sýdy qalaı tartsaq, odan da sýdy solaı tartyp alatyn shyǵarmyz. Kólkildegen sý. Nasospen sorsań da bolady.

— Ne deıdi! Sonda yzaly jerge úı turǵyzǵany ma? Bergen kezde qaramap pa ediń, jazǵan-ay?

— Oǵan qaradyń ne, qaramadyń ne... bárinde de sý bar. Eshbir Angaranyń keregi joq.

— Bul ne degen masqara! Ol araǵa qalaı ǵana úı salǵan? Áýeli jerdi kúrekpen túrtip, onda ne bar, ne joǵyn kórmeı me eken?

— Oıbaı-aý, ony salǵan bógde bireýler ǵoı. Sóıtip úı-jaıdy da salyp bittik.

— Estimegen elde kóp.

Dará úndemeı qaldy: apama jezdem saı. Shynynda da eshbir túsindirýdi qajet etpeıtin nárseni, jaýaby ózinde daıar turǵan nárseni qalaı túsindirersiń? Nan nege nan dep atalady, úı nege úı dep atalady?—dep ańqaý suraq qoıatyn tek balalar ǵoı. Óıtkeni nan men úıdiń ejelden kele jatqan menshikti aty bar, basqa sózder keıin, solardan kelip shyqqan, endi olardyń qaıdan shyqqanyn bireýdiń bilgeninen ne ózgeredi bu dúnıede?— áıteýir, nan bolsa, úı bolsa, adam turatyn úıdi soqyr kózben salatyndar qurysa, boldy emes pe!

Kempir Paveldiń qatty sharshaǵanyn kórip otyr. Ol etigin zorlana áreń degende sheship, sasyq ıisi shyqpasyn dep senekke shyǵaryp qoıdy da, jalań aıaq kúıi, aýyzǵy bólmeniń buryshyndaǵy tapshanǵa otyryp, appaq bolyp sarsylyp, isingen aıaǵyn abaılap aldyna tartty. Bıylǵy kóktemde, Pasqaǵa taıaý kezde, ol elýge shyqty — endi ol Darányń úlkeni ret-retimen sanaǵanda ekinshi uly bolatyn. Tuńǵyshyn soǵys jalmaǵan. Soǵys kezinde ol taǵy bir balasynan aırylǵan-dy, ol jasy jetpegesin úıde qalǵan-tuǵyn, biraq ol óz ajalyn osy aradan, Matóradan otyz shaqyrymdaı jerde, orman qulatyp júrgen kezde tapqan-dy. Ony úıge jabyq tabytqa salyp ákeldi de, baıǵustyń saý tamtyǵy qalmady dep, sheshesine kórsetpesten jerlegen edi. Ajal degeniń múlde kisi túsinip bolmaıtyn, op-ońaı kele salatyn sumdyq qoı: ol ul tapty, asyrap baqty, óndirdi-ósirdi, bala er jetip, er-azamat bolýyna az-aq qalǵan-dy, ne bar bolǵany — shatasyp qulaǵan bir aǵash nas pen kózdiń arasynda janshyp ketip, tipti tabytqa salarlyq súıegin de qaldyrmaǵan. Zaýaldy saýsaǵyn shoshaıtyp, muny megzegen kim jáne nelikten sony megzegen? Onyń jón-josyqsyz, kózsiz bola salatynyna, eshteńeni kórmeı, kimge qulasa, sol sylq túsedi — degenge óz basy sirá da senbeıdi; joq, osynaý pálede kimniń izine túsetini áýel bastan-aq belgilenip, málim bolyp, sheshilip qoıylǵan birdeńe bar. Sondaı bir túsiniksiz, qorqynyshty shyndyqtyń bar ekeni kúmánsiz: Darányń qaza tapqan úsh balasynyń úsheýi de balıǵatqa jetip, ómir-tirlikke aralasyp ketken edi — bireýi soǵysqa jarasa, ekinshisi jumysqa kirisken, úshinshisi — Podvolochnaıa derevnásynda ekinshi ret bosanyp jatqanda úzilgen úlken qyzy, óz semásymen turyp jatqan. Podvolochnaıadaǵy qyzy da sý astynda qalady. Jat ólkede, basqa da kóp kisilermen birge ortaq molaǵa qoıylǵan uly, bálkim, jer qoınynda qalatyn shyǵar: o jaqtaǵy jer men sýdyń jaı-kúıi qalaı, kim bilgen, áıteýir onyń tirilerge kóbirek kerek ekeni anyq.

Darányń osynsha balasynan úsheýi tiri qaldy: Irkýtskidegi qyzy, burynǵy, eski orman ónerkásibi sharýashylyǵynan Matóraǵa jaqynyraq jerden, jańadan ashylǵan sharýashylyqqa jýyrda ǵana aýysyn alǵan uly men myna Pavel ǵana. Olardy pálen-tólen dep kinálaı qoıý kúná: ózge jaqta júrgenderi hat-habar jazyp, qonaqqa shaqyryp jatady, Paveldiń ózi de sheshesine má dep qatty sóz aıtqan emes, áıeline de sony myqtap tapsyryp qoıǵan. Qartaıǵan kezinde tap osyndaı taǵdyr kim kóringenge buıyryp jatqan joq — rasynda da budan artyq ne kerek? Qazir áıteýir ash-jalańash otyrǵan eshkim joq, sol bir is, týǵan-týysqandaryńnyń qarttarǵa degen kózqarasy, olar úshin eń mańyzdy, asa qajet nárse.

Pavel aýyr birdeńeni oılaǵandaı-aq, únsiz tómen qarap otyrdy da, edenniń sypyrylmaǵanyn sodan baıqap qalǵasyn ba, áıteýir:

— Sen mundaǵy sharýany qalaı jaıǵastyryp júrsiń? Vera kelmeı me, nemene?—dedi jáıimen.

— Vera kelgen kezderi, oǵan kómek kerek emes deımin. Bárin ózim jınap-teremin. Tek osy kesheli-búgin ǵana salaqsyp qalǵanym. Keshkilik, tipti sıyrǵa da barmadym, bar sharýany jınap qoıdym.

— Syrqattanyp qaldyń ba, nemene?

— Óziń qarashy, bular ne istep jatyr, Pavel!? Ne istep jatyr a?! Kisiniń aqyly jetpeıdi júdá!— Áýeli sózdi baısaldy bastasa da, artynan shydamaı, betin qolymen basyp, óksigen saıyn ilgeri-keıin teńselip, kúıine jylap jiberdi. Sál ǵana sabyr aılap, sabasyna túskennen keıin sheshesi, ásirese Voronsov pen Jýktiń istelýge tıisti jumys týraly aıtqan sózderine erekshe mán bere, keshegi oqıǵa jaıly, zıratqa ne jasaǵany jaıly baıandap bergennen keıin de, bal asy lám dep til qatpady, biraq eki qolyn qarttar tárizdi tizesiniń arasyna salyp qoıyp, eńkeıip otyrǵan kúıi, burynǵydan beter sharshap, qajyp, janyn jegideı jegen bir aýyr oı tuńǵıyǵynan shyǵa almaı, melshıip qatty da qaldy. Odan jaýap bola qoımaǵasyn, Dará jalyna til qatty:

— Tym bolmasa, seniń atań men ájeńdi ana jaqqa aparsaq... a, Pavel? Kolsovtar ózderimen birge... eki tabytyn ala ketti. Tipti Anfısa da balaqaıyn alyp basqa jaqqa aparyp qoıdy. Árıne, marqum bolǵan úsh kisiniń múrdesin áketý... biraq tastap ketken budan da ótken kúná ǵoı. Áne, ne sumdyqty jasap jatyr! Al eger sýdy jaıyp jiberse...

— Qazir oǵan qol tıip jatyr ma, apa,— dep jaýap qatty Pavel.— Onsyz da yǵyr bolyp bittim, tipti tynys alar ýaqyt joq. Keıin arqa-basymyz keńeıgesin,— alyp ketemiz. Men ony biraz oılaǵam. Jalǵyz júrip kóz túrtki bolmas úshin, bireýmen kelisip alyp ketemiz.

Sosyn ol osy kepti qozǵap, kelisip alǵanyna qýanaryn da, qýanbasyn da bilmeı, degenmen, bir nársege jadyraı qýanyp, taǵy birdeńege eleńdep elegzı qalyp, basqa jáıtti surap ketti:

— Bıyl osy shóp shabýǵa shyǵasyńdar ma, joq pa?

— Bilmeımin, apa. Ázirshe eshteńeni de bilmeımin.

Ol ulyna jany ashyp, endi árneni surap, basyn qatyrmaıyn dedi.

Biraq ol degenmen de shóp shabýdy teginnen-tegin aıta salmaǵan edi: sıyrdy endigári ustaı ma, ustamaı ma, sony sheshetin mezgil jetken-tuǵyn. Bul suraq tek bulardyń aldynda ǵana emes, sovhozǵa kóshetin kisilerdiń báriniń de aldynda turǵan-dy. O jaqtan, jana sovhoz poselkesinen birinen-biri ótetin qyzyq ta shyjyq jańalyqtar jetip jatty. Ol poselkege alys-jaqyn on eki derevnányń halqy jınalady eken, onda úıler jeke-jeke kirip-shyǵatyn esigimen, turǵyn jaıymen eki semáǵa arnalyp turǵyzylatyn kórinedi, al ár semáǵa degen páter eki qabat etilip salynyp, olardyń arasyn, ilinip turǵan tárizdi, tik basqysh qosady deıdi. Jurttyń bárine tap osylaı birdeı etilip jasalǵan. Basqyshtyń tym tik etip salynǵanyn, onymen ólmeli kempirler ǵana emes, tipti dymkás kisiniń de júre almaıtynyn, sodan biraz adamdardyń zábir kórgeninen bilýge bolatyn edi: qyzý minezdi, mes qaryn kolhoz býhgalterin jurt: Mas samaýryn dep ataıtyn, túnemelikte basqyshpen joǵary-tómen zyryldap júrgende álgi kisi ushyp túsedi de, tepkishekterdi sanap, tómen qaraı domalaıdy kelip, sosyn ózinin eki qabyrǵasy synyp, aýrýhanaǵa baryp túsedi: bóten bir derevnádan kelgen qıttaı qyz da basqyshtan qulap, basy zaqymdanady. Sóıtpegende qaıtedi endi — jurt buryn tegis jermen júrip daǵdylanǵan, olardy sol daǵdysynan aıyrý úshin biraz ýaqyt kerek qoı. Eger sondaı úıde turýǵa týra kelse, joǵary kóterilip, ajal izdeıtin jaıym joq — dep Dará ishteı bir sheshimge kelip qoıdy. El páter degeniń jaınap tur, qabyrǵalary gúl-sheshektermen órnektelgen, as úıi qaladaǵy sıaqty, onda kómir jaǵatyn orys peshi emes, burandaly elektr plıtasy bar—dep maqtanysady. Kóshege júgirip shyqpas úshin, asúıimen qabyrǵalas ájethana tur, al joǵaryda, eger bireýi onda shyǵa qalsa, ár túrli shkafshalary men esikteri bar, úlken eki bólme máńgi raqat dáýren keshýge arnalyp, sańǵyrlap turǵan kórinedi.

Bul — turǵyn-jaı. Al onyń tap qasynda, qabyrǵaǵa taqalyp, aýla ishinde bir jarym sotyqtaı baqshalyq jer jatyr, onda birdeńe ósip-ónýi úshin qunarly topyraq tasyp ákelý kerek, óıtkeni ol tastaq ta sazdy jerden kesilip berilgen, mine, bul da el qulaǵy estimegen jabaıy is edi: dúnıe nelikten bulaı oıpań-toıpań bolyp ketken: baqshanyń qunarǵa egilmeı, qunarly topyraqtyń baqshaǵa tasylatyny qalaı? Jáne ony qandaı baqsha deseńizshi! Bir jarym sotyq qana — buǵan kúlmegende nege kúlesiń! Aıtpaqshy, taýyqtarǵa arnalǵan bir qýys, shoshqanyń da óz qýysy bar, al sıyr qora atymen joq, al ony turǵyzatyn oryn taǵy joq. Bir syǵan retin taýyp, qora salǵan eken, biraq poselkelik sovettiń kisileri qolma-qol jetip kelip: salýǵa bolmaıdy, dereý qurtyńyz, bul ara sizge syǵannyń darqan tirligi emes, qala keıpindegi poselke, mundaǵy qora-jaıdyń bári birdeı bolýy kerek,— dep digerleıdi. Syǵan jónindegi sybysqa Dará onsha senbedi: syǵanǵa sıyr qalaı bitken? Olar ómirde bul malǵa jýymaǵan, atam zamannan atty ǵana mal dep tanyp, sıyrdy urlaýdan da jerkenetin bolǵan. Qasqyr qoıshy bolyp jarytpasa, syǵan da baqtashy bolyp jarytpaıdy. Biraq, nege ekenin qaıdam, jurt áıteýir tek syǵandy ǵana sóz etip júrdi. Dará Pavelden, sıyr qora salýǵa ruqsat etpeıtini ras pa eken — dep suraǵanda, balasy kúmiljip, birdeńeni shala-pula aıtqan boldy:

— Ruqsat etedi... Gáp sıyr qorada emes...

Iá, eń zárý másele pishende boldy: jańa qonysta shabyndyq-shalǵyn da, jaıylym-óris te joq, al o jaqta jeke menshiktiń malyn ǵana emes, qoǵamdyq maldyń ózin nemen asyraıtynyn tiri jan bilmeıtin. Egiske qajet jerdiń aǵashyn qoparyp jatyr; ondaǵan shaqyrym jerdegi taıga ishi mashınalar gúrilinen gýildep ketti, al mal órisin retteýge áli mursat bolmaı jatyr. Jer jaryqtyqty daǵdyly tirliginen aıyryp, basqa bir tirlikke beıimdeý úshin qanshama jyldar kerek. Álbette, birinshi qys qajetine shópti burynǵy eski jerden shaýyp alýǵa bolady, bárinen buryn jurtty nalytyp, qytyǵyna tıgen de osy bir «bolady» degen qysqa da senimsiz sóz edi: bir qysqa bolady eken, al odan ári ne bolmaq? Iá, ne bolmaq? Odan da birden kóne ketken jaqsy emes pe? Eger eń bir aýyr jyldary ishim-jemińniń bári so janýardyń moınynda bolsa, jurt oǵan baýyr basyp ketken bolsa jáne qansha degenmen de, bir qysqa osynaý «bolady» alaqanynda tursa, qalaı ǵana birden kóziń qıyp, kóne ketesiń buǵan. Ruqsatyna ruqsat berip otyr-aý, biraq ekinshi jaǵynan alyp qaraǵanda, onda kisi op-ońaı arandap qalatyn qansha oı-shuńqyr bar deseńizshi: shóp shabý úshin de ýaqytty qaıdan tabý kerek, óıtkeni bul ara, kez kelgen kisiniń tap osyndaı qam-qareketi bar jáne ony birden túsinetin kolhoz emes qoı; sosyn shópti shaýyp bolǵasyn, Angara tasyp, jaıylyp ketpeı turǵanda, so pishendi ózennen qalaı ótkizip alasyń, sosyn ony órge qalaı shyǵarasyń? Al biraq bir tásilin taýyp, ony shaýyp, ózennen ótkizip, órge kóterip, tasyp alsań — ony qaı jerińe qoıasyń? Taǵy da sıyrdyń ózin qalaı ustaısyń? Osyndaı mashaqattyń kóp ekendigi sonsha, erkińnen tys eńseń túsip ketedi: budan da qarań qalsynshy, sol qarań qalǵyrlar!

Joq, osy bir aqyrǵy jyl, ózgeris jyly sumdyq qorqynyshty bolyp kórindi. Jáne onyń aıryqsha qorqynyshty, ádiletsiz bolyp kórinetin bir sebebi, ol burynǵysha, óziniń kádýilgi, jyldamdyǵymen, kúndi kún qýalap, so bolatyn iske qaraı jyljyp kele jatty jáne osynaý «bolatyn isti» eshteńemen de keıinge qaldyrýǵa áste bolmaıtyn edi. Keıinirek sol is júzege asqan kezde, bular jańa ómirge enip, árkim ez tirligin anyqtap, kim bolatynyn: sharýa bola ma, biraq qazirgi sharýa emes, burynǵy sharýa bola ma nemese tekti dvorán bola ma, sony bir tyndyryp alǵannan keıin, osynaý jana ómirdiń qamytyn kıip, tarta jónelgende, bálkim, ómir jeńildeı túser, al ázirshe, aldaǵy tirliktiń bári jurtty shoshytyp, bári de bir baıansyz da jat, álgi bireý oınaqtap kóterile salsa, ekinshi bireý kóterile almaıtyn, árkimge — kez kelgen kisige yńǵaıly bola bermeıtin, basqysh sıaqty jarlaýyt birdeńe bolyp elesteıdi. Jastardyń jóni basqa, olar bir aıaǵymen sekirip-aq joǵaryǵa lezde kóterile salady — sol sebepti de olar Matóramen op-ońaı qoshtasty ǵoı. Klavka Strıgýnova sol oıyn ashyq aıtyp ta salǵan.

— Muny baıaǵyda-aq sýǵa batyrý kerek edi. Tiriniń ıisi shyqpaıdy... bular adam emes, qandalalar men taraqandar jáne tapqan jerin qarashy — kólbaqa sıaqty... shalqyǵan sýdyń ortasynda turady,— dep.

Jáne ata-babalarynan qalǵan úıin órtep, sol úshin tólenetin, qalǵan aqshany alatyn sátti kúte-kúte eki kózi tórt boldy. Ol ózine salsa, úıin baıaǵyda-aq órtep, artyna moınyn burmastan-aq, yzym-qaıym ketip qalar edi, biraq Klavkanyń qora-jaıynyń o jaǵynan da, bu jaǵynan da janastyryla yǵy-jyǵy salynǵan, óziniki tárizdes úıler bar-tuǵyn, ol úılerdiń mal-jany áli de ketpeı, burynǵysha turyp jatqan, al órt solarǵa baryp tıýi ǵajap emes. Sol sebepti de Klavka jipsiz baılanyp qalyp, Matóra men materalyqtardy qarǵap-silep, dúnıedegi bar pále men jalany solardyń basyna úıip-tógedi.

— Ot qoıamyn,— dep ses kórsetetin ol sovhozdan kelgen saıyn.— Meniń endi shydar jaıym joq. Ketkileriń kelmese, órtengileriń kelse — órtene berińder. Al óz basym sender úshin jábir-japa shege almaımyn.

Osyndaı istiń,— qora-jaıy úshin tıisti aqshanyń ekinshi jartysyn tezirek alýdyń — qam-qaraketimen Katerına kempirdiń balasy Petrýha da aınalysyp júrgen. Biraq Petrýhany basqa bir pále jibermeı qoıǵan. Osydan eki jyl buryn qaıdaǵy bir belgisiz adamdar Matórany aralap, onyń kúlli úıleriniń ishi-syrtyn baıyptap kórip, qabyrǵalaryn tyqyldata soǵyp tyńdap bitkesin: Petrýha úıiniń mańdaıshasyna: «Aǵash sáýlet óneriniń eskertkishi. Ǵylym Akademıasynyń menshigi»— degen qańyltyr taqtany qaǵyp ketken edi. Olar Petrýhaǵa onyń úıin mýzeıge alyp ketetinin aıtqan, sol-aq eken, ol áýelgi kezde tym maqtanyp ketti: Basqanyń úıin emes, Petrýhanyń úıin bólip alyp, aıryqsha atap ótti, endi bul úıdiń qandaı úı ekenin, onyń tereze, qaqpaqtary oıý-órneginiń názik te minsiz jasalǵanyn, dýaldaryndaǵy bederli naqystarynyń ásemdigin, onyń polatylary qandaı jáne onyń nendeı bórenelerden qalanǵanyn qyzyqtap kórý úshin jurt endi aqsha tóleıtin bolady. Al ondaı qańyltyr taqtaıshalar dıirmen men mangazeıa qabyrǵasynda qaǵýly tursa da, olar qansha aıtqanmen dıirmen men mangazeıa ǵoı, al mynaý kádimgi turǵyn úı — endeshe bulardy salystyrýǵa bola ma eken. Bul tek ýaqytsha qoıylǵan taqtaısha, mýzeıde basqasy, «Matóranyń sharýasy Petrýha Zotovtyń úıi...»—eń durysy: «Matóranyń sharýasy Nıkıta Alekseevıch Zotovtyń úıi»— degeni qoıylady. Jurttyń bári ony oqyp, Petrýhaǵa — Nıkıta Alekseevıch Zotovqa qyzyǵa da, qyzǵana da qaraıtyn bolady. Týǵan kezde oǵan rasynda da Nıkıta dep at qoıyp, qaǵazǵa da jazǵan, al kúndelikti ómirde qara dúrsindigi, saldyr-salaqtyǵy men dáıeksizdigi úshin onyń esimin Petrýha dep ózgertken-di. Endi qazir onyń Nıkıta ekeni tiri jannyń esinde qalmapty, týǵan sheshesiniń ózi ony Petrýha dep ataıtyn, ol tek, óziniń qıalynda ǵana muny el bolyp, ataq-dańqy jer jarǵan aıryqsha kisi retinde nagradtap, atyn kókke kóterip, madaqtap jatqan kezderde ǵana, eshkimge bildirmeı, qupıa túrde qaǵazdy alyp, shyn atyn jazyp qoıatyn, al kúnbe-kúngi ómir-tirliginde sol úırenshikti Petrýhasyn mise tutyp júre beretin. Al biraq taqtaıshada, tasqa basqan jazýda, jalpy tártip boıynsha, aty-jóni tolyq bolýǵa tıis.

Sonymen arada talaı-talaı aılar da ótti, biraq Petrýhanyń úıin unatyp, yqylas-ynta bildirip ketken kisilerden habar-oshar bolmady, sol sebepti de endi Petrýha mazasyzdana bastady. Úı aqysy tóleminiń jartysy, avans baıaǵyda ishilip-jelinip bitken-tuǵyn, al, endi onyń qalǵan jartysyn alý úshin Petrýhanyń úı-jaıy turǵan jerinde bolmaýy kerek-ti. Sońǵy jyl boıy Petrýha «Ǵylym akademıasy óz menshigin alyp ketýi kerek dep olarǵa qaıta-qaıta hat jazyp, qatal talap qoıyp jatty. Oǵan jaýap qaıtarar jan bolmady. Ol endi mýzeıi qurǵyrǵa nalıtyn da boldy — taqtaıshaǵa atyn áıgilep, máńgi-baqı etip jazbaı-aq qoısynshy — tek aqshasyn alsa eken. Petrýha kolhozdan keıin eshbir jerge turaqtaı almady, esh jerde jumys ta istemedi, áıteýir kezdesken ony-munyny istep, tıyn-teben tapqan bolady, sóıtip sheshesi ekeýi ashty-toqty selbesip kún kórip jatty, al tap osy kezde qaıdaǵy bir vedomostaǵy munyń famılıasy tusynda tabany kúrekteı myń som aqsha, mol dáýlet jazýly turǵan edi. Endigi is onsha qıyn emes — úıdi qurtsa bolǵany. Álgi bir «Ǵylym akademıasy» bolmasa, ony bul qas qaǵymda joıyp jiberer edi: Petrýhanyń qora-jaıy elden erek oqshaý turatyn, endeshe kórshi-qolańǵa alańdamasa da bolady. Biraq «Ǵylym akademıasynyń menshigi» muny kejegesinen keıin tartqyza beredi. Tasqa basylǵan áriptermen jazýly turǵan munyń, Petrýhanyń jeke menshigi emes — taǵy bir bálege urynyp qalmasa bolǵany. Gáp mynadaı: úı Petrýhaniki, al menshik Petrýhaniki emes — sonda onyń naǵyz qojasy kim ekenin aıyryp-ajyratyp kórshi káne. Buǵan da bermeıdi, ózderi de almaıdy.

— Olar meıli tosa bersin,— dep aıbat shegedi Petrýha Angaradan joǵary alysta jatqan bir jaqty ıegimen megzep.— Aǵash temir emes, ol qarap turyp, ózdiginen laý etip janýy múmkin. Kimniń menshigi ekenin sosyn suraı jatar. Meıli, tosa bersin.

Klavka men Petrýha ekeýi, sosyn taǵy birdi-ekili jastar — olardyń keıbireýi ketip, endi bireýleri áli ketpegen — osynaý ózgeristerge máz bola qýanysyp, onysyn jasyrmaı da júrdi, al qalǵandary alda ne kútip turǵanyn bilmeı, sol ózgeristen shoshynyp, qorqady da. Bul aranyń bári tanys, óz úıiń — óleń tósegiń, basqan iziń — jol-soqpaq, bul arada óz adamdaryńnyń arasynda júrgende tipti ajalyńdy da kádimgideı ap-anyq kóresiń — qalaı joqtaý aıtyp, jylap-syqtap, qaıda aparyp, kimniń qasyna qoıatynyn da bilesiń, al o jaqta — bul dúnıede de, ana dúnıede de ne bolyp, ne qoıatyny beımálim. Pavel sovhozdan az ýaqytqa kelgen kezde, Dará odan kúlli jaı-japsardy túrtkilep kóp suraǵan; sonda balasy jańa tirlik sheshesiniń eski uǵymyna saı kelmeı me dep, onyń qorqynyshynan birtúrli seskenetin tárizdenip, kináli kisideı-aq, mandytyp jaýap qaıtara almaǵan.

— Jurttyń bárine bir-aq monsha deısiń be?— deıdi ol tańyrqap, onyń qandaı monsha ekenin kóz aldyna elestetpek bolyp.— Kórmegenimiz kóp qoı! Qalyń jurtqa bir-aq monsha deıdi?.. Óz monshasyn turǵyzýǵa bolmaı ma sonda?

— Ony qaıda turǵyzasyń?

— Qudaı saqtasyn! Ondaı masqaraǵa barǵansha kir-qojalaq bolyp júrgenniń ózi artyq.

Buǵan qosa taǵy bir janalyq jetti: úı astynda sý bar eken. Eger bıyl sý bolsa, kelesi jyly da bolmaq — qaıta bıyl jaz qurǵaq bolyp tur ǵoı. Endeshe edendi kóterýge múmkin bolsa, ony kótermek kerek, sosyn jınalǵan sýǵa aǵash naýa ornatqan jón. Bir jarym sotyq baqshaǵa sonyń sýy da jetedi. Toqymdaı jerdi taýyqtardyń ózi-aq qoparyp, jınap tastamaı ma, táıiri.

Matórany talaı ret ańsaısyń ǵoı áli, ańsaısyń...

6

Shubatylyp tún kelip, Matóra uıqyǵa bas qoıǵan kezde, dıirmen ózek keneresi astynan, mysyqtan sál ǵana qalqyńqy, ezge eshbir aıýanatqa uqsamaıtyn, kishkene ǵana bir ań—aral qojasy júgirip shyqty. Úı bas saıyn ıesi bolsa, araldyń da ıesi bolýǵa tıis. Ony biraq munda eshkim de kórmegen, eshkim de kezdestirmegen, al, ol osynaý sý túbinen kóterilip shyǵyp, sýmen qorshalyp qalǵan oqshaý jerdiń o sheti men bu shetinde, alys-jaqynynda ne bolyp jatqanyn, onyń mal-janyn túgel biletin. Ol bıleýshi Qoja bolǵandyqtan da, bárin de kórip, bárin de bilip, eshteńege kedergi-kesirin tıgizbeı júrýi kerek-ti. Endi tek eshkimdi kezdestirmeı, óziniń bar-joǵyn eshkimge de bildirmegen kúnde ǵana Qoja bolyp qala berýge haqysy bar-tuǵyn.

Dıirmen ózek jaǵasyndaǵy kóne mekeni — tereń inimen álgi bir ázirde syrtqa syǵalap bir qarap, ol keshqurym juldyzdardyń jamyrap shyǵa kelip, sosyn kóp uzamaı sónip qalǵanyn baıqaǵan. Bálkim, olar qazir de bir jaqta andyzdap turǵan shyǵar, óıtkeni joǵarydan bir surǵylt kilegeı jaryq tógilip túr, endeshe onyń shyǵatyn kózi bolǵany da, biraq onyń jiti janarynyń ózi olardy aıyra alatyn emes. Munyń ústine ol aspanǵa qaraýdy unatpaıtyn, óıtkeni ol buny túsiniksiz bir beımaza halge keltirip, túpsiz tuńǵıyǵymen záre-qutyn qashyratyn. Meıli, oǵan eki aıaqty, jumyr basty pendeler ǵana qarap, kóńiline jubanysh taba beret: biraq baıǵustardyń arman-qıal dep júrgenderi estelik qana, tipti eń bir aıaýly da alys, tátti oı-sanasyndaǵy ásem armany, tek qurǵaq estelik qana. Eshkimniń de armandaýǵa haqy joq.

Tún barqyttaı jumsaq ta jyly-tuǵyn, bálkim, basqa bir jerlerde tastaı qarańǵy da shyǵar, biraq munda, aıdyndy ózen ústinen tóngen aıaly aspan astyndaǵy aralda aınala tegis kórinip, ashyq-jarqyn jatyr. Tóńirek jym-jyrt, biraq osynaý múlgigen, aǵyndy ózen tárizdi, sergek tynyshtyqtan joǵarǵy jáne jaqyn múıisterdegi sý syldyry da, ný aǵash arasyndaǵy jel shýy tárizdes sonaý alys, bóten jaqtaǵy, sol jaǵalaýdaǵy sarqyramanyń talyp estiletin kómeski shýylynda, keshigip oınaǵan balyqtyń sholp etken erke dybysy da — bár-bári ap-anyq estilip túr. Bul saq qulaqqa á degennen-aq lyp etip jetip keletin áýezdi dybystar, Angaranyń dybystary edi, tek osyny esitip, tanyǵannan keıin ǵana araldyń óz dybysyn: tepseńdegi kári samyrsynnyń býyn-býyny syrqyrap, qınala syqyrlaǵanyn, sol arada jaıylyp júrgen sıyrlardyń balaýsa shúıgindi kúrt-kúrt úze shaınap, shaban qozǵalǵan tysyryn, al derevnádan — udaıy dalada júrip-turatyn janýarlardyń — taýyqtardyń, ıtter men maldyń tynymsyz qımyl-áreketiniń dybysyn estýge bolady. Biraq osy dybystardyń ózi Qojaıynǵa qatty da dóreki bolyp estiledi, ol jer qoıny men jer betine jaqyn-jýyqta bolyp jatqan jaıttarǵa: jem izdeýge shyqqan tyshqannyń sybdyryna, uıasynda jumyrtqa basyp otyrǵan shymshyqtyń buqpantaı qozǵalysyna, aǵash butaǵynyń túngi qusqa jaısyz bolyp kóringen, tosynnan-tosyn terbelip, sytyrlap baryp basylǵan álsiz lebine, boılap ósip kele jatqan shóptiń dem-tynysyna jany raqat taýyp, ózgeshe bir elgezektikpen qulaq túredi.

İninen atyp shyǵyp, tyń tyńdap, tóńirekte ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn daǵdyly ádetimen kókeıine quıyp alǵannan keıin, Qojaıyn sol burynǵy sabyrly qalpynan aınymaı, úırenshikti qam-qareketine kirisip araldy aralap ketti. Ol udaıy bir jolmen júrmeıtin, búgin, máselenkı, sol jaǵalaýmen júrse, erteń oń jaǵalaýmen júretin, araldyń ortan beline deıin baryp, qaraǵaı toǵaıy mańyndaǵy bir jerden keıin buryla da salar edi, kóńili qalasa, búlkildep araldyń shetine deıin de bara-tuǵyn, tipti Podmogaǵa ótip ketip, onyń ómir-tirshiligin tekserip, uzaq ýaqyt aıaldap ta qalatyn, biraq ol eshqashan da derevnáǵa soqpaı ketpeıtin. Ár alýan ózgerister kóbine-kóp sonda bolyp jatatyn. Ol, endi kóp uzamaı dúnıeniń báriniń birjolata ózgerip, óziniń Qojaıyn bolýdan qalatynyn, tipti jalpy maqulyq bolýdan qalatynyn kúnilgeri sezse de, soǵan mólteńdep moıynsuna berdi. Bolar is—bolmaı qoımaıdy. Onyń moıynsunyp kóne ketken sebebi — ózinen keıin bul arada eshbir qojaıyn bolmaıdy, qojalyq etetin jer de qalmaıdy. Eń sońǵy Qojaıyn ózi. Biraq myna aral aman turǵanda bul aranyń ózinen bóten qojasy joq.

Ol zaýlaǵan kúıi dóń basyna, baǵana kúndiz Dará kempir otyratyn jerdiń qasynan kelip shyqty da, basyn kóterip, aınalaǵa kóz tastady. Matóra mamyrajaı múlgip jatyr: árirekte qalyń orman qaraýytady, tebindep ósken balaýsa kúmis sýdaı kólkildeıdi, úlken qońyr daqtaı bolyp, derevná qarańdaıdy, odan úırenshikti taq-tuq, tars-turs etken dybys ta shyqpaıdy: biraq ol sondaı taq-tuqqa, tars-tursqa ishteı ázirlenip jatqan tárizdi. Kúndizgi jylý seıilip-sýyp, jerden bir ashqyltym salqyn syz ıisi burqyraı kóterilip keledi. Belgisiz bir jaqtan, lyqsyp kelip, qumǵa sińgen tolqyn sekildi, jel aryndap, jelpip ótti de, zý etip, basyla qaldy. Biraq kári samyrsyn mazasyzdanyp, uzaq syqyrlady, uıqysynan shoshyp oıanǵandaı-aq, bir sıyr móńireı túsip, dybysyn kilt úzdi. Alys jaǵadaǵy qalyń jynys arasyndaǵy qaraqat butasy eńsesin basqan ózge bir buta buǵaýynan bosap, terbelip baryp, boıyn túzeı berdi. Sý báseń shylp etti — álde ol kesh boıy júze-júze jarylyp ketken otaý-kóbik pe, álde jan tásilim eterde quıryǵyn bir bulǵap qalǵan balyq pa, kim bilgen: áıteýir maısa shóp bastaryn jybyrlatyp, aýqymy tar bir jolaq tolqyn oınap óte shyqty, tepseńdigi samyrsynmen qatar turǵan qaıyń butaǵynda byltyrdan ilinip qalǵan en aqyrǵy qý japyraq endi ǵana úzilip tústi.

Qojaıyn derevnáǵa qaraı bet túzedi.

Ol ony aınalyp shyǵýdy jalańash múıistegi Bogodýl turatyn baraqtan bastady. Barja tárizdi uzyn da jataǵan baraq azyp-tozyp, shirı bastaǵan, Bogodýldyń osynda turatynynan oǵan eshbir qaıran bolmaǵan. Tez salynǵan úı de tez eskiredi ǵoı. Matórada salynǵanyna eki júz jyl, tipti odan da kóp ýaqyt ótse de, túr-túsin de bermegen, rýhyn da joımaǵan úıler bar-tuǵyn, al mynaý jurt kádesine jarty ǵasyrdaı ǵana jarady. Munyń bulaı bolatyn sebebi, onyń turaqty bir ıesi bolmady, onda turǵan kisilerdiń bári, tek buǵan sýyq pen jaýynda ǵana baspanalap kelip, tyǵylatyn-daǵy, sosyn bir táýirleý úı taýyp, tezirek ketip qalýǵa tyrysatyn. Bogodýldyń budan basqa barar jer, basar taýy bolmasa da, ol qaıdan qoja bolyp jarytsyn.

Bogodýl baraqtyń derevná jaq shetindegi bólmede jatatyn. Bólme qabyrǵasy men terezesinen onyń qos daýysty qudiretti qoryly — dem alǵany men shyǵarǵany — anyq estiletin, onyń osynaý qorylyn tyńdaı turyp, Qojaıyn tek qazir ǵana emes, onyń osynda, Matórada ajalǵa jan tapsyratynyn, Qojaıynnyń ózi sıaqty, onyń da osy jazda óletinin talaı ret sezgen.

Bir kezderi ózek osy aramen túp-túzý bolyp móldirep aǵyp jatatyn, biraq birte-birte, júre-kele onyń aral múıisinen aǵysyn búıirge qaraı ózgertýine baılanysty, bul kómeıdi tas basyp qaldy da, qatty aǵyndy taza sý solǵa qaraı burylyp ketip, múıis syrtynda túbi uıyqtanyp, baldyrlary yrǵalyp turǵan, shalaýly qarasý borsyp jatty. Tómenirek barǵasyn ótkelek ózek erkin shalqyp, kósilip ketedi de, onyń arnasyn qýalaı qıyrshyq qum-tastar qaıtadan paıda bolyp, jarlaýyt qabaq túksıip shyǵa keledi, derevná, mine, osy jar basyna salynǵan edi. Jar basyna jete almaı, sharshap qalyp qoıǵan tárizdi, birinshi bolyp Petrýha Zotovtyń úıi turatyn. Petrýhanyń endi kóp uzamaı úıin joıyp jiberetinin Qojaıyn jaqsy biletin. Bul úıden, tek Qojaıynnyń bir ózi ǵana sezip túısinetin, aıy ótip, kúni bitken aqtyq taǵdyrdyń áreń-áreń bilinetin ózgeshe bir azyp-tozǵan ashqyltym ıisi keletin, budan onyń qatelesýi qıyn edi. Tún balasynda búkil derevnányń basynan aıaǵyna deıin, tap osy tárizdi bir ıis syzdyqtap shyǵyp jatatyn, al biraq Petrýha úıiniń qasynan bul ıis anyǵyraq seziletin. Jazmyshtyń isine qara jer de, onyń ústindegi jurttyń ún-túnsiz meken-jaıy da ózderinshe kún ilgeri ázirlene bastaıdy.

Qojaıyn kóshe jaq betten osynaý úıdiń kóne de berik aǵashyna arqasyn súıep otyra ketti. Bórene-bóreneni qýalap tómen qaraı tysyr-tysyr etip, belgisiz bir toq-qýat aǵyp jatyr. «Tyrs-tyrs, tyrs-tyrs, tynystaıdy aǵash úı,— tyrs... tyrs...». Ol otyra qalyp, tyń tyńdady, biraz tyńdaǵasyn, kóńili baıyz taýyp, jyly aǵashqa jabysa tústi. Sońǵy ret adaldyǵyn kórsetý úshin áıteýir bireý muryndyq bolýy kerek, ıá, áıteýir bireýden is bastalýǵa tıis. Bul dúnıede tirshilik etetinderdiń báriniń bir ǵana máni — qyzmettik máni ǵana bar. Al barsha qyzmettiń de biter kezi bolady.

Ol ornynan turyp, jolǵa qaraı birneshe qadam basyp bardy da, oıýly-bederli mańdaısha astyndaǵy alasa terezelerge moınyn buryp bir qarady. Onyń alasa bolatyn sebebi, úıdiń pás tartyp ketkeninen de emes, sońǵy ǵasyr ishinde onyń astyndaǵy jerdiń kóterile túskeninde edi. Osynaý úı ishinde shym-shytyryq bir tús kórip, jany jaı tappaı shoshynyp Petrýha uıyqtaıdy, jaısań jaz ortasynda kári súıegin jylytyp, orys peshi ústinde onyń sheshesi — Katerına uıyqtap jatyr. Katerına, Katerına... Jaqsy adamnan nege jaman bala týatynyn kim biledi, kim aıtady? Kóńildiń bir medeýi — áıteýir, jasaryńdy jasap, jar shetinde turǵanyń.

Derevná úıleri ret-retimen tizilip turǵan jerge kelgende, Qojaıyn júgirisin baıaýlatyp, jıi-jıi toqtap, tóńiregine qulaq tigip, ıis-qońysty da múlt jibermeı kele jatty.. Ol eshteńeden de qoryqpaıdy: ıt te, mysyq ta onyń júrgenin sezbeıdi, ol keshe túnnen beri osynda bolatyn ózgeristerdiń birde-birin baıqaýsyz ótkizgisi kelmedi. Ol keshe derevnáǵa tek tań aldynda ǵana kelip kirgen, óıtkeni zırat basynda jasalǵan sumdyqtan qatty shoshyp, qaljyrap qalǵan qart kisiler, endi buǵan bir zaýal bolatyn shyǵar degen úmitpen, sony úreılene kútip, tań sárige deıin uıyqtamaı, yńqyldap-kúrsildeı, kóp azapqa túsken. Búgin tegi, derevnányń jany jaı taýyp, uıyqtap qalǵan tárizdi.

Derevná qalyń uıqyda: keshegideı ıtter de úrmeıdi, esik-terezeler de syqyrlamaıdy. Úı ishterinen eleńdep shoshynǵan dybystar da estilmeıdi. Kúńgirt keshe jaıbaraqat qulazyp jatyr. Óz tirligin boıyna jasyryp, aqshyl terezeleri bozaryp, tym-tyrys tymyraıyp úıler tur, biraq solardyń bireýine Qojaıyn jaqyndap barsa bolǵany, árbir úı óz daýsymen: bárin de bilemin, bárin de sezemin, bárine de ázirmin,— degendi bildirgisi kelgendeı, kóndimbaı keıippen uzaq kúrsinedi. Olardyń ishinde áli de jasyna jetpegen, irgesi jerge batyp, syrty qaraıa qoımaǵan, osydan jıyrma, otyz jyl ǵana buryn turǵyzylǵan úıler de bar, óz taǵdyrynan habardar osynaý úıler jazdyń qysqa túninde sol taǵdyryna taǵy bir adym jaqyndap, jalpy tizbekte montansyp tur. Qoshtasar sátte qanasynda qansha jylý men jaryq baryn álemge pash etip, olar osy kónbis qalpynda ún-túnsiz eń sońǵy aqtyq kúnine deıin barady, óıtkeni alaýlaǵan ot onyń táninen zorlap alynatyn, ilgeriden boıyna sińirip saqtaǵan kúnniń jylýy ǵoı.

Tún túnere tústi; biraq sol burynǵy qalpynda kóleńkesiz kúńgirt. İrgedegi sýdan tolqyndanyp, dymqyl syz keledi, al ol sál basyla bergende qańyrap qalǵan úılerdiń qurǵaq shirik ıisi qolqany qabady. Qora-jaılarǵa jaqyndap kelgende Qojaıyn, bulardyń kúni boıy jınaǵan jylýynyń tarap, sýyp bara jatqanyn sezdi, biraq so jylý búgin álsizdeý de az kórindi: tegi, erteń kún bultty bolatyn tárizdi.

Matóra qystaǵy qalyń uıqyda. Mundaǵy keıýana kempirler mazasyz sholaq túster kóredi, sol tústeri pálen ret qaıtalanyp jatsa da, olar sony bilmeı-sezbeı jatyr. Tek múlgigen túnde ǵana tirliktiń turlaýly jaǵalaýynan alystap, tiriler ólilermen dıdarlasyp júredi — kádimgi tiri kúnindegideı sóılep, óliler de keledi, olar ana jaqtaǵy bular biletin kisilerge aıta barý úshin, joqty-bardy suraıdy. Kóńil kózi uıqyda, emin-erkin essiz jatqan tiriler talaı nárseniń basyn shatady, biraq oıanǵannan keıin sonyń kóbin umytyp qalady da, tústiń esinde qalǵan jurnaǵyn oıyna ne kelse sonymen kezdeısoq jorı salady.

Alys shalǵaıdaǵy jasyn jarqylyndaı bolyp, tap qazir osy bir túster terezeden aqshyl sáýle shashyp, jalt-jult edi, mine, osynaý sáýlege qarap, qaı úıde kisi bar ekenin, qaı úıdiń qańyrap bos turǵanyn bilýge bolar edi. Bul túnde tús kórmegen jan bolmady. kempirler aqyrǵy kúnder jaıyn aıtyp, aýyr kúrsinip, shaǵynyp jatyr.

Derevnány, basynan aıaǵyna deıin júgirip kórip shyqqannan keıin, Qojaıyn kósheden solǵa, ózenniń jalańash, jarlaýyt qabaǵyna qaraı buryldy. Ol aradan bári de kórinedi, ken kósilgen shalqardan kúńgirt qıyr bulańdaıdy, tómengi sarqyrama sýy áınek sıaqty jyltyldap, áınek sıaqty syńǵyrlap jatyr. Kúıli ishekteı sozyla sarnap Angara aǵady; aral ortasyna kelgende ózen saryny eki ishekke bólinip, qaıta baryp qosylǵansha, arna ústinde ándetip turyp alady eken. Qojaıyn asaý ózenniń qanasynan shyǵatyn osy bir áýezdi kúıdi tyńdaýǵa áýes, bul kúı kúndiz bóten bir ý-shý dybystan báseńsıdi de, túnemelikte tap-taza, ap-anyq estiledi. Bul ony máńgilik muǵrajyna, jazmyshtyń buljymas tártibi jaılaǵan jaqqa alyp ketetin, biraq osy bir áýenniń uzamaı úziletinin, bul aradaǵy tuńǵıyq qara sý ústinen tek tentek jel ǵana ańyrap turatynyn Qojaıyn kámil biletin. Osyny esine alǵasyn, Qojaıyn araldyń tórgi túkpirine qaraı buryldy.

Tún endi toqtap, Angarany kese kóldeneń, óziniń batyp-joǵalar jaǵyna qaraı aǵyndamaı, keneresine shúpildeı tolyp, Matóra ústinde kózsiz, jaıymen, abaılap úıirilip júrgen tárizdi. Onyń birde o jaǵynan, birde bu jaǵynan erke jel kelip qytyqtan kórip edi, biraq shıyrlap óter jol tappaǵasyn, tabanda qalǵyp-múlgip, jer baýyrlap kelip, qalyń shóp arasyna jantaıa ketti. Ylǵal shóptiń ıisi burqyrap tur eken, soǵan qarap Qojaıyn erteń tús mezgilinde qysqa nóser tópep óte shyǵatynyn sezdi.

Aral óziniń úırenshikti merzimdi tirligin jalǵap jatty: egin men shóp jaıqalyp óse tústi, jer qoınyndaǵy tamyrlar jelisi jaıylyp, aǵashtardyń japyraǵyna japyraq qosyldy; kúlte-búri tógilgen moıyl men dymqyl shóp ıisi ańqyp tur; on jaǵalaýdaǵy butalar sýǵa qaraı eńkeıip, kúbirlep sóılep jatqandaı; tún maqulyqtary men qustary jem izdep júr.

Aral áli de uzaq ómir keshetin sekildi.

7

Shet-shegi kórinbeıtin bir uzaq-uzaq, jaıly-jaqsy kúnder keldi, degenmen Egor ataı belgilegen, kósher kúnniń tez jetkeni sondaı, bular artyna bir aınalyp qarap ta úlgirmeı jatyp, sońǵy eki aptanyń qalaı ótkenin bilmeı qaldy. Buǵan qosa Nastasá Troısadan keıin ýaqytty taǵy úsh kúnge sozdy — aqyrynda ol kúnder de zýlap óte shyqty...

Olar sársenbige júrmek boldy. Tegi, qaı kúni júrseń de, eshqandaı aıyrmasy joq sıaqty, biraq nege ekenin qaıdam, áıteýir belgisiz bir meırimdi taǵdyr aıdap, bir kezde osy araǵa qaıta oralý úshin, aptanyń ortasynda, sársenbiniń sátinde júrgen jón tárizdi kórinedi de turady. Nastasá beısenbini unatatyn, ol bir sátti kúndeı kórinetin, biraq beısenbi aptanyń aıaǵyna jaqyn, demek, basqa jaǵalaýǵa, basqa ómirge jaqyn, odan bu jaqqa qaıta jetý qıynyraq.

Nastasá kórer tańdy kózimen atyrdy, túnimen shamdy jaǵyp qoıdy — Matórada elektrdi qaıda, kóktemde óshirip tastaǵan, jaryq beretin mashınany bir jaqqa alyp ketken, sodan keıin qystaq turǵyndary kerosınge kóshken-di. Eń sońǵy túnde qalaı ǵana uıyqtaısyń, oǵan degen tynym-tynyshtyqty qaıdan ǵana tabarsyń? Kóz shyrymyn alam dep, ómir jaıyn, tirlik jaıyn oılamaı, qalaı ǵana turarsyń? Ol oqtyn-oqtyn álde bir sharýasyn, sosyn ekinshi sharýasyn umytyp ketkeni esine túsip, dereý sony izdeýge kirisip ketedi de, taba almaıdy, kúńkildep júrip, burysh-buryshty qaraıdy kelip, senek pen qoımany tintip, shyraq jaǵyp, ambarǵa barady, daıyn turǵan býynshaq-túıinshekterdi sheship-baılap, álekke túsedi, aqyrynda izdegenin taýyp alady, biraq tabanda taǵy birdeńesin izdeı bastaıdy. Tipti eshteńeni joǵaltpaǵannyń ózinde asa kerekti zattyń biri qalyp qoıa ma dep, tynym tappaı túrtinedi de júredi. Úı qańyrap, sambyrlap bos tur, Nastasá tap bir qańyltyrdy basqandaı-aq, aıaǵynyń tyqyry qabyrǵalarǵa tıip jańǵyrady, onyń árbir qadamynan qaqpaǵy jabylmaǵan terezeń zyńyldap ketedi. Tereze qaqpaqtaryn jappaıtyn sebebi — uıyqtap qalǵysy kelmeıdi, tań jaryǵymen turǵysy keledi. Bul, árıne, keshikpeıin degeni. Uıyqtap qalý qaıda! Uıqy jeńetin kúnder ótkeli qashan, al osynaý túndi sóz etpese de bolady.

Osyndaı ábiger-mashaqatpen júrip, Nastasá oqta-tekte:—men osy qaıdamyn, óz úıimdemin be, álde basqa jerdemin be?—dep ańyryp turyp qalady. Kásekti sýretter alynǵan jerleri aqtańdaqtanyp qalǵan jalańash qabyrǵalar, terezeler arasyndaǵy aına ornynda úlken sheńber qalǵan. Jalańash qorshaý, jalańash eden, ashýly esikter, shymyldyǵy jınalǵan pesh ústi; bos kıim ilgishter men bosap qalǵan buryshtar — aınalanyń bári bos, jalańash, qańyrap tur. Kirmeliktiń tap ortasynda taýdaı bolyp, qursaýly sandyq pen úı ishiniń barsha múlki salynǵan úsh teń júk úıýli tur. Tek terezeler perdesi ǵana qalypty, áýelgi kezde Nastasá olardy sypyryp alǵan, biraq úıdiń bar jylýynan birjolata aıyrylyp, jalańashtanyp qalǵanyn kórgesin, shydamaı, qaıtadan ilip qoıdy. Sosyn eski edendikti alyp, tabaldyryq qasyndaǵy ornyna tósep jatyp: «Qalaǵa baryp, ómirińdi ózgertip qaıtesiń, qaraǵym osy jatqan jerińde, úıde qala ber. Endi saǵan bizdiń — Egor ekeýmizdiń keregimiz shamaly, sol tanys tabaldyryǵyńnyń qasynda jata ber. Solaı-aq bolsyn. Iá, jata ber, bul arada saǵan eshkim tımeıdi. Pensıaǵa shyqqan sıaqtysyń»— dedi ol erkelete til qatyp. Osydan keıin ol qoly tıgen nárseniń bárimen de sóılesti. «Al sen, bizben birge júr, júresiń degesin júresiń, tyǵylyp áýre bolma. Men seni tastamaımyn, sensiz qolym qysqaryp qalady. Joq, ótinbe, tastamaımyn. Osynda ózim de qalar edim, bolmaıdy biraq». «Aý, seni múlde umytyp ketippin. Kel myna araǵa otyr, oryn bar. Kel degesin kel endi». «Ózim de seni qýana-qýana alar edim. Biraq qalaı alamyn? Árıne, ala ketsem, jaqsy bolar edi, biraq reti kelmeı tur. Qaıteıin — qal endi! Men áli kelemin — ekeýmiz kórisemiz».

Nastasá sentábrde kelip, kartop qazyp áketpekshi edi.

Egor ataı kempirine kúdiktene qarap qoıady: Troısadan beri kózine bir ret te jas almady, shamasy, endi jyla, jylama, bári bir, keıin qaıtýǵa bolmaıtynyn, áıteýir ketý kerek ekenin aqyrynda shynymen-aq túsingen tárizdi. Al soǵan deıin, ketetin kún jaqyndaı túsken saıyn aǵyl-tegil jylap, solyqtap, kózi bir qurǵamaı qoıǵan. İs arasynda ańyryp tura qalyp, Egordan kózin almaı — mundaıda shal qońyraıyp teris qaraıdy — kempirge báribir:

— Egor, múmkin, kóshpespiz a? Múmkin, osynda qalarmyz? Qasarysyp ketpeı qoıalyq...— deıtin qıylyp.

— Túh, sende de bet joq eken! Bir sózdi saǵan qashanǵy qaıtalaı beremin?! Biz bunda kimge kerekpiz?! Kimge?—deıdi shal qatýlanyp.

— Al bizdiń ondaǵy kóretin kúnimiz qalaı bolady?..— dep egilip qoıa beredi. Birer saǵattan keıin osy góı-góıin qaıta bastaıdy.

Osydan bir aptadaı buryn, bıylǵy jazda tuńǵysh ret bakenshilerdi jabdyqtaıtyn júzbeli dúken kelip ketti; Egor ataı onyń daýsyn estigesin júgirip baryp, temeki men eki shyny jumsaq qyzyl sharap alyp qaıtty. Onyń bireýin meıramda ashty. Búkil semá — ekeýi bolyp otyryp ishti. Egor ataı sońǵy kezde Matóradan aqyryndap sýyp, jalǵyzdyqqa úırengisi kelgendeı-aq, elden boıyn aýlaq sala bastady — udaıy úıden shyqpaıdy. Sharaptan keıin Nastasányń ishi-baýyry eljirep, aqylǵa kele bastady:

— Biz ekeýmiz, Egor, ana jaqta da tap osylaı egiz qozydaı bolyp tizilip júremiz-daǵy. Óıtpegende qaıtemiz... Qaıda ketpekpiz?—dedi peıildenip.

— Baıaǵyda osylaı oılaýyń kerek edi,— dedi ol qýanyp, biraq, kempiriniń qazirgi kóńil kúıine onsha senbeı, osy bir jaı-kúıiń uzaqqa jeter me eken dep shúbálana berdi.

— Balalardan aıryldyq... endi olardy qaıdan tabamyz?—dedi ol kónbis keıippen oılana sóılep.— Ekeýmizdiń osylaı... bálkim, eshteńe etpes... O jaqta da ózimiz sıaqty kisiler shyǵar. Beıtanys bolǵanynda ne tur? Tanysarmyz. Tanyspasaq — ekeýmiz barmyz ǵoı. Endi buǵan ne shara?.. Sen qamyqpa, Egor...

Buǵan moıynsunǵany qashan: tek kóp qınalmaı ketse bolǵany. Osy jáıtten keıin kempirdiń kóz jasy pyshaq keskendeı tyıyldy. Tek baǵzy bir kezderi Nastasá ál-dármennen aıyrylyp, ábigerge túskende shalyna isińki jalpaq júzin kóterip, erkinen tys búlkildep ketken tómengi ernin tistep turyp:

— Sen qamyqpa, Egor. Endi buǵan ne shara... Bálkim, eshteńe bola qoımas...— deıtin úırenshikti sózin qaıtalap.

Matóradaǵy sońǵy tún de syrǵyp óte shyǵyp, sońǵy tań da atty. Tek tań jaryǵy túser aldynda, shaly zekip keıingennen keıin ǵana, Nastasá sandyq ústine kópáıkesin tósep, qısaıyp jata ketti, biraq sál-pál myzǵyp, kóz shyrymyn almastan, tez qaıta turdy. Egor áli uıyqtap jatqan. Nastasá kóshege shyǵyp, basqyshta turdy da, shashyrap jańa shyqqan kún shuǵylasyna jylynyp, aınalasyna kóz tastap, aldynan maýjyraǵan Matórasyn, derevná men araldy kórdi, sosyn bir kúrsinip, biraz oılanyp baryp, bir qushaq otyndy alyp, orys peshine ot jaqty. Egor munyń tysyryn esitip, kúńkildeı til qatty:

— Sen ne, kempirim, esińnen múlde adasqanbysyń?

— Joq, Egor, eń sońǵy ret ot jaǵý kerek,— dedi ol asyǵys.— Artymyzda jylý qalsyn. Biz qybyrlap-jybyrlap júrgenshe janyp ta bitedi. Gýlep bermeı me qazir? Solaıyna solaı ǵoı. Artymyzǵa sýyq pesh qaldyratyndaı saǵan ne bolǵan sonsha, Egor?!

Sóıtip ot jaǵyp, sońǵy asty jylytty da, kúl-kómirdi pesh qýysyna sypyra saldy.

Kún tamyljyp kóterilip keledi; qarıalar Matóradan jaımashýaq jaqsy kúnde attanbaq. Zeńgir aspan kúmbeziniń qabaǵy ashyq, qylaý joq; ystyq kún jadyrap tur. İstiń jóni osylaı dep joǵarydan samal esti, sý tolqynyn týdyrmaı jatyp, maýjyraǵan tynyshtyqqa múlgip tyna qaldy. Ózen beti jybyrlap baryp jazyldy. Tańerteńnen jadyrap, jaınap shyqqan kúnnen aınala tegis qulpyryp, áýendetip shyǵa keldi, záredeı tirlik ıeleriniń bári jaltaryp, jasyrynbaı, dúr silkinip boı túzedi. Matóra jeri — onyń orman-toǵaılary, egindik-shabyndyqtary, jaǵalaý-jıekteri jamyraı órken jaıyp, rızyq-bereke, mol baılyqqa bógip qaldy, araldyń jasyl jelegi jelbirep, Angara kemerinen asa aǵyndap jatyr. Osyndaı balǵyn shaqta tirlik qyzyǵyn belýardan keship, tóńiregine shúkirana kóz tastap, jan-pıǵylyńdy jónge salyp, endi egin túsimi — astyq jaıyn, azdy-kópti ár alýan baqsha ónisterin, qozy-quıryq pen jemis-jıdekterdi jáne basqa da jabaıy ósetin paıdaly ónim jaıyn aqyl-oı eleginen ótkizip, bezbeńdeý kerek-aq. Áýeli shóp shabýdy, sosyn egin oraǵyn kútip, solarǵa jaıymen, aspaı-saspaı ázirlený, bappen balyq aýlap, qashan egin pisip, qyzyl qyrman bastalǵansha, jandy qınap zorlanbaı, kúnbe-kún týyndap jatqan jumysty qaǵyp tastap otyrý — endi qarap tursa, uzaq jyldar boıy tap osylaı ómir súripti jáne sol ómirdiń ne ekenin bilmepti.

Nastasá sońǵy ret samaýryn qaınatty, ekeýi otyryp shaı ishti. Biraq jedeqabyl ishkesin, shaıdan eshbir raqat-lázzat almady, jaıbaraqat otyrýǵa ýaqyt qaıda, bular asyǵýly bolatyn. Nastasá qaınaǵan sýdyń qalǵanyn tógip, ottyq kómirin silkip túsirip, jolǵa alynatyn samaýryndy shyǵar esik aldyna jaqyndatyp qoıdy. Egor bastyrma astynan dóńgeletip qol arbany shyǵardy: ekeýi sandyq tutqasynan ustap, bar kúshin salyp, áýpirimdep kórdi de, qoıa saldy — kótere almaıdy eken. Ári abyrjyp, ári ashýlanyp qalǵan Egor ataı — bul jerde jaraıdy, bireý bolmasa, bireý kómektesedi, muny ana jaqta qaıtemiz?—dep oılaıdy da, áýelde stolyn eń sońynan shyǵarǵysy kelse de, renish ústinde ony bosatýǵa ámir etti. Úı jasaýynan stoldan basqa taǵy saýyt torly jınalmaly kereýetti, eki oryndyq pen ydys shkapyn almaqshy boldy. Taýyq qora, sáki, tapshan, taǵy bir stol, orys peshi, podval, esikter ıesiz qalyp barady. Qoımalar men aýlada, úlken qaıyq pen pogrebte, mal qorada, kepede, senek pen tekshelerde talaı-talaı zattar qaldy. Solardyń bári ákeler men atalar mırasy, osy arada sát saıyn qajet, zárý zattar-tuǵyn, endi solar ana jaqta múlde kereksiz bolyp qalady eken. Shymshýyrlar-tisteýikter, tegene, pispekter, shógene-qazandar, sebetter, kózeler men qolbaqyrashtar, kúbiler men kespekter, qysqashtar, órmek aǵash... Taǵy da: aıyrlar, kúrekter, tyrmalar, aralar, baltalar (tórt baltanyń bireýin ǵana aldy), qaıraq, temir pesh, qolarba, shana... Buǵan qosa: qaqpandar, tuzaqtar, noqtalar, shańǵylar, ań jáne balyq aýlaıtyn ózge de qural-saımandar, ismerliktiń ár túrli aspaptary. Munyń bárin ataı berip qaıtemiz, júrek shirkindi jaralaı berip qaıtemiz! Jáne eshkimge sata da almaısyń, bere de almaısyń, árkimniń basynda osyndaı bir náýbet: óz múlkińdi qaıda qoıarsyń? Tastaýǵa kóziń qımaıdy, han saraıyndaı jańa úıge eski dúnıe-múlikpen kire almaısyń jáne munyń onda múlde qajeti joq. Nastasá bárin de baýryna basyp, bár-bárin de júk jatqan jerge aparyp jınaı berdi — Egordyń zyǵyrdany qaınap:

— Qaıda? Qaıda?— dep boqtap jiberedi.

— Joq, Egor, óziń aıtshy: áli búp-bútin astaý. Jap-jańa. Oǵan sý quıyp qoıýǵa bolady.

— Jatqan jerine tasta da, endi qaıtyp jolama. Sý quıam deıdi... Sý nege kerek saǵan?

Biraq munyń jasynda myltyqtyń úlken qalada ájetke jaraıtyn-jaramaıtyny shúbáli bolsa da, óz basy on altynshy kalıbrli eski týla myltyǵyn, oǵan kerekti kúlli oq-dárilermen qosa, túgeldeı aldy. Árıne, myltyqtyń aty myltyq, ol astaý emes, sol sebepti de shal odan ólmeı aırylǵysy kelmedi. Al Nastasá bolsa, urshyǵyn tastap ketýge qımady. Ony kempiriniń qolynan kórisimen, Egor ataı: «Qaıda?»—dep taǵy da aıqaı saldy, biraq Nastasá múlde kónbeı qoıdy:

— Joq, Egor... shúıkelep jip ıirmek bolsam... Urshyqsyz qalaı bolady?

— Túh, kók soqqan-aı! Endi ol shúıke júniń urshyqtyń basynda boldy ne, astynda boldy ne — bári bir. Sonda ony qaıdan almaqsyń?

— Joq, Egor...— dep qasarysyp, kempir urshyǵyn tastamady.

Ol ony birinshi qatynaǵanda stoldyń qasyna qoıyp, ústinen teńmen bastyryp tastady. Egor ataı qolarbasyn, bakenshiden alynǵan júk tasıtyn úlken qaıyq turǵan jıekke qaraı dóńgelete jóneldi. Sol qaıyqpen qarıalar Podvolochnaıa qystaǵyndaǵy aılaqqa jetýi kerek, ol araǵa keshke salym parohod keledi, sosyn olar qaıyqty so jerdegi bakenshige qaldyrady da, parohodpen ári qaraı ketedi. Darányń balasy Pavel Pınıgın, Egor ataıǵa qaıyq espes úshin motorkaǵa tirkep, aılaqqa zaýlatyp aparyp tastaıyn — dep edi, biraq ataı odan bas tartty:

— Aıtqanyń bolsyn, bizdi Angaradan ótkizip tasta, al ar jaǵyna mıtyńdap jetemiz. Biz qaıda asyǵamyz? Parohodqa jáıimenen jetemiz. Tym bolmasa, Angara jaryqtyqqa sońǵy ret armansyz bir qaraıyq.

Shal arbasyn súıretip ketkeni sol edi, Dará da keldi. Ol áldenege aıanyshpen qulaǵyn túrip, kózin tigip, qorshaý janynda azǵana turdy da, basqyshqa kóterilip, esikti abaılap ózine qaraı tartty.

— Nastasá!—dedi ol dybys berip, kempirdiń úıde bar-joǵyn bilmeı.

— Beri-beri júr, mundamyn, Dará,— dedi Nastasá.— Sen kir ishke. Biz, Egor ekeýmiz, ketemiz endi. El-jurt...

— Ázirmisińder?— dedi Dará kirip kele jatyp.

— Aha. Al Egor egil-tegil jylaıdy kelip, jylaıdy, ketkisi joq. Men oǵan: «Sen, Egor, jylama, jylama...» deımin.— Ol Darány endi ǵana tanyǵandaıyn, oǵan baıyptap bir qarady da, selk etip, úndemeı qaldy — bul zeıin-zerdesi tolyq qalpyna kelgeni edi.— Eshteńe emes, Dará,— dedi ol kináli kisideı sybyrlap.— Mine, kórdiń be... sıqymyz osy...— sosyn edendegi teń-teń júkti, jalańash qabyrǵalardy megzep kórsetti de, qaıteıin, aqyl-esimnen jańylǵym-aq kelmeıdi, biraq oǵan shara bar ma degendi ısharatpen bildirgendeı.— Sen, Dará, men jóninen jaman oılap júrme...— dedi bir túrli jalynyshty únmen.

— Sen de men jóninen...— Darányń daýsy dirildep, basyndaǵy jaýlyǵynyń bir shetimen kóz jasyn súrtip jatyp, Nastasámen qatar júrgen uzaq jyldar kinásin óz moınyna alyp, keshirim suraǵandaı edi.

— Esińde me, órimdeı baldarymyz bar edi-aý?

— Nege esimde bolmasyn, esimde!..

— Endi olardy qaıdan tabamyz? Jalǵyz qaldyq. Men Egorǵa: «Kettik, Egor, kettik, endi kúter kimimiz bar»— deımin, ol...

Kempir jym bolyp, ál-dármeni quryp, sákige sylq etip otyra ketti. Dará onyń qasyna kelip jaıǵasty. Qańyrap bos turǵan, barynan jurdaı bolǵan úıde otyryp kisi mánpaǵat tappaıdy eken, ajal sheńgeline qaldyrǵan úıde otyrýdan ótken ókinish, odan ótken kiná bolmaıdy eken. Ony endi demep-jebeı de almaısyń jáne ondaı demeý-jebeýden ne paıda, al qabyrǵalardyń sý qarańǵy soqyr bolyp qalǵanyn, tereze-terezeden tiri janǵa paıdasy joq jaryqtyń quıylyp turǵanyn kórýdiń ózi bir azap tárizdi.

Nastasá mysyǵyn esine aldy:

— Dará, meniń senen suraıyn degen bir nársem. Umytyp kete jazdaǵanymdy qarashy. Sen bizdiń Núnány qolyna alshy, Dará, al so baıǵusty.

— Taǵy qaıdaǵy Núná?

— Bizdiń mysyqty aıtamyn. Ol mysyqty bilesiń be?

— Iá.

— Ol qazir bir jaqqa qashyp ketipti. Jolǵa ázirlene bastaǵannan ketip qalyp edi, áli kelmeı jatyr. Sony qolyńa alyp, men úshin baǵyp-qaqshy.

— Ay, meniń ózimniń eki mysyǵym bar. Anfıza keterde mysyǵyn tastap ketken. Men olardyń bárin shubyrtyp qaıtemin.

— Joq, Dará, Núnány alý kerek,— dedi Nastasá qobaljyp.

— Núná — erke mysyq, ondaı mysyq sende joq. Men ony ózimmen birge ala ketsem dep edim,.ony ólsem qaldyramyn ba, biraq ony parahodqa jibermeıdi,— deıdi Egor. Eger shynymen jibermeıtin bolsa,— Núná qurıdy ǵoı. Onyń saǵan eshbir aýyrlyǵy túspeıdi, ózi eshteńeni jarytyp jemeıdi de, áıteýir anda-sanda birdeńeni berseń boldy...

— O toba... Qaıdaǵy Núnásyn aıtady... Kózime tússe — alamyn, al eger túspese,— ózi bilsin. Men ony izdep, aral kezetin jaıym joq.

— Joq, Dará, onyń ózi keledi. Bárin ózi biledi.

Bárin de uǵatyn mysyq. Sosyn oǵan qarap, meni de esińe alarsyń. Ol meniń seniń jadyńdaǵy bir jádigerim bolyp qalsyn. Keıin kelgende ala ketemin... Ashtan ólip qalmas úshin, o sorlyǵa men joqta qarasyp tursań bolǵany.

— Sen shynymen-aq kelesiń be?

— Aý, biz kartofsyz qalaı kún kóremiz? Al eger aldaǵy qysta ólmeıtin bolsaq — kartofsyz qalaı júrmekpiz?— Nastasá bul sózdi múlde ózge bireýge aıtyp otyrǵan sekildi.— Ol Daráǵa daýsyn báseńdetip, aýrýdaıyn yńqyldaı sybyrlady:— Oı-boı, dúnıe-aı, qaıdaǵy qys? Aldymnan birde-bir jaryq kún kórmeımin. Oı, Dará, biz beıbaq neden kináli boldyq?

Qolarbasyn saldyratyp, Egor ataı qaıtyp keldi, sosyn kempirler de ornynan turdy. Endi úsheýi jabylyp, qaıtadan sandyqty kótermek boldy, biraq ony qaıtadan jaıyna qaldyrdy — kúshtirek bireý kerek buǵan. Dará aıqaılap, Paveldi shaqyrdy. Ol kelip, zil-sandyqqa tańyrqaı kóz qıyǵyn saldy, bul — baǵy zamanda jolǵa shyǵý úshin emes, máńgi-baqı bir orynda qozǵalmaı turý úshin jasalǵan sandyq qoı, biraq ol úndemedi, bul oıyn qarıalarǵa aıtpady. Tek keıin ony áreń degende arbaǵa tıep, myqtap shandyǵasyn baryp, jaıymen aqyl qosty:

— Egor aǵa, sen Podvolochnaıaǵa baryp, qaıyqtan túsisimen birden Mıshkaǵa bar. Bir óziń kúshenip kóterem dep oılama.

— Jalǵyz kóterý qaıda?..— Ataı qolyn bir siltedi.— İshegim úzilip keter. Kempirde es bar ma, joqty-bardy tyǵa beripti.— Egor ataı sandyqtyń kinásin Nastasáǵa jappaq, boldy.

— Eshteńe etpes, Egor, eshteńe etpes,— dedi kempir dáneńeni estimese de sharadaı basyn áldenege ızep, tary birdeńeni izdegendeı aınalasyna qaıta-qaıta qaraǵyshtap.

Sandyqty Pavel áketti; Egor ataı ol bir jaǵyna aýyp ketpesin dep, espeli jez tutqasynan ustap, arbamen janasa júrip bara jatty. Qalǵan zattardy aparyp, sonyń bárin qaıyqqa tıeýge de Pavel járdemdesti, sosyn qaıyqty ózenge shyǵaryp, jıeginen sý quıylmas pa eken dep synap kórdi — durys eken. Qol arbany súıretip, ekeýi úıge keldi, Egor ataı ony bastyrmanyń astyna aparyp, terteni abaılap jerge túsirdi, sosyn sál oılandy da, ony kaıta kóterip, nege ekenin qaıdam, qabyrǵaǵa súıeı saldy..

Aýlada qurqyldasyp, Vera Nosarevaǵa satylǵan taýyqtar túrtinektep júr. Úsh taýyqty soıyp, ekeýin erterek jep alyp, bireýin jolǵa dep pisirgen-di, al qalǵan tórteýin tirideı Vera on somǵa satyp alǵan edi. Alo jetesizder shubyryp osynda, óz aýlasyna kele beredi, munyń endi bóten, óli aýla ekenin bilmeıdi. Baspaǵyn J 30 teńgege sovhozǵa ótkizdi — kádimgideı qomdanyp, baıyp qaldy! Biraq baspaq Podmogoda qosarda jaıylymda— ony kórmegenniń ózi jaqsy. Nebári osy ǵana. Qol-aıaqtary saý bolǵasyn, shúkirana, biraz dúnıe-múlik te jınalǵan sıaqty edi — endi bári bir qaıyqqa ǵana syıdy. Meıli, bul da qarań qalsyn, barar jeri — bir jer ǵoı.

Úıdegi kisiler qarasy molaıa tústi, Katerına, baldyrǵanyn ertip Sıma keldi. Aıtatyn sóz qalmaǵandaı, bári de ún-túnsiz, unjyrǵasyn túsip otyr. Tek óziń, alysqa attanatyn Nastasány izdep, taba almaı júrgen kisideıin, bir buryshtan keıin ekinshi buryshqa tap bolyp, tynym tappaǵan kempirden kózderin almaı qaraıdy. Egor ataı men Pavel kelip kirgende, sońǵy buıryq pa qalaı dep ázirlengen kempirler selk etisip shoshyp ketti de, tyna qaldy. Biraq Egor ataı júzbeli dúkensheden satyp alǵan ekinshi shynyny shyǵaryp, Pavel ekeýi qýysta turǵan stoldy sákige taıap ákelip qoıdy, endi ázir turmaıtynyn sezgen kempirler kóńildene qozǵalaqtap, jeńil kúrsinisip, kádimgideı qýanyp qaldy. Olardyń bárinen buryn Nastasá balasha qýanyp, syqylyqtap bir kúlip, jany jadyrap, búgin erteńgisin orys peshin sońǵy ret qalaı jaqqanyn aıta bastady.

Staqan ekeý-aq edi; olardy birinshi bolyp Pavel men Egor ataı kóterdi:

— Keter aıaq úshin alamyz ba?—dedi Pavel kúmiljip. Taǵy bir demeý sóz kerek sıaqty, sol sebepti de ol:—Uzaq ǵumyr súrińder, Egor aǵa, Nastasá jeńge,— dedi jaıymen.

— Áı-da, shal-qyp turamyz-daǵy!— Egor atanyń bul sózdi qysylyp aıtqany sondaı, daýsy shıqyldap shyqty.

Pavel qaǵyp salyp, ázirlenýge ketti. Kempirler taǵy da úndemeı qaldy, tek sharapty shaıǵa uqsatyp, bólip-bólip, qınala tyrjıysyp ishisti de, odan eshbir raqat-lázzat ala almady. Egor ataı da ornynan turyp, kempirlerdiń aldynda temeki tartty, sosyn shyǵyp bara jatyp:

— Kóp otyrmańdar endi, kórshiler. Qozǵalamyz,— dedi báseń.

Kempirler sińbirinip, bári birden jamyrasyp, Nastasámen qoshtasyp turyp, kinálary bolsa keshirýin ótindi, biraq onyń aldynda nege kinálasyp, ne úshin aqtalyp turǵanyn ózderi de bilmeıtin edi, biraq sol ózderi de bilmeıtin kináni aıtyp, ishti bir bosatyp alýy kerek-ti. Nastasá eshteńeni estimese de, uqpasa da, basyn ızep kelise berdi; taǵdyrdyń tasqyny aıdap, dedektetip ala jónelgen eken,— tyrnaq astynan kir izdep jatatyn ýaqyt pa, áıteýir aryzdasyp-qoshtasyp ketpek kerek.

— Samaýryndy alyp ketesiń be?—dedi Sıma tap-taza qylyp súrtip, meıramdaǵydaı jaltyratyp, tabaldyryqqa taıaý qoıǵan samaýryndy nusqap.

— Almaǵanda qaıtem?—dedi Nastasá basyn ızep.— Iyǵym saldyrap qalmas budan. Men ony Egorǵa bermedim, ózim-aq alyp júremin. Úıde muny matamen oraýǵa bolmaıdy, qaıyqqa otyrǵasyn oraımyn.

— Shynymen solaı ma?— Áıteýir sóıleý kerek bolǵasyn — dabyrlasyp sóılesip jatyr.

— Qaıda qaıtyp keletinin kórsin degen yrym ǵoı baıaǵy.

— Endi bizdiń yrym nemizdi alǵan,— dedi Dará.— Bizge olar qyryn qarap ketti ǵoı. Samaýryndy áspettep, ólgen áıeldiń tabytyna birge salatyn bireý tabylsa ǵoı. O dúnıede biz samaýrynsyz qalaı kún kóremiz.

— Saǵan o jaqta samaýrynnyń qajeti qansha?

— Nege kerek bolýshy edi — shaı ishýge kerek-taǵy.

— Al biz Egor ekeýmiz ketemiz,— dedi Nastasá olardyń sózin bólip, bul sóz oǵan bos sóz bolyp kórindi.— Bálkim, eshteńe bolmas... Qazir júremiz, búkil zatty jaǵalaýǵa jetkizip tastadyq.

Bulardyń sózin tyńdap, qolaıly sátti kútip turǵandaı-aq, Egor ataı terezeni qaqty da, qozǵalatyn kez boldy dep belgi berdi.

— Mine, kettik,— dedi Nastasá qýana qozǵalyp, sosyn stol basynan birinshi bolyp shyǵa berdi.— Men baǵana... Kettik, kettik, Egor!—dedi ol birdeńeden shoshynǵandaı bet-aýzy buzylyp.— Egor, ketpe, meni tos.

Ol samaýryndy ala salyp, esikke qaraı tura umtyldy, jolaı kempirlerge burylyp, júrseńdershi — degendeı únsiz jalyna kóz tastady. Dará ornynan turyp, qańyraǵan buryshqa qarap kerbezdene shoqyndy, oǵan ilese solaı qarap, Katerına da yrym etti. Olar sál kidirip, osyndaı sátke laıyq saltty birdeńeni jasamas pa eken degendeıin Nastasáǵa qaraı berdi, biraq aqyl-esinen aıyrylyp qalǵan o beıbaqtyń esine eshteńe de túspedi, sol sebepti de ol eshteńeni de jasamady. Basqyshqa shyqqasyn ol samaýryndy — ádette qaınatýǵa qoıatyn, qabyrǵa túbindegi óz ornyna qoıdy da, kempirler úıden shyqqannan keıin, asyqqannan ba,. áıteýir kópke deıin kiltti uıasyna kirgize almaı áýre bolyp baryp, esikti bekitip, aspaly qulypty japty. Ol burylyp qarasa — Egor qaqpadan shyǵyp barady eken, bar kúshin jınap:

— Ego-or!—dep aıqaılap jiberdi.

Ol tura qaldy.

— Egor, kiltti qaıtemin?

— Angaraǵa tasta,— dedi Egor jerge bir túkirip.

Sosyn eshbir kidirmesten buryshty aınalyp júre berdi jáne árbir basqan qadamy jadynda jattalyp qalsyn degendeı-aq, aıaǵyn sanap basyp bara jatqandaı edi. Nastasá eshteńege túsinbeı, bet-aýzy bir túrli kisi aıarlyqtaı bolyp qısaıyp, shalynyń sońynan ańqıyp qarap turyp qaldy.

— Ákel beri,— dedi Dará jylap jibermes úshin aýzyn oramalymen basyp, sosyn kiltti alyp, alaqanyna qysa qoıdy.— Meıli, mende-aq bolsyn. Kelip-ketip, qarap turarmyn.

— Qaqpany jaýyp júr,— dedi Nastasá; ol óz-ózinen kúlimsirep, áldenege myrs etip kúlip kele jatqan: tárizdi, al onyń eskerýsiz umyt qalǵan júzi qubylyp, birde olaı, birde bulaı salbyrap, qısaıyp ketedi.

— Áıtpese mal kirip, aýlany búldirip ketedi. Oǵan: sóz bar ma.

— Úıdiń qasy emes pe. Kúnde qarap turamyn ǵoı. Sen odan qam jeme.

— Al biz — Egor ekeýmiz ketemiz...

...Sáske bolyp qalsa da, Nastasá men Egor Matóradan attanyp ketkende, tańnyń taby áli tarqamaǵan edi. Kún jarqyrap, jaınaı tústi, araldaǵy kók bitken gúldeı, kúlte-búrin tókken-di, móldir sý túbindegi tastar jaltyrap, anyq kórinip jatyr. Angaranyń erke aǵyny shuǵyla-nurǵa shaǵylysyp, ot tıgendeı jaltyldap, kóz jaýyn alady, zýlap júrgen sur qarlyǵashtar bar pármenimen sol shuǵylaǵa qoıyp ketip, kózden ǵaıyp bolady. Ózen aǵysy tap-taza bolyp, móldirep jatqan jerlerde zeńgir aspan tómendep, tuńǵıyq sý túbine batyp ketip, Angara sýy ándetip, aspanda ushyp bara jatqandaı bolyp kórinedi.

Júk tıelgen qaıyq jurt sý alatyn kópirshe janynda tur eken. Kempirler Nastasányń sońynan qıyrshaq tasty tabanǵa tústi, bıik jarqabaqtan derevná kórinbeı qaldy. Angara qasyna kelgende Matóra úni estilmeıdi eken. Nastasá samaýryndy qaıyqtyń tumsyǵyna ornalastyrdy da, kempirlermen qoshtaspaq bolyp qaıta keldi. Olar endi qysylyp-qymtyrylmaı, solqyldap jylaı bastady. Olardyń kóz jasynan qoryqqan Sımanyń balaqaıy baqyryp jylap qoıa berdi. Nastasá ret-retimen kempirlerge qolyn usyndy, ol basqasha qoshtasýdy bilmeıtin, basy selkildep:

— Oqasy joq, oqasy joq... Bálkim, eshteńe bolmas...— degen sózderdi qaıtalaı berdi.

Egor ataı ony asyqtyryp tur.

Aıaǵynyń astynan kózin jazbaı, artyna sozǵan qolyn bulǵap, qala berińder degendeı belgi bere, ol kópirshege shyqty da, jalt burylyp artyna taǵy bir qarap, qaıyqqa aıaǵyn saldy.

— Al Egor jylaıdy, jylaıdy...— dep shalyn megzep, sóz bastaı tústi de, úndemeı qaldy. Egor ataı jaǵalaýǵa qarap, úsh márte — ońǵa, solǵa jáne alǵa qarap, Matóraǵa ıilip tájim etti. Sosyn qaıyqty dereý ıterip jiberdi de, ózi etpettep baryp onyń ishine aýnap tústi.

— Nastasá! Nastasá!—dep shýlasty kempirler.

— Bir jóni bolattaǵy, bir jóni bolattaǵy,— dep kúbirleıdi túregep turyp Nastasá aǵyl-tegil kóz jasyn alaqanymen súrtip. Kenet eki búktetilip, býynshaq-túıinshekter ústine qulap tústi de, ańyrap qoıa berdi.

Egor ataı asyǵa-úsige eskegin jıekke tirep, ári qaraı jyljı berdi. Aldarynda, tereń sýda ony Pavel motorly qaıyǵymen kútip turǵan. Qatty aǵys qaıyqty jula jónelgende Egor ataı oǵan arqan laqtyrdy; Pavel motoryna ot aldyrdy — qarttar otyrǵan qaıyqty bir julqyp, tarta jóneldi, alystaǵan saıyn onyń júrisi jyldamdap, Angaramen tómen qaraı zýlap bara jatty.

Burylysta Matóra qystaǵy bir sát kórindi de, qaıtadan kózden tasa boldy.

Aqyrynda mysyq tabandap osynaý tún de, Matóradaǵy eń birinshi jaryq ta ystyq tún kelip jetti. Sosyn mundaı túnder sentábrde, onyń sońyna taman tipti kóbeıip ketti de, sol túnder birinen soń biri lapyldap, Angara qurmetine ádeıi jaǵylyp jatqandaı-aq. ózenniń eki jaǵy orasan zor ottar shuǵylasyna malynatyn bolady áli. Biraq sol tún birinshi ret Matóradaǵy basqa túnderden kóp buryn, jamandyqtyń basy bolyp keldi.

Bul túnde Petrýhanyń úıi órtendi. Órttiń basynan aıaǵyna deıin sol arada bolyp, ábiger-mashaqatqa qaramastan ýaqytqa kóz salyp qoıýdy umytpaǵan Petrýha, keıin: kóp turyp qańsyǵan ádemi úı nebári eki saǵat qana janady eken — dep Matóra halqynyń qaperine salyp ta qoıdy. Bul úıdiń onyń qalaýy boıynsha ǵana janǵanyna, oǵan basqa eshbir sebep bolmaǵanyna derevnáda kúmán keltirgen jan joqtyń qasy edi. Sonyń aldynda ǵana Petrýha bir jaqqa baryp, birdeńelerdi bilip qaıtty da, kelisimen sheshesi Katerına kempirge: kóshemiz — dep ámir etti: erteń birer kúnde aǵash úıdi áketýge mýzeı kisileri keledi-mys. Tasıtyn da kóp artyq eshteńe joq bolatyn. Petrýha, álgi monshaǵa barý úshin de, kóship-qonatyn kisilerdeı-aq, artynyp-tartynyp jatatyn baı-baǵlandardan emes-ti. Sıyryn osydan eki jyl buryn satyp jibergen, ashatuıaq degennen eń sońǵy toraıyn, dastarqan jaıarlyq eshteńe bolmaǵasyn, sáýirde soıyp tastaǵan; Katerına kempir tirligine qajetti qorbaı-jerbaıyn býyp-túıdi de, qolyna ustap Darányń úıine aparyp tastady. Tap sol órt shyǵatyn kúnniń aldynda ǵana aparǵan; ózi mas bolyp kelgen Petrýha zirkildep, kúshtep qýyp shyǵardaı bolǵasyn, Katerına osy shirkinmen salǵylasyp jatam ba dep tym-tyrys ketip qalǵan. Dará, Matórada endi qalǵan sońǵy kúnderimizdi tezirek ótkizý ekeýmizge jeńilirek bolady dep ony kópten ózine shaqyryp júrgen. Iá, kóńildirek ekeni de ras, onsyz da aýyldyń kúlli kempirleri kúndiz úırilip, Darányń tóńireginen shyqpaıtyn. Dará da ózge jurttyń bárine ortaq qorqynyshqa boı aldyryp turyp jatqan-dy, biraq ózgelerden góri onyń tirligi turlaýly da tıanaqty edi, sovhozdyń sanattaǵy kisilerinen sanalatyn balasy munyń sózin jerge tastamaıdy, bul arany sý basqannan keıin, tipti qaıda baram dese de, onyń panalaıtyn jeri ázir: qalasa — olaı, qalamasa — bylaı da júre beredi; buǵan qosa ulǵaıǵan jasyna qaramastan, Dará bórkemiktenip jasymaǵan, qatal minezdi jan-tuǵyn, eger basqa is tússe, ózin ǵana emes, ózgeni de qorǵaı alar edi. Bizdiń meken-jaılarymyzdyń árqaısysynda buryn da, qazir de týra minezdi bir nemese eki kempir bolǵany jáne bar, álsiz nemese jábir-japa shekken jandar ádette solardy baryp pana tutqan; eger osyndaı bir kempirdiń tatar dámi taýsylyp, dúnıe salatyn bolsa, onda onyń ornyn qolma-qol, tap sol kezge deıin qartaıyp, qaıǵy oılaǵan, óziniń qatal da ádil minezimen ózgeler arasynda abyroı-bedelge ne bolǵan ekinshi bir kempir basady. Matóra dýshar bolǵan osy bir ózgeshe hal-ahýal kezinde Darányń kempirlerge qol ushyn berer qaırany joq, biraq olardyń bári bas qosyp, Daráǵa keledi, áıteýir qoıan-qoltyq sonyń qasynda bolsa, erqara, dátke qýat sezinedi. Kóppen kórgen uly toı — degen ras, eger áldekim olarǵa báriń osylaı birge turyp, bir mezgilde ólesińder dese, bulardyń eshqaısysy da, oılanyp kóreıin dep setinep shyqpas edi — olar sońǵy ret bolsa da, munymen qýana-qýana keliser edi.

Osynaý túnde Matórada el aıaǵy erte basyldy. Ádette jastar jaǵy kesheýildep kópke deıin jatpaıdy, al sovhozdan jortýyldap kelip ketetinder bolmasa, Matórada olar emge joq-tuǵyn. Jurt, jaryq syrǵyp, Angaranyń arǵy betine, kún batyp ketken jaqqa qaraı jylystaı bergennen-aq jatyp qalǵan. Deni saý, jaı kúndegideı emes, endi bir qyrsyq shalǵan qyńyr kúnder bastalyp ketti: jurt, bir jaǵynan jazdy ótkizbeı ustap turyp, aldaryndaǵy kórmegen de bilmegen tirliktiń kelýin keshiktire túskisi keledi, ekinshi jaǵynan, kisi óz úıinde otyr ma, álde qonaqta ma, osynyń bári óńinde boldy ma, álde túsine endi me — sony aıyra almaıtyn osy bir aýyr náýbetten tezirek qutylǵysy da keledi. Olar ádetteri boıynsha erte jatty. Katerına úıinen ǵumyrynda tuńǵysh ret ketkeli otyr, osylaı ketýge ol kópten ázirlenip, yńǵaılanyp júrse de, birjolata kóshý aldyndaǵy osynaý ýaqytsha qonys aýdarýdy kún ilgeri sezse de, ishi álem-jálem bolyp, jany kúıip jaı tabar emes, osy sátte oǵan aıtylatyn sózdiń bári orynsyz da ospadar bolyp kórinedi. Onyń jaı-kúıin birden túsingen Dará lám dep til qatpady. Keshke salym Bogodýl keldi, biraq onymen sóılesip kisi áńgime-sózge jarı ma, áıteýir ún-túnsiz otyra bermes úshin, árdeńeniń basyn shalyp, dabyr-dubyr sóılesken boldy, sosyn Dará ony dalaǵa shyǵaryp jiberdi. Ol ózine tósekti orys peshiniń ústine saldy, jazda da, qysta da ol pesh ústine sholan arqyly shyǵyp, kóbine-kóp sonda uıyqtaıtyn, al Katerına bolsa, alǵy buryshtaǵy tapshanǵa jaıǵasty. Pavel keletin bolsa, oǵan arnalyp aǵash kereýet qaldyryldy.

Ekeýi jatysymen jym-jyrt tynyshtala qaldy. Kóz ilinip ketti me, álde buldyr bir oı jeteginde duǵa qaıyryp jatyp, endi-endi maýjyraı berdi me, Katerına bilmeıdi, áıteýir bireý kelip, terezeni tarsyldatty — áýeli terezeni, sosyn esikti urǵylady, so mezet syrttan Bogodýl (jaısyz habardyń bárin de Bogodýl jetkizetin) qarlyǵyńqy daýsymen baryldaı jóneldi.

— Kater-rına!— Boǵaýyzsyz deni saý eki sózdiń basyn quraı almaıtyn shal úırenshikti ádetimen bir syqpyrtyp ótti.— Katerına, órtendiń! Kýr-rva! Petr-rýha!

Kempirler atyp-atyp turdy. Matóranyń joǵary jaq shetine qaraıtyn eki tereze lapyldap janyp jatyr, ottyń jaqyn kóringeni sondaı, uıqysyn áli asha almaǵan Dará selk etip shoshyp qaldy.

— Qudaı-aı! Biz janyp jatyrmyz ba?

İstiń mán-jaıyn Katerına birden túsindi. Asyǵys kıinip jatyp, ol qabyrǵany basymen soqqylaǵan kisideıin, álsiz ashýlanyp, aıqaılaǵan bolady:

— O jyndy! O qutyrǵan neme! Bilgen em! Bilgen em! Jaratýshy jan ıem-aı!— Sosyn birdeńe esine túskendeı-aq, bar pármenimen úıine, álgide, keshkilik qana, úıi bolǵan jaqqa qaraı tura júgirdi. Onyń artynan asyǵys ere túsken Bogodýl, áýelgi oıynan qaıtyp, derevnány oıatý úshin jarty joldan tómengi jaqqa qaraı buryldy.

Katerına alqynyp júgirip kelse, aǵash úı alaýlap mazdap tur eken. Endi ony ottan saqtap qalatyn eshbir múmkindik joq edi, tipti ony saqtap qalý da qajet emes-ti. Ottan kózderin jazbaı, ún-túnsiz qaýmalaı qarap turǵan kisiler arasynda tek Petrýha ǵana bezektep júr, ol osynaý jurtqa óziniń janyp kete jazdaǵanyn, ókpesin tútin qarmap shashalyp, shashy pyshyrlap kúıip bara jatqan» en sońǵy sátte oıanyp ketkenin aıtpaqshy bolady. «Áıtpese aldaqashan ana dúnıede bolar edim,— deıdi ol qaıtalap myrs-myrs kúlip.— Endigi qara kúıikke aınalatyn edim de, sender meniń kúlimdi de taba almaı qalatyn edińder»—deıdi de, basyn túkjıtyp:— osylar sendi me, senbedi me?—dep jurttyń kózinen kózin almaıdy. Juqpaly aýrýy bar kisideıin jurt odan sheginip ketedi, biraq Petrýha el ózine sene qoıady dep oılamaǵan, ol Matórany kámil biletin, ózin Matóranyń jórgeginen bastap ósirgenin de anyq biletin, sol sebepti de erkinen tys kináli bolǵanyn moıyndamaı tura almady. «Men keshqurym peshke ot jaǵyp, jatyp qalǵanmyn,— deıdi ol qaıdaǵy bir eshkimge qajeti joq dálel-dáıegi» aıtyp.— Bálkim, bir báleli shoq ushyp túsip, joq sumdyqty týǵyzdy ma, bilmeımin»—sosyn qaıtadan myljyńdap, qalaı aman qalǵanyn aıtady. Oǵan kerekti eń mańyzdy nárse osy edi — ózim de janyp kete jazdadym, áıteýir bir ǵajaıyptan ǵana aman qaldym — deıdi ol ejiktep jáne soǵan óziniń senetini sondaı, aıtyp turǵanda kózine jas alyp, daýsy dirildep ketedi — shyndyqqa kerek nárseniń ózi osy ǵoı. Pesh jaıly, shoq jaıly aıtqan sózin tabanda umytyp ketedi de, ol: «Qandaı oń baǵannyń ot qoıǵanyn bilsem, kórseter edim...»— deıdi tistenip, pyshaq janyǵandaı-aq, bir judyryǵyn ekinshi judyryǵymen egep. Ol órtten mas bolyp qaldy ma, álde keshki qyzýy áli tarqaǵan joq pa, Petrýha elge masańdaý bolyp kórinedi, ózi arakidik teńselip, shaıqalaqtap ketedi. Bet-aýzy qojalaq-qojalaq bolyp, shashy qobyrap, maıkisheń júrgen onyń bir ıyqbaýy salbyrap túsip ketipti, aıaǵynda etigi — áıteýir etigin uqyptap kıip úlgiripti. Petrýha oǵan qosa jalańdaǵan ottan biraz nárseni syrtqa laqtyryp tastapty: jerde maqtaly kórpe, kóne kúbi, «podgorna» garmon-syrnaıy jatyr, ol osy syrnaıymen tek: «Sen Podgorna, sen Podgorna sala qulash kóshesin, jan baspaıdy seni mynaý, endi elge ne etesiń...» degen ánnen ózge eshteńeni de tartpaıtyn. Petrýha ony qolynan tastamaı, qaınaǵan ot qyzýynan árigerek jerge aparyp qoıýmen álek bolyp júr; ústi-basyn kúıdirip bara jatqan kezde qaýmalap turǵan jurt ta keıin sheginedi, olar biraq taramaıdy, birdeńeni kórip, bilgisi kelgendeı-aq, úreıli kózderin alaýlaǵan ottan aıyrmaı tura beredi.

Derevnányń keýdesinde jany bar kisileriniń bári osynda, tipti bala-shaǵalarǵa deıin kelipti. Biraq olardyń ózi ádettegisindeı ýlap-shýlamaıdy; órttiń qaharly kúshinen jasyp, beti qaıtyp, sıqyrlanyp qalǵan tárizdi únsiz tur. Qatýly da qaıǵyly júzdi kempirler ár-ár jerge shashyrap ketken — árkim júgirip kelgen jaǵynda, otqa taqap kelip turyp qalǵan. Olardyń ómirde tap osylaı bedireıip kórmegen júzderi ot jaryǵynan balaýyzdan músindelgen sekildi bolyp kórinedi: jurttyń shubatylǵan uzyn kóleńkeleri buralańdap, sekirip-sekirip túsedi. Katerına júgirip kelisimen, shyńǵyra aıqaılap jiberdi de, janyp jatqan úıine qarap, qolyn soza umtylyp, daýys qylyp jylaı bastady, teńselip jylap turyp, úı jaqqa qarap ıilip, tájim etedi — jurt oǵan burylysyp qarap, onyń kim ekenin, aıqaılap jylaýǵa qaqysy bar ekenin bilisti, bilisti de, ony ún-túnsiz ishteı aıap, qaıtadan bir tylsym oıǵa batyp, gýildegen otqa kóz tikti. Qarańǵylyq qushaǵyna bir súńgip shyqqandaı-aq, Dará shyǵa kelip, Katerınanyń qasyna kelip tura qaldy, osydan keıin jurttyń kóńili de baıyz tapty. Dará qatar kelip turdy ǵoı, qajet bolsa, Katerınany qasynan jibermeıdi, demek bular endi orny-ornynda tura berse de bolady, biraq Katerınanyń ózi de jurttyń tap mynadaı jym-jyrt bolyp, súle-sapa turyp qalǵan yńǵaıyna qaraı beıimdelip, birazdan keıin jylaýyn qoıyp, qarshadaıynan quttyhana uıasy bolǵan jerge kózin qadap, endi ony sodan qaıtyp aıyrmaı, sileıip turyp qaldy.

Jurt qazir ózderiniń árqaısysynyń jalǵyz emes ekenin umytyp, bir-birinen aırylyp qalǵan edi jáne tap osy sátte bir-birine zárý de emes-ti. Ámanda osylaı: asa jaısyz, masqara bir oqıǵalar kezinde, qansha adam birge turyp, birge júrse de, olardyń árqaısysy eshbir jandy baıqamaı, soqa basy sopaıyp, jalǵyz qalǵysy keledi,— óıtkeni keıin uıattan arylý ońaı bolady ǵoı. Báriniń tórt kózi túgel turyp, shóp basyn syndyrmaǵany úshin, aǵash úıdi qutqarýǵa múmkindik bar kezinde ony saqtap qalýǵa kúsh salmaǵany úshin, oǵan kúsh salýdyń da qajeti joq-tuǵyn, jurt birtúrli qysylyp-qymtyrylyp, yńǵaısyzdanyp tur. Uzamaı, basqa úılerdiń basyna da osy zaýal tónedi — Petrýhanyń úıi birinshi boldy. Mine, sol sebepti de endi olar sonyń qalaı bolatynyn bilý úshin eshteńeni nazarynan tys qaldyrmaı qadalyp qaraı beredi, qaraı beredi — ádette kisi óz basynan da ótetin aqýaldy, ózi bolsa qalaı bolatynyn kún ilgeri kóz aldyna elestetý úshin, ólikke tap osylaı ózgeshe bir yntamen tesile qaraıdy ǵoı.

Olardyń árqaısysynyń taǵdyry, taıaý shetke kelip aıaldaǵan, endi eshkimmen de bólise almaıtyn taǵdyry osynaý ottan eshbir bógetsiz, ap-anyq jarqyrap kóringeni sondaı, bul oqıǵa tap bir baıaǵyda, atam zamanda bolǵandaı-aq, jurt tipti dál qasynda ózge kisilerdiń turǵanyna da senbeıtin sekildi.

Órt jalyny búkil úıdi tegis qamtyp, lapyldap aspanǵa shapshıdy, óz qyzýynan ózi balqyp, ot bir qalyppen gýildep janyp tur, úıdiń barsha qabyrǵalary, shatyry, senegi tup-tutas bolyp alaýlap, shalalardy laqtyryp, burqyratyp ushqyn shashyp, jurtty jasqap, keıin shegindiredi, áınekter balqyp, shartyldaı synady; úı ishinde áldekim qulashtap shalpyldatyp benzın tógip; jatqandaı-aq, gý etip ot tilderi kóterilip, sýmańdaı jóneledi. Órt shalqyp, jalyndap turǵany sondaı, aspan júzi kórinbeı ketti. Osynaý raqymsyz ystyq shuǵyla at shaptyrym aınalanyń bárin samaladaı jarqyratyp jiberdi, odan bergi shetten bastalatyn kósheler nurlanyp, aǵash-aǵashty qýalaı, oıqas salǵan ot sáýlesinen úıler janyp jatqandaı bolyp elesteıdi; osy ottan jar astyndaǵy Angara sýy da araılanady jáne sol araı túsken jer tamyr-tamyry lypyldap turǵan ashyq jaradaı opyraıyp kórinedi; Shalqyp oınaǵan ot jaryǵynan birde jalt etip kózge uryp, birde jalp etip joǵalyp turǵan, joldyń ar jaǵyndaǵy tóbe órten shalǵandaı qýaryp kórinedi. Alaýlaǵan qabyrǵalar ishinde, jarylys kezindegi sıaqty, áldeneler dúrsildep qulap jatyr; al tereze-terezeden jasyndaı jaınap ot shoqtar atylady; býyrqanǵan ushqyndar aspanǵa kóterilip baryp, juldyzdarmen aralasyp sónip jatyr, órepkigen jalyn bıikke ysqyryp shyǵyp, tútinge aınalyp ketedi. Shatyrdyń bir taqtaıy kenet ottan qashyp, qap-qara kómirdeı bolyp tip-tik kóterilip baryp, so alaýlaǵan kúıi derevnáǵa qaraı ıile berdi — endigi órt so jaqtan, so jaqtan shyǵady, solaı qarańdar degendeı. Tap sol sátte úı tóbesi jalp etip qulady, ot basylyp, joǵaryda janyp jatqan taqtaıshalar syrǵyp tómen tústi — jurt shýlasyp, keıin qaraı jalt berdi. Katerına qaıtadan eńirep qoıa berdi de, bir sát tútin basyp qulap túsken úıine kózin jumyp, ıilip tájim etti, ot sál ǵana tynystap, ysyldap-pysyldap turdy da, jańa kúshpen dúrildep, qaıtadan shalqyp jalyndaı jóneldi, mine, osy alaýlaǵan ot arasynan orys peshi qozǵalyp bılep turǵandaı bolyp, jıi-jıi kórinip qalady. Ot sharbaqty qýalap, aýlaǵa kóshti, jurt otty bul arada da toqtatqysy kelmedi — úısiz aýla kimge kerek? Basynan aırylǵan adamǵa aıaǵyn aman saqtaǵannan ne paıda?

Úıdiń tóbesi qulap, birjolata quryǵannan keıin, jurt ta órtke nazar aýdarýyn qoıdy. Áldekim azǵyrǵandaı-aq, olar jappaı burylyp Petrýhaǵa qarady. Olar solyqtap jylap turǵan Katerınaǵa da qarap, ony burynǵydan beter aıaǵan ústine aıaı tústi, al biraq Petrýhaǵa da kózderin toqtatty: Osynyń jaıy qalaı? Endi qaıter eken? Ne sezip, ne bilip tur qazir? Kóńili hoshýaq pa, álde qoryqty ma? Petrýha jalańash keýdesin tyr-tyr qasyp, basyn kóksheńdetip, alańdap tur; jurttyń synaı qaraǵanyna yzasy keledi. Ony baǵanadan, sheshesi júgirip kelgeli beri, buǵan jaqyndap mán-jaıdy suramaǵany, dat-buırat bolyp keıip, aıybyn betine baspaǵany janyna qatty batyp turǵan, sheshesi muny múlde umytyp, balasynan bas tartyp ketken tárizdi, sol sebepti de Petrýhanyń oǵan ózi baryp, osynda ekenin esine salǵysy keldi, sóıtip onyń syńaıyn baıqap kórgisi keldi. Endi, mine, yzasy kelip, osyǵan bel baılady da, sheshesiniń qasyna baryp, aýzyna kelgendi aıta saldy jáne turpaıy birdeńeni óreskil dórekilikpen aıtqany sondaı, óz sózinen ózi qorqyp ketti.

— Apa, temeki bershi?

Áli de solqyldap jylap turǵan sheshesi eshteńege túsinbeı, oǵan ańyra qarady.

— Seniń temeki ıiskeıtiniń bar, bilemin ǵoı. Qaltańda bar shyǵar,— dedi Petrýha taqymdap.

Muny Dará esitti.

— Men saǵan temekini tartqyzaıyn qazir!—dedi ol báseń, biraq úni óktem de batyl shyqty.— Men seniń tumsyǵyńa ottyń shalasyn tyǵaıyn! Men ot qoıýshy, sendeı júziqarany jelkelep aparyp ıisketeıin ana jerdi, neniń ıisi shyǵar eken. Myna sumdyǵyn az bolǵandaı, shesheńdi qorlaǵyń kele me, kázzap! Kózime kórinbeı qury bul aradan, jaǵadan almaı turǵanda.

— Pále!— dep jaýap qatyp, Petrýha qarańǵyǵa súńgip ketti.

Biraq endi qarańǵylyq suıylyp, seıilip, aspan bozara bastaǵan edi. Endi órt sónýge aınalyp, tek tómende qalǵan aǵashty jemirip jatqanda, kúıik ıisi kóńirsip, aınalaǵa ys úpelekteri úıirilip usha bastady. Shóp arasynda, jol boıynda ushyp túsken shalalar baıaý byqsıdy. Onsha qutyrynyp shalqymaı-aq, tútini shubatylyp, qamba janyp jatyr. Tań aǵaryp atqan saıyn ottyń túsi de aǵara berdi.

Jurt ydyrap, tarqaı bastady. Olar aınalasyna elegzı kóz tastap, abaılap basyp bara jatty: mine, endi Matóranyń da tártibi buzyldy, derevnányń bir sheti jalańashtanyp qalady, osy shet endi qorǵansyz qaldy. Iá, órt sosyn osy aradan ári qaraı ketetin shyǵar, búkil qaýym bolyp — izdeseń de, endi odan qutylatyn eshbir shara tappaısyń...

Katerınany jubatyp, órteńniń basynan jetelep alyp ketkende, Dará oǵan osy jáıtti sóz etti. Jurttyń bári osy kepti kóredi áli, tiri jan bul taǵdyrdan qutyla almaıdy. Katerınanyń peshenesine ol birinshi bolyp jazylǵan eken — keıin jeńilirek bolady: úıim qashan órtenedi den sarǵaıa kútpeısiń, al soǵan jetken kezde janyn; kúıe kúızelip, sol otqa jaýtańdaı qarap turmaısyń. Sen óz retińnen óttiń áıteýir.

Shynynda aǵash úı onsha uzaq janbaıdy eken, nebári eki-úsh saǵat qana janady, biraq ot taby sýymaı, ol pálen kúnge deıin tútindep, kúıik ıisimen qolqany atyp jatady eken, sonda da aqyryna deıin janyp bitpeı, eshteńeden de joıylmaıtyn tirshilik ıisin ańqytyp jaıa beredi eken.

Qojaıyn bul túnde kúni buryn tańdap qoıǵan tóbe basyndaǵy ornyna erterek shyqty, ol jerden órtti baqylaý qolaıly da qaýipsiz edi. Ol ony basynan aıaǵyna deıin túgel kórdi. Ol shyrpynyń tuńǵysh ret jylt etkenin, so bir ózgeshe, qajetsiz ot jaltylyn óz kózimen kórdi, bul otty aǵash úıdiń birden sezip, elegizip, boıyn jınap ala qoıǵanyn, son soń syqyrlap baryp, shóge túskenin kórdi. Ol óziniń osy arada ekenin jáne istiń aqyryna deıin osynda bolatynyn bildirý úshin, Qojaıyn júgirip baryp, tym-tyrys tynshyp qalǵan úıdiń qý aǵashyna sońǵy ret bir sátke jabysyp turdy da, dereý ornyna qaıtyp keldi.

Ol áýelgi kezde úı ishinde dirildegen bir álsiz jaryqtyń jypylyqtap turǵanyn, sosyn onyń qashan terezeler qyzǵylt araıǵa malynyp ketkeninshe, birte-birte órship kúsheıe túskenin kórdi. Qojaıyn jáı qarap tursa da, jiti kózimen qabyrǵany kókteı ótip, ishte ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn kórdi. Ot kópke deıin jymdastyryla tóselgen, ǵasyrlar boıy ysqylanyp, jyp-jyltyr tegistelip qalǵan edendi qur jalaǵany bolmasa, turaqtaı almady, qaıta-qaıta taıǵanaqtap, múlt kete berdi — kenet juqa taqtaı qorshaýdy kózi shalyp qaldy da, soǵan lap qoıyp, ony qýalaı otyryp, ilezde joǵaryǵa shyqty. Úı qabyrǵalary qyzyp, shatyrlaı jóneldi, qaınaǵan ot qyzýynan ba, álde basqa bir kúsh aralasty ma, áıteýir Angara jaqqa qaraǵan tereze áınegi jumsaq qana tysyr etip, aǵyp túskendeı bolyp, oıylyp qaldy. Sol-aq eken, osy jaqtan, kórik basqandaı-aq, salqyn aýa lap qoıdy, keýdesin kere erkin bir tynystap alǵan órt, endi býyrqanyp-bursanyp, jolaı kezdesken ýaq-túıekti kúıedeı jalap, tóbe men qabyrǵalardy qaqtap, úı ishin túgel adaqtap ketti.

Qojaıyn jurttyń japa-tarmaǵaı júgirip bara jatqanyn, Petrýha birinshi bolyp kelgen kisilerdiń aldynan shyǵyp, qolyn erbeńdetip, olarǵa lapyldap janyp jatqan úıdi megzep turǵanyn kórdi. Bul kezde aǵash úıdiń keýdesinde qalǵan jany shyrqyrap kúıip ketken bolatyn, endi ol azap-mashaqatsyz jaıymen mazdap jatty. Jalyn shalqyp syrtqa tepti de, úıdiń eki jaǵyn tutas qamtydy. Úı shatyry alaýlap áýege kóterildi, onyń jaryǵy Qojaıynǵa da baryp tústi, ol so zamat jer baýyrlap qarańǵyǵa zyp berdi.

Aǵash úı joǵary shapshyp, shalqı janyp jatqanda, Qojaıyn baıyppen derevnáǵa qarap turdy. Osynaý araıly órt jaryǵynan ol áli tiri janǵa turaq bolyp turǵan úıler ústinen ázirshe qoldan salynǵan sýret sekildi bozǵylt ottardy kórdi — olardy tek kıeli Qoja ǵana kóre alady jáne bul olardy ottyń qandaı kezekpen jalmaıtynyn kórdi. Ol taǵy so úılerdiń qasynan bógde kisilerdi baıqady — olar kóp edi. Qojaıyn basyn kótepip, odan da joǵaryǵa kóz salyp, Matóra orman-toǵaıynyń ústinen shubatylǵan tútindi kórdi, jelsiz tymyqta sol tútin qosh-qosh aıtqandaıyn, aral ústinde aınalyp uzaq júrdi.

Podmoga da janyp jatyr...

Ol zırat ústinen de tútin kórdi, bul álgi kempirler birjolata buzyp tastaýǵa jol bermegen zırat qoı baıaǵy.

Ol Petrýhanyń aǵash úıine taǵy bir ret kóz júgirtip, erteń ol araǵa Katerınanyń baratynyn, sosyn ot taby qaıtpaǵan kúldi aýdarystyryp, odan jáne óziniń zeıin-zerdesinen birdeńeni izdep, kún batqanǵa deıin júretinin, odan arǵy kúni de keletin, sodan keıin taǵy, taǵy... keletinin anyq kórdi...

Ol tipti onyń ar jaǵyndaǵy dúnıeni de kórgen edi...

9

Pavel birte-birte kelýdi sıretti, al kele qalsa, kóp kidirmeı, isin jaıǵastyryp, keıin qaıtyp ketedi. Birde o jaqqa, birde bu jaqqa baratyn tynymsyz júris ony qatty sharshatady, ol jaǵalaýdan ábden tıtyqtap, ún-túnsiz kóteriletin, jalpy alǵanda ol aýyz-jaǵy tynym tappaıtyn sóıleýikter tuqymynan emes-tuǵyn, al qazir tipti tili baılanǵandaı ún qatpaıdy. Pavel kolhozda brıgadır, sosyn garaj meńgerýshisi bolyp istegen, jumysqa tyndyrymdy bolatyn, al endi sovhozdan oǵan qandaı oryn beredi, ol áli muny jóndi bilmeıtin, tipti ony tegi, tiri jan bilmeıtin tárizdi. Jańa bastyqtardyń janyn jegideı jep júrgen qıyn mindettiń biri — kishkentaı da bolsa basshylyqtyń dámin tatyp, odan oqys túsip qalamyn ǵoı dep áste oılamaǵan, elge basshylyq etýdi úırenip, sonyń saldarynan qosshylyqty umytqan, burynǵy kolhozdyń qyrýar shen-shekpendilerine, orta jáne joǵary deńgeıdegi kisilerge oryn taýyp berý máselesi edi. Pavel ózin qara dúrsinder qataryna qosatyn da, qaıda jiberse sonda barýǵa bel baılaǵan, biraq ol mansapqor kisilerdiń bir-birine urlana qarap, qoldy-aıaqqa turmaı, súmeńdep júrgenin, endi óziniń qaıdan, bulardyń qaısysynyń aldynan baryp shyǵatynyn bilmeı, ulyqtarmen de, kishiktermen de sóıleskende, olardyń bet-aýyzdaryn tyrjyńdatyp, sasqalaqtap qalatynyn talaı ret kórdi. Paveldi ázirge brıgadır etip taǵaıyndap, tehnıkany jóndeýge qoıdy, áýelde ózi jalǵyz edi, biraq uzamaı munyń qasyna ekinshi brıgadır keldi, endi úshinshisi keledi degen sybys bar. Bul endi iske jaýap beretin kisi bolmaıdy degen sóz, al isteletin jumys kóp: tehnıkanyń jańasy da, kónesi de, jóndi jol men qamqor qol bolmaǵandyqtan, synyp-buzylyp jatady, ádettegideı zapas bólshekter jetpeıdi, al ámirshiler bolsa, qumyrsqadaı órip ketken, sonda ámir-buıryqtyń artynan bas tartý jetedi demigip, al jurt bas tartqasyn, ózge buıryq keledi. Mine, tap osyndaı jáıt bulardyń brıgadırlerdiń, jumysshylarmen ara qatynasynda da bolyp júr — jumysshylar kimdi tyńdaryn bilmeıdi. Jumys emes — júıkeleý. Sovhoz Angarada jatqan etek-jeńin qashan jınap alǵansha, jalpy jurttyń búkil sharýashylyqtyń basyn qosyp, jańa tirlik ábden anyqtalyp, boı túzelgenshe, jaǵdaı jaqsarady dep ıegin qyshymasa da bolady.

Katerına Darányń úıine kelip kirip alǵanda, Paveldiń de kóńili ornyna túseıin dedi: qansha aıtqanmen kempirler birge tursa, tirligine ońtaıly, jeńilirek bolady, ózi de sheshesin oılap, endi onsha kóp alańdaı bermeıdi. Katerına ol-pul sharýany jaıǵasýǵa járdemdesedi, sheshesi sekildi áli de qonaq kúńkildese de kisi sózin buzbaıdy áıteýir. Araldy hal-qadarynsha óz qolymen tazalap, sý astyna jiberý úshin, ras, Paveldiń ózi de sońǵy aılarda shóp shaýyp, egin jınap qaıtýǵa anda, Matóraǵa baraıyn dep suranǵan — oǵan ádettegi sáýegeı dereksizdikpen: «jaqyndaǵanda kórermiz»— degen de qoıǵan, sol sebepti de ol ózine ruqsat bolar-bolmasyna sene bermeıdi. Biraq óziniń qıylyp, qolqa salmaǵany da ras, óıtkeni egindi jınap bitirgennen keıin, oǵan qosa ekinshi biri jıyn-terindi — úı-jaılardy órteý isin tıanaqtap qaıt dep zorlaı ma dep qaýiptengen. Áıteýir bireý keıin bul jumysqa da kirisýi kerek qoı, biraq Pavel týǵan derevnásyn órteýge qalaı ámir etetinin tipti kóz aldyna da keltire almaıdy. Arada jıyrma jyl, otyz jyl, tipti elý jyl ótkennen keıin de el-jurt: «E-e, ol álgi Matórany órteıtin Pavel Pınıgın ǵoı...» dep eske alyp otyrady. Joq, óz basy ondaı ataqqa ıe bolǵysy kelmeıdi.

Matóraǵa kelgen saıyn ol bir nársege — ýaqyttyń. óz sońynan lyp etip tuıyqtala qoıatynyna qaıran qalady: tipti, ózi álgide ǵana qaıyqpen kelgen, jańa poselke bolmaǵan da sıaqty, óz basy Matóradan eshqaıda shyqpaǵan da sıaqty. Ol poselke ana jaqta, arǵy bette, biraq onyń buǵan, Pavelge, eshqandaı qatysy joq. Bireýlerge qatysy bar-aq shyǵar, biraq buǵan qatysy joq. Ol oǵan barǵan, kórgen — jaqsy poselke, biraq jalǵannyń jaryǵynda jaqsy poselkeler az ba? Munyń jar basyna kóterilip, aldynan tıtimdeı bala kúninen beri kórip, bilip kele jatqan nárselerimen birge, týǵan derevnásy da jamyrap shyǵa kelgen mezettep bastap, Paveldiń kóz aldyna, mine, osyndaı jáıtter tizilip tura qalady.. Júzip kelisimen — bir kózge kórinbeıtin esik artynan jabylady da, zeıin-zerdesi láppaılap, osy aradaǵy ómir-tirlikke qatysy bar qam qareketti megzep aıtady da, keıingi kezdegi kúlli ózgeristerdi kólegeılep, ári ysyra beredi.

Al ózgerister she? Endi olardy ózgerte de almaısyń, qaıta qaraı da almaısyń. Jáne olardan esh jaqqa qashyp ta kete almaısyń. Ol munyń ózine de, ózgelerge de táýeldi nárse emes. Solaı bolýy kerek eken — bolsyn-aq, biraq osynaý «kerek» degen sózdiń ol birinshi jartysyn" ǵana, Matóradan kóshý kerek degenin ǵana túsinedi, biraq ana poselkege nelikten kóshý kerek ekenine túsinbeıdi, ras, ol kemeldep-kelistirilip, áshekeılep-ádemilep-aq salynǵan, úıleri, lıneıkalardy bir-birimen úılesip jarasyp-aq tur, biraq so qurǵyrdyń eshbir jylýsyz, kisi turýǵa qolaısyz-jaısyz etip jasalǵany sondaı, tek sharasyzdyqtan qolyńdy jaıyp qana qoıa salasyń. Mujyqtar ádeıi jınalyp, munyń mán-jaıyn túsinbekshi, syr-jumbaǵyn sheshpekshi bolyp bas qatyrǵan, sonda osy alqapqa kól-kósir bolyp jaıylatyn teńiz jaǵasynan poselkeni nege jáne nendeı sebepten bes shaqyrym jerge alyp ketken, sóıtip muǵar shoqynyń soltústik betkeıine balshyq pen tas tasyǵan, árıne, munyń sheshýin tapqan jan bolmady. Ákelip qondyra salǵan — endi tars jarylyp ketseń de erkińde! Ejelgi zamannyń ertegi sıaqty sur jebeni ysqyrtyp betaldy-quladúz jibere salǵan, so jebeni jel qaıda aparyp túsirse, solaı qaraı tartyp otyrǵan. Muny túsindirý op-ońaı: ózderine arnap salmaǵan, tek ony salýdyń ońaı jolyn ǵana qarastyrǵan jáne munda turýdyń jaıly-jaısyz bolatynyn oılap jan qınamaǵan. Osynaý jańa poselkeni salý máselesi sheshilip jatqanda, komısıa quramynda halyq múddesin qorǵaıtyn óz adamy — sovhoz dırektory bar dep eseptelinip júrdi, biraq sol «óz adamy» bir jaqtan kóldeneń kelgen kók atty eken-daǵy, keliskeni jóninde qol qoıysymen, tabanda taǵy bir jaqqa iz-túzsiz taıyp turady. So poselke jer astynan salynady dese de, ol soǵan jaıbaraqat qolyn qoıa salar edi. Tipti jańa poselkelerdi turǵyzyp júrgen sý-elektr stansıasy qurylysynyń bastyǵy qandaı qalashyq salynǵanyn bir sholý úshin osynda kelip, kóredi de, kelistirip turyp bir boqtaǵan deıdi, sosyn: eger meniń erkimde bolsa, eshteńeniń bet-júzine qaramaı, poselkeni tıisti jerine kóshirer edim — dep aıtqan kórinedi. Biraq odan ne paıda, jumys jasalǵan, aqsha jumsalǵan jáne qansha aqsha deseńizshi, sóıtip endi birdeńeni ózgertý múlde múmkin bolmaı qalady. Biraq qansha aıtqanmen ómirdiń aty ómir emes pe, ol jalǵasa beredi, ol bárine shydaıdy, kez kelgen jerde, tipti jalańash shaqa tasta da, irkildegen uıyqta da, qajet bolsa, sý astynda da qajet tirligin jasaı beredi, biraq ony tap osylaı jón-josyqsyz synap, jurt basyna tiri janǵa keregi joq aýyrtpalyqty arta salyp qaıtemiz, oǵan kishkene ǵana jaıly jaǵdaı jasaımyz dep, úlken jaısyzdyqty týdyryp qaıtemiz? Pavel, mine, osyndaı jáıtterdi oılap, solardy túsinýge tyrysyp baqqan edi. Biraq túsine almaı qoıdy. Mine, sol sebepti de, Pavel jańa poselkede túbinde áıteýir bir turatynyn jáne ondaǵy tirlik júre-kele rettelip, bir júıege túsetinin bilse de, ony tolyǵynan qabyldaı almady.

Kerek eken — kerek bolsyn-aq, biraq qandaı jerdiń, ata-babalar ǵasyrlar boıy kútip-baptap tyńaıtqan, talaı urpaqty asyraǵan eń qunarly jerdiń sý astyna ketetinin oılaǵanda, buǵan áste senbeı, júrek shirkin elegizip, tynyshtala qalady: osynyń quny tym qymbattap ketken joq pa eken? Asyra tólemesek bolǵany áıteýir. Bul arada ǵumyrynda turyp, shóp basyn syndyrmaǵan, árbir borazdaǵa ashshy terin tókpegen kisi ǵana araldan aırylǵanyna jany ashymaıdy. Máselenkı, jańa egistiktiń bir gektaryn jyrtýǵa myń som jumsalady. Oǵan, osynaý alty gektarǵa, bıyl bıdaı seýip tastaǵan, ol" biraq kógerip shyqpady da. Ústinen qaraǵanda jer maqpaldaı qap-qara, al qoparyp kórseń — qyp-qyzyl, tipti qysh zavodyn ornatýǵa bolady. Lajdyń joǵynan, bul araǵa qaıtadan bede egý kerek boldy, qotyr toqtydan tartqan túk te paıdanyń keri-daǵy baıaǵy, al, biraq sol bedeniń óser-óspesiniń ózi beımálim. Osy bir qunardan jurdaı bolyp, qýaryp jatqan ormandy alqapty egin ósirýge laıyqtap, áýelde peshenesine jazylmaǵan isti zorlap jasatýǵa qansha ýaqyt ketetinin kim bilgen. Al, burynǵy egistikten ilgeride bulardyń ózi de toıynatyn, ózge jaqqa — batysqa da, shyǵysqa da myńdaǵan put astyqty tasyp áketip jatatyn. Álemge áıgili egistik edi-aý, jaryqtyq!

«Joq, men, tegi, qartaıa bastaǵan shyǵarmyn,— dep óz-ózine basý aıtady Pavel.— Muny túsinbegenim qartaıýdyń basy shyǵar. Áne jastar jaǵy birden túsindi. Kúmán-kúdik degeniń olardyń oıyna da kirip-shyqpaıdy. Ne jasap jatsa — sonyń kerek bolǵany. Osy aradan poselkeni salǵan eken — ol sol arada turýǵa tıis, onyń birden-bir oryny osy jer. Dúnıede bolyp jatqan is-árekettiń bári — tek jaqsylyqtyń nyshany, eldiń ómir-tirligi qyzyq ta tartymdy bolyp, jaqsara tússin degen sóz. Endeshe oına-kúl, ómir súr: artyńa jaltaqtama, kóp oılanyp bas qatyrma. Jeriń astyq bermeıdi eken, qam jeme — saǵan un etip tartylǵan, naýbaıda pisirilgen, aq, qara, sur bólkelerdi ázirlep ákelip beredi, toıǵanynsha je! Óz sıyryń sýalyp ketse, sol sıyrdy asyraý úshin, buta-butany qýalap, shóp shaýyp áýre bolmas úshin, sútti de ákelip beredi. Kartopty da, shalqandy da, jýany da — bárin de ákeledi... Qaıdan alatynynda —jumysyń bolmasyn. Bizdiń poselkemiz qala tektes poselke — endeshe ondaǵy tártiptiń bári qaladaǵymen birdeı bolady, áste kem bolmaıdy. Álgi jyrtylǵan jer úshin, oǵan áýeli bir tuqym seýip, sosyn ony qaıta sepkenin úshin aqyndy alasyń, sosyn sol aqshaǵa qajet nárseni satyp alasyń. Áne, ana áınek dúkenniń jaltyraýyn qarashy — kózdiń jaýyn alady. Onyń qasynda taǵy bireýine áınek salyp jatyr, kezekte úshinshisi tur... Bul jerge kóńiliń tolmasa, basqa bir jaqsy jaqqa tartyp otyrasyń, jolyńdy kesip jatqan tiri jan joq».

«Qartaıyp kelemin,— dep moıyndady ol.— Nesin jasyraıyn, qartaıdym ǵoı! Sheshem baıǵusty kóp nársege túsinbegesin eskilikten aırylǵysy kelmeıdi dep kinálaımyn, al sonda ózim de sol kisiden kóp ozyp kete aldym ba? Shynymen-aq, meniń dáýrenim de ótkeni me? Sheshemniń óz senimi ózinde, jastardyń senimi bir basqa, al men senim-nanym ataýlydan jurdaımyn. Anda da, mynda da joqpyn, analar men mynalardyń arasyndaǵy bir dúbáramyn. Álde, kisiniń jasy solaı ma? Bir jumbaqty sheship úlgirmeı jatsań, odan da qıynyraq ekinshi jumbaq kelip eńseńnen basady. Biraq apam jasaryn jasady, asaryn asady, al men bolsam, áli kórer tirligim, jasar jumysym aldymda. Jańa qurylysty qur taqyrǵa turǵyza almaıtynymdy, joqtan bar shyqpaıtynyn, ol úshin úırenshikti bir asylymnan aırylatynymdy, ter tógip eńbek sińirý qajet ekenin túsinbeıtin bolǵanym ba sonda? Túsinýin túsinemin-aq. Qazirgi zamanda tehnıkasyz jáne eń kúrdeli tehnıkasyz eshteńeni jasaýǵa bolmaıtynyn da, esh jaqqa kete almaıtynymdy da jaqsy bilemin. Oǵan árkim-aq túsinedi, biraq poselkeni tý-talapaı etkenin qalaı túsinip, qalaı moıyndaısyń? Osy araǵa kelip turatyn kisilerge qansha jumysty qur bekerge jasatqany nesi? Tek bir kúndi únemdeımin dep, aldaǵy qansha kúndi joǵaltqany qalaı — osynyń bárin kúni buryn nege eseptep qoımasqa? Árıne, osy suraqtardy ózine qoımaýǵa da bolady, sóıtip, elden ozbaı, kóshten qalmaı, ilinip-salynyp júre berýge de, júze berýge de bolady, biraq tabıǵatyn solaı bolǵasyn, ár nárseniń parqy men narqyn, neniń nege qajet ekenin bilip, aqıqat shyndyqqa kózińdi jetkizgiń keledi. Qansha aıtqanmen, adambyz ǵoı!»

Al poselkege qaıta oralyp, erkimen be, erkinen tys pa, áıteýir baýyr basyp ketken aýlasyna kirse bolǵany, jany jaı tapqandaı bolady. Tirlikke ne jetsin. Ózińdi páter jaldaýshy sekildi sezingeniń bir túrli jat, jaısyz kórinedi, shynynda da pátershisiń, óıtkeni úı ózińdiki emes, onda óziń myrza, qoja sıaqty emessiń, biraq kelseń — dúnıeniń bári daıyn: otyn shappaısyń, pesh jaqpaısyń... Ras, sýdy áli de tasyp ákelý kerek, biraq úıge sý da keledi — dep ýáde bergen. Nesin aıtasyń!— bir jeńil tirlik keldi ǵoı. Jumystan kelgesin, jýynyp alyp, eshbir qam-qareket, ýaıym-qaıǵy joq, tóbege túkirip qoıyp, jata berýińe bolady... Degenmen osy jeńildikten be, áıteýir birtúrli ózińniń bar salmaǵyńdy tolyq sezbeıtin sekildisiń, burynǵy beriktik pen nyǵyzdyqtan aırylyp, kóringen jel-quz ózińdi ilip alyp, aıdaı jóneletin sıaqty bolyp kórinedi — sosyn ózińdi qaıdan izdep tabasyń, qaıdaǵy joq bir jeksuryn móltek sezim: osy senbisiń, álde basqamysyń? Al eger shynymen óziń bolsań, onda bul jerge qalaı kelgensiń?— dep janyn jegideı jeıdi.

Ýaqasy joq, buǵan da úırenip ketedi áli...

Pavel áıeli Sonáǵa qarap turyp tań qalady: ol úıge kelip kirisimen — endi úıge emes, páterge degen durys— oıynshyqtaı jarqyrap turǵan elektr plıtany, qabyrǵadaǵy gúl-sheshekterdi — olardy tipti aǵartýdyń da keregi joq eken — irgege suǵyndyra jasalǵan shkafshalardy, buǵan qosa kafelmen kómkerilgen vanany, onyń kóńildi de kórikti jap-jasyl tuǵyrshasyn (ras ázirge sýy bolmaǵasyn qarap tur), bir óńiri tutas áınektelgen dıvandy kórip, ahylap turyp qaldy jáne ómir boıy osynda turǵandaı bir kúıge endi. Bir kúnniń ishinde bárine de eti úırenip, ne istep, ne qoıyp jatqanyn bilý úshin kórshilerge júgirip kirip qaıtty, sosyn qaı zatty qaı jerge qoıý kerek, qolda bar mebeldiń qaısysyn ákelip, uıalmaı qoıýǵa bolady, neni satyp alý kerektigin aıtyp, ámir ete bastady, podvaldy qaı aradan qazý kerek ekenin, qoımany qalaı keńeıtýge bolatynyn ishteı belgilep te qoıdy, sóıtip osy tirligine rıza bolyp, ábiger-mashaqattan qoldy-aıaqqa turmaı, shapqylady da júrdi. Al ózi bylaıynsha aýyldyń-aq qatyny, aqsúıektermen, baı-myrzalarmen aralaspaǵan, sáýletti-sándi ámirdi ıiskep te kórmegen, biraq myna ǵajapqa qarashy — ilezde qubylyp-qulpyryp shyǵa keldi, munyń syry nede eken sonda? Jemtikke qapqan balyq sıaqty ma qalaı? Shynynda da qatynnyń kóziniń qurty ǵoı bul: ári ásem, ári taza, aýladan asqanaǵa, asqanadan aýlaǵa árli-berli jantalasyp júgirmeıdi, bári de qasynda, qolyn sozsa ala beredi. Munyń ústine Sonányń eki sińlisi Irkýtskide turady: onyń bireýi jabdyqtaý isimen shuǵyldanatyn, joly bolǵysh qynýyrly bir qýǵa turmysqa shyǵyp, baıaǵynyń baı báıbishesindeı úrlep iship, shaıqap tógip jatty, páterinde ne joqtyń bári bar, sol sebepti de Soná ony kóp kúndeıdi. Qoly qalt etkende qalaǵa tez baryp, tez qaıtyp júrgende, ol shymsheýrin men shegenshelerdi ala kezimen atyp, jatyrqap qalady, birde tipti Paveldi azǵyryp, Irkýtskige áketpekshi de boldy. O jaqta: mundaǵy ómir qandaı raqat, jaıly da jaqsy, mádenıet deısiń be, qurmet-qoshamet deısiń be— bári bar dep, áıeldiń. basyn aınaldyrady, álgi jabdyqtaý bóliminde isteıtin bajasy, muny, Paveldi, bir jyly jerge ornalastyrmaqshy bolyp, ýáde de beredi — soǵan bul kádimgideı senip, ishi-baýyry eljirep, tipti býynyp-túıinbekshi bolyp, elge qaraı qanat baılap ushady ǵoı. Buǵan Pavel de kóne jazdady, óıtkeni so kezde aral sýǵa ketedi eken degen sybys taraǵan, endeshe báribir bir jaqqa kóshý kerek qoı, biraq sabyr saqtady. Qalada turý — qalany jaqsy kóretin adamǵa ǵana jarasady, al aýyl-ana ósirip, qarttyqqa deıin ákelgen kisi — túlenniń túrtkenine ermeı, tynysh otyrǵany jón. Al keıin qalaǵa barý qajet bolmaı qaldy, óıtkeni qalanyń ózi osynda keldi. Endi Sonányń da kóńili jaılanatyn boldy, áıtpese kúıeýine kúnde kúńkildep, qulaq etin jeı beretin. Hosh, sonymen, kir-qońystan shyǵyp, kirpıaz kinázdar sanatyna qosyla bergen...

Jáıimen, birtindep ómir-tirlik arnasyn tabady, oǵan adam da beıimdeledi, basqa rásim bolmaıdy. Sosyn biraz ýaqyt ótkesin eski egindiktiń bir pushpaǵyn kartop ek dep kesip beredi, qansha dyzaqtaǵanyńmen kóshkende kóne jurttan bárin ákele almaısyń, kisi bir kúnderi sıyrsyz kún kóre almaıtynyn sezedi, qoǵamdyq malǵa ıek artqan durys, biraq qolynda sıyryń bolǵanǵa ne jetsin — sosyn seni bir uly tartý-taralǵymen jarylqap tastaǵandaı-aq, ruqsat beredi: qalasańdar, sıyr ustańdar, qońyr keshten tań sárisine deıin qora-qopsy salyńdar, shóp shabyńdar, tynymsyz tirlikten terlerin keppesin—unatsańdar bata osy deıdi. Rasynda da, bul endi jurttyń kóbine unaı bermeıdi, halyq basqa bir saltty qalap shyǵady.

Bulardyń júgi jeńildep qaldy, Sonáǵa qazirdiń ózinde osydan ózge nárseniń keregi joq, al ózi áli-aq beıimdelip ketedi, biraq Pavel sheshesiniń bul araǵa úırenise almaıtynyn kámil biledi. Qaıtseń de daǵdylanyp ketpeıdi. Ol úshin bul ara — jat jerdiń jánnaty. Ákelgesin kóremiz — bir múıiske tyǵylyp alyp, qashan qańsyp bitkenshe qaıta shyqpaıdy. Osy ózgeristerdi ol kótere almaıdy. Esh jaqqa barǵysy kelmeıtin kisideı-aq, sheshesi balasynan o jaqta ne bar, jaǵdaı qalaı dep eshteńeni jarytyp suramady da, al munyń ózi birdeńeni baıqamaı aıtyp qoısa, eki qolyn aıqastyryp, ahylap, tań qalǵan bolady, biraq ony ózine eshbir qatysy joq, alys jatqan bóten bir qyzyq-shyjyqtaı kóredi. Ol úshin sol jańa poselke álgi bir halqy aıaǵy talmas úshin basymen júredi deıtin, qaıdaǵy bir Amerıkadan jaqyn da, jaqsy da emes edi. Sheshesin syrttaı baqylap júrgendegi Paveldiń anyq kózi jetken bir nársesi, kóshý-qoný jaıly sóz etkende ol ózi úshin Matóradan basqa jer bar eken-aý dep tipti de oılamaıdy jáne ony kórgisi de kelmeıdi, sol sebepti de Pavel ony qaıtse de Matóradan alyp ketýge týra keletin kúnnen qatty qorqady.

10

Katerınanyń Petrýhasy, jurt oılaǵandaı-aq, órtten keıin, kelesi kúni taıyp turdy da, mine, bir aptadaı boldy, habar-osharsyz joǵalyp ketti. Sheshesine bir japyraq, nan da qaldyrmaǵan, Katerına Darányń shaıyn talǵajaý etip keledi. Sońǵy bir ýys uny qoımada janyp ketken... Bárinen de buryn Katerınanyń janyna samaýryny qatty batady; ol Darányń úıine kelip kirip alǵanda, árıne, órt shyǵady dep oılamaǵan, sóıtip samaýryndy kelesi kúni alarmyn dep tastap ketken — keıin kúl arasynan onyń tek balqyp ketken jez qorytpasyn ǵana taýyp aldy. Petrýha óziniń únsiz syrnaıyn umytpaı alyp shyqqan-daǵy, qarshadaıynan qarnyn toıdyryp, shólin qandyrǵan samaýryndy tastap shyqqan. Katerına samaýrynsyz endi múlde jetimsirep qalǵan edi.

Petrýha áli de bolsa aqylǵa keler, jumysqa ornalasyp, meni qolyna alar — dep úmittenedi keıýana. Ol, ekeýiniń úıi bolǵan kezde, onda samaýryn turmaıtyn boldy-aý— dep sony eske alyp, bir kúrsinip qoıady: endi samaýryndy shyǵarmaıtyn boldy, esh jerden de tappaısyń. Basynda samaýryn turmaǵan stol — stol emes, kezge ystyq, kóńilge jaǵymdy, basalqaly eshteńesi joq... qustar men ańdardyń jemdik astaýy tárizdi birdeńe toı... Hadym zamannan beri jurt úıdiń úsh qojaıynyn — semá basynyń ózin, orys peshi men samaýryndy qatty qurmetteıtin. Solardyń yńǵaıyna kónetin, olardy qadyr tutyp, mindetti túrde olardyń yqtıarynsyz jańa kúndi bastamaıtyn, qalǵan kúlli istiń bári solardyń bastaýymen, tapsyrmasymen jasalatyn. Endi birjolata Katerınanyń úıi de, samaýryny da, orys peshi de qalmady (ol qurǵyry, peshi órtenip ketken joq, erteń ornyndaǵy eskertkish sıaqty, qaqyraı jarylyp, ashyq-tesik kúıi qańqıyp tur — ol nege qajet, jaryq dúnıeni jylytý úshin be?). Ákesinen keıin Katerınanyń eshbir qojaıyny bolmaǵan.

Óz úıi — óleń tósegin mezgilinen buryn órtegeni Darányń kókeıine múlde qonbaı qoıdy, ol: sondaı sumdyqqa qoly qalaı bardy eken?—degen saýalǵa jaýap berýdi talap etip, ol Petrýhany qaıta-qaıta qarǵaıdy. Katerına ózin masqaralap jatqandaı-aq, kináli kisideı júzin jasyryp, tymyraıyp úndemeıdi, Dará shuqshıyp jaqyndap kelgen kezderi, áıteýir birdeńe dep jaýap berý kerek bolǵasyn:

— Qıanpurys qoı, qaıteıin...— dep asyǵys aıta salady.

Osynaý qysqa jaýapta ózin úı-kúısiz, ashtan-ash tastap ketken balasyna degen ókpe-renish te, ashý-yza da joq edi — áıteýir ananyń oǵan shyq jýytpaı, bárin de keshire beretin syńaıy seziledi: týmysynan solaı bolǵasyn odan ne úmit, ne qaıyr?!

— Mine, mine,— deıdi Dará órekpip ony saýsaǵymen túrtip.— Sen ómir boıy osyndaısyń. Ómir boıy betine jel bolyp tıgen emessiń, ábden jaman úıretkensiń. Endi seniń ózińe de sol kerek. Sol kerek, ıá, sol kerek. Ol tiri úıdi órtep jiberdi, erteń seni de tirideı jerge kómedi. Jerge emes,— dedi ol jańsaq aıtqanyna shytynyp,— seni jerlemes úshin ol sýǵa, sýǵa batyra salady. Qaıta qalqyp shyqpas úshin... sen odan moınyńa úlkenirek tas baılaýyn suraısyń áli.

— Ol sóıtedi. Qıanpurys qyrsyq qoı, ne suraısyń odan,— deıdi Katerına kúrsinip.

— Al sóıles endi munymen,— deıdi Dará qolyn erbeń etkizip.— Men buǵan istiń jaıyn aıtsam, bul ishken shaıyn aıtady ǵoı... Qury, quryńdarshy túge Petrýhańmen birge!— Qudaı jarytqan ǵoı seni sondaı maltapqyshty berip...

Katerına kúıeýge shyqpaǵan, ol Petrýhany óz aýylynyń, Matóranyń mujyǵy Aleja Zvonnıkovtan taýyp alǵan, ol baıaǵyda marqum bolyp, soǵysta qaza tapqan. Katerına odan kóp kishi edi. Ekeýi ashynalasyp qalǵanda, ana sabazdyń júgirip júrgen tórt balasy bar-tuǵyn, oǵan qaramastan jigittiń qyz júregin jaýlap alǵany sonsha, jas kúninde ózine qyryndaǵandar qansha kóp bolsa da, Katerına eshqaısysynyń da eteginen ustamady. Alesha Zvonnıkov te berekesiz búlikshiniń dál ózi edi, Petrýha onyń berekesizdigi jaǵynan biraz nárseni alǵandy, biraq ol jumys degende janyn salatyn mujyqty jáne onyń qarshadaıynan qosylǵan qatyny, Katerınamen júretinine kózin jumsa, al eshteńeden úmit etpeıtin Katerınanyń ózi, ózge bireýdiń erkegi túndeletip jetip kelgende, qýanǵannan saı-súıegine deıin balqyp, jaınap qaǵyp shyǵa kelse, onyń tegin adam bolmaǵany da. Eger ony esine alsa, kempir bir jaqsy sharap ishkendeı-aq, tap qazirdiń ózinde óńi ózgerip, qubylyp shyǵa keledi, kózi úlkeıip-dóńgelene kúlimsirep, sonaý qıanǵa, qyryq jyl burynǵy kúnder men túnderge qadalyp qarar edi, sol jaqtan kórgen qyzyǵy onyń janyn tap osy kúnge deıin jylytar edi. Jáne ol Aleshany óziniń kúıeýi sekildi sóz qylar edi, Matórada onyń bulaı sóıleýine haqysy bar bolatyn, óıtkeni Aleshanyń úı ishi soǵystan keıin araldan kóship ketken.

Katerına men Aleshanyń ara-qatynasyn jasyryp qalý múmkin emes-ti, derevná ony túgel biletin. Sosyn júre kele, Petrýha týǵannan keıin, Alesha boı tasalap, ımenýdi qoıdy, jańa semányń qam-qareketin ashyqtan-ashyq óz moınyna alyp, tapa tal túste, aımandaı jurttyń aldynda, Katerınanyń otyny men shóbin ákelip beretin boldy, qulap qalǵan sharbaǵyn da jóndeı salady. Sóıtip, qashan el basyna soǵys náýbeti kelip túskenshe, ol úsh-tórt jyldaı eki semáǵa bas bolyp turyp jatty, kóp uzamaı Matóra turǵyndary buǵan úırenip ketti de, sypsyń-sypsyń sózderin de qoıdy. Aleshany sóz qyldyń ne, qylmadyń ne — bári bir onyń murtyn balta shappaıdy, qyńbaı júre beredi. Ózi de «sen tur — men ataıynnan», qalasa, kóringen kisiniń uıatyn betine basyp, kópke kúlki, jurtqa mazaq ete alady, sol sebepti de ekiniń biri onymen sóz talastyrǵysy kelmeıdi. «Aleshańyz sondaıdy—oǵan tıgen ońbaıdy,— deıtin ol maqtanyp reti kelgende». Soǵys bitkesin, on jyl, on bes jyl keıin de janjalqoı, jýan judyryq jigitter men mujyqtardy derevná turǵyndary: «Taǵy bir Alesha Zvonnıkov paıda boldy»— dep aıtyp júretin.

Osyndaı ushqalaqtyqty, sýdyraq sózsheńdikti Petrýha óziniń kóldeneń, zańsyz ákesinen aıamaı-aq alǵan-dy. Biraq ákesiniń sózi — qur sóz bolyp qalmaıtyn — is kezinde eki eli aýzyna úsh eli qaqpaq jaýyp, is — aldynan, sóz — sońynan degendi qatty ustanatyn bolsa, Petrýha buǵan kereǵar júretin. Jumysqa kelgende ol olaǵaı da shalaǵaı bolatyn, nendeı isti qolǵa alsa da, ýqıt-sýqıt, tıip-qashyp júrip, bireýin de jónge keltirmeıtin. Qolyn jumsaıtyn jerde, ol qýsyrynyp qarap turady, aqylǵa salyp, kózin tabar jerde, beker bosqa dyzaqtap, aramter bolady, al odan biter jumys ta joq. Bir kezde ony kolhoz atynan traktorshylar kýrsyna jiberdi, jarty jyl oqyp qaıtty, jas maman dep oǵan dáý dońǵalaqty sý jańa «Belarýs» berdi — ol aýyldyń ıt pen mysyǵyn qýalap júrip, derevnádaǵy sheten-sharbaqtardyń jarma-jaryn qıratty, óziniń qora-qopsysyn, aýla-jaıyn typ-tıpyl tapap tastady. Aýzyna araq tıse bolǵany — rúlge otyrady da, quıǵyta jóneledi, jan-jaqqa kúl-qoqys, jaryq-jańqa ushyp qalyp jatady. Katerına atyp shyǵady:

— Saǵan ne boldy, Petrýha? Qaıda barasyń, ne istep júrsiń — esińdi jısańshy?! Jurt osy jerdi sen traktormen taptasyn dep jóndep pe edi?—dep shyr-pyr bolady.

Ol qolyn bir-aq silteıdi:

— Sen ne bilýshi ediń, qarıa. Jumystyń jóni solaı. Búginge bergen tapsyrmasy osy,—dep tartyp ketedi. Katerına oılanyp, jaıyna qalady: kim bilgen, bálkim, ras shyǵar, traktor egic dalasynda durys júrýi úshin, borozdany buzbas úshin, osylaı etý kerek te shyǵar.

Bir bálege urynbaı turǵanda Petrýhanyń qolynan traktordy sypyryp alyp, jigitimizdi jerge túsirdi, bul kezde ol ábden erke-totaı bolyp alǵan-dy, shóp basyn syndyrǵysy kelmeıdi: ony bir orynnan ekinshi orynǵa, bir jumystan ekinshi jumysqa qaqpaqyldap kóshire berdi, kóshire berdi, biraq esh jerde de odan keler paıda bolmady, Petrýhadan kez kelgen jerdiń bári tezirek qutylǵysy keledi jáne ony munyń ózinen jasyrmaıdy da — jurttyń ózi týraly aıtatyn sózin tyńdap alyp, ol jatady da kúledi, sol sózder tap bir janyna jaǵatyndaı-aq, ol jurt oıyndaǵysyn qattyraq aıtsyn, ashyǵyraq aıtsyn degendeıin olardy quıt-quıttap, eregistire túsedi. Petrýhaǵa em qonýdan qalǵan edi. Hosh, sonymen kolhozdy sovhozǵa qosqaly jatqan kezde — sońǵy kezderi ǵana qalǵan kolhozdyń kóńili bir jaılanǵan edi: aqyrynda áıteýir ol óziniń osynaý qyzmetshi-symaǵynan qutylǵan-dy.

Jasy qyryqqa taıap qalsa da, áli bala sıaqty, aqymaqtyqtan aryla almaı-aq qoıdy: semásy da (ǵaıyptan tapqandaı etip, ózenniń arǵy betinen eki ret qatyn ákeldi, biraq onyń ekeýi de bir aı turmaı jatyp, odan Angara arqyly basyn ala qashty), is tyndyratyn qoly da, tirlik qamyn oılaıtyn aqyly da joq. Synaptaı syrǵyp júre beredi. Búgingi kúndi ótkizse boldy —erteńgi kúnde sharýasy joq, kiresili-shyǵasyly qysqa aqyly oǵan qaıdan jetsin. Áýelgi kezde sovhozǵa jazyldy da, sosyn qalaǵa barmaqshy bolyp, odan bas tartty, sodan kenet, ǵumyrynda myltyq ustap, shyny atyp, oǵan da tıgize almaǵany bolmasa, ańshylyqpen aınalysyp kórmegen sabaz, shybyn shaqqan kisideıin ańshylar artelin sóz qyla bastady. Al keıingi kezderi onyń aqshany kúrep tabatyn teriskeı jaq túsine enetin boldy... Biraq teriskeıge jetý úshin de kisige biraz tózim kerek, al Petrýha shydamsyz shyjbalańnyń tap ózi edi.

Endi munyń ar jaǵyn ózderiń oılaı berińder, osyndaı adamnyń sheshesi bolý ońaı deısiń be. Katerınanyń bir qorqatyny: kim kúnáli bolsa — aıypty da sol — sol sebepti de Petrýhanyń eserliginiń bárin óz moınyna alady. Ol ádette:

— Qudaı ony solaı etip jaratqan eken — oǵan endi ne isteısiń? «Qylsha moınym — talsha»—dep basyńdy báıgege tikpeseń?!—deıdi.

— Ony tıýsyz da jıýsyz jibergen ózińsiń, sondaı bolmaǵanda qaıtedi ol? Áne úıdi órtep jiberdi, sen oǵan «shirkin» dep bir aýyz sóz aıttyń ba?—dedi Dará onyń sózin ilip áketip.

— Óıtip-búıtip júrip, órteıdi báribir, dep ózin aıtqan joq pa ediń...

— Sonda óz qolymen órteı me eken! Shyrpy shaqqan qoly qalaı semip qalmady eken betpaqtyń?! Júregi tas bop ketken be bu shirkinniń, ózi sonda týdy, sonda ósti jáne sol uıasyn jurttyń bárinen buryn órtedi! O toba!

— Ol shynynda da baıqaýsyzda jasaǵan shyǵar.

— Qudaı degen bir qulsyń ǵoı, qudaı degen!— Dará onyń minezine tań-tamasha qaldy.— Árıne, baıqamaǵan ǵoı, qaıtsin? Sol úıdi saǵan qıyp salyp bergen de, baılyqqa keneltken de balań — nesin aıtasyń, on saýsaǵynan óneri tamyp tur ǵoı Petrýhanyń. Ol ony ómirinde qasaqana órteýshi me edi — áp-ádemi jigit týraly sondaı sóz taratyp júrgen bu jurt ta ońbaıdy. Andaýsyz, ańdaýsyz órtegen...

Katerına úndemeı qaldy.

Osyndaı adamdar qaıdan shyǵady a?—dep túsingisi keledi ol osy jáıtti jáne oǵan túsinýge tyrysyp otyrǵany bir bul ǵana emes, túbi oǵan túsinbeıtinin de biledi, tipti Darámen ekeýi birlesip otyryp oılasa da, aqyly jetpeıtinin seze tura, az ýaqyt aýyr oıdan seıilip, ózin-ózi keshirmek bolyp.— Ol barmaqtaı bala kúninen qıańqy. Jaman úıretken óziń — deısiń sen. Men sonda ne úıretippin? Men ony onsha erkeletken de joqpyn. Aqylymdy jaı da aıttym, qatty da aıttym — biraq osyndaı qyrsyq bolyp týsa qaıtemin. Kishkentaı kezinde eshteńeni de túsingisi kelmeıtin. Ursyp jatsyń ba, uryp jatsyń ba — báribir, teris qarap qyńyraıyp turyp alatyn. Sen óz balalaryńmen kóp aınalysyp pa ediń?

— Aınalysýǵa pursat boldy ma? Tańnyń atýynan kúnniń batýyna deıin bir tynym tappaısyń.

— Bári de adam boldy. Báriniń de aqyl-esi bútin. Men de ony kóp erkelete almadym... erkeletýge qol tıdi me. Biraq qaraýsyz qaldyrmaǵanym ras. Tyrysyp baqtym ǵoı áıteýir. Men ana Klavkanyń balalaryna qaraımyn... qaraımyn da, bu baıǵustardyń budan da ógeı sheshemen turǵany jaqsy edi ǵoı dep oılaımyn... Ony tipti óz balalarynyń anasy deýge aýzyń barmaıdy. Iá kútýdi, ıá baptaýdy bilmeıdi, jyly sózi jáne joq, urý-soǵýdan kóz ashpaı, joqty-bardy qorek etip ósken sorlylar ǵoı... Al ózderi qandaı baýyrmal, tilalǵysh baldar deseńshi... Itteı arsyldaǵan sheshesiniń sıqy anaý, sonda osy baldar qaıdan, qandaı tárbıeden shyqqan? Sheshesiniń tárbıesi me?

— Pishti-ý!—dedi Dará myrs etip, Klavkany esepten múlde shyǵaryp tastap.

Gáp Klavka Strıgýnova týraly edi.

— Endeshe bul qalaı? Bireý ómir boıy taıaqtan basqany kórmeıdi — el qatarly adam bolyp shyǵa keledi. Al ekinshi bireýdi qansha taıaqtasań da — sol basbuzar kúıi basbuzar bolyp qala beredi. Bireýdi sylap-sıpasań — paıda, al ol ekinshi bireýge — zıan. Bul qalaı? Kimde jazmyshtan ne bar, sol bolatyny ma? Ony sabaısyń ba, álde qasiretin shegesiń be — onyń óz degeni bolady. Ony aqyl aıtyp, jónge sala almaısyń. Shynymen solaı ma? Sen maǵan: balańa talap qoımaısyń — deısiń. Aspanda bir qudaı bar ǵoı! Men oǵan aıta-aıta jaǵym talǵan. Al qazir qoıǵanmyn, aqpaqulaq qoı ol, aıtqannan ne paıda! Endi barǵa qanaǵat, joqqa salaýat. Ashý-yzadan men qalǵaly qashan, tek onyń osyndaı berekesiz bolǵanyna janym ashıdy. Endi ony sol úshin shynymen-aq ókpeni bylaı qoıyp, ólimge qımaqpyn ba? Meıli, ne istese de óz erki. Ómir súretin de, ómirem qabatyn da ózi.

— Páli, osy sózdi sen de kórden emes, tórden aıtyp otyrsyń. Seniń de áli tatar nan-tuzyń bar, qansha aıtqanmen, tirige tirlik kerek.

— E-e, áıteýir birdeńesi bolat-taǵy,— dep qolyn bir-aq sermedi Katerına.— Biz endi qalaı bolǵan kúnde de jetekpen júrgen janbyz. Jetekpen... Qaıda jetelep aparsa, soǵan — shúkirlik.

— Jeteleıdi degenińniń jany bar... Jeteleıtini ras,— dep kelise ketti Dará.

— Keıin solar, Klavkanyń baldary, er jetedi,— áńgimeni tıanaqtamaqshy bolyp Katerına ony qaıta qozǵady,— sheshesi olarǵa aıtýǵa bir jaqsy sóz tappasa da, olar ony han kóteredi. Saýalyna qaraı jaýaby — deıdi jurt— ...E-e,— kempir kelispeıtin syńaımen bir kúrsindi,— qoıshy, qısynǵa kelmeıdi, tipti. Pesheneńe ne jazylsa, sol bolady. Tirlikte ne joq deısiń: keıbir keıýana bir qora jandy ósirip, el qataryna qosady, al qartaıǵanda balalarymen birge tursa da, jat qolynda turǵannan beter, jany bir rahat kórmeıdi. Bóten kisiler ákireńdeýge uıalady. Al óz balalaryńnyń ne isteımin dese de haqysy bar... Keıde olar qatýlanǵanda sumdyq qatygez bolyp ketedi... senen góri jaýyz uryǵa jany kóbirek ashıdy? Ne úshin? Álgi Agrafena kempir esińde me?

— Aljyǵanyńsha qaltyldap júre berme,— nege ekenin qaıdam, Dará kenet tap osylaı yzalana til qatty.— Keter kúnińdi bil,— muny eki aıaqty pendeniń bile almaıtyny esine túsip, raıynan qaıtyp, daýysyn báseńdetti.— Jaratýshy jan ıem pendesin qandaı kúnási úshin mólsherden tys kóp ustaıdy eken. Ondaı bolý úshin, kisi kúnási, oı, orasan zor bolatyn shyǵar... Sonsha kúnáni qaıdan tabarsyń? Adam tek elge paıdaly bolǵanǵa deıin ómir súrýge tıis, paıdasyz eken — kúni bitip, dámi taýsylǵany. Ózin de ábiger bolyp, jurtty da ábiger etýdiń qajeti qansha? Tiriler me... tiriler ólmeli beısharaǵa báıek bolyp, astyn tazalap áýre bolmaı, tirlik etýge kerek. Men talaı tazalaǵanmyn, bilemin. Uzamaı meniń óz astymdy tazalaıtyn da ýaqyt jetedi, shirkin dúnıe, jastyq pen qarttyqtyń arasy qas pen kózdiń arasyndaı-aq jer eken, bári esimde. Qaıyn enemdi, oǵan qalaı qaraǵanymdy umytqan joqpyn. Qaraýyn qarasam da, kókeıimde: «Qudaı seni qashan alady? Jalyqtyryp jiberdiń ǵoı kisini»—degen bir jaman oı turady,— dedi ol, ne ekeni túsiniksiz, sózin ashýlana jalǵap.— Qaıta biz o kisimen jaqsy turdyq, kónbis-kóńterli jan edi. Al men jerkenshek emes edim. Biraq áli esimde: keıingi kezderi onyń qasyna jaqyndaǵannan júregim aınıtyn. Baıǵustyń qudaı qınaǵan, kinásiz ekenin biletin de sekildimin, biraq ózime-ózim ıe bola almaımyn. Kejegemnen keıin tartady da turady, qaıteıin, tipti úıden qashyp ketýge barmyn. Jáne eger myna tósek tartyp jatqan ózimniń sheshem bolsa qaıter edim — oǵan da ólim tiler me edim?— dep oılaımyn. Osyny oılaýyn oılaımyn-aq, so zamat alystan talyp jetken bir daýysty estımin: oǵan da tiler edim — degen. Bálkim, tap osylaı bolmas ta, bálkim, oǵan kóbirek tózermin de, al biraq jan qysylǵan kezderi, ishteı bolsa da, syr berip qoıar edim. Bul meniń ózimnen shyqqan pále emes — basqa birdeńeden shyqqan nárse. Joq, Katerına, qarttyqty da meńdetip jiberýge bolmaıdy. Ol eshkimge de qajet emes.

— Sonda ne, asylyp ólmekpiz be?

Dará jaýap qatpady.

— Olar bizderdi jerlegende jylaıdy... olar bizge, tabytqa salǵan kisige jylamaıdy, bizdiń qandaı bolǵanymyzdy... esine alyp jylaıdy,— dedi ol.— Taǵy bizge jany ashıdy... Óıtkeni ózderine ózderiniń jany ashıdy: Olar ózderiniń de qartaıatynyn, bizdiń kebimizdi kıetinin jaqsy biledi. Al bizsiz olar tezirek qartaıady. Olar bizdi ishteı, ózderinshe erterek jerlep qoıǵan. Shirkin, tap sol sátti ańdyp turyp, birden ketse ǵoı. Al biz udaıy tirliktiń shaýjaıyna jarmasýdan bir jalyqpaımyz. Ony qarmap qaıtemiz — zıannan basqa paıdasy joq. Jasyraq kúnińde ketseń— kópke deıin esterinen ketpeısiń jáne kózderine sulýyraq bolyp kórinesiń. Kóringende de júrekterin syzdatyp, ap-anyq bolyp kórinesiń. Eger seni tabytqa mystan kempir tárizdendirip salsa — onda túrińe jurt qaraýdan jerkenedi. Ondaı qubyjyq buryn esterinde qalǵan jarqyn beıneńdi birden joq etedi...

— Al bizdiń kinámiz ne sonda?

— Bizdiń kináli bolatyn sebebimiz, qolda asyraǵan ıt sekildi, bir ádetten aırylmaımyz. Ol basqalarǵa shabalanyp úrip, ózimizdi kúzetse eken deımiz. Jas kezinde, keıin ózińniń qandaı bolǵanyńdy qalar ediń,— dep aıtyp kórshi — áýeli shoqynyp alasyń, senbeısiń. Tiri degen atyń bolmasa, neń qaldy, tisiń túsip, opyraıǵan túrin mynaý, etiń qashyp, saýdyrap súıegiń qaldy — jaryq dúnıe senen súıkimdi jan kórgen be. Osy endi kimge kerek? Qudaı-taǵalam saǵan ómir bergende, sen is tyndyrsyn, artyna urpaq qaldyrsyn dep berdi — sosyn qara jer ortaımas úshin... buıyrǵan topyraǵyńdy tat. Endigi seniń paıdań sol jaqqa tıedi. Al sen bu jaqta kóringenniń aldyn kes-kestep, kólbeńdep júrsiń. Sharýańdy rettegen ekensiń — ket, kedergi jasama. Ózgeler óz isin jaıǵastyrsyn, olardyń ýaqytyn jep, kesirińdi tıgizbe. Olardyń da sińbirýge ýaqyty joq.

— Qaıda asyǵasyń sonda?—dedi Katerına daý aıtyp.— Tirligińde de tilin salaqtap júgiresiń, ólýge de júgirý kerek pe? Qaıta kelip, ómir súremiz be sonsha?

Bálkim, qazir tiri júrgen de sen emes shyǵarsyń...

— Kim sonda? Til ózimdiki dep tilmarsı berme. Meniń ornyma kim tirlik etpekshi?

— Áıteýir bireý bolattaǵy. Sen dep seni aldaǵan-daǵy. Al eger sen óziń bolsań — onda óz Petrýhańmen nege jarasyp, uǵynysyp ketpeısiń? Onda bireýdiń nusqaýymen emes, óz erkińmen nege ómir súrmeısiń? Nege ómir boıy sergeldeńge túsesiń de júresiń? Joq, Katerına, qudaıdyń ózi keshirsin, men óz basym, ómir súrgen ózim dep kesip aıta almaımyn... Kóp jaǵdaıda men ózim men ózim múlde qabyspaı jatamyn...

...Ár túrli sharýany jaıǵaǵanda da, ózara sóıleskende de ekeýine shynymen-aq jeńil bolady eken. Qazir kún uzarǵan, kempirler kúlli sharýasyn tyndyryp tastaıdy, sosyn sharshaǵasyn, tústen keıin tynyǵýǵa qısaıady, biraq uıyqtamaıdy, jatyp alyp shúńkildesedi. Budan turǵasyn keshki kúıbeń aldynda taǵy sóılesedi, odan keıingi áńgime-sózderi jáne bar — ýaqyt jyljyp, osylaı óte beredi, jazdyń uzaq kúnderi de tap osylaı eleýsiz erteden — túske, tústen — keshke qaraı syrǵanap ótip jatady. Áńgime-kepke óziniń úzilmeıtin quıryǵy — Kolkamen Sıma kelip aralasady, kúrk-kúrk etip, áldekimge keıip, Bogodýl paıda bolady, reti kelgende ol da birer sezdi qystyrýǵa tyrysady; trýbkasyn tistep, qulaǵy aýyrlaý Týngýska da keledi, aýzynan trýbkasyn almaıtyn bolǵasyn, lám dep til qatpaıdy; Matórada qalǵan basqa kisiler de shaı men suhbat izdep, osy úıge jınalady... Ótken kúnderdi esterine alady, jańalyqqa qaıran qalady, sosyn osy ekeýin de qosyp jiberip áńgime shertedi, ómir men ólimdi de sóz etisedi... Buryn olar eshqashan da tap osylaı uzaq sóılesip kórmegen.

Jáne bulardyń áńgimesine azyq bolmaǵan nárse az qalǵan shyǵar-aý, sonda da kóp jasap, kóp kergenderine qaramastan, sol ómirden uqqan, túsingen nárseleri az edi.

Al eger endi qalǵan kúnderine qarasaq, ýaqyt etken saıyn aldyńǵy jaǵy keńeıip, bosaı túsetin tárizdi. Aldaryndaǵy bos jazyqta ańyrap jel soǵyp turǵan.

11

Biraq shóp shabý bastalǵan kezde Matóradaǵy ómir-tirlik taǵy bir jandanyp, tolqyp ketken edi. Jańa shabyndyq-shalǵyndardan jemshóp jınap alý qıyn-tuǵyn, sonyń ózi, jańa shabyndyqtar da baıaǵy, áli joq bolatyn, sol sebepti de olar aqyrǵy ret eski shalǵyndarǵa qaraı bet túzegen. Sovhoz qaıtadan kolhoz-kolhozǵa jaıylyp ketti — buryn kim qaıda tursa, shóp shabýǵa sol jaqqa attandy. Aqyrǵy sátte týǵan-ósken derevnásyna baryp, turyp qaıtýǵa jol ashqan osy bir sátti oqıǵaǵa qýanbaǵan kisi múlde az shyǵar, munda árqaısysynyń úı-jaıy, mal-jany, baý-baqshasy, aıaqtalmaı qalǵan isteri bar, jer-ana da únsiz qarap jatsyń ba, olardy aqtyq sapar aldynda qoshtasýǵa shaqyratyn sekildi. Soqyr da, sańyraý da emes, keńsege eti úırengen salbókse de emes, qatal da qajet iske qosaqtaýly kisi bolmasa, buǵan barǵysy kelmegen jan joqtyń qasy edi — úı-ormany, ata-meken qonysy bar adam baýyrmal keledi, baýyrmal bolǵanda qandaı?

Matóraǵa derevnányń jartysy qaıtyp keldi, sol-aq eken, Matóra burynǵysha, ret-retimen júrip jatatyn, daǵdyly tirlik bolmasa da, soǵan uqsas bir tirlikti bastap ketti jáne bular sol tirliktiń qandaı bolǵanyn kerip, este saqtap qalý úshin qaıta oralǵan tárizdi. Podmogadan aıdap ákelingen attar qaıtadan oqyranyp, kisinise bastady, tańerteńgilik bir-birine dybys bergen sharýalar dabyrlasyp sóılesip jatady, shóp shabýǵa qajetti qural-saımandardyń tyqyldap, shyńyldaǵan dybysy keledi. Atqa jegiletin tehnıkany óńdep-jóndeý úshin burynǵy usta dúkenin taýyp alyp, qaıta jylytty, shalǵylary da alyndy, Maksım ataı da sartósek bolyp jatqan jerinen turyp, kir-qoqys arasynan balǵasyn sýyryp alyp, temir soqqylap jatqanda álsiz qolynan sýsyp ketpesin dep, oǵan ilgek-baý taqty. Bir qyzyǵy — bul shal jurtqa burynǵysha kerek eken, shalǵylary da tabylyp, Maksım ataı da qybyrlap shyǵa keldi. Jurt jamyrasyp, oǵan tyrmalary men aıyrlaryn, zembilderin ákele bastady — shal olardy qolma-qol jóndep, jańartyp, ótkirlep, túsip qalǵan tisteriniń ornyna jańa tister saldy. Osy taıaýda ǵana jan tásilim etkeli jatqan shal endi jumysqa kiriskesin bir túrli óńi kirip, ózgerip, kóńildenip sala berdi, jurtqa qolyn sermep, aıqaılap, jarlyq beretin boldy. El de jadyraı kúlip, onyń aıtqanyna kóne salady, osydan jıyrma ma, álde odan kóp pe, jyldar buryn bul olarǵa tap osylaı aıqaılap qoıatyn, ol kezde brıgadır bolǵan, endi qazir de brıgadır bolyp júrgen Pavel, tap osylaı bulardy ár túrli jumysqa jegetin — sodan beri eshteńe de ózgermegen sekildi. So kezdegi sıaqty, bu joly da isti úlken tehnıkasyz atqarmaq boldy: traktorlar men mashınalar arǵy bette, o jaqta olarǵa bir mınýt te tynym joq, al munda tek shaǵyn bortty mashına men ózdiginen júretin eki kombaın qalǵan, olar ózderiniń qımyldar sátin kútip, derevná syrtyndaǵy dóń basynda túr. Biraq álgi mashınany, osynda qalǵany úshin, jorta jazalaǵysy keldi me, áıteýir, udaıy «baryp kel-shaýyp keldiń» qolbalasy etip qoıǵan: ystyq kúnde salqyn kvas ákelýge nemese mal qamymen keshigip qalǵan qatyndy shabyndyq basyna jetkizip tastaýǵa jumsaıdy. Ony bir baıypty iske jibermeıdi. Álde erikkendik pe, álde jelikkendik pe, áıteýir bastyrmadan eki eski arbany dóńgeletip syrtqa shyǵardy, kúnde erteńgilik shabyndyqqa júrerde olarǵa ákelip attardy jegedi, al mashına bolsa, alǵa ozyp ketýge júregi daýalamaı, jurtta qalǵan jetimekteı, arbalar sońynan ilbip kele jatady, sonda ol ana arbalardan áldeqaıda laqsa, qolapaısyz bolyp kórinedi. Biraq bul shyn máninde erikkenderdiń ermegi, alabóten oıyny edi, biraq, amal qansha, sol oıynǵa jurt tegis jáne qýana-qýana kirisip ketedi.

Ras, keıin tehnıkasyz qol qysqa bolady, bu jaqqa traktorlardy ótkizý kerek jáne bireýin ǵana emes, birnesheýin, óıtkeni qajet bolǵasyn, qaıtken kúnde de pishendi sýǵa jaqyndatý kerek — olardy traktorly shanalarǵa tıep, áketpekshi bolǵan. Biraq munyń bári keıin, keıinirek... ázirge burynǵysha kosılkamen, at jegilgen tyrnalarmen isti tyndyryp keledi, shómelelerge arnap laqtyrǵysh sebetter toqıdy...

Jurt kópten ańsap júrgendikten be, jumysty shyn kóńilden qýanyp, qushyrlana istedi. Olar osynaý iske kim jetik ekenin kórsetkisi kelgendeı-aq, shalǵyny bappenen qulashtaı sermeıdi, qaıtsin endi, bul isti osynaý jermen birge osy arada máńgi qaldyrýǵa týra keledi, qulashty sermeı-sermeı, ábden sharshaǵan shalǵyshylar shabylǵan shóp ústine qulaı-qulaı ketedi, jumysqa eltip, delebesi qozyp alǵan, endi mundaı jaqsy kúnder ómirde qaıta kelmeıdi — degen sezimnen ishi-baýyry eljiregen jurt, buryn bolǵan-bolmaǵan, jáne de jańa sózdermen, ázil-qaljyńmen birin-biri qaırap, shaptap, qamshylap tynym tappaıdy. Sarkidir tartqan jasamys qatyndar bir-biriniń kóz aldynda bir túrli jasaryp ketken tárizdi, óıtkeni olar ǵajaıyp bir keremettiń arqasynda, ózderin on jyl keıingi kezden aparyp bir-aq shyǵarǵan osy jazdan keıin, joq, jaz emes-aý, osy aıdan keıin, tabanda on jasqa qartaıýǵa týra keletinin jaqsy biledi. Olar jas balalar sıaqty, ýlap-shýlap, ushqalaqtanyp, oınap-kúlip, máz bolyp jatty: terlerin basar-baspastan qıqýlap Angaraǵa qoıyp ketedi, al bireýiniń sýǵa túskisi kelmese, oǵan japyrlasyp júgirip baryp, kıim-mıimimen sýǵa bir-aq atady; aınalanyń bári qaptap júrgen óz jurtyń bolǵasyn — kisi uıatty jınap qoıady eken,— Klavdıa Strıgýnova shunaqaıdyń bastaýymen qatyndar tósterine deıin jalańashtap, sheship tastady da, at tóbelindeı azǵantaı erkekter qasyna ebil-debil bolyp, jalaqtap jetip barysty, olardy sýǵa ıterip jiberý úshin tipti yshqyntyp qýa da bastady. Jumysqa qaıtadan kirise bergende, olar esterin jınap: «Túh, myna qatyndar Matóraǵa kelgesin tipti qutyryp ketti ǵoı. Ol jaryqtyq tipten osy kelgenderdiń ózimiz de ekenin de tanymaı qalǵan shyǵar»— desti bastaryn shaıqap, biraq kelesi tynys kezinde olar zor ǵanıbetpen qaıtadan osy eserligine basar edi.

Derevnádan kók shalǵynǵa kempirler de súıretilip shyǵa bastady, jumys istep jatqan jurtqa qarap turyp, olar kóz jasyna ıe bola almaı qalady. Jáne qaıdaǵyny surap:

— Senderge ne jetpedi sonsha? Osylaı emen-jarqyn oınap-kúlip júre bermeı, senderge ne boldy, nemenege shaǵyna qaldyńdar? A? Eh, dúnıe, senderdi jostyrtyp alatyn da kisi joq,— deıdi ózeýrep.

Halyq biraz oılanyp turyp:

— Ol ras,— deıdi kempirlermen kelisip.

Tipti Klavka Strıgýnovanyń ózi egese ketýdiń ornyna úndemeı qalady.

Keshqurym jurt ándetip qaıtady. Buryn saý kezinde óleń aıtýǵa arlanatyn mujyqtar da ánge qosylady. Shyrqalǵan ándi esitip, derevnáda qalǵan jurttyń bári — balalar, kempirler, olarmen birge, eger bar bolsa, ár taraptan kelgen kisiler de syrtqa shyǵyp, kósheni jaǵalaı tizilip turady. Sońǵy kezderi munda qozǵalys-qımyl kúsheıgen-di, motorly qaıyqtar tyrqyldap, Angara sýyn olaı-bulaı osqylap ótip jatady. Munda tek sovhoz kisileri ǵana kelmeıdi: bir kezderi osynda turǵan, Matórany birjolata umytyp ketpegen jurttyń bári qalalar men alys ólkelerden izdep kelip jatady. Bul birin-biri kóp jyldar boıy kórmeı joǵaltyp alyp, bir-birin baıaǵyda umytyp ketken, endi, mine, kóre salysymen daýystary eriksiz shyǵyp, umtylysyp kelip, kóshe ortasynda qushaqtasyp turyp, ábden eseńgirep ál-dármennen aırylǵansha egilip jylasqan kisilerdiń, ashshy da bolsa, tabysqan meıramy edi. Ákeler men shesheler, atalar men ájeler ózderimen birge jas balalaryn ertip, tipti qaıdaǵy bir bóten kisilerdi de shaqyryp ala kelgen, sondaǵy dittegeni olarǵa ózderi shyqqan jerdi kórsetý, áıtpese keıin, biraz ýaqyt ótkesin ony kórmeı de, taba almaı da qalady ǵoı. Tegi Matóranyń taǵdyr-talaıyn jaryq jalǵannyń jartysy biletin tárizdi. Derevnányń joǵarǵy jaq shetinen, árirekten, túrli tústi shatyrlar paıda boldy, araldy aralap júrgen el qarasy kóbeıdi — olardyń keıbireýleri zırat ishinde otyryp alyp, áldeqaıda kóz tigedi, úshinshileri butaly alańqaıdan qyzyl jıdek teredi — olar óz adamdaryń ba, ózgeler me, ashyp aıtý qıyn edi.

Shalǵyshylar jumystan sharshap, aspaı-saspaı, baısal tartyp keledi. Aldarynda — arbalarǵa jegilgen attar derevnáǵa kirerde oǵan tájim etkendeı-aq, bastaryn ıip tastap kegjeń qaǵady, arba basy eki-úsh adamnan otyr, olardy qaptaldaı birneshe attyly kisiler sydyrtady, qalǵanynyń bári arba sońynan ándetip keledi. Án de ár alýan, jańasy da, eskisi de bar, biraq kóbine eski ánder, qoshtasý-joqtaý úni estiledi, qansha aıtqanmen, halyq olardy biledi eken, osyndaı bir kezeń úshin ádeıi kókeıinde saqtap kelgen tárizdi... Ándi aıtýshy kisilerge bul jeńilirek te, al so ánderdi bári bir kisideı bolyp, qasıetti duǵa qaıyrǵandaı etip aıtyp, egile tyńdaýdan kisiniń jany aýyryp, qınalatyny sondaı, júregi qan jylap keter edi.

Iýl ortaıyp, ekinshi jartysyna qarap aýdy, kún ashyq, qurǵaq bolyp tur, bul endi shóp shabýǵa taptyrmaıtyn qolaıly kez. Jurt bir shalǵyndy shaýyp jatsa, ekinshi shalǵynda shabylǵan shópti tyrmalaıdy, olardyń dál qasynda kosılka tyryldap, soıaý tisteri qarmaqtaı ıilgen atty tyrmalar zyrqyldap, sekeń-sekeń etedi: jel qaǵyp, shýaq sorǵan shópti bir kúnnen keıin tyrmalap jınaı berýge bolady; qatyndar túske deıin qoldaryna shalǵy alyp, dóńgelekke qolaısyz, oıly-qyrly, dymqyl jerlerdiń shóbin shabady da, tústen keıin tyrmalaýǵa kirisedi. Erkekter aıyrlap, shómele salyp júr, aıyrǵa ornatylǵan aýmaqty qaýsyrmalar erkekterdiń art jaǵynda suryqsyz sabalaq basyn shalqaıtyp tastap, óz betimen qozǵalyp júrgen tiri qubyjyq sıaqtanyp kórinedi. Kún ekindige taıanǵanda pishenshiler jumystan, ystyqtan, bárinen de buryn, tolysyp pisken shóptiń burqyraǵan qosh ıisinen eltip, pysynap ketedi. Osynaý ıis ańqyp otyryp derevnáǵa da jetedi, ondaǵy jurt bul juparmen raqattana tynystap, kózderin jumyp, tym-tyrys turyp qalady: ıisin-aı, jaryqtyqtyń, ıisin-aı!.. basqa qaı jerde, qaı ólkede mundaı bal ıis bar deısiń?!

Endi jurt burynǵydaı emes, artyna qaýiptene qarasatyn boldy: jumystyń etek-jeńi qýsyrylyp bitip keledi — Matórada emin-erkin bir dáýirleı almaı jatyp, keıin qaıtyp ketetin kún de alys emes. Tym bolmasa, sirkirep jańbyr jaýsa ǵoı, osy arada biraz kesheýildep, kerenaý tartyp, jata turý úshin. Erkekter jaǵy traktor shanasyn saılaýǵa kiristi — rasynda da is bitip qalypty. Qaıda asyǵady osy jurt?! Shóp-shóp dep janyǵyp júrip, ómir boıǵy mekeni, bary da, nary da bolǵan, endi birjolata joǵaltqaly turǵan Matóramen armansyz bir qoshtasyp, maýqyn da basa almaıtyn boldy. Qaıtesiń endi, tańerteń shalǵynǵa shyǵysymen, bulardy jumys eliktirip, qýalaıdy da ketedi jáne ony toqtatýǵa adamnyń ál-dármeni jetpeıdi — qaıta kisi ózin-ózi qaırap, burynǵydan beter qulshyna túsedi. Bul, árıne, qarqyndy báseńdetetin jumys emes-ti; munyń ústine jumyskerler áli de erikkennen ermek izdep, buzyla qoımaǵan bolatyn.

Keshqurym, tósekke bas qoımaı turyp, olar kóshege shyǵyp, jınala bastaıdy — burynǵydaı alań deıtin alań emes, suhbat deıtin suhbat emes, áıteýir endi mundaı keshterdiń az qalǵanyn eske alady da, sharshaǵandaryna qaramaı, bári osylaı bas qosady. Osy bir beıýaqta Matóra da óz taǵdyryn oılap, maýjyraı qalady: batysqa qaraǵan terezelerdi alaýlatyp, Angaranyń ar jaǵyndaǵy qyzyl shapaq sóner aldynda bir mazdaıdy; zeńgir aspan tuńǵıyqtanyp tereńdeı túsedi, jaqyn jaǵalaý astyndaǵy sý erkelep, sholp-sholp aǵyp jatyr. Kún batyp uıasyna qondy, tirshilikke alǵys-raqmetin jaýdyryp, aınala tóńirek te tamyljyp tynyshtala bastaıdy: onyń ár túrli áýeni men boıaýy ulasyp, maýjyrap-múlgip baryp, bir qońyrjaı terbeliske aınalady, ol birde qattyraq, birde jaıyraq terbeledi, osyǵan úndesip, adam bitkenniń sezim-túısigi de balqyp, shaıqalmaly beıjaı kúıge kóshkendeı. Derevnányń úıleri bir-birimen jaqyndasa túsip, terbetilip, bári jelmen qosyla, ishinen gýildep ándetip turǵandaı; áldeqaıdan baıaǵyda seıilip ketken eski tútinniń álsiz ıisi keletindeı, osy sát araldaǵy nárselerdiń bári — qoldan jasalǵandary da, ózdiginen óskenderi de — túgeldeı jaqyndap kelip, biriniń artynan biri turyp, biriniń syrtynan ekinshisi qaraǵan kúıi, bir aýyzdan birdeńeni sybyrlap surap turǵan tárizdenedi. Ne surap tur, ony uǵý da, esitý" de múmkin emes, biraq osynaý kisi uqpas, estimes kúbirge jaýap beretindeı-aq, jurt báseń únmen sarań sóılesedi. Olar bastan keshken kúnderin oılamaıdy, keler kúnde ne bolatynynan da jasqanbaıdy, tek osy bir óń men tús arasyndaǵy talma sát olarǵa tym mańyzdy bolyp kórinedi de, osy kúıde balbyrap otyra bergisi keledi. Biraq jalpy minájat kezinde, kımelep kirip kelgen shaıtan tárizdi, eldiń soryna ottan aman alyp qalǵan garmonyn súıretip, Petrýha jetip keldi de, «Sen, Podgorna, sen, Podgornany...» bezildete tartyp, jurttyń uıyǵan kóńilin nildeı buzdy, olardyń oryn-ornynan turyp, erteń ne bolyp, ne qoıatynyn esterine túsirip, jyly tósekterine baryp jatqannan basqa amaly qalmady.

Eki aptadaı kórinbeı ketkennen keıin, Petrýha Matóraǵa asa kóńildi oraldy, ústine sý jańa, biraq kádimgideı kirlep qalǵan qyzyl jolaqty bóz kostúm, basyna qoshqyl naqysty bylǵary kepki kıgen sabazymyz, osy kıim-keshegimen qalanyń shıbuttarynan aınymaı qalypty. Ony alǵash kórgende Dará shesheı:

— Pále-e, mynadaı alagúlik bizge qaıdan órmelep jetken?—dep daýystap jiberipti.

— Qatty ketsem, keshir,— dedi Petrýha shamdanyp,— ol «alagúlik» degenge emes, «órmeledi» degenge shamdandy.— Men órmelep-jórmelep júrgen joqpyn, bilgiń kelse, aıtaıyn, samoletpen ushyp júrgen adammyn.

Osynaý «qatty ketsem — keshir» degendi ol sońǵy seıil-serýeni kezinde taýyp alǵan, bul sózdiń oǵan unaǵany, ádemi de jylpos bolyp kóringeni sondaı, endi Petrýha onsyz sóıleı almaıtyn. Kelisimen ol órtep jibergen qora-jaıyna alǵan qyrýar aqshadan sheshesine on bes som ákep bergen, o baıǵus munyń tym az ekenin aıta bereıin degende, balasy aldyn orap ketti:

— Qatty ketsem, keshir. Al men nemen kún kóremin sonda? Men bir jaqqa baryp, turaqty oryn taýyp alýym kerek. O jaqqa meni teginnen-tegin aparatyn kim bar? Qaıta bul arada aqshanyń saǵan qajeti joq.

Biraq qarıaǵa jany ashyp, oǵan ýmajdalyp qalǵan aqshadan taǵy on somdy sanap berdi.

— Kóp aqshany aýystyryp aldyń ba?—dedi Katerına osynaý myj-myj bolyp, búktetilip qalǵan esirik aqshalardy kórgende, myna túrine qaraǵanda, bul aqshalar ómirinde qaırymdy bir qol kórmeı, udaıy Petrýha tárizdi betpaqtardan shyǵa almaı júrgen sekildi.

— Ol meniń isim. Men seniń jeke tirligińe tıisip jatqan joqpyn, sen de maǵan tıispe. Ábden ornalasqasyn — seni hat jazyp shaqyryp alamyn, birge turamyz. Al ázirge qatty ketsem — keshir.

Dúkensiz Matórada ol eki kún qońyltaqsyp júrdi de, jańa poselkege baryp, súńgidi de ketti, sodan onda kirsheń kástómin sheshpesten, úsh kún udaıy erkin shalqydy, kástóminiń boz túri qońyrqaı tartyp, qyzyl jolaǵy birjolata joǵalyp ketti. Endi qazir qaıtadan Matóradan kelip shyqty, baspanasy bolmaǵasyn, kóringen jerge túnep qalyp júrdi, keıde tipti Bogodýldyń Kolchaktan qalǵan baraǵyna da qonady, bul kisiniń úısiz-kúısiz, qaıyrshynyń haline jetken beısharalyǵyn kórsetetin jáıt edi, biraq ol sonda da syrtqa syr bermeıdi, oıynan qaıdaǵy joqty shyǵaryp, óziniń zańdy demalysta júrgenin, endi kóp uzamaı, asa qajetti adam retinde, ózin áldekimniń katermen ádeıi kelip áketetinin aıtyp bósip qoıady; ıyǵyna asyp alý úshin, ol dymkás syrnaıyna jipten baý taǵyp aldy da, Petrýhanyń óz sózimen aıtqanda, ony kún demeı, tún demeı «tarzanshylap» tarta berdi. Bir kúni tipti sonysyn súıretip shabyndyq basyna barsyn, sol arada bir qaıyńnyń túbine jaıǵasyp alyp, syrnaıyn daryldatyp-aryldatsyn kelip, biraq qara terge túsip, kóńildi de kóńilsiz júrgen yzaly pishenshilerdiń Petrýhany shoshytyp tastaǵany sondaı, ádette sózge des bermeıtin Petrýha, kúńkildep til qatpastan sheginip kete bardy.

...Biraq uzaq ýaqyt ashyq bolyp, jadyrap-jaınap turǵan aspandy bir kúni túnde bult torlady da, salpy etek jańbyr sylpyldap bastaldy da ketti.

12

Birinshi kúni, egin men baý-baqshalardyń rızyq kóretin aspannan nur etip sebelegen jańbyr endi-endi kúsheıe túsýge bet túzegen kezde, Darányń úıine qonaq kelip tústi — Paveldiń kishi uly Andreı edi. Pavel áke retinde qyz súımedi, áıeli Soná tórt qursaq kóterdi, bári saıdyń tasyndaı ul bolyp týdy, biraq olardyń bireýi kózin ashysymen, jaryq dúnıeni unatpady ma, jan tásilim etti, sóıtip úsheýi ǵana qaldy. Úlken uly orys qyzyna emes, ózgege úılenip, áıeliniń Otany — Kavkaz taýynyń ne ekenin kórmekke júrip ketti de, jyly tirlikke ómeksip, so jaqta bir jolata qalyp qoıdy; oqýǵa alǵyr ortanshysy Irkýtskide geolog bolýǵa ázirlenip júr, kelesi jyly oqýyn bitirip shyǵýǵa tıis, al Andreı ótken kúzde armıadan kelgen, so kezde Matórada bolǵan, biraq tek bir jarym apta ǵana turdy, basqa jaqqa kóshýge baılanysty kúnnen-kúnge kúsheıe túsken osynaý ábiger-mashaqatqa ań-tań qalyp júrdi de, bir kúni qalaǵa taıyp turdy, onda baryp zavodqa ornalasyp aldy. Endi ol, baıqap otyrsa, zavodtan shyǵypty, basqa jaqqa barǵysy keletin kórinedi, jolaı úıge soqqan túri osy. Andreı eki kún sovhozda, sheshesiniń úıinde bolǵan — Soná býhgalterıada isteıtin, sol sebepti de sovhozda qalǵan, áýeli sheshesiniń kóńilin aýlaǵannan keıin, ákesi men ájesine barmaq bolǵan. Pavel eleýsiz júrip, dittegen maqsatyna jetti, endi Matórada shóp shabýdy basqaryp, udaıy osy arada boldy, buryn Matóraǵa qalaı kelip-ketip júrse, sovhozǵa da solaı baryp qaıtady.

Jaýynnyń jaýǵany mundaı jaqsy bolar ma: endi aspaı-saspaı, keń otyryp sóılesýge, syrlasýǵa jaǵdaı týdy, óz bıligimen tynys alýǵa júrekteri daýalamaı júrgen, endi oǵan ruqsatty bir qudaıdyń ózi berdi. Andreı ákesine qaraǵanda áldeqaıda deneli, ómirinde aýyryp kórmegen, jumysty kóp istep shaǵylmaǵan soıdaýyttaı jigit, áskerge barǵany boıyna qut bolyp daryǵany kórinip tur — o jaqqa udaıy tómen qarap, ımıip júretin qolapaısyz bozym bolyp ketken edi, al endi qazir tal boıynda mini joq, órimdeı tik-tik jigit bolyp oraldy — sol Andreı ájesi stolǵa as qoıyp jatqan tap osy sátte shydamsyzdanyp, úı ishinen aýlaǵa, aýladan úı ishine ilgeri-keıin júrip, basqysh ústinde báteńkesin tarsyldata basyp, odan áli balshyqty emes, tek jańbyr sýyna shylanǵan shań-tozańdy túsirip jatyp, derevná adamdaryn esine alyp, kimniń qaıda júrgenin, qaıda keshkeli jatqanyn suraıdy, ishi pysqasyn ózimsinip, ájesi! Darány erkeleı qaǵytady:

— Qalaı, áje, uzamaı evakýasıalanasyń ba?

— Sıalanamyn, sıalanamyn,— dep ájesi jaıymen baısaldy jaýap qatady, tipti kúrsinbeıdi de.

— Bu jaqtan ketkiń kelmeıtin shyǵar?

— Árıne, ketkim joq. Biz, kempirler, óz mekenimizde áli de bolsa jaıymen qybyrlap júre berer edik, júre berer edik, al bizdi ornymyzdan qozǵady bar ǵoı, onda bárimiz birden ólip qalamyz.

— Qyzyq eken, sonda senderdiń ólýińe kim ruqsat etedi?

— Al oǵan biz ruqsat surap áýre bolmaımyz. Birdeńe etip ózimiz-aq,— dedi Dará óziniń egese bastaǵanyn baıqamaı.— Ol iske buıryq shyǵaratyn ýákilder taǵaıyndaýdy joǵaryda áli oılamasa kerek. Sondaı raznarádka bolmaǵasyn jurt betaldyna ólip jatyr.

— Sen renjime, ájetaı. Maǵan ókpelep qalǵan joqsyń ba? Men ásheıin oınap aıttym.

— Saǵan ókpelep qaıtemin, qaraǵym?

— Al sonda kimge ókpelediń?

— Eshkimge de. Ózime-ózim ókpeleımin. Álgi otyratyn jerińdi qalaqaımen shapattaǵanym úshin, qaıta seniń maǵan ókpeleıtin jóniń bar. Shamasy, mandytyp shapattamaǵan ekem, munda turaqtamaı ketip qalǵanyń «sodan shyǵar...

Andreı máz bolyp kúldi.

— Ájetaı-aý, kisi jas kezinde barlyq jerdi kórip, barlyq jerde bolyp úlgirýi kerek. Sen osy aradan taban aýdarmaı, kúlli ómirińdi ótkizdiń, onyń nesi jaqsy? Taǵdyrǵa móltekteı berýdiń qajeti joq, oǵan ózin bılik júrgizýiń kerek.

— Bıle, bılep-tóste... Sosyn, túptiń túbirinde neni bılep-tósteýge jetetinińdi kórgim keler edi. Joq, balam, barsha jaryq jalǵandy jalpaǵynan basa almaısyń. Qalasań — qanat baılap ush. Báribir ıegiń qyshymasyn. Sen ne, adam bolyp týǵasyn, báleniń bárin jasaımyn dep oılaısyń ba? Oh, Andreı, olaı oılama. Kóp ómir súresiń, kópti kóresiń áli, sosyn baryp kóp nárseni túsinesiń...

— E, e, ájeke, men bul arada sizben kelise almaımyn. Seniń bul aıtqanyń Matóranyń áserinen, Matóradan asyp, esh jerge barmaǵanyńnan. Eshteńeni kórmegenińnen. Adamnyń qolynan kelmeıtin nárse joq, onyń bárin aıta berýge til jetpeıdi. Onyń qolyndaǵy kúshtiń nesin aıtasyń — ǵajap qoı! Neni qalasa — sony jasaı alady.

— Iá jasaıdy, jasaıdy...— dep kelise ketti Dará.

— Ay, endeshe manadan beri aıtyp turǵanyń ne?

— Aıtqanym aıtqan. Bári onyń esinde, ol bárin de kóteredi... Al ajal kelgende kóz jumady. Sen menimen, Andrúshka, talaspa. Men az kórgenmen, kóp jasaǵan adammyn. Men kózime túsken nársege, sen sıaqty at ústinen emes, baıyptap uz-z-aq qaraǵanmyn. Matóra osy arada turǵan kezde men eshqashan da asyǵyp kórgen emen. Men adamdarǵa da ábden úńilip qaraǵan kisimin, olar kishkene keledi. Qansha keýdesin soqqanymen— kishkentaı ǵoı, kishkentaı. Aıaımyn olardy. Sen ózińdi-óziń aıamaısyń ba, ol áli jas ta mas bolǵanyńnan. Qazir qaırat-jigeriń boıyńa syımaıdy, sol sebepti de men kúshtimin, bárin de jasaı alamyn dep oılaısyń. Joq, jigitim. Men óz ǵumyrymda aıanyshty emes adamdy kórgen de, bilgen de emespin. Meıli, onyń aıy ońynan, juldyzy solynan týyp tursyn. Alystan qarasań— kúdireıip-aq turǵandaı; paı-paı mynaý tiri jannan qoryqpas, jyn-perińniń ózin alyp soǵatyn shyǵar — dep oılaısyń... syrtqa jasaıtyn aıbaty... Al jaqynnan qarasań: kóppen birdeı, záredeı de artyqshylyǵy joq. Sen ózińniń adamdyq terińnen sytylyp shyǵamyn deısiń be? Joq, Andrúsha, shyǵa almaısyń. Ondaı kisi bolǵan emes. Tek bekerden beker shıedeı tyrnalyp, jara-jara bolyp qalasyń. İsti de tyndyrmaısyń. Kerdeń basyp, kekireıip júrgenińde, bir kúni ajal kelip, aldyńdy oraıdy. Meniń saǵan aıtaıyn degenim — bul jurt qudaıyn umytqan. Biz ózimizge deıin ómir súrgen adamdardan artyq emespiz... Arbańa júkti atyń tartatyndaı etip tıe, áıtpese jolda qalasyń. Biz umytqanmen, qudaı taǵalam bizdi umytqan joq. Ol adamnyń mardamsyp ketkenin kórip otyr, oı, kórip otyr. Astamsyǵanyń ózińe zıan. Álgi ózi otyrǵan butaqty kesetin táıtik bar ǵoı, ol da ózin dúnıeniń kindigimin dep oılaǵan shyǵar. Al sosyn ushyp tústi de, mertigip qala jazdady, sonda aspanǵa emes, jerge soǵylyp mertige jazdady. Biz jerden qashyp qutyla almaımyz. Nesin aıtasyń — qazir senderdiń qolyńa úlken kúsh berilgen. Ol úlken kúsh!.. Ol osy aradan, Matóradan da kórinip tur. So báleket, álgi... kúshti aıtam-daǵy, senderdiń ózderińdi jazym etpese bolǵany... Ol úlkenine úlken ǵoı, al sender sol baıaǵy kishkentaı kúılerińde qaldyńdar.

Olar stol basynda uzaq otyrdy; ákeli-balaly ekeýi Andreı ákelgen bir shyny araqty iship qoıdy, biraq ekeýi de so qalpy, tek Andreıdiń óńine qarasań, burynǵydan da jasara túsken tárizdi, al Pavel qartaıa túsken tárizdi. Dará óziniń qarsy aldynda qatar otyrǵan ekeýine qarap, qalyn bir oıǵa berildi: «Bir jiptiń eki túıinine uqsap otyrýyn qarashy. Bir túıin men ekinshi túıinniń arasynda qyrýar jyldar ótken sekildi edi — endi qaıda solary? Al meniń túıinimdi tartyp, endi, mine, sheshkeli otyr, túıini kórinbesin dep tarqatady da baıaǵy... Sosyn ekinshi jaǵynan jańa túıin jasaý úshin. Osynaý jipti budan ári qaı jaǵynan qalaı qaraı tartar eken? Sonda ne bolady? Ne bolatynyn biler me edi, shirkin?»

Daladaǵy jańbyr jıilep, kúsheıe tústi, jaýyn sýy áınekten taramdalyp aǵa bastady. Jer qaraıyp, úı shatyrlarynan tamshy shubatylyp tyrsyldaı jóneldi; terezeden býyrqanyp kópirship jatqan Angara kórinedi. Osydan ba, áıteýir dastarqan basyndaǵy samaýyryn ıisi burqyrap, mamyrajaı kúıge aýysty, endi bári birdeı iship otyrǵan shaı da táttirek, úsheýiniń osylaı suhbattasyp, sóılesip otyrǵanynyń ózi úı ishiniń jarasymdy jaqsy sózi bolyp kórindi.

— Tabysyń az boldy ma?—dedi Pavel Andreıdiń zavodtan nege shyǵyp ketkeniniń sebebin bilmekshi bolyp.

— Tabysym bir basyma jetetin,— deıdi Pavel ıyǵyn qıqań etkizip. Ol ákesimen tebingilese, teń otyryp sóıleskisi keledi, biraq osy teńdikke áli úırene qoımaǵasyn qaıta-qaıta áńgime yrǵaǵynan aırylyp, aıtar sózinen jańylyp qala beredi, daýysy birde qatty, birde báseń shyǵady.— Ózime jetedi, árıne. Áńgime onda emes. Mundaǵy is kisini qyzyqtyrmaıdy. Ana jaqtaǵy qurylys álemge áıgili. Erteńgilik radıony qossań — kún qurǵatpaı sony sóz etedi de jatady. Oǵan arnap, ádeıi aýa raıyn aıtady, konsertter beredi. Al zavod... mundaı zavodtar tolyp jatyr. Árbir qalada bar.

— Zavodqa arnap aýa raıyn bermeıtin shyǵar?

— Osyny aıtatynyńdy bilip edim,— dedi Andreı boıyn tejeı qoıyp.— Zavodqa onyń keregi joq, qalaǵa arnap aıtyp jatady. Gáp onda emes. Zavod ornynda, esh ketpeıdi, al qurylysty bitirgesin — ókingennen ne paıda. Keıin eske alyp júrý úshin... Jas kezinde qatysqyń keledi...

Andreı óz jaýabyn ózi olqysynyp, kirjiń ete qaldy; ol lepirme sózdi aıtpas úshin, oıyn aıaqtamaı kúmiljip, sóziniń sońyn jutyp qoıdy, ákesiniń ondaı sózdi ósek kóretinin balasy biletin. Pavel taǵy birdeńeni tosyp úndemeı qaldy, onyń osylaı tymyraıyp, kúmiljip qalǵanynan Andreı qyzynyp sala berdi.

— Qazirgi ýaqytta bir orynda kóp otyra berýge bolmaıdy,— dedi ol óz oıyn ne dáleldemekshi, ne áldeneden aqtalmaqshy bolyp.

— Máselen, senderdiń osy arada otyra bergileriń keledi, biraq báribir senderdi turǵyzyp, kóshireıin dep jatyr. Qazirgi ýaqyttyń nesin aıtasyń, tynymsyz ýaqyt... dúnıeniń bári qozǵalysta degen sózdiń jany bar.

Men ózim jasaǵan jumysym kórinse eken, máńgilik tursa eken — dep tileımin, al o zavodta ne bar? Aptalar boıy aýlasynan shyqpaısyń... Mashına aıdap júrgenniń ózinde. Qumyrsqa sıaqty qybyrlap, temir-tersekti bir orynnan ekinshi orynǵa, sehtan sehqa tasısyń da júresiń. Ony kóringen shal da isteı alady. Zavod ýaqtyly pensıaǵa ketý úshin egde tartqan, úıli-barandy kisilerge kerek. Men ózim sıaqty jastar istep júrgen jerge, barlyq jumys basqasha... jańasha atqarylatyn jerge barǵym keledi. Sý elektr stansıasyn salsa, ol áli myń jyl turatyn bolady.

— Biraq sen azdap keshigip qaldyń,— dedi Pavel oılana basyn ızep.— Eger sýdy jaıyp jiberýdi endi bastaıyn dep jatsa, ony, sý elektr stansıasyn, sensiz bitirip qoıǵan shyǵar.

— E-e, onda áli ushan-teńiz jumys bar! Maǵan jetedi. Eń qyzyǵy endi bastalady.

Dará qulaǵyn tige qoıdy.

— Tura tur, sen sonda álgi Angarany bógep jatqan jerge barmaqsyń ba?— Ol máseleniń mán-jaıyna endi ǵana túsindi.

— Sol jaqqa, ájetaı.

— Qap, yqylasynyń aýǵan jaǵyn...— dedi ol oqys jańalyqtan ne aıtaryn bilmeı sasyp qalyp, Andreıdi endi kórgendeı baıyptap qaraı berdi.

— Áje, ne aıtaıyn dep ediń?

— Shynymen-aq odan basqa jerdi taba almadyń ba?

— Maǵan basqa jerdiń qajeti qansha? Meniń tek sol araǵa barǵym keledi. Ájetaı-aý, menimen be, mensiz be, Matórany bári bir sýǵa batyrady. Oǵan meniń eshbir qatysym joq. Elektr qýaty kerek, áje, elektr qýaty — ol jýan moınyn ıyǵymen jasyra, daýsyn jińishkerte, kishkene bala sıaqtandyryp, Daráǵa mán-jaıdy túsindire bastady.

— Bizdiń Matóra da elektr qýatyna qýat bolyp qosylady, sóıtip halyqqa paıdasyn tıgizedi.

— Áıtpese, qudaı degen bul baıǵus, jurtqa zıanyn tıgizip kelgen eken-daǵy,— deı saldy ol beıjaı, ózderinsiz baıaǵyda sheshilip qoıǵan daýǵa kirispeıin degen oımen, sosyn tymyraıyp únsiz otyryp qaldy, biraq onsha kóńil aýdarmasa da, analardyń ne aıtyp otyrǵanyn tyńdaı bastady, sonda olardyń sózinen góri, qalaı sóıleıtinin jáne áńgime barysynda ekeýiniń bet-aýzy qalaı ózgeretinin, olar erkin sóılep otyr ma, álde qınala sóılep otyr ma jáne daýystary qalaı qubylatynyn kóz jazbaı baqylady. Biraq álgide ǵana bilgen jáıti oǵan maza bermeıtin tárizdi, sol sebepti de ol ózin-ózi umytyp, bolǵan nárseni suramaı, dáleldep-dáıekteı túsý úshin taǵy da:— hosh, sonymen bizge qarań sýdy aǵyndatyp jiberetin sen boldyń ǵoı?.. Já... Já... Ne bolyp jatqanyna qarashy!—dedi jaı ǵana. Bul jáıt áli de onyń mıyna qonar emes.

— Nege meni ataısyń?— dep Andreı kúlip.— Sýdy aǵytyp jiberý úshin, mensiz de bári daıyndalyp qoıylǵan. Áje, sen meni orynsyz kinálap, kúnáǵa batpa.

— Endeshe ol jaqqa barma...

— Ol ras,— Pavel sheshesiniń sózin abaılap qostaı berdi.— Barmaı-aq, osynda qal. Shoferlar bizge de kerek. Jańa mashına alasyń. Bul aradaǵy jumys senderdiń kúlli zavodtaryńa jetedi.

Ol aıtaryn aıtsa da, óz sózine senbeı, tómen qarap myrs etti: buǵan aıttyń ne, aıtpadyń ne — qalmaıdy. Rasynda da, biraz únsiz otyryp, oılandy da, Andreı basyn shaıqady.

— Jo-oq. Qaladan ketip, senderge kelmekpin be?

Buǵan bulqan-talqan ashýlanýǵa da bolatyn edi: osy arada týyp, ósip, adam bolyp, el qataryna qosylǵannan keıin, óziniń ata qonysy týraly osylaı deýge qandaı haqysy bar, biraq Pavel ashýlanbady, ol osynaý áńgimeni de: balasy ne dep jaýap beredi, úı-jaıynan aýlaqta, óz betimen derbes júrgen sońǵy jyldarda ne jergem ilindi shylaýyna, nendeı oıy bar munyń, tirlikte qandaı qaǵıdany ustanady eken, mine, sony óz qulaǵymen estimek úshin bastaǵan tárizdi. Andreı qazir nendeı jaýap qaıtarsa da, sonyń bárin oı bezbeninen ótkizip, sabyrmen tyńdaý kerek-ti. Shynynda da, onyń sózinen aqylǵa qonatyn mándi oıdy nege izdemeske — qansha aıtqanmen, ol endi eresek jigit jáne ózi jaman adam da sıaqty emes, kóp uzamaı jer betinde ákesiniń ornyn basyp qalady — joq, jer betinde degennen góri jaryq dúnıede degen dálirek sekildi. Ol jerden bir ketýin ketti ǵoı, endi, shamasy, oǵan qaıta aınalyp soqpaıtyn shyǵar, sirá. Eger Pavel áńgime sózin áli aıtyp otyrǵan bolsa, oǵan balasynyń kózin jetkizeıin dep aıtyp otyrǵan joq, onyń jaýabyn bileıin dep aıtyp otyr.

— Bul sóziń bekershilik, balam. Bizdiń meken-jaıymyz onsha jaman da emes. Ol ara ekeýmiz otyrǵan jer sıaqty eski derevná emes. Pavel, ańdamaı renjitip alamyn ba dep, sheshesine kóz qıyǵyn bir salyp qoıdy; sovhozdyń jańa poselkesine óziniń de emeshegi quryp otyrǵan joq, biraq shyndyqtyń aty shyndyq.— Bizdiń ol qonysymyz qala sıaqty bolady, barsha istiń aıaq alysynan sony kóremiz. Onda ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn sen óziń baryp bildiń be, kórdiń be?

— Kórdim. Árıne, jaqsy-aq. Biraq báribir senderdiń tirligiń qyzyqty emes.

— Sonda saǵan qandaı qyzyq kerek?

— Álgide aıttym ǵoı...— Andreı óz oıyn áli bir júıege túsire almaǵan, biraq basyn aınaldyryp, mas etip júrgen, sol sebepti de jibin jatqyzyp, kelistirip aıtýǵa kelmeıtin nárseni qaıtalap aıtqysy kelmeı, jaıymen bir kirjıip qoıdy.— Keıin semály bolamyn, sosyn, bálkim, osynda qaıtyp kelermin. Al ázirshe basym bos, jas kezimde esil-dertim so jaqqa, el aıtatyndaı, aldyńǵy shepke barǵym keledi... Kesheýildep qalmas úshin... Jas ataýlynyń bári de sonda.

— Alǵy shóp deısiń, soǵys pa sonsha onyń?—dep taqymdady Pavel.

— Alǵy ma, artqy ma... qalaı aıtarymdy ózim de bilmeımin. Solaı dep júr ǵoı jurt. Eń qyzýly jer, eń qajetti qurylys. Qazir el nazary soǵan aýǵan. Osyǵan qatysý úshin jurt qol jetpes qıannan kelip jatyr, al men tap qasynda otyryp — qalys qalamyn. Jasyrynyp júrgen kisideıin... Tipti bir túrli uıat eken. Sosyn keıin, bálkim, ómir boıy ókinermin. Ol týraly jappaı .jazýyna qaraǵanda... bul sý-elektr stansıasynyń elge óte qajet bolǵany. Oǵan bólinip jatqan kóńil degeniń... Sonda men basqalardan kem bolǵanym ba?

— Bitirgesin kóńil de bólinbeıdi. Sosyn qaıtesiń? Kóńil bólinetin bóten jerdi izdeısiń be? Jurttyń kózine túse-túse jaman úırenip ketesińder, erke-totaı bolyp alasyńdar, sosyn senderge jaryq kún de kómeski bolyp kórinedi. Sen óziń qalaı oılaısyń, jurt nazary kóp túsetin jerge uzaq ýaqytqa barasyń ba?

— Bara kóremin ǵoı,— bul sóziniń dáıekti jaýap bolmaıtynyn sezgen jigit ózine tán emes, jańa, muńly da ókpeli únmen, jedeldetip, emin-erkin sóıleı jóneldi:—Osyny sender qalaı túsinbeısińder?.. Ájemniń túsinbegeni bir sári — ony keshirýge bolady, qart kisi. Al sen she?—Andreı «áke» dep aıtýǵa júreksindi de, biraq burynǵy, balalyq sıaqty bolyp kóringen, «papany da» aıtqysy kelmeı, odan bas tartamyn dep, súrinip kete jazdady.— Sen nege túsinbeısiń soǵan? Óziń mashınamen aınalysyp júrsiń, qazir múlde basqa ýaqyt ekenin bilesiń. Eger sharýashylyqqa basshylyq etem deseń, jaıaý júrýge múlde bolmaıdy. Onda alystap kete almaısyń.. Tek Matórany jaýyr etip júre beremin demeseń... Endi Matórada ne mánpaǵat qaldy? Áne sý elektr stansıasyn salyp jatyr... oǵan kózdi jumyp birden kirisip ketpeı, áýeli ábden oılanyp-tolǵanǵan shyǵar. Demek, oǵan keshe emes, aldyńǵy kúni emes, búgin, tap búgin zárý bolyp otyrmyz. Demek, qajettiń qajeti. Mine, sol sebepti de men eń qajetti jerge barǵym keledi. Nege ekenin qaıdam, siz tek ózińizdi ǵana oılaısyz, onda da zeıin-zerdeńizben oılaısyz, jadyńyzda kóp nárse jınalyp, qorlanyp qalǵan, al ana jaqta jalpy kóptiń jaıyn bir-aq oılaıdy. Matórany qımaımyz, oǵan meniń de janym ashıdy, ol bizdiń týǵan mekenimiz. Endeshe, muny basqasha jasaýǵa bolmaǵany: Ol tap qazirgi kúıinde, osyndaı kárilik jeńgen kúıinde me qalaı, báribir uzaqqa shydaı almaıdy, onyń bári bir jańa ómirge qadam basyp, qaıta qurylýyna týra keler edi. Tipti adamdardyń ózi júz jastan artyq ómir súrmeıdi, ózgeleri týyp jatady. Siz osyny qalaı túsinbeısiz?

Aldynda otyrǵan kisiniń shynynda da aqyly tolysqan eresek adam ekenine endi tolyq kózi jetkendeıin Pavel balasyna baıyptap, tańyrqap qaraı bastady, biraq ol óziniń emes, ózge, kelesi býynnyń adamy edi.

— Nege túsinbeıik?—dedi ol oılanyp sál múdirip baryp.— Azdap ta bolsa, biz de birdeńege túsinemiz. Meni senimen sý-elektr stansıasy kerek pe, kerek emes pe — ol jóninen sóılesip otyrǵan joqpyn. Ol jóninen daý bolmasqa kerek..Men bul arada da bireý jumys isteýi kerek qoı dep otyrmyn.

— Mine, sender istep jatyrsyńdar ǵoı. Jumys degeniń de, tegi, jas tańdaıtyn tárizdi. Qurylystar qaıda bolsa, demek, qıyn ister qaıda bolsa — jastar da sonda. Ádettegi jeńilirek jumysta — basqalar júredi. Qansha aıtqanmen, o jaq pen bu arany salystyrýǵa bolmaıdy, ekeýiniń jaǵdaıy eki basqa ǵoı. O jaqqa el-jurt bári birlesip bir úlken jumysty tyndyrý úshin barady, sol adamdar úshin ol en basty muraty, olar onda tek sol jumys úshin ǵana tirlik etip turyp jatyr, al sender bul arada oǵan kereǵar sekildisińder, tirlik úshin ǵana jumys istep jatqan sıaqtysyńdar. Sen nazar aýdarýdy sóz ettiń. Nazar degeniń de — is asa mańyzdy, asa qajet bolǵandyqtan da aýdarylady, onda turǵan aıryqsha eshteńe de joq. Menińshe, árqashan da osylaı bolǵan. Seniń jumysyń da solaı... eger sen birdeńeni birinshi kezekte istegiń kelse, sen ony nazaryńnan tys qaldyrmaısyń, ony oılaǵyń kele me, kelmeı me — báribir, qashan sony istep bitirgenshe ony kókeıińnen shyǵarmaısyń. Al o jaqta osy jumys búkil el kóleminde júrgiziledi, onda, bálkim, osy qurylysqa kóptegen ózge ister táýeldi shyǵar. Qurylystyń aıryqsha nazarda ekeni ras, al adamdar bolsa jumysynda, bar bolǵany sol. Ataq-dańq úshin emes, úlken is úshin. Bállam, basqa jerge qaraǵanda, jumysty jaqsyraq isteıtin shyǵar... Qajet nárseler...

— Eń jamany da sol, jigitim, biz bir jerde jumysty jaqsyraq isteýdi talap etemiz-daǵy, bóten bir jerde qalaı bolsa solaı isteýge bolady dep esepteımiz.

— Árıne, ol jaman,— dep kelise ketti Andreı, biraq ákesine taǵy qalaı qarsy daý aıtýǵa bolatynyn oılap.— Máselenkı, osydan jıyrma, otyz jyl buryn ne bolǵanyn esińe túsir de, qazirgimen salystyr. Qansha nárseni salyp, qansha nárseni oılap tapty! Bir kezderi, múmkin, bizdiń Matóraǵa da barýdyń qajeti qansha? Onsyz jer jetpeı me osy?—deıtinder de bolǵan shyǵar. Al bireý keldi de, qonystanyp qaldy — sodan keıin rasynda da Matórasyz basqa jerdiń jetpeıtini anyqtaldy. Al onyń balasy odan ári qaraı attanady — jurttyń bári túgeldeı osy arada turyp qalǵan joq qoı. Al so balanyń balasy odan da ári ketedi. Bul — ómir zańy, ony toqtatý múmkin emes, al olardy — jastardy toqtatý da múmkin emes. Jastyń aty jas. Demek, mosqal kisiler burynǵy meken-jaıda qala beredi, ony burynǵydan da qutty etýge kúsh jumsaıdy, al jastar bolsa, bálkim, áýel bastan-aq jańalyqqa yntyzar bolyp týady dep oılaımyn. Olardyń eń aýyr jerge birinshi bolyp baratyny anyq...

— Al sen nelikten bul aranyń jumysy jeńilirek dep oılaısyń.

Eshkimge baǵyshtamaı-aq, eshqaısysyna qaramaı-aq Dará kókeıindegi sózin aıtty:

— Burynǵylar aıtýshy edi... Bir balasyn óbektep baǵyp, ekinshisin betten qaǵyp ósirgen ana — ana emes!— dep.

— Áje, sen neni aıttyń?— dedi Andreı eleń etip, ákesi men ekeýiniń tap bir qatyndardy sóz etip otyrǵandaı-aq, tuspaldap, ımene sóılegen kelisimsiz áńgimesine ájesiniń aralasyp, buzyp jibergenine bir túrli kóńildenip, qýanyp ketti.

— Eshteńeni de aıtqan joqpyn,— dedi Dará qaımyjyqtaı ernin jymqyryp tymyraıa túsip.

— Jańbyrdyń tópeýin,— dedi Andreı terezege qarap únsizdikti buzyp; úı ishindegi osy bir yńǵaısyz jáıt pen túsinbestikti seıiltý úshin óziniń birdeńe aıtýy kerek sıaqty bolyp kórindi oǵan.

Jańbyrdyń satyrlaı jaýyp, qatqyl oıpańdarǵa shalshyq bolyp jınalyp jatqanyna, qoımalar shatyrynan áýeli tamshylap, sosyn shúmektep aǵyp ketkenine qaraı bastady; jaýyn sýynyń búlk-búlk byldyraǵan jumsaq úni qulaqqa jaǵymdy, janǵa jaıly estiledi, bular birden tynystary keńip, kóńilderi hoshýaqtanyp sala bergenin sezdi, sý shaıyp, jańara túsken móldir áýe ıisi men jaýyn jýyp tazartqan jer ıisin ańqyta úı ishine ylǵal aýa kirgenin ańǵardy. Olar ózderiniń dastarqan basynda áńgimege eligip uzaq otyryp qalǵanyna, biraq sol áńgimeniń bulardy, qany da, jany da bir áke men balany, bir-birinen aıyryp jibergendeı bolǵanyna, al ana syrttaǵy jaýynǵa bir sát ún-túnsiz. qaraǵany olardy qaıtadan tabystyrǵanyna kámil sengendeı edi. Biraq ornynan tura bergende Pavel balasynan:

— Qashan júresiń?—dep surady, bálkim, muny ol ulynan erterek suraýy kerek pe edi qalaı?

— Ázirshe osynda bolamyn,— dedi Andreı kúlimsirep, bul máseleden áli bir túıinge toqtamaǵanyn bildirip, ıyǵyn qıqań etkizdi.— Asyǵatyn ne bar?

— Eger osynda bolsań, onda maǵan, múmkin, shóp shabýǵa qolǵabys etersiń?— dedi ákesi kenet. Bul oı onyń basyna osy qazir ǵana, qas pen kózdiń arasynda kelgen jáne kelisimen sóz bolyp syrtqa shyqty, ol áli osyny aıtý kerek pe, joq pa, balasyn shaqyrǵanymen soǵan ózi daıyn ba, joq pa — aqylǵa salyp, salmaqtamaǵan edi.

Andreı oǵan shyn kóńilden kelise ketti.

— Maqul. Kómektespegende men bul arada ne bitiremin. Árıne, kómektesemin.

— Munyń da durys,— dep Pavel qýanyp qaldy,. osyǵan bel baılaǵasyn, sózi de shıraq shyqty: Ekeýmiz sıyrdyń shóbin shaýyp tastaımyz, ony áli bir qys qolda ustaımyz. Sen osynda bolsań, uzaqqa sozbaspyz. Áıtpese biz munda ne isterimizdi bilmeı, qorqyp otyr edik. Bir adamnyń qolynan kele me... men jumystamyn. Shesheń anda. Ájeń de járdemshi bolyp jarytpaıdy.

— Bir aıaǵym kórde, bir aıaǵym tórde,— dedi Dará basyn ızep.

Ólim jaıyn osylaı máteldete eske alýy muń eken,. oǵan qosarlanyp, sońǵy kezderi kempir baıǵustyń jatsa da, tursa da esinen ketpeı, azapqa salǵan bir oıy shyǵa keldi, sol-aq eken, Dará boıyn túzep, umsyna tústi de:

— Molalardy da umytpa, Pavel. Ýáde bergensiń. Keıin qolyń tımeıdi... Osy joly rette...— dedi qýmyqqan daýyspen jalynyp.

— Qup bolady. Molalardy da kóshirý kerek edi. Ájeń ótingeli qash-shan,— dedi Pavel.

Andreı tań qalyp, qasyn kerip: osylar shynymen-aq aıtyp tur ma,— degendeı az ýaqyt únsiz turdy da, molany kóshirisýge de kelisti.

13

Jańbyr birde ylǵaldy aýada burqyrap turyp qalǵan sý tozańy tárizdi bulyńǵyrlana búrkip, báseńdeı túsedi de, endi birde qaıtadan jandanyp tasyrlap, jer betin shapattap soǵa bastaıdy. Aınaladaǵy dúnıeniń bári malmandaı bolyp, kúmpıip, aýyrlap, endi sýdy boıyna sińirmeı, keneresine deıin meımildep toldy da, sosyn sabasynan asyp tógilip, jan-jaqqa jaıylyp, kete berdi, kete berdi. Tipti uıysqan shóp ishi de shylqyldap tur. Arba men mashına júre-júre oıylyp qalǵan kóshe, eki jaǵyna qısapsyz kóp úıler tizbegi cap túzegen ózenge uqsaıdy. Osynaý qatarlasqan úılerdi qýalap júrýge bolady, al, ekinshi jaqqa ótý úshin munyń bir qybyn taýyp, áıteýir bir baspaldaq tastaý kerek edi. Birneshe kún ábden jaýa-jaýa nári taýsylǵan bulttardy seıiltip jibergendeı-aq, keıde qabaǵy salbyrap, tunjyrap turǵan aýyr aspan býyrqanyp, sýyq aýany jaıymen osqylaǵany bolmasa, tómende úp etken jel lebi de sezilmeıdi. Aǵashtardyń butaqtary sýǵa malshynyp, salbyrap túr, olardan barmaqtaı-barmaqtaı bolyp, qar tárizdi aq tamshylar úzilip túsip jatyr; shabylmaǵan shóp te bastaryn ıip, birde elirip qatty, birde montansyp jaı jaýǵan uzaq jaýynǵa jaǵalaı jondaryn tosyp, ilbip qalǵan. Áýelgi úsh kúnnen keıin Angara sýy tası bastady. Onyń múıis pen jaǵalaýdy janaı syldyrap ándetip jatatyn aǵysynyń kómeıi bitelgendeı ún qatpaıdy, tasqyn sý býyrqanyp bursanyp, kóbik atyp, ár túrli shóp-shalam, kúl-qoqystardy jóńkitip alyp ketip jatty — jolaı kóbikti, kór-jerdi jıekke, jaıylma sýlarǵa lyqsytyp shyǵara salady, biraq olar alaǵat-alaǵat bujyr-bujyr bolyp jınalyp, shyr kóbelek úıirilip aınala-aınala bir mezette qaıtadan aǵynǵa shyǵady da, munda biz de barmyz degendeıin belgisiz bir jaqqa mańyp ketedi.

Dymqyl syzdan saqtanyp, jurt pesh jaǵady; kún saıyn erteńgilik tap bir qystaǵy sıaqty árbir úı uıalyp, bappen kerbez kóterilip bara jatady. Keppen birigip, bappen kerbez kóterilip bara jatady. Kóppen birge Nastasányń úıinen de tútin shubatylady, Daráǵa nemeresi kelisimen, Katerına birden osy úıge kirip alǵan-dy. Ol óziniń Petrýhasyna da qurǵaq bir múıisten oryn bolyp qalar dep, bul úıge kóshetinine sebep tabylǵanyna qýanyp ketti, al balasy burynǵysha jel qalaı aıdasa, solaı qaraı ushatyn baqbaqtyń úpelegi sekildenip, derevnáda qam-qareketsiz seńdelip júrgen edi. Ol Andreı sý-elektr stansıasyna barady eken degen habardy esitip, buǵan keldi de ondaǵy jaǵdaı qalaı, tabys qansha, jurt qalaı turady, «qońdanýǵa»— («qoń» degeni paıda ǵoı baıaǵy) bola ma eken?— dep jaı-japsardy uzaq surap anyqtady.

— Maǵan mal qorasy emes, jaıly páter kerek, ol úırenshikti ádetimen qoqılana qorazdanyp, óz qunyn esire túspek bolyp órekpıdi. Qolymda sheshem bar, men oǵan qolyn jyly sýǵa malyp otyratyndaı jaǵdaı jasaǵym keledi. Onyń osy kórgen mashaqaty da jetedi. Sen ondaǵylardyń bári komsomol deısiń, árıne, sheshem komsomol jasynan ketken. Biraq qajet bolsa — áli de bir kádege jaraıdy. Máselen, baıaǵy kisi kezi bir ashylmaı ótken ómir jaıly — Petrýha «ámir» degen sózdi saǵyzdaı sozyp, raqattana aıtady — áńgime kerek bolsa...

Andreı o qurylys týraly jarytyp eshteńe aıta almady, onyń ózi sol qurylys jaıyn gazetterden, shatty-butty áńgimelerden biletin, biraq Petrýha aıaq astynan munymen birge barmaqshy boldy, onda ne bolyp ne qoıatyny jóninen sóılesý úshin, munda kún qurǵatpaı keletindi shyǵardy, sonda ózin kópti kórgen kónterli, asa qajet jumysker sezinedi, al derevnáǵa tap bir jumysqa ornalasyp tipti eńbekaqysyn alyp júrgen kisideı-aq, tálimsip sóıleıtin boldy. Petrýhany biletin aýyldastary odan:

— Aqshańdy osynda jibere me?—dep suraıdy mysqyldap.

— Osynda — qaıda? Bizde pochta joq qoı?—deıdi ol jurttyń ańqaýlyǵyna tań qalyp.— Maǵan jiberýin jiberer edi, biraq jaı-jaǵdaıdy túsindirip: saqtaı turyńdar — dedim. Keıin, myna jaýyn-shashyn basylǵasyn, baramyn da birjolata alamyn.

— Eger sen áli jumys istemeseń, bálkim, senen salyqty da ustamaıtyn shyǵar?

— Qoı?!— Petrýha ádildikten aınymaıtyn adam.—• Eger qajet bolsa, men balasyzdyq salyǵynyń aqshasyn ózim-aq balalar úıine jóneltemin. Sen jumys istemediń... dediń ǵoı. Jumys istemesem, onda turǵan ne bar? Maǵan basqa bir óndiriske ketip qalmasyn dep tóleıdi. Ózderinde qaldyrǵysy keledi. Jáne men endi zań júzinde de basqa jaqqa jalt etip kete almaımyn.. Zań degenińniń tula boıy tolǵan qýlyq. O-o-o, ony qoısaıshy! Onymen oınaý qıyn!

— Pále, bóspebaı! Pále, bóspebaı!—deıdi jurt oǵan tánti bolyp, tańdaıyn qaǵyp jáne Petrýhanyń kózinshe tańdaıyn qaǵyp, tánti bolady, al jurttyń ózine jaýap qaıtarýǵa sóz taba almaı qalǵanyna máz bolǵan jigit:

— Mán-jáıdi túsiný kerek qoı,— deıdi mardamsyp..

Osynaý jumysqa jaramsyz kúnderde bekerden-beker otyryp jalyqqandyqtan ba, bárinen de buryn eleýsiz jaqyndap kelip qalǵan, kómeski bir qaýipti jáıtten be, jurt áıteýir jıi-jıi jınalady, árkim árdeńeniń basyn shalyp, biriniń sózin biri jalǵap kóp sóıleıdi, biraq olardyń álsin-áli uzaq-uzaq úndemeı: qalǵanynan úzilip baryp, ybyljyp qaıta bastalatyn áńgime-sózder de úrgedekteý. Bularǵa tap osylaı aýa raıy áser etti me, álde jurt kózi ashylyp, istiń mán-jaıyn túsine bastady ma, áıteýir, qaýymdasa atqaratyn qaýyrt eńbekpen ótip jatqan shóp shabý da, án men kúı de, keshki otyrystar da, qoshtasar aldynda jasalǵan syı-sıapattaı, durysyn aıtqanda naǵyz urlyqtaı bolǵan, kúlli kolhoz bolyp bastan keshirgen osynaý tirlik te — aldamshy birdeńe, ózderi oǵan sezimtal adam júreginiń álsizdigine boı aldyryp, aldanyp qalǵan tárizdi. Al naǵyz shyndyq — qaıtseń de kóshý kerek, bul arada qalaı turdyq-júrdik dep joqty-bardy izdep, qaraılaı bermeı, ony qalaısyń ba, qalamaısyń ba, áıteýir ana jaqqa baryp, jaıǵasyp-jaılaný kerek. Eger buryn qalaı ómir súrgenimizdi bilmeı paryqsyz júrip-tursaq, endi artymyzǵa qulazyǵan qonysty qaldyryp, ketip bara jatyp, ony bilgennen ne paıda? Aqıqat shyndyq — qarbalas jumys istep, án men jyrdy tamyljyta aıtyp, eljirep jylaı júrip, kún batyp, jaryq dúnıe salqyn tartqan shaqta jan-júregiń qobaljyp, mahabbat seziminiń oıana bastaǵanyn, sol sezimge degen ińkárlik kúsheıe túskenin (ondaı kıeli sát asa sırek kezdesedi) túısinip qoıýda emes — naǵyz shyndyq maıa-maıa pishenniń qatar túzep turýynda. Olardyń osynda júrýiniń ózi sodan ǵoı. Biraq kóńil shirkin kúmán-kúdikke de beriledi: solaıyna-solaı, biraq bir túrli olaı da emes sekildi. Qalaı bolǵan kúnde de olar shabylǵan shópti maıa-maıa etip jınaıdy da, tasyp áketedi, osynaý kúlli jumysty, maıa-maıa pishendi, kóktemge deıin iri qara bir talyn da qaldyrmaı, jalap-juqtap qoıady, al biraq bulardyń, adamdardyń ózderi emes, jan-júregi qosylyp aıtqandaı bolyp kórinetin, jumystan keıingi ánderi she — olar ózderi aıtatyn so bir qarapaıym sózderdi qasıettep, oǵan áýlıedeı senedi jáne bári bir kisideı bolyp, ıen dúnıeni umytyp shyrqaıdy kelip, keshkilik qarabarqyndanyp kelip túsetin tylsym túnniń sulýlyǵy men jumbaq syry aldynda kisi saı-súıegine deıin balqyp, jany eleńdep baryp, tynshı qalatyn kezi bolady, sondaı kezde ol ózinin. qaıda turǵanyn, kim ekenin umytady jáne oǵan ózi qanatyn jaıymen qozǵap qoıyp, tómende qalyqtap qalyp bara jatqan nárseniń bárine qulaq tigip, aldynan ashylǵan shapaǵat jolymen yń-shyńsyz baıaý qalqyp kele jatqandaı bolyp seziledi; tap osy sátke deıin sen ózińdi-óziń bilmeı kelipsiń, sen tek óziń ǵana emessiń, sonymen birge aınalańdaǵy árdaıym kózge túse bermeıtin nárseler de ekenińdi jáne odan aırylý keıde tipti ózińniń qol-aıaǵyńnan aırylǵannan da jaman ekenin túsinetin, qaıdan shyqqany belgisiz ǵajaıyp bir tátti sezim paıda bolyp, júregiń ýyljyp, shym ete qalatyny bar, mine, bul uzaq ýaqyt umytylmaıdy jáne kisiniń jan saraıyn nurlandyrar sónbes jaryq, jarqyn qýanysh bolyp, birjolata qalyp qoıady. Bálkim, tek osy sezim ǵana máńgilik shyǵar, adamnan adamǵa, ákeden balaǵa, baladan nemerege beriletin qasıetti rýh tárizdi, osynaý mıras olardy ımentip te, qorǵap ta, baǵyt-baǵdar siltep, tazarta otyryp ta, talaı urpaq ańsaı júrip tirlik etken ańyz zamanǵa bir kezde jetkizetin shyǵar áıteýir.

Endeshe uzaq jyldar boıy Matórada súıekke sińgen ómir aǵynyna aqyrynda bir jýynyp, nege arshylyp almasqa, sosyn tóńirekke muńly kózben tańyrqaı bir qarap: osynyń bári bolyp edi-aý — dep nege aıtpasqa. Bolǵan-tolǵan, endi, mine, tozǵan. Kisige ajal qorqynyshty bir tajal bolyp kórinedi, biraq sol ajal, tirilerdiń kókiregine qasıetti bir bitik egin egip ketedi, sol sebepti de tylsym túnek pen shirik-kóńnen ómir men aqyl-sana uryǵy bórtip, kóktep shyǵa keledi.

Qarańdar, oılanyńdar, qalaıyq! Adam bir syrly da bir qyrly emes, onyń qanasynda bir qaıyqqa jınalyp, jaǵadan jaǵaǵa esip júretin jerlesteri sıaqty, ár túrli adamdar bolady, al naǵyz adam qaıǵy-qasiretpen baquldasar sátte ǵana ashylyp kórinedi — bul sonyń dál ózi, sony este saqtańdar.

Biraq kisi janynyń úrgedektep, baıyz tappaıtyny nelikten — uzaqqa sozylǵan jaýyn-shashynnan ba, qam-qareket bastan asyp jatqanda, lajsyz qur qarap otyrǵandyqtan ba, áldebir basqa sebepten be, kim bilgen? Ony bilip kór káne. Máńgi-baqı kóringen jer, mine, biraq ol solaı kóringenimen — joǵalyp ketetin bolǵany da. Shóp ıisi, orman ıisi ańqıdy, ár buta jeke-daralanyp, japyraq ózinshe, qylqan ózinshe jupar seýip tur, qora-qopsy taqtaıynyń mal men turǵyn jaılar, qotan, qıardyń pálegi, usta dúkenderindegi eski kómir ıisi jarysa jamyrap qolqany qabady — jańbyr osynyń bárin jýyp-shaıyp, olardy ár túrli kermek ıisten tazartyp, dem-tynysyn keńeıtip tastaǵan. Erte de emes, kesh te emes, tap qazir ómir súrip júrgender tusynda, osynaý kindik qany tamǵan jerde, myna dúnıeniń birde-biriniń bolmaıtyny nelikten? Sonyń ózi jaı ma? Jaqsylyq pa? Órekpigen kóńildi nemen, qandaı jubanyshpen basýǵa bolady.

Tańerteńnen aspan ashylatyndaı-aq, qara bult jýylǵan kirdeı bozaryp, qozǵala bastady, áldeqaıdan ózgeshe bir ókpek jel esti, áne-mine degenshe endi birazdan keıin kún jadyrap shyǵa keletindeı bolyp kórindi, sol-aq eken, el de ómeksip, abyr-sabyr qımyldap, jumysqa shyǵamyz ba — dep Pavelge kelmekshi boldy. Al olar yrǵalyp-jyrǵalyp áńgimelesip júrgende, aspan qaıta tunjyrap, sylpyldaı jóneldi. Jurttyń taraǵysy kelmedi — otyryp alyp, eski áńgimeni qaıta sabaqtaı berdi. Dará samaýryn qaınatty, biraq nege ekenin qaıdam, shaıǵa qyzyqqan jan bolmady, shamasy, úılerinen ishken shaıyn áli sińirmese kerek. Tek Katerına ǵana bir staqandy aldy. Esikke taıaý turǵan sáki ústinde, tizesin qushaqtap Afanasıı Koshkın, álde Kotkın be — jurt áıteýir unatqanyn aıtatyn — otyr, al Petrýha kúlki úshin osynaý eki esimdi biriktirip, kúlli aýylǵa aıqaı salatyn: «Kot pen Koshkın, áı, Kot pen Koshkın!»— dep. Afanasıı ǵumyr boıy Koshkın bolyp kelgen, sovhozǵa kóshe bastaǵannan-aq, búkil semá bolyp, famılıalaryn Kotkın dep aýystyryp aldy: jańa jerde bári de jańarsyn, sulý bolsa — bári de sulý bolsyn— degen shyǵar. Afanasııdi jurttyń bári ázildeıdi — ol jadyraı jaýap berip, mán-jaıdy túsindiredi.

— Maǵan bári bir. Koshkın be, Kotkın be. Men alpys jyl da pálen aı Koshkın bolyp-aq júrdim — sháı dep betime qaraǵan jan bolmady. Osynyń bári jastardan. Ana báleket kelinderim ǵoı búldirip júrgen. Ásirese Galka. Olarǵa ne — bul óziniń týǵan famılıasy emes, basyna tartatyn oramaldary sıaqty, búgin bireýin, erteń basqasyn salyp júre beredi. Bol da bol!—dep qasaryp qoıdy ma túge. Ana joly ózime ábden ishkizip... Sodan keıin oıǵa qaldym. «Koshkın bolsa— deıdi olar,— sen onda qatynyńnyń astynda júrgeniń, al Kotkın bolsa — onda qatynyń seniń astyńda bolǵany». Báleketterdiń aılasyn qarashy. Oılanyp bolǵasyn: «Taǵy bir jartylyq qoısańdar — alyńdar»— dedim. Senderge ótirik, maǵan shyn ekeýi birdeı ushyp baryp, kózdi ashyp-jumǵansha ákelip qoıa saldy.

— O kók soqqan, jarty lıtrge famılińdi sattyń ba?

— Solaıyna solaı endi. Dokýmentterdi qaıta jazdyrýǵa Galka aýdanǵa baryp qaıtty. Al ózim she? Óz basym sol áriptiń basyna bir qalpaq kıgize saldym, «t» ma, «sh» ma túsinip kórsin. Jabýly qazan jabýymen. Al qol qoıǵanda ádeıi sol áripke jýymaı, aıaǵyn shıyra salamyn. Koshkın bolǵan, qazir de sol qalpynda. Al, balalar oıyna ne kelse, sony istesin.

Darányń tómengi jaq shettegi kórshisi Vera Nosareva áldeneshe ret ornynan turyp úıine, úıine emes-aý, ózine bólingen jerge ketip qalǵysy kelgen — jurt etek-jeńin jınaımyn dep jatqanda, Vera óz shabyndyǵyna baryp, jaılap shóp shabady, biraq qazir myna jyly úı men kisilerdi tastap ketkisi kelmedi, onyń ústine jańbyr eki sanyn shapattap satyrlap jaýyp tur. Mınýt saıyn terezege jaltaq-jaltaq qarap, tap bir biz ústinde otyrǵan kisideıin qozǵalaqtap, tapshanda Klavka Strıgýnova otyr — ol baıaǵyda-aq zytyp ketetin edi, biraq jaýyn jolyn bógedi. İshi pysqan Klavka endi jatty da Andreıge jabysty: qazir qala erkekteri qandaı áıeldi jaqsy kóredi: semizin be, aryǵyn ba?—dep bozymnan olardyń jaı-kúıin suraı bastady. Tapa-tal túste kún tunjyrap, kúńgirt tartty, jaýyn tópep, qutyrynyp ketti, jurttyń kóńildi áńgimesi óz-ózinen óship, birtindep qaıtadan burynǵy arnasyna — Matóraǵa, onyń taǵdyr-talaıyna, matóralyqtardyń taǵdyr-talaıyna qaraı aýysty. Dará burynǵy ádetimen, dúnıeden kúder úzgendeı qolyn bir-aq siltedi:

— Meıli, aıaıtyn eshteńe qalmady...

— Aıaýyn aıaısyń ǵoı, qalaı aıamassyń...— dep Afanasıı bir sózdi bastaı tústi de, aıtatyn eshteńesi bolmaǵasyn úndemeı otyryp qaldy.

— O kári dárkildekter, senderdi alatyn da qudaı joq,— dep Andreıdi tastaı berip, sózge kıip ketti Klavka bireý tabanyna shoq basqandaı yrshyp túsip.

— Jylaıtyn nárseni tapqan ekensińder! Kózderińniń jasyn kól qylyp, jylaısyńdar kelip, jylaısyńdar... Senderdiń bu Matóralaryń qı sasyp ketken! Tynystaıtyn aýa joq. Osy aradan ne qýanysh taptyńdar?! Tóńirekteriń jadyraǵan jańa ómir, al sender tezek-qorek qońyzdaı, eskiniń eteginen aırylmaısyńdar, sony shuqylap, bir mánpaǵat tapqylaryń keledi. Sóıtip ózderińdi ózderiń aldaısyńdar. Senderdiń Matóralaryńdy baıaǵyda qoparyp, Angaraǵa aǵyzyp jiberý kerek edi.

Klavkaǵa emes, beıne bir ózine, óziniń kókeıinde júrgen kúmán-kúdigine jaýap qaıtarǵandaı-aq, Afanasıı birinshi bolyp daýsyn báseńdetip, oılana til qatty:

— Eskishe me, álde jańasha ma, áıteýir nansyz kún kóre almaısyń.

— Nemene, nansyz otyr ma edik sonsha? Áne, shoshqalardy da taza nanmen bordaqylaıtyn boldyq.

— Ázirge ash emespiz...

— Tym shaıpaýsyń, Klava!—dep áńgimege aralasty Dará selt etip.— Paı, paı, shaıpaýsyń-aý! Sen osy qaıdan shyqtyń a, buryn bizdiń Matórada sen sıaqty betpaqtar joq edi ǵoı.

— Buryn bolmasa, qazir bar.

— Bar ekenin kórip otyrmyn, soqyr emespin. Sen qalaı, osy ýaqytqa deıin Katerınanyń Petrýhasymen tabyspaı júrsiń. Sen, Katerına, tyńdamaı-aq qoı, men saǵan aıtyp otyrǵan joqpyn. Sender qalaı osy kezge deıin bólek turyp jatsyńdar? Ol da senen aınymaıdy. Ekeýiń juptasyp júrmeısińder me.

— Itke usynǵan taıaqtaı, kerek edi maǵan so juqsyzyń,— dep Klavka qıqań ete qaldy.

— Ol da saǵan ólerdeı dilger bolyp otyr edi,— dep namystandy Katerına óz tarapynan.

— Senderdiń janyń ashıtyn, sender jylaıtyn ne bar bul jerde?—dedi Dará órshelenip. Ol predsedateldiń ornynda otyrǵan kisi sekildi, stol basynda otyryp, janyn renish pen namys qysyp, tolqyp ketti de, tap bir dán shuqyǵandaı, basyn ilgeri qaraı shulǵı berdi, ońyp ketken kók oramaly jyljyp mańdaıyna tústi: qalaı qaraı zymp bersem eken?—dep aıaqtaryń tynym tappaǵaly qash-shan. Senderge Matóra ne, holera ne... Bul araǵa tamyr tartpaǵan sorlylar qaıda baryp tamyr jaıam deısiń, sender jaqsy kórip, jandaryń ashıtyn nárse bolmas, sirá. Sender bir júrgen ushyqsyńdar... túsiksińder...

Klavka qarttardy bir dúrliktirip tastaǵan soń, egeske emin-erkin, kúle otyryp aralasty:

— Dará táteı, senderdiń ózderiń tap sondaı beıbaqsyńdar. Ózderiń ólmeli bolǵasyn, qonys-jaıdy da shama-sharqyna qaraı tańdaısyńdar. Murtyna qaraı iskegi, kúbisine qaraı pispegi. Al ómir shirkin ótip barady... Sender nege eshteńeni kórmeısińder? Meniń, máselenkı, senderdiń myna borsyp ketken Matóralaryńnan qusqym keledi, maǵan ana arǵy bettegi poselke unaıdy, al senderdiń Andreıkalaryńnyń, ol menen jas qoı, poselkege de taqymy tolmaıdy. Oǵan qala kerek. Osylaı emes dep kórshi káne, Andreıka? Shynyńdy aıtshy, osy derevnáǵa kádimgideı janyń ashı ma?

Andreı kúmiljip qaldy.

— Aıt, aıt shynyńdy, jaltaqtama,— dedi Klavka qadalyp.

— Ashyǵanda qandaı,— dedi Andreı.

— Nelikten janyń ashıdy?

— Men munda on segiz jyl ómir súrdim. Osynda týdym. Tura bergeni jón edi.

— Balamysyń degen! Balalyqtyń keregi ne saǵan, baıaǵyda ketkensiń odan? Boıyń ósti, buǵanań qatty. Zińgitteı bolyp turǵan túriń mynaý! Matóra deńgeıinen de asyp ketkensiń. Endi bul arada qalam deseń de, qala almaısyń—aıtqanym aıtqan! Sen ájeńnen ımengesin, osylaı dep kúmiljip tursyń. Seniń Matóraǵa emes, ájeńe janyn ashıdy.

— Nelikten...

— Solaı ekeni solaı. Meni aldaı almaısyń. Al ana ájeń ózin-ózi aıaıdy. Ol endi jasara almaıdy, sol sebepti de ishi kúıip yzalanady kelip, tirilerdiń ıisi shyǵatyn jerden úrketini de sodan. Sen maǵan renjime, Dará táteı, men saǵan bar shyndyqty aıttym... Seniń óziń de ony búgip qalǵandy jaratpaısyń.

Biraq Dará renjigen joq.

— Men, bıkesh, ony da oılaǵanmyn,— dedi ol basyn ızep, rasynda da oılaǵanyn jasyrmaı, sosyn ózine shaı quıdy.— Keıde bir qalyń oıǵa qalǵanda, búkil ǵumyryńdy jipke tizip shyǵasyń. Maqul, men-aq solaı bolaıyn — dep oılaımyn... Senderdiń ózderiń qandaısyńdar? Sender nege bulaı etip otyrsyńdar? Myna jer tek senderdiń ǵana qaraýyńdaǵy nárse me? Bu jer, jaryqtyq, jurttyń báriniń menshiginde—bizge deıin bolǵandardyń da, bizden keıin keletinderdiń de menshiginde. Biz onyń betinde azǵana ýaqyt qonaqpyz. Sen sonda ony, álgi aǵaıyndy jeti jigitke birdeı qyzmet etken janýardy... shynymen-aq bir óziń basyna júgen salyp, syǵanǵa bir som jıyrma baqyrǵa aparyp bermeksiń ǵoı. Ol seniń jerin emes. Sol sıaqty bizge de Matórany... tek kútip-baptap ıgiligimizge paıdalaný úshin, odan nápaqamyzdy terip jeý úshin tutyna turýǵa ǵana bergen. Al sender oǵan ne jasadyńdar? Senderge ony ózderiń ómir-tirshilikti keship bolǵasyn, keıingilerge tapsyrý úshin úlken kisiler bergen. Olar túbi sony senderden suraıdy. Úlkenderden qoryqpasańdar — kishiler suraıdy. Sender balalardy ne úshin týyp jatsyńdar? Qolda bardyń qasıetin bilmesek — qasiretin tartamyz áli. Biz bu jalǵanda tek bir-aq ret ómir súremiz jáne biz kimbiz osy?

— Adam — tabıǵattyń patshasy,— dep Andreı qarıanyń esine saldy.

— Mine, mine, patsha dediń be. Patshalyǵyn qurýyna qurar-aý, biraq keıin qaıǵyryp jylar-aý.

Osydan keıin bári de úndemeı qaldy. Shelektep quıǵan jaýyn saıabyrlap, onyń eń sońǵy silkinýi sekildengen iri-iri tamshylary tasyrlap baryp, sirkiregen usaq jaýynǵa aınaldy. Sonyń aldynda ǵana tún túserdegideı qaraýytyp ketken aspan, Matóra ústindegi qaqpaǵyn shalqaıta salǵandaı-aq, endi ashyla tústi — aınala surlanyp, kilegeılenip tur, sol sıaqty aspan da surqaı, kilegeı, odan dymqyl tuńǵıyqtan basqa eshteńe de kózge túspeıdi. Jurt bir sát tas tárizdi melshıip tyna qalǵan aǵash úı ishi de kúńgirt, alakóleńke.

Typ-tynysh, typ-tynysh, endi bizge ne turys,— dep Afanasıı jeldirte sóılep, únsizdikti buzdy da, ornynan turdy.— Dará, maǵan shaıyńnan quıshy. Búgingi jumysymyz osymen jónep ketti, endi otyryp bir armansyz shaı ishelik.

Týngýska keldi. Halyqtyń basy qosylǵan jerge ilinip-salynyp ol da jetetin, ún-túnsiz jaıǵasyp, qoıynynan ún-túnsiz trýbkasyn alyp, eminip sora bastaıdy. Jáne ony eshbir qozǵama, uzaqty kún lám dep jumǵan aýzyn ashpaıdy, udaıy bir uıqyly-oıaý kúıde, tereń oı túbine jete almaı otyratyn keıýana, bálkim, tipti jurttyń neni aıtyp jatqanyn estimeıtin de shyǵar.

Ol Matóranyń óz adamy emes-ti, biraq qazir onsha bóten de emes, óıtkeni eki jazdan beri osy arada turyp jatyr. Iini kelgende aıtalyq, keıde Týngýska ózinen-ózi jandanyp qozǵalaqtap sóılegen bolady — sonda sózben emes, ymmen sóılesedi, bul aranyń óz jeri, ósken topyraǵy ekenin, baıaǵy bir zamanda munda týngýstardyń kelip-ketip júrgenin aıtady — kim bilgen, solaı dese, solaı da shyǵar. Endi qazir kempir bul jerge basqa bir sebeppen kóship kelgen. Sovhozdan fermasyn qurmaq bolǵan, biraq ázirge tek onyń meńgerýshisin ǵana tapqan — sol kisi osy Týngýskanyń qyzy, sarkidir tartqan baısyz-balasyz áıel-tuǵyn. Ótken kóktemde, bular kelgen kezde, jańa poselkeniń shaǵyn-shaǵyn úıleri endi-endi bite bastaǵan edi, páterler jetpeıtin, sol sebepti de qyzy, bireýdiń aıtýymen, úıleri bosaı bastaǵan Matóraǵa óziniń sheshesin ákelgen bolatyn. Sóıtip Týngýska osynda qalyp qoıǵan. Ózenniń jaǵasyna baryp, jaıǵasyp alady da, kózin tómen jaqtan, teriskeı betten aıyrmaı, sarǵaıyp kúni boıy otyrady. Ol baqshamen aınalysyp áýrelenbeıdi — birdi-ekili júıekke otyrǵyzady, onyń ózine salaq qol tıgizbeıdi, tipti álde bilmeıdi, álde moıny jar bermeıdi, mundaıǵa ádettenbegen de shyǵar, kim bilgen. Onyń nemen kúneltetini beımálim; qyzy poselkeden bu jaqqa asa sırek qatynaıdy. Kisilerdiń kózinshe shaıǵa shaqyrǵanda otyrýyn otyrady, biraq jurt onyń bir úzim nan alyp, tisine basqanyn kórgen emes. Biraq soǵan qaramastan, azyp-tozbaı qaltyldap turyp jatyr jáne bir ǵajaby, jurttyń qaıda jınalatynyn aına-qatesiz sezedi de, birden solaı qaraı bet túzeıdi. Búgin qaıta keshigińkirep keldi, ádette erteletip jetetin.

Týngýska ilgeri buryshqa qaraı ozyp baryp, Katerınanyń qasyna edenge otyra ketti. Jurt onyń jerge otyratynyna da úırenip ketken-di, endi ony oryndyqqa kúshtep aparsań da — baspaıdy. Matóranyń shaldary da edenge otyryp alyp, asyqpaı temeki tartýdy unatatyn — bul ádet, oılap tursań, so jaqtan — ejelgi tuńǵys qanynan shyqqan eken-daǵy.

— Keldiń be?—dep surady odan shaıyn ishýdi qoıyp Afanasıı.

Týngýska basyn ızedi.

— Mine, myna adam da birdeńe úshin tirlik etip júr. Iá, tirlik etip júr,— dedi Afanasıı pálsapashylap.

— Ol ózi qaırymdy jan, júre bersin,— dedi Vera Nosareva kúlimsirep.

— Meıli, júre bersin. Sen sovhozǵa barasyń ba?— dep daýystady Týngýskaǵa tap bir ol kereń kisi sekildi.

Áıel múlgip úlgirmeı jatyp, taǵy basyn ızedi — bu joly aýzynda trýbkasy bar edi.

— Qarashy óziń, barǵysy keledi. Biraq bu baıǵustyń o jaqta jaıy bola qoıar ma eken.

— So sovhozda ne qundaryń qaldy,— dep taǵy da taqasa ketti Klavka.— Kózderińe túsken shel sıaqty. Erteń ózderińdi sovhozdan qýalaı bastady bar ǵoı — esteriń sonda kirip, basqasha ándeter edińder-aý. Ózderi shetterinen kesir birdeńesin alsa, onysy ózderine kerek bolmasa da, jany shyrqyraıdy, burynǵysynan júz ese jaqsy nárseni berse de — anaýsy alaı, mynaýsy bylaı dep, qyrsyǵyp qyńyr tartady. Ne berse, sony alyńdar túge kergimeı, jaman zatty bermeıdi. Áne, ózge jurttyń qaǵanaǵy — qaryq, saǵanaǵy — sarq. O jaqtaǵy turmystyń nesi kem? Jaraıdy, Dará táteıdiń jóni basqa — ol Dará jaqqa qolyn bir siltep qoıdy,— o kisiden ne úmit, ne qaıyr. Al myna senderge ne joq?

Jumys bolmaǵasyn, ádetten tys jýasyp, abyrjyp, sharshap, árqıly áńgimeden basy qatyp dal bolǵan Vera Nosareva aýyr bir kúrsinip, sóz bastady:

— Tek qolǵa sıyr ustaýǵa ruqsat etse... shóp shabýǵa kendik berse... Áıtpese odan ne paıda? Áli úırenispegen basqa tirlik bolsa, úırenisip ketemiz-daǵy. Onynshy klasqa deıin mektep bolady deıdi. Al mynda tórt jyldyqta balalar mashaqattan kóz ashpaıdy. Bıyl men Irkamdy qaıda jiberer edim? Al ana jaqta ol óz ornynda, qasymda. Úıden aıyryp ta jatpaısyń.— Vera kináli keıippen Daráǵa urlana kóz tastady, ózi talaı ret oılap, tolǵanǵan armanyn aıtyp salmaqshy boldy...— Oıhoı, dúnıe, so poselkeni osynda, bizdiń Matóraǵa ákeler me edi...

— Qara munyń dámesin! Jo-oq, men oǵan kelispeımin,— dep shańq etti Klavka.— Ol taǵy Angaranyń ortasynda, ıtarqasy qıanda bolady! Esh jaqqa bara da almaısyń, júre de almaısyń... Túrmede otyrǵanmen birdeı.

— Baýyr basyp ketemiz,— Afanasıı ábden oılanyp baryp sheshken kesimdi sózin janynyń alys bir túkpirinen sýyrǵan sekildi.— Árıne, baýyr basyp ketemiz. Bir jyl ma, eki jyl ma... Klavka álgide kópten aıtpaǵan bir sózdi taýyp aıtty... Endi bir jyl, eki jyldan keıin taǵy bir jaqqa kóshetin bolsaq, sol poselkeni de qımaımyz áli. Beınettenip ter tógemiz endeshe... Bizdi jer jaryqtyqpen eń áýeli eńbek-beınetimiz tabystyrady. Sen, Klavka, bul aradan eshbir qınalmaı-aq kete beresiń, óıtkeni munda tabandap turǵan da joqsyń. Sekekteme, sekekteme, otyr,— dedi ol kelinshekti toqtatyp,— biz ony jaqsy bilemiz. Shesheńniń kózi tiri turǵanda, balalaryńdy baǵyp-kaǵyp ósirdi. Al sen dúkender men oqý-úılerinen jyltyńdap shyqpaı júretinsiń...

— Meniń saýatym bar...

— Men seniń saýatyńdy sóz etip turǵan joqpyn. Men jerdi sóz etip turmyn. Al jerdi ıitý úshin qansha eńbek, oı-boı, qansha beınet kerek. Áýeli sony qolǵa alsa... Meken-jaıdy tańdap alǵan komısıany taýyp, jelkesinen túıgishtep, tumsyǵymen jerdi ıisketse... E, anańdy uraıyndar túge...

— Bálkim, sen japyryp eńbek etip, so jaqqa baýyr basyp ketsin dep ádeıi shyǵandatyp tastaǵan shyǵar.

— Múmkin, solaı da shyǵar. Biz baspaǵan jer bar ma. At basyn tirermiz. Amalyn da tabarmyz, tózermiz de. Birde azdap kónsek, endi birde eski tirligimizge qaıta aınalarmyz. Boıda kúsh-qýatyń bolsa jáne mujyqqa kedergi jasamasa, ol qandaı pále-jaladan bolsa da aman shyǵady. Pavel, meniń sózim durys pa, burys pa? Nege úndemeısiń?

Pavel shylymyn shegip, jurttyń áńgime-kebin tyńdaı otyryp, ýaqyt ótken saıyn ózine-ózi óshigip, ózin-ózi túsinbeı, ań-tań bolady: sheshesi sóılep edi — ony birden quptaı qoıdy, endi, mine, Afanasıı oıyndaǵysyn aıtyp edi — oǵan qarsy daý aıtatyn dálel tappaı, onymen de kelise ketti. Bul ne pále?—deıdi ózine-ózi Pavel.— Óz aqylym qaıda? Sonyń ózi bar ma?

Álde jurt ne aıtsa, sony tańdamaı-talǵamaı sińire beretin basymnyń ishi tolǵan qum ba? Al aqıqat shyndyq qaıda jáne onyń basyn da, aıaǵyn da taba almaıtyndaı etip, so shyndyqty shetsiz-sheksiz sozyp jibergeni nesi? Aý, túp-tórkininde áıteýir bir shyndyq bolýǵa tıis qoı. Men ony nelikten taba almaı júrmin?» Biraq ol Klavkanyń sózinde de — biraq ondaı sózdi ol emes, odan áldeqaıda baıypty bireý aıtý kerek edi — ózderi stol basynda suhbattasyp otyrǵan kezdegi Andreıdiń sózinde de búgingi kúnniń shyndyǵy bar ekenin, odan eshqaıda qashyp qutyla almaıtynyn sezgen, aıdan anyq sezgen jáne ishteı onymen baıaǵyda kelisip qoıǵan, eger bul oılaný-tolǵaný ataýlynyń bárinen ada-juda qol úzip, soǵan anyq kezi jetetinin moıyndamaı júrgen sebebi — oǵan tek — Matóramen qoshtasýdan jany aýyratyny, kóshti-qondynyń kúıigi men ábiger-mashaqaty kedergi jasap kelgen. Shamasy, jastar osy shyndyqty jaqsy túsinetin tárizdi. Munyń da jany bar, qansha aıtqanmen olardyń bar qyzyǵy aldarynda. Saǵan jaǵa ma, jaqpaı ma, qaıtseń de Andreıdiń aıtqanyn moıyndaýǵa týra keledi, qazirgi zamanda óz aıaǵyńmen jaıaý-jalpylap júrseń jáne taǵy eski Matóradan aınalshyqtap shyqpasań — búgingi ómirge ilese almaısyń.

— Baýyr basyp ketemiz,— dedi Pavel ony qostap.

— Ana jaqtaǵy jerde astyq ósire alamyz ba, joq pa, sen qalaı oılaısyń?— dedi Afanasıı.

— Ósirgende qandaı. Ǵylym qol ushyn beredi. Al eger ósire almasaq, shoshqany bordaqylaımyz nemese taýyqty taratamyz. Qazir kez kelgen jerde álgi... mamandandyrý júrip jatyr ǵoı.

— Sonda men kombaınymmen taýyqtardyń júnin julam ba?

Qatyndar qubylyp sala berdi.

— Epteıli bir tetik qondyrsa — julasyń. Onyń nesi kem?

— Shań-tozańdy osy jutqanyń da jeter, áne sodan ystanyp, qaraıyp ketkensiń.

— Taýyqtyń júni burqyrap, tazarat-taǵy.

Dará áńgimege qosylmaı, eshkimdi de kórmeı, tyńdamaı, óz oıymen ózi bolyp, qolyndaǵy shyny-aıaqpen shaıdy tartyp otyr jáne birdeńeni maquldaǵandaı basyn qaltyldatyp ızeı beredi.

— Qatyndar, qalaı,— dep basalqalyq jasady Afanasıı,—jınalysty jabamyz ǵoı. Uzaq otyrdyq. Dará áne samaýryndy da taýysýǵa aınaldy. Qandaı qaýly qabyldaımyz. Kóshemiz be, joq pa?

— Bizsiz-aq baıaǵyda qabyldap qoıǵan.

— Ket-t-tik endeshe! Ana jaqta, úlken jerde, bizge kóńil de kóbirek aýdarylady.

— Tek taraqandar men qandalalardy jaqsylap silkip tastańdar.

— Sen qalaı oılaısyń, Týngýska? Kóshemiz be?

Týngýska asyqpaı aýzynan trýbkasyn alyp, ernin bir jalap, daýys shyqqan jaqqa, áldeqaıda kezip ketken kózin salyp qarady da, basyn ızedi.

— Dará, sen de jınal. Sensiz biz eshqaıda da ketpeımiz.

Biraq Dará jaýap qatpady.

— Qarańdarshy,— dedi Vera Kosareva apalaqtap.— Jaýyn biraz jýasyǵan tárizdi. Kóp otyryp qalyppyz, ıá, kóp otyryppyz... Sóıleı berseń sóz taýsyla ma. Men kettim. Birdeńe bola qalsa, Pavel, daýystaı sal. Biraq búgin shaqyrmaı-aq qoı. Búgin men joqpyn.

...Jaýyn da jaýyn... Biraq onyń da tolas tabatyn túri bar. Dúrkin-dúrkin jaýyn aralyǵy uzaryp, joǵarydan ańyrap jel esti de, ol aspanǵa tutasa jabysyp qalǵan ylǵal jabaǵyny áreń-áreń qozǵap, aqyrynda ony teriskeı jaqqa qaraı aıdaı jóneldi. Tek osy ara ústimen qalqyp ushyp bara jatqan suıyq bulttar ǵana qalǵan-qutqan sýyn tamshylatyp tógip ketedi. Jaýyn biraz tyna qalady da, qaıta tasyrlaıdy, kún kórinbese de, onyń jaryǵy qabat-qabat bult arasynan bir sát qıǵashtanyp jerge túsedi, sosyn aspan qaıtadan kúńgirttenip, jaýyn sirkireıdi — jurttyń osy kún bir kezde ashylar-aý degen úmitin birjolata kesip tastaý úshin qasaqana kesirlenip, qyrsyǵyp turǵan tárizdi. Buǵan moıynsunǵysy kelmegen jurt ishteı yzalanyp, aspan-kókti de, onyń astynda turyp jatqan ózderin de tildep, qarǵap-sileıdi.

Osyndaı almaǵaıyp qubylyp turǵan — ashyq ta emes, jaýyn da emes, jumys ta emes, tynys ta emes — dáıeksiz kúnderdiń birinde Voronsov pen aýdannyń sý astyna ketetin jerlerdi tazartý isine jaýap beretin ókili keldi. Halyq, áınekteriniń teń jartysy synǵan, ishi kir-qojalaq ta dymqyl bir úıge, kolhozdyń burynǵy keńsesine jınaldy. Oryndyq, sákiler joq bolǵasyn, jurt túregelip turdy; qasyna kelgen kisiler jaıǵasatyn stol da joq edi — olar halyq pen aralaryna úsh qadamdaı jer qaldyryp, ózderi tórgi qabyrǵaǵa taqalyp baryp turdy. Birinshi bolyp Voronsov sóıledi — ol shóp shabýdy ekpindete aıaqtaý kerek ekenin aıtty, jurt onyń sózin bólmeı, myna baıǵus aspannan túsken be, dalada jaýyn, bárekelde, sózińe bolaıyn,— dep tańyrqap qaraıdy oǵan. Shynynda da jańbyr qaıtadan órshelenip, úı tóbesin sabalaı bastady, biraq plash-palatkaǵa oranyp alǵan Voronsov eshteńeni de estimeıdi, óz oıyn sýdyratyp aıtyp tur. Aýdannyń famılıasy, Pesennyı degen ókili, osy jerdiń baıyrǵy turǵyndary sıaqty, shyqshytty júzin jel-kún qaqqan, kógildir sábı kózdi qarapaıym erkek eken, árıne famılıasy solaı bolǵasyn, múmkin, ándi de jaqsy aıtatyn shyǵar, kim bilgen, mine, osynaý ókil, Voronsov atyn ataǵan kezde, sózdi alystan, tipti qazirgi hal-jaǵdaıdan bastaı berdi de, jurttyń dymqylsyz ben azynaǵan jelden tońyp, aıaqtaryn alma-kezek qozǵap, bir-birine tyǵyla túskenderin kórdi de, áńgimesin kúrt úzdi. Sosyn sál únsiz turdy da, osynda ne úshin kelgenin aıtyp saldy: Sentábrdiń ortasyna deıin Matóra ózin de ósetin aǵash-butalar men qańqıyp turǵan qora-jaılardan túgel tazartylýǵa tıis, dedi ol. Jıyrmasy kúni Memlekettik komısıa sý qoımasynyń ornyn kórip qabyldaýǵa barady.

— Onda biz kartobymyzdy qazyp alýǵa úlgirmeımiz. Egindi jınap bitpeımiz. Aýa raıy tap osylaı alasuryp ketse...— dep áldekim qaımyǵa ún qatty.

Pesennyı sharasyzdana qolyn jaıdy, jaýapty Voronsov qaıtardy:

— Jeke menshik kartopty ne qylsańdar o qylyńdar, tipti qazyp almasańdar da báribir. Al sovhoz eginin jınap alýǵa mindettimiz. Jáne biz ony jınap alamyz da. Tipti bolmaı bara jatsa, qaladan kisiler keledi.

Biraq jaýyn-shashynnan ábden qajyǵan jurt týǵan derevnálary joıylatyn eń sońǵy merzimdi jarıa etken habardy sabyr saqtap, jaı ǵana qabyldady. Aınalanyń bári sýǵa malynyp, shylqyp jatqanda endi bir kezde birdeńe jańa qoıady-aý degenge eshkimniń de sengisi kelmedi. Jáne sentábrdiń ortasy, bularǵa dekabrdiń orta sheni sekildi, óte alys bolyp kórindi. Tek esterine bir alǵany — bıyl kartopty qazýǵa erterek kirisý kerek degen jáıt qana. Sosyn bulardyń oıy odan ári jyljydy: qazýyn, jaraıdy, qazyp alarmyz-aý, biraq ony qaıda aparamyz, qaıda tógemiz? Sonsha qapty qaıdan tabamyz oǵan? Bular jetpis, seksen qanardan kartop qazyp alatyn, bıylǵy jazda kartop burynǵymen shamalas egilgen bolatyn. Mundaǵy qolaıly nárse: qysylǵanda kúlli ónimdi bir qappen de tasyp alýǵa bolady — baqsha qasyńda, al, ana jaqta bárin birjolata alyp ketý kerek shyǵar. Osydan keıin endi qaıtemiz, ne isteımiz dep oılanasyń.

Jınalystan jurttyń taǵy bir esinde qalǵan jáıt, eń sońǵy kúndi kútpeı-aq, onsha zárý emes nárseniń bárin birtindep jaǵa berýdi tapsyrǵanda, Voronsov Matóra turǵyndaryna óz meken-jaıyn birinshi bolyp tazartqan Petrýhany úlgi etip alǵa tartty. Týǵaly beri Petrýhany tiri jan maqtap kórmegen, endi ol ózin batyr sanap, jan-jaǵyna qoqılana qaraıdy jáne jınalystan soń sóılespek bolyp, Voronsov pen Pesennyıdyń qasyna bardy. Olardyń arasynda nendeı áńgime bolǵanyn, árıne, eshkim estigen joq, biraq jurt Voronsovtyń Petrýhany megzep, Pesennyıǵa birdeńeni uzaq aıtqanyn, sodan keıin ananyń qaltasynan qoıyn dápterin alyp, oǵan qaryndashpen áldeneni túrte salǵanyn anyq kórdi.

Tek úıdi-úıine tarap, jylynyp alǵannan keıin ǵana el sentábrdiń orta sheni dep dýyldasa bastady. Bir jarym aı ǵana qalypty. Nebary bir jarym aı ǵana, onyń zýlap óte shyqqanyn baıqamaı da qalasyń. Al odan arǵy kúnderdiń Matóra qystaǵynsyz óte beretinin kóz aldyna elestetýdiń ózi ádetten tys bir sumdyq edi. Burynǵy qalpymen, ol aral ústinen shyǵyp, sharyqtaı kóteriledi, sonda tap-tuınaqtaı etip jınalyp, qulazyp qalǵan aral ústine kóteriledi, bul araldan endi: kún-sulý qaıda júr, erte me, kesh pe ol keledi ǵoı?— dep adam kózi zeńgir kókke qarap jaýtańdamaıdy. Kúnderdiń bir kúniniń tıisti saǵatynda, óziniń qadym zamannan bergi ornynan araldy da izdep taba almaıtyn kezge deıin, kúz kúnderi araldan tútin shyqpaıtyny nesi, adam úniniń estilmeıtini nesi, oǵan ne bolǵan?— dep tańyrqap, Matóra-aral ústin kezip, buǵan qaıta-qaıta qaraǵyshtap, júre beredi ǵoı.

Sosyn, odan keıingi kúnder múdirissiz jyljyp, araldy janaı, zaýlap, zaýlap óte beredi, óte beredi.

14

Ózge jumysy bolmaǵasyn bu jınalysqa Andreı de bardy, bóten kisi retinde, basqa jurttan bólinip, bul da esik kásegine súıenip turdy, bastyqtardyń nendeı sóz ákelgenin tyńdady. Úıge qaıtyp kelgesin, onda ne aıtylǵanyn Daráǵa táptishtep aıtyp berdi. Ol qabyrǵaǵa taqaı qoıylǵan sákige baryp otyrdy, qolyn tómen salyp, úndemeı qaldy, sosyn birdeńe oıyna kelgendeı jáne ishteı bir sheshimge toqtaǵandaıyn:

— Já-já,— dep bir-aq sózdi aıtty.

Andreıdi onyń daýsy qaıran qaldyrdy: jurt senbegen, bilmegen nársege ózi ǵana sengesin, bilgesin, aqıqat shyndyqqa ózi ǵana ıe bolyp qalǵandaı-aq, osynaý bir ǵana dybystan ájesiniń daýsy keremet bir áýlıelik saltanat bıigine kóterilgendeı kórindi. Ol daýysta, budan basqa taǵy bir saryn, jurtty saqtandyratyn da birdeńe: ne bolatynyn kóremiz áli — degen saryn bar-tuǵyn. Bolar is bolady, odan qutyla almaısyń, biraq ol qalaı bolady?! Matóraǵa qarap, qalǵan basqa jerler de tas bop qatyp qalmas pa eken? Biraq endi báseńirek únmen, múláıim til qatty Dará:

— Adamǵa da tap osylaı etse. Qashan óletinin aıtyp qoısa — kúni buryn biler edi, ázirlener edi... jón-josyqsyz dyzaqtamas edi...

— Saǵan ne bolǵan, áje! Ony bilýdiń qajeti qansha? Ol jaýap qatpady, bálkim, munyń aıtqanyn maqul kórgen de shyǵar, ishteı ózine kijinse de, kinálimin degisi kelmegen shyǵar. Biraq Andreı buǵan birden eleń etip, ne bolyp, ne qoıatynyn kóz aldyna elestete bastady.

— Sóıtse bir túrli qyzyq bolar edi-aý. Máselenkı, sen saý-salamat kúıińde din-aman júresiń, al biraq pasportyńda týǵan jylyń kórsetiletin jerde qatarlasyp óletin jylyń da turady.— Ol basqa bireý qytyqtaǵandaı zorlana kúlip jiberdi.— Sen pasportyńdy beresiń, al odan seniń famılıańa qaramaıdy, endi qansha ýaqyt ómir súretinińe qaraıdy. Eń basty gáp sonda. Kimniń ǵumyry az qalsa — jónińe júre ber, qyzmetker emessiń deıdi; kimniń ǵumyry kóp bolsa — kel munda deıdi. Al mysaly, senin úılengiń keledi eken: káne, kógershinim, kóp jasaıtyn bolsań, kórset, kórset pasportyńdy deıdi. Anaý da eń áýeli: kánekı... Joq, ájetaı,— ol bet-aýzy kirjıip, bul sózinen oıly kúımen bas tartty. Qurysynshy, burynǵy qalpymen qala bersin.

Pavel keldi, sosyn Dará ornynan turyp, stolǵa as qoımaqshy boldy, biraq Pavel áýeli shabyndyqqa baryp, maıalardy bir kórip keletinin aıtty. Aqsham mezgili burynǵy sholaq ýádeden góri, aýa raıy syńaıynan keń de keleli túsinik bergendeı boldy, aspan bıiktep, ony órkesh-órkesh ala bult tutasa búrkedi de, sosyn onyń jıek-jıegi seldirep aǵara bastady. Yzǵyryp sýyq jel soqty — bul áıteýir aýa raıynyń birjolata jaqsaratynynyń belgisi edi. Oqtyn-oqtyn kún de bir kórinip, jyljyp ketedi, onyń jaryǵy birde ózenniń arǵy betine jolaqtanyp tússe, endi birde derevnányń tap qasynan jarq etip shyǵa keledi de, egindikter men shabyndyqtar ústinen qalqı júrip, tómen qaraı quldyrap ketedi. Sońǵy kúnderi múláıimsip úndemeı qalǵan qorazdar jarysyp shaqyra bastady — bul da tekten-tek emes, olar da máseleniń mánisin sezedi; aýadaǵy dybys ta tazaryp, anyǵyraq estiletin boldy: bir shaqyrymnan áldene tars etse, tap qulaǵyńnyń túbinen shyqqandaı bolady. Jaýyn-shashyn bitti-aý aqyrynda, Pavel de buǵan kámil sendi, sendi de jańbyrdyń ne búldirgeniń — desteler qaraıyp ketpedi me eken, maıalar qyzyp, bazdana bastamady ma eken — osynyń bárin tekserip kórmekshi boldy, óıtkeni qaıtadan jumysty neden bastaýdy bilýi kerek edi.

Ol sýlyq shekpenin kópáıkemen aýystyryp kıip ketkennen keıin, óziniń kókeıindegi bir oılary ıtermelep, sonysynan qysylyp, yńǵaısyzdanyp turǵan Andreı, ózi keletin kúni týǵan bir áńgimeni esine aldy:

— Áje, anada sen bir sózinde adamdardy aıaımyn, bárine de janym ashıdy dep ediń. Sol sóziń esińde me?

— Esimde. Nege umytaıyn.

— Sen ony nege aıaısyń?

Dará úı ishin jınastyryp júrgen: qol baqyrashyn joǵaltyp alyp, endi sony úı ishinen túrtinektep izdep júrip, ol osynaý sózderge baıypty jaýap qaıtarý kerek eken-aý dep oılamady.

— Aıanyshty bolǵasyn aıaımyn-daǵy. O baıǵusty, qudaıdyń qulyn, aıamaǵanda kimdi aıaısyń? Bógde bireý emes qoı áıteýir.

— Ol nege aıanyshty dep surap turmyn. Sen ol adam degeniń kishkentaı ǵoı degensiń. Demek, álsiz, dármensiz bolǵany ma?

— Týh, dyzaqtaýyn. Aıttym, aıttym. Bálkim, men ony jaıdan-jaı aıta salǵan shyǵarmyn.

— Joq, jaıdan-jaı emes.

Dará aqyrynda baqyrashty taýyp, senektegi kespekten sý alyp, múıistegi qorjyn bólmege qaıta keldi. Sosyn álgi áńgimeni aıaqsyz tastaı almaı, so jaqta reti kelgen isin tyndyra júrip, jaýap qaıtarýmen boldy.

— Ol sonda kishkentaı emes pe, qalaı?— dedi ol áńgimege birte-birte aralasý úshin aıtatyn nársesine abaılap jaqyndaı túsip.— Oǵan eshteńe qosylǵan joq shyǵar. Qandaı bolsa — sol kúıinde. Eki aıaq, eki qoly bar-tuǵyn, basqa qosylǵan eshteńesi de joq. Al biraq tirlikti qaınatyp jiberdi... jáne ony qalaı qaınatqanyna qaraýdyń ózi qorqynyshty. Soǵan ony ıtermelegen bir jan joq, óziniń janyǵyp júrip jasaǵany. Ol ózin ómirdiń qojasymyn dep oılaıdy, al ol baıaǵy-da-an bepi qojaıyn emes. Ony baıaǵyda ýysynan shyǵaryp alǵan. Ómir ony baıaǵyda baǵyndyrǵan, odan ne qalasa, sony talap etedi, aldyna salyp, dedektetip aıdaıdy da otyrady. Ol tek elpektep jorta berse bolǵany. Adam shirkin onyń tizginin sál ǵana tartyp, aıaldasa, tóńiregine qarap, ne bar, ne joq, ne qaldy, neni jel ushyryp áketti — túgendese... Jo-oq, ol qaıta órshelenip, ony zorlaǵan ústine zorlaı túsedi! Búıte berse, ol uzaqqa barmaıdy, zoryǵyp qalady. Qazirdiń ózinde boldyryp qaldy — nesin jasyramyz!..

— Mashınalar bar emes pe, ol sonda qalaı zoryǵady, bir túrli qyzyqsyń? Jurttyń bári mashına ústinde. Qandaı mashınalar jasaǵanyn bilseń ǵoı, ájetaı. Olardyń ne isteı alatynyna tipti seniń aqylyń da jetpeıdi. Qazir tipti adam kúshi jumsalatyn óndiris te qalmaı barady. Ol qaıdan zoryǵady? Ájetaı, sen basqa nárseni aıtyp kettiń. Osydan júz jyl buryn ómir súrgen qart adam týraly aıtyp otyrsyń.

Dará shógeninen burylyp, jaqtyrmaı qarady da, boıyn jazdy.

— Men ne aıtatynymdy bilemin, balam. Júz jyl deısiń... Budan júz jyl buryn el-jurt, máselenkı, jaıbaraqat ómir súrgen. Men saǵan myna óziń týraly, ózgeler týraly aıtyp turmyn. Qazir qalaı ekenin aıtyp turmyn. Senderdiń qazir qara jumys istep qarlaryń úzilip jatqan joq — onyń nesin aıtamyz! Ózderińdi óbektep jatsyńdar. Al jan-júregińdi tozdyrǵandaryń qaperlerińe de kirmeıdi. Sen ózin tym bolmasa, onyń, adamnyń jany bar degendi estip pe ediń?

Andreı jymıyp kúldi:

— Sondaı birdeńe bar deıdi ǵoı áıteýir.

— Kúlme, ondaı nárse bar. Eger kózge kórinbese, qolmen ustap baıqaýǵa bolmasa, ony joq dep, ábden jaman úırenip ketkensińder. Kimniń jany bolsa, sonyń qudaıy bar, jigitim. Senesiń be, senbeısiń be, óz erkiń, ol seniń kókiregińde. Aspanda emes. Ol ol ma — seniń adamdyǵyńdy da saqtaıtyn sol. Adam bolyp týǵan ekensiń, adam bolyp qalýyń úshin. Shapaǵat-sharapattan aırylmaýyń úshin. Al kim óz janyn azdyryp-tozdyrǵan bolsa, ol adam emes, jo-oq! Ondaı adam kez kelgen iske barady, ımenbeıdi. Onsyz, árıne, bári de ońaı. Boılaryń jeńildep, jumylasyńdar. Qalaǵandaryńdy jasaısyńdar. Kókiregińde syzdap, bebeýlep turǵan eshteńe de joq. Suraıtyn da eshkim joq. Sen mashına deısiń. Mashınalar senderge jumys isteıdi deısiń. Qoıa-aq qoı! Kópten beri olar senderge emes, sender oǵan jumys isteısińder — kórmeı júr deısińder me! Al olarǵa kó-óp nárse kerek! Ol suly berip óriske aıdaı salatyn at emes. Olar senderdiń bar sólińdi soryp alady, jerdi jaralap, álem-tapyryq etedi, ondaıǵa sumdyq ońtaıly. Áne, qarashy, zyryldap qoldy-aıaqqa turmaıdy jáne kósegishin, qoparǵyshyn qaıtersiń. Senderge el kórmegen jańa bolsa, bitti — ákel deısińder. Solardyń artynan umtylyp júrgenderiń. Olar senderden qashsa — sońynan qýalaı jónelesińder. Álgi mashınalardy qýyp jettińder me, jete almadyńdar ma, bilmeımin; basqasyn jasap shyǵardy. Bul — jańalary burynǵysynan da ótken sumdyq. Qalyp qoımas úshin, sender olardan beter yshqynýyń kerek. Ózderińdi oılaý, adamdy oılaý qaıda, qoldaryń tımeıdi... kóp uzamaı sender ózderińdi kóringen jol boıynda birjolata joǵaltyp alasyńdar áli... Jedeldetýge qajet nárseni alasyńdar da, qalǵany kerek bolmaıdy. Jurt burynǵy kezde de jumys istegen, qolyn qýsyryp qarap otyrmaǵan, biraq qazirgideı emes, asyqpaı bappen isteıtin. Qazir bárin de júgirip júrip isteıdi. Jumysta da solaı, aýqattanǵanda da — sol, eshteńege ýaqyt jetpeıdi. Bu dúnıe ne bolyp barady?! Balany da júgirip bara jatyp, asyǵys tabady. Al álgi náreste týmaı jatyp, aıaǵyn táı-táı baspaı, bir aýyz sózdi aıtpaı jatyp-aq demigip qalady. Ondaı bala qaıda, ne jumysqa jaraıdy? Dará edenge, shelektiń qasyna, erteden beri sıyrǵa arnap pisirgen kartopty qoıyp jatyp, az ýaqytqa áńgimesin úzdi, sosyn ony sabaqtaı tústi:—men ana seniń ákeńe qaraımyn. Al ol meniń jasyma jete ala ma? Qaıta ol munda — Matórada júr, shamasy, bul ara ózge jerden tynyshyraq shyǵar. Men qalada bolǵanmyn, kórgenmin — oıpyrmaı, aǵylyp jatqan mashınalar qansha! Qumyrsqadaı, shybyn-shirkeıdeı! İlgeri-keıin, ilgeri-keıin! Kóz tunady. Birin-biri qýalap, basyp ozyp jatyr... Qudaı saqtasyn! Soǵan qarap turyp: keıin bulardyń bárin joıý úshin munsha jerdi qaıdan tabady,— dep oılaısyń. Oǵan jer jete me?! Sen de soǵan barasyń: bir jaqqa qaraı quıyndatyp shaýyp barasyń da, aınalańa qarap úlgirmeı jatyp, ekinshi jaqqa qaraı shabasyń. Sondaǵy dittegeni, o toba, bir orynda toqtap qalmaý. Ana júrgen jerińdegi qur-qur az edi, qara muny, endi saǵan odan da zory kerek eken- daǵy.

— Ájetaı-aý, ne dep otyrsyń osy? Júgiresiń, shapqylaısyń deısiń.. Tirlik etken — bar bolǵany sol. Árkim qolynan kelgeninshe turyp jatyr.— Andreı qorjyn tamǵa kiretin esik aldynda, Darányń sózine tań qalyp, oǵan baıyppen kúlimsireı qarap tur.

— Tirlik etken deısiń... Kóńilderiń qalasa, qalaı turam deseń, solaı tur. Men senderge ónege bola almaımyn. Biz jasarymyzdy jasadyq. Tek sen, myna sen, Andrúshka, meni keıin qartaıyp, qaıratyń qaıtqanda ǵana esińe alasyń. Sonda qaıda asyqtym, ne istep, ne kógerttim?— deısiń áli. Al seniń istegeniń — kúıgelektep, aınalańda kúıip-pisip júretinderdi kóbeıtkeniń. Tirlik etińder... Senderdiń myna ómirleriń qandaı úsir-zeket alatynyna qarashy: oǵan Matórany ber, ashyǵyp qalypty. Jalǵyz Matóramen qutylsań jarar edi-aý?! Asap tastaǵasyn, taǵy da sharyldap-paryldap kelip, odan da úlkenirek birdeńeni talap etpese bolǵany. Taǵy ber dep. Qutyla almaısyń: beresiń. Áıtpese qurısyńdar. Sender onyń tizginin bosatyp aldyńdar, endi ony toqtata almaısyńdar.

— Men ony surap turǵanym joq, áje. Seniń adamdy nege aıaıtynyńdy surap turmyn?

—• Al men saǵan neni aıtyp turmyn?— dep áýeli renjip qaldy da, shynymen-aq óziniń basqa nárseni aıtyp ketkenin esine alyp, bir kúrsinip qoıdy. Áýelden eshteńeni aıtpaǵany jón edi — odan ne qaıyr! Áne, aınalany jıyp-tergesin, Matórany órtep, kúlge aınaldyramyz dep jar saldy, al bul beıbaq aqtyq merzimge deıin jaratqanǵa minájat aıtyp, jan-ımanyn tazalap arshyp, aqyretke ázirlený ornyna, bılik júrmeıtin jerge bılik aıtqysy keledi, joqtan barǵa quıyp, bas qatyrady. Oı, osyndaı qajetsiz ispen qansha ýaqtyń ketedi! Sóıleı almaǵasyn mylqaýlardy baqytsyz sorly dep esepteıdi, úzilmeıtin uzaq oıǵa berilgen olar shynynda da baqytsyz ba eken? Biraq Andreı áli tosyp tur, áldene úshin oǵan ájesiniń jaýaby kerek, mine, sol sebepti de, ol taǵy da bir kúrsinip, sózdi qalaı bastaryn oılastyryp alyp, taǵdyryna moıynsunǵan báseń únmen kúmiljı til qatty:—Aıanyshty ǵoı... Oǵan tek bir qarasań-aq boldy...

Shelektegi bylamyqty pispekpen aralastyryp turyp, jumys áýenine qaraı daýysyn birde báseńdetip, qysyla sóılese, birde ony kúsheıtip, emin-erkin sambyrlańqyrap, birdi aıtyp, birge ketip, Dará kókeıindegi oıyn túsindire bastady.

— Seniń adamyń baryp turǵan shatty-butty bylyqpaı. Ol bireýdi shatystyrsa — bir sári, ózi jaýap beredi. Biraq onyń óziniń de shatasyp bitkeni sondaı, oń-solynyń qaı jaqta ekenin de kórmeıdi. Qasaqana istegendeı-aq, bárin de kereǵar jasaıdy. İstegisi kelmegen nárseni isteıdi, onyń jurt qatarly kózi bar, men de kóremin, qarasań — sen de kóresiń. Baıyptap, anyqtap bir qarashy. Ol tipti kúlkisi kelmese de, yrjańdap kúle beredi, kúle beredi, bálkim, baıǵusqa jylaý kerek bolar... Jáne sóılegende de... árbir sózi aıla-qýlyq, biraq aıtaıyn degeni múlde basqa. Al keıde sóıleımin dep suranyp turyp, sóılemeıdi, úndemeı buǵyp qalady. Baratyn jaǵy bir jaq bolsa, ol basqa jaqqa burylyp ketedi. Artynan sonysy esine túsip, júzi kúıip uıalady, ózine-ózi yzalanady... ózine-ózi yzalanǵasyn jurttyń bárine de yzasy keledi. Sodan qyrsyǵady kelip, al qyrsyqqan ıttiń qyńyr ketetini belgili. Kisi ózin osylaı quldılatyp jiberýge bola ma eken. Ómir shirkin bir-aq tutam, sony bir jarasymdy etip ótkizse qaıtedi, ózi jaıly el esinde ne qalatynyn oılasa qaıtedi. Al el zerdesi eshteńeni de umytpaıdy, bárin de saqtaıdy, muranyń bir túıirin de túsirmeıdi. Keıin molanyń basyna kún saıyn gúl ekseń de báribir, tikenekten basqa eshteńe de shyqpaıdy. Ý-ýh!— Dará taǵy da bir kúrsinip aldy, so zamat Andreıdiń basyna — buryn tipti óńi túgil túsine de enbeıtin bir kúdik — osynaý kúrsiniske senbestik paıda boldy: bul kúrsinis kóńil-kókiregine jınalǵan qusa sherdi shyǵarý úshin ózinen ózi shyqty ma, álde ájesi ony sóz áýenine oraı ádeıi jasady ma? Biraq ol ájesiniń sózin bólmedi — keıýana sózin jalǵaı berdi:— Ana Katerınanyń Petrýhasy udaıy esiriktenip júrýden mezi bolmady dep oılaısyń ba? Jo-oq, ol eser jigit emes. Ol ishteı óziniń turlaýly tirlikten góri, qos úreılenip júrgenin jaqsy dep biledi. Biraq ol endi osy betinen qaıtpaıdy, kesirligi, kejirligi ustaıdy. Qısyq jolǵa bir túsken eken, endi aqyryna deıin bar-rady, barady ol. Petrýhany qoıshy! Petrýhadan ne úmit, ne qaıyr! Aqyl-sanamen turyp jatyr deıtin salıqaly kisiniń ózine qarashy, ol analardan beter ádeıi qubylyp turady. El aldyna kelgende ol da óz qalpymen kelmeıdi, múlde basqa bireý bolyp kóringisi keledi. Sol basqa bireýdiń ózińnen nesi artyq? Nege sen bolmysyńda qandaı bolsań, sondaı bolyp júre bermeısiń, qolyńnan kelgenshe amal-aılamen qubylýǵa daıyn turasyń. Tatána qudaǵıymyzdyń Ivanyna shyqqan Gýtka degen kelini boldy, ózi qıtar bolyp kórinýdi unatatyn da, jóndi-jónsiz kózin jypylyqtata beretin sánqoı kelinshek edi. Sol Gýtka ájethanaǵa balǵa tyǵyp qoıatyn. Eger bireý ońyn solaı qaraı bara jatqanyn kórse boldy, álgi kelinshek balǵany alyp, tyqyldata bastaıdy eken. Jurt taqtaı shegeleýge barǵan eken dep oılasyn degeni de. Al odan: o jaqqa kim barmaıdy?—dep surasa qaıtedi. Onyń nesine uıalady?! Nesin jasyraıyn, bárimiz de sondaımyz. Qaǵylǵan shegeni qaıta qaǵamyz. Adam jaratylǵan, tirlik qareketine jiberilgen, al endi qarasań, ol basqa bireý bolǵysy keledi. Oı, shatysyp-bytysyp bitti ǵoı ol, qubylamyn dep júrip qurydy ǵoı.

— Sen de sondaısyń ba, áje!

— Men ne? Baǵzy bir kezderi men de ózimniń múlde bóten nárseni istep júrgenimdi baıqaımyn. Aqylǵa qonatyn isti isteý qıyn emes, biraq aıaǵyń basqa jaqqa bastaıdy, qolyń basqa zatty alady. Beıne bir ázázildiń azǵyrýymen jasalatyn tárizdi. Eger shynymen sol ázázil bolsa, qalyń qalaıyq; qudaı bar ma, joq pa?—dep jaǵalasyp júrgende ol talaı nárseni búldirgen bolyp shyǵady. Jarylqaýshy jan ıem, kúnáli pendeńdi keshire gór,— dep Andreıdi janaı, esikke qarap shoqynyp aldy.— Men ne? Jurtqa tórelik aıtatyn men emes. Jáne kózim áli de bolsa kóredi, qulaǵym estıdi. Andrúshka, men saǵan bárinen de soraqy birdeńeni aıtaıyn, sen kókeıińde saqta. Jurt Matórany sý astyna ketirmeý kerek ekenin túsinbeıdi deısiń be? Túsinedi. Al biraq soǵan qaramastan sýǵa batyraıyn dep jatyr.

— Demek, basqasha isteýge bolmaıdy. Asa qajet bolyp turǵany-daǵy.

Erteń erteńgilikke peshke otyn qalap qoıǵysy kelgen Dará boıyn jazyp túregeldi de, burylyp Andreıge qarady.

— Bolmaıdy deısiń á, eger senderdiń qolyńnan bári keletin bolsa, eger ár alýan mashınalardy shyǵarǵan bolsańdar, endeshe Matórany kesińder... kesip alyńdar da, ana úlken jerdiń qasyna aparyp taqap qoıa salyńdar. Jaratýshy qudiret jerdi bólgende tiri janǵa bir qulash basy artyq jer bólmegen. Ne, ol senderge kóptik etti me? Aparyńdar ana jaqqa, áıteýir bola bersin. Senderdiń ózderińniń qadeńe asady, nemere-shóberelerińe qyzmet kórsetedi. Olar senderge alǵys-raqmetin jaýdyrady.

— Ondaı mashına joq, áje. Ondaı mashınalardy áli oılap tappaǵan.

— Shyndap oılasa — tabar edi-aý.

Óz sózinen ózi shoshydy ma, álde odan uıaldy ma, áıteýir, orys peshine aǵash kúrekpen jarylǵan otyndy salyp jatyp, sharshańqy únmen mámlege shaqyra sóıledi:

— Sen: adam nege aıanyshty?—dep suraısyń. Ony nege aıamasqa? Eger kergigen menmendigine qaramasań — náreste bolyp týady-daǵy, ómir boıy náreste kúıinde qala beredi: Ol qutyrynyp, eserlik jasaǵanda da — náreste, egilip jylaǵanda da — náreste. Men kimniń jaıymen jasyryp jylaıtynyn árdaıym kóremin. Borkemik bolyp ezilip, ózine-ózi ıe bola almaıdy. Al oǵan qarsy aranyń ashyp turǵan ár qıly sumdyq qansha — tipti qaraýǵa qorqasyń. Mine, sodan ol dyzaqtap basyn taýǵa da soǵady, tasqa da soǵady. Jáne bekerden-beker janyǵady. Jaı aıandap júretin jerde bezektep júgiredi. Al taǵy ajal bar.. Qudaı degen ol beıshara ajaldan qalaı qorqady deseńshi! Tek osy bir jalǵyz qylyǵy úshin ol sorlyny aıaý kerek. Bul dúnıede odan ótken ólimnen qorqatyn jan joq. Qoıannan da jaman. Al qoryqqan kisi ne jasamaıdy...

Ol kúrekti buryshqa aparyp súıep qoıyp, artyńa moınyn burdy. Andreıdiń syrtyndaǵy, terezesi Angaraǵa qaraǵan aýyzǵy bólmeden kún kórinip túr. Kempirdiń júzi jadyrap sala berdi.

— Qudaı-aı!—dep kináli kisideı kúbirledi Dará.— Men jazǵan ólim jaıly... Endi qartaıǵanda qara basyp, jyndanaıyn degen shyǵarmyn. Aqıqat solaı.'

Bul bozǵylt bolsa da, qalyń qara bult arasynan ázer degende sytylyp, sharshap shyqqan naǵyz kúnniń ózi edi. Uıasyna baryp qonardan sál ǵana buryn ol aspannyń móldirep turǵan tap-taza jıegine domalap shyǵa keldi de, óziniń azattyǵyn jarıa etkendeı, jaınap, jadyrap sala berdi jáne tek túnemelikke uıasyna kiredi de, erteń azannan qaıta shyǵyp, iske kirisetinin bildirip, ýáde berip ketkendeı boldy.

Qorazdar tamaǵyn jyrta shaqyrady; mal ataýly jamyrasyp móńirep, mańyrap jatyr; áldeqaıdan sán-saltanatpen dúńkildep soǵylǵan temir daýsy estiledi.

15

Iá, kún rasynda da aldamady. Ol erteńine tań atysymen jaýdyrap shyǵa keldi: aspanda áli de bolsa, tura-tura ózderi de mezi bolyp, seıile bastaǵan qurǵaq sharby bulttar bar-tuǵyn, biraq tań raýandaıtyn shyǵys bet ashyq edi, sol sebepti de kún kedergisiz jaınańdap shyǵa keldi. Ol sharyqtap kóterilgen saıyn, sur bulttar suıylyp, seldirep, shegine berdi, shegine berdi, aqyrynda muz tárizdi erip joq boldy. Túske taman aspan tolyq ashylyp, jarqyrap sala berdi de, qýanyshtan júregi jarylardaı bolyp, jomart ǵalamnyń alýan túrli tap-taza boıaýlaryn tolqyn-tolqynmen túgendep tizip, beıne bir jer ústinde shyr aınalyp bılep júrgendeı boldy. Sol zeńgir aspanǵa qus ataýly jappaı jamyraı shyrqap, qanattaryn erkin jazyp, qyzynyp alý úshin oınaq salyp, zýyldap quıǵytyp ketedi, ózderine ushý baqyty berilgenine masaırap, shadyman kóńilden shattana qıqýlaıdy. Ylǵal jerdiń appaq sútteı býy burqyraı kóterilip, zamatynda kún kózinen kúıip ketip jatyr; shalshyq sýlar túsin ózgertip, ıistene túsedi áli, tap bir maltýdy úırengisi kelgendeı-aq, taýyqtar so sýlarǵa úńile qaraıdy, olardy shalpyldatyp, toraılar kezedi, biraq olar áli kúnniń ysı túskenin kútip shalshyqqa jatpaıdy, tek keıinirek qaı jerge jatýǵa bolatynyn qarastyryp júr. Ormandar men shópterdiń jasyl japyraǵynyń nár-sóli molaıyp, qoıylyp, túr-túsi qaraýyta tústi, biraq aýa raıy bir aptadaı buzylǵanymen, eshbir jerden sarǵaıǵan japyraq kórinbedi, demek, bul — jaz uzaq bolady degen sóz. Jańbyr kezinde ár alýan bolyp ańqyǵan, jumsaq ta qatty ıister endi bir qudiretti býǵa aınalyp burqyrap jatyr, odan, úlken darıa sıaqty, onyń sýynyń qaı bulaq pen bastaýdan quıylǵanyn aıyrý qıyn edi.

Tústen keıin, jer azdap degdigesin, Pavel jurtty shómelelerdi shashyp, sýǵa malynǵan deste-shópti qopsytýǵa alyp bardy. Jańbyr jumysty kóbeıtip ketipti. Bárinen de jamany — ol jurttyń jaýyn-shashynǵa deıin jappaı jumylyp, qyzý qarqynmen istegen ynta-yqylasyn jýyp-shaıyp, alyp ketken tárizdi. Rasynda, óziń istegen bir jumysty qaıta istep, qalpyna túsirýdiń nesi jaqsy, degenmen, aldaǵy kúnderi bitpegen istiń kem-ketigin toltyryp bitirip, ilgeri jyljyǵannyń ózinde jurt endi jan raqaty úshin emes, tek jumysty isteý úshin ǵana isteıtinin kún ilgeri sezgen edi. Al áýelgi kezde shynymen-aq jumys jan raqaty bolǵan edi. Endi qazir tek istiń tez bitkenin qalaıdy: shópti maıalap, úıdi-úıine qaıtqysy keledi. Bólinip-jarylyp turǵandary osymen jeter: bir aıaǵy anda, bir aıaǵy munda, turaqty qonysqa tıanaqtaıtyn ýaqyt jetti. Qazir, kún jarqyrap turǵanda, sentábrdiń ortasy qol sozymdaı-aq tym jaqyn kórinedi, al áli qansha qam-qareket, kóship-qonýdyń qansha ábiger-mashaqaty bar — oǵan ýaqyt pen kúsh-qaırat qaıdan tabylady? Áne, bále-máterdi sezbeı sıyr jaıylyp júr órisinde — ony qaıtedi? Buryn shóp shapqysy kelgen kisi endi oılana bastady: qashan úlgiredi? Odan da birden sıyrdy soıyp, qam-qareketti jınap qoıyp júrgenniń ózi jaqsy emes pe?

— Jańbyr kezinde de tam-tumdap shaba berýge bolatyn edi,— dep Dará ózin de, erkek kindikterin de ishteı bir qyjyrtyp alady, báriniń de aqyly artynan júretinine kóńili alaburtyp, nalyńqy pishinmen keýdesi qars aıryla úhilep qoıady.

— Bolatyn edi,— deıdi Pavel jany kúıip, mólıip tómen qarap.— Biraq ol shirkin qashan tyıylatynyn aıtpady ǵoı. Shapqan shópti shiritip alýǵa da bolady.

Tek Andreı ǵana syr bermeıdi:

— Nesine mazasyzdanasyń, ájetaı, áli-aq shaýyp tastaımyz. Kún ashylsynshy — shabamyz. Men ózim erteń-aq kiriseıin. Aptasyna otyz shaqty shómele salatyn shyǵarmyz. Senderdiń sıyryńa otyz shómele jetetin shyǵar?

— Eger kartop túsimdi bolsa, jetkende qandaı.

— Túsimdi bolmaǵanda — ol qaıda barady?!

Osy bir nyq senimnen Paveldiń de qabaǵy ashylyp, kóńildenip qaldy:

— Bálkim, taǵy bireýdi qosynǵa alsaq. Úsh kisi kirisip ketsek, is te jedeldeı túser edi. Endi kolhozdyń jumysy keshke deıin sozylmaıdy,— ol áli kúnge deıin úırenshikti ádetimen «kolhoz» deıdi.

— Al isti bitirgesin, Pavel, molany, molalardy,— dep eske saldy Dará.— Molalardy kóshirip bitkenshe men senderdi Matóradan jibermeımin. Ony jasamasań — men osynda qalamyn.

Andreı ári tańyrqaı, ári senbeı, alma-kezek ákesine bir, ájesine bir qaraıdy: bulardyń ózderi aıtyp otyrǵandaıyn, shynymen-aq, baıaǵyda, tipti munyń ózi jaryq dúnıege kelmeı turǵanda, jerlengen miskinderdiń molalaryn ashyp, qalǵan-qutqan súıekterin saýdyratyp alyp ketpekshi me? Nege kerek ol? Aldaǵy sol jumys qorqynyshty da qaırymsyz bolyp kórinedi, sol sebepti de shoshytady, biraq kisini bir túrli eliktirip, jeliktire de túsedi: qyzyq qoı. Qara jer qoınynda otyz, qyryq, elý jyl jatqan kisi jáne bir jaqtaǵy qaımana adam emes, tegi óz rý-taıpańnan shyqqan, ata-babań atanǵan kisi — nendeı zatqa aınalyp ketedi eken a, qyzyq emes pe? Bul onyń jan-júreginde buryn bastan keshirip kórmegen, ózgeshe bir sezim týdyrar ma eken? Keıin, endi qalǵan bar ómirinde, ol tap osyndaı jáıtti kórer-kórmesi eki talaı. Bul — aqıqat endi qaıtyp qaıtalanbaıtyn ózgeshe jáıt, ózgeshe oqıǵa.

Biraq adamnyń oıyna alǵany bola bere me... Erteńine kútpegen jerden tóbeden sylq etkizip qoıyp qalǵandaı-aq, Paveldi kisi jiberip, poselkege shaqyrtyp alǵyzdy. Álde mas boldy ma, álde baıqamady ma, túk sezbes topastyǵynan ba, áıteýir onyń jóndeýshi-jumysshylarynyń biri stanokke qolyn suǵamyn dep, ómir boıy múgedek bolyp qalady.

Pavel ózine arnaıy jiberilgen mashınamen shabyndyqtan kelip, úıine bir mınýtke ǵana kirip, kıimin aýystyrdy da, shaıdy da tatpastan, jaǵalaýǵa qaraı tura júgirdi. Dará onyń sońynan:

— Qashan kelesiń?—dep daýystady.

— Bilmeımin,— deı saldy ol júgirip bara jatyp.

Sol kúni Andreı shóp shapty. Pınıgınderdiń pishendigi, mine, on bes jyldyń júzi boldy, oń jaǵalaýdyń alys túkpirinde, egindikter men shoqatty sazdaqtyń ar jaǵyndaǵy bir orynnan aýǵan emes, soǵan baratyn joldy áli umytpaǵan Andreı erteńgisin oǵan jalǵyz ózi ketken, túski asqa kelýge erinemin be dep, bir túıinshek aýqatyn, topataıdy, shalǵyny janý úshin qaıraq tasty ózimen birge ala ketken. Ol eki shalǵy alǵan edi. Keshke salym, erterek, shabyndyq basynan ákesi tup-týra osynda kelmek bolǵan. Biraq ol kelmedi, ne bolyp, ne qoıǵanyn Andreı qarańǵy túse úıge qaıtyp kelgende ǵana bildi. Ájesiniń sózin estigennen keıin, ol:

— Erteńgisin jetip keledi,— dedi senimdi únmen, sosyn kempir de onyń sózine sene qoıdy.

Biraq erteńgilik Pavel qaıyqpen kelmedi. Dará sarǵaıyp kúte-kúte, kún besinnen aýǵan kezde shydamaı, pishendikke ketken Andreıge qaraı júgire jóneldi. Shoqatty sazdaq jaýynnan keıin kólkip jatyr eken; ony aınalyp óteıin dese — alys, kóp ýaqyt ketedi,— aqyl artynan, al endeshe dep tike tartty keıýana, biraq tizesinen asatyn muzdaı irkildegen uıyqqa tústi de ketti, odan tula boıy saltaq-saltaq, albasty sıaqtanyp, eńbektep áreń shyqty da, lajdyń joǵynan burylyp júre berdi. O jerge jetem degenshe, Dará ál-dármennen aıryldy, kelse — Andreı munda joq eken. Sabynan jerge shansha salǵan shalǵy qos qasynda tur, bul — osy bir toqymdaı jer úleske tıgen alǵashqy jyly salynyp, tóbesi qabyqpen jabylǵan eski, ózi de tozyp bitýge jaqyndaǵan, biraq sońǵy kezge deıin ájetke asyp, tynyqqan, jańbyr jaýǵan sátteri baspana bolyp júrgen kóne kúrke bolatyn. Ekinshi shalǵyny kúrkeni kúrgeılep turǵan úsh qaıyńnyń biriniń butaǵyna ile salypty. Kúrke kóleńkede turǵandyqtan da, Dará ol aradan shettep, kún kózine, shabylǵan shóp ústine baryp otyrdy — aıaǵy múlde jylynar emes. Aıaqkıimin sheship, aıaǵyn qolymen ýqalap otyryp, kempir aınalasyna kóz tastady.

Andreı shópti shabýdyń ornyna búldirip tastapty,— sharýa jumysynan qol úzgeni kórinip tur, qolynan keletin isten aırylǵan, umytqan. Desteleri uıpa-tuıpa, olardyń arasynan orylmaı qalǵan shópter seltıip-seltıip shyǵyp tur jáne jyqqan jaldary ırek-ırek eken. Kóz toqtata qarap, Dará destelerdegi shóptiń solyp qýara bastaǵanyn baıqady, endeshe Andreı búgin shópti múlde shappaǵan nemese shalǵyndy eki-úsh ret qana qýalaı shaýyp, qysqa jerden qaıyra salǵan. Bir jerkenishti ashshy sezim Darányń kókiregin qysyp jiberdi: joq, kókeıindegi kóp qıaldan eshteńe shyqpaıdy eken. Úmiti kesilipti, tulypqa móńiremese de bolady. Bári bekershilik eken.

Ol daýystap Andreıdi shaqyrdy, sóıtip bozym qashan jaýap qatqansha, shaqyra berdi, shaqyra berdi. Andreı jaǵalaýdyń joǵary jaǵynda, ózi otyrǵan jerden jarty shaqyrymdaı jerdegi qoıý tal arasynan shyǵa keldi,— qolyndaǵy topataıynyń ishinen qyp-qyzyl birdeńe kórinedi. Kempir onyń ne ekenin bile qoıdy: ol qanshıe teripti. Qudaı-aý, áli bala ǵoı mynaý! Qaramasań osy — jıdegi bar butaǵa qoıyp ketedi... Myna túrimen qalaı jalǵyz turady?!

Biraq ol muny ádeıi jumystan alyp ketý úshin kelgen. Ol kúni boıy ábden júıkelep bitken edi, al biraq poselkeden azyq-túlik ákelý úshin qaıyq ázirlep jatyr — degen habardy estisimen, basyna bir oı kele qaldy: Andreı so jaqqa baryp, ákesine ne bolǵanyn bilip kaıtsyn. Qudaı qalasa, shóp shabyla jatar: Pavel kelse — shaýyp alar, kelmese — jalǵyz Andreı bolsa-bolmasa da bári bir shóp shaýyp jarytpaıdy. Biraq onyń bıylǵy shóp shabý isiniń osymen aıaqtalatynyna kúmán-kúdigi az bolatyn. Bıylǵyny qoıshy — endi, budan bylaı, ózi úshin shóp shabý qaıta aınalyp kelmeıdi. Munyń ómirdegi bir jumysy osymen máńgi jabyldy. Tek bireý ǵana ma eken?.. Qaıtyp kelip, taǵy da shópti shabamyn degen oımen, shalǵylardy buta arasyna tyqpaqshy bolǵan Andreıdi tyńdamaı, kempir shalǵynyń. bireýin alyp, óz ıyǵyna saldy da, ekinshisin onyń qolyna ustata qoıdy, sosyn úıge qaraı qaıtyp kele jatyp, keıin bir ýaqyt taýyp, osynda kelip, qoshtasyp ketý kerek eken, dep oılady. Matóranyń barsha jeri óziniki, biraq myna jerdiń jóni basqa: bul araǵa qansha eńbegi, qansha beıneti sińip, teri tógildi, al basynan ótkergen qýanysh pen shattyǵy qansha!

Andreı sol ketkennen mol ketti. Kútýmen ótetin ýaqytty beker ótkizbes úshin kempir baqshada kúıbeńdegen bolady. Jańbyrdan keıin shóp qaýlaı ósti, kartop egilgen jer sýǵa bógip, onyń sabaǵy qutyryp, kókke órledi. Ony qaıtadan qopsytyp, túpteýge týra keldi. Apta boıy sýarylyp, jyly kúnnen nár alǵan qıar ózgeshe bitik ósti — kún saıyn eki márteden jınasań da taýsylmaıdy. Dará olardy jınap júrip, jeıtin adamnyń joqtyǵyna jany aýyrady, ýa, darıǵaı, bir kezde áýeli óz balalary, sosyn nemereleri árbir qıardy qaraýyldap baǵyp: anaý seniki, mynaý meniki... dep shýlasyp jatatyn kúnderdi esine alady. Osyndaı jáıt qashan bolyp edi? Keshe me? Anada Andreı birdeńeni qoıarda-qoımaı suraıtyn joly, ózi oǵan adam bul dúnıede azǵantaı ǵana ómir súredi degen. Rasynda da solaı, artyńa burylyp bir qaramaı jatyp, ómiriń óte shyǵady. Tek úsh-aq kúnge: keshege, búginge, sosyn, bálkim, azdap erteńgi kúnge senýge bolatyn shyǵar.

Shuqıtyn túınek paıda bolǵasyn, baqshaǵa endi taýyqtar jappaı jabylatyndy shyǵardy, jabaıy qustar da úıir bolyp aldy, sosyn Dará qaraqshy qoımaq boldy. Ol aıqastyryp baılaǵan syryqqa óziniń eski, jalbyr shapanyn kıgizdi; laıyqty qulaqshyn tappaǵasyn, joǵarǵy jaǵyna kir-kir shúberekti orap, baılap tastady da, keıin sheginińkirep baryp, qalyń pálek arasynan shanshýly taıaqty kórmeı, kenet ańqıyp turyp qaldy: oıpyrmaı, ana páleket munyń tap ózi ǵoı.Ózi, ózi... Eger baqshanyń ortasyna baryp, qulashyn jaıyp tura qalsa — birde-bir taýyq jolamaıdy, birde-bir qus kelip qonbaıdy. Al ózi bolsa, tekke basyn qatyryp, ana pále kimge uqsaıdy dep ózinen-ózi surady-aý. Jarylqaýshy jasaǵan-aı!—álde osylaı etý kerek shyǵar?

Andreı tek tórtinshi kúni ǵana qaıtyp keldi, keldi de, ákesin ár túrli komısıalarǵa súırelep júrgenin, ol oqıǵanyń jýyr mańda bitpeıtinin aıtty... sóıtip shóp shappaıtyn boldy. Biraq Dará endi shópti múlde umytty, qoryqqanynan kempirde es qalmady.

— Onyń eshbir qatysy joq qoı? Pavel ol arada bolmaǵan. Ol osynda júrdi. Ony nege súıreleıdi?

— Qaýipsizdik tehnıkasy úshin ol jaýapty.

— Endi oǵan ne bolady... álgi qaýipsizdik úshin?— Óz ǵumyrynda Dará talaı ret adamdardyń aq-qarasyn aıyryp jatpaıtynyn baıaǵydan baıqaǵan: kimdi saýsaǵymen megzep kórsetse boldy, sony tańbalap, sottaıdy da jiberedi jáne adamǵa jala men bále soqyr kózben jabysa ketedi.

— Eshteńe de bolmaıdy,— dep kókirekteı jaýap berdi Andreı úırenshikti ádetine basyp.— Biraz súırelep, silkilep, júıkesin juqartady da, pysh-pysh sóz shyǵyp ketpesin dep, sógis beredi de qoıady. Sonymen is támam.

— Muny saǵan onyń ózi aıtty ma?

— Ózi aıtty. Ony men de bilemin. Belgili nárse.

Ol júrip ketpekshi bolǵan, biraq, nege ekeni belgisiz, endi keshigýge bolmaıtynyn, uzamaı áskerden lek-legimen soldattar qaıtatynyn, sodan keıin jumysqa ornalasý qıyndaıtynyn aıtyp, aqtala bastady. Biraq Dará ony ustamady, shópti de, molany da esine salmady — bári de kempirdiń ózi oılaǵanyndaı bolyp kele jatyr. Sol kúni keshqurym Bogodýl keldi, Andreıge qarap, tisin basyp, uzaq otyrdy, al bozym da «erýlige qarýly», japyraıǵan shaldy kózimen atyp, jaqtyrmaı otyrdy. Úsheýi ún-túnsiz otyryp shaı ishti, biraq Andreı kóp uzamaı ornynan ushyp turyp, bul aradan ketetinine qýanatynyn jasyrmaı, ysqyryp, yńyldap ándetip júrip shabadanshasyna zattaryn sala bastady.

Buryn bolsa, Dará munyń ysqyryǵyna shydamas edi: «Sen kimdi, kimdi ǵana úıden ysqyryp shyǵarǵyń kelip júr, a, bar bolǵyr?!»—dep tyıyp tastar edi. Endi oǵan bári bir. úndemeı, shydap otyrǵanyna yzalanyp, jótkirinip qoıady, biraq keıýana eshteńeni estimeıtin, osy bir ısharat-belgini de túsinbeıtin synaı tanytady.

Kempirge ókpelep, ashýlanǵan Bogodýl ketip qalǵannan keıin, Andreı ájesine yzalana til qatty.

— Áje, sen ony munda nege jýytasyń? Ondaı haıýandy nege qýalap jibermeısiń? Ol adam emes, haıýan ǵoı.

— Nege adam emes?— Osy sózdi bir túrli jany kúızelip, qaljyrańqy qasiretti únmen áreń aıtty.— Ol adam.

— Qaıdaǵy adam?! Sen oǵan bir ret te bolsa anyqtap bir qarashy, sol jeksurynǵa. Kisiniń úreıi ushady. Ol kádýilgi adam sıaqty sóıleı de almaıdy, ań tárizdi yryldap-qyryldap jatqany.

— Al men ony sóılespeı-aq túsinemin. Ol da meni túsinedi. Men qazir, Andrúsha qaraǵym, basqany emes, ózim quralpy teńdesti izdeımin. Nemene, men odan artyqpyn ba sonsha? Endi meni túsinetin adam da qalmaı barady.

Erteńgisin attanarda, Andreı onyń qaıyqqa deıin shyǵaryp salatynyn qalamaı, úıde qoshtasa bastaǵanyn Dará kádimgideı kóńiline aldy. Ol degenmen shyǵaryp saldy. Biraq basqa bir jáıt janyna bul renishinen de qatty batyp, kóńilin qaldyrdy, ony aıtý da qıyn, óıtkeni, ony dop basyp aıtýǵa yńǵaıly sóz de joq. Kisi qaı jeriniń nemen, qalaı aýyratynyn bilmeıtin bir dertke shalyǵyp nemese saǵynyshtan qusa bolyp, azaptanatyny sıaqty, ol sezimmen tek azaptanýǵa ǵana kerek. Bári de ap-anyq esinde: keshe kelgennen tap búgingi attanatyn sátke deıin Andreı óz aýlasynan bir qadam attap baspady. Matórany aralap, ishteı bir muńaımady, ony eshqashan endi qaıtyp kórmeımin-aý dep jany tebirenip ońashada bir kúızelmeıdi... qansha aıtqanmen, ózi ónip, ósken jerde eń sońǵy ret qoshtasarda tebirenetin nárse bar ǵoı, al ol qolyna shabadanyn alyp, tóte jolmen jaǵaǵa baryp, tómen tústi de, motorǵa ot aldyrdy.

Sen de qosh bol, Andreı. Qosh. Kúlli ómiriń ózińe jep-jeńil bolyp kórinetin dertten qudaı saqtasyn seni.

Al birazdan keıin jón-josyqty aıtyp jatpaı, Petrýha taǵy da bir jaqqa taıyp turdy da, Katerına qaıtadan Darányń úıine kelip kirip aldy.

Bul avgýst aıy — egin-tarannyń tolysyp pisetin aıy edi. Baý-baqsha da, egin de, orman-toǵaı ósimdikteri de pice bastady, qaıratty qatyndaı kemeldene dáýirlep, seıil-serýen quryp, Angara da sabyr taýyp, sabasyna túse berdi, Ilá kúninen keıin, neke toıy ótkennen keıingi tárizdi, jan bitken onyń sýyna túsýdi pyshaq keskendeı tyıady, óıtkeni «sýǵa buǵy sıgen», túsýge bolmaıdy. Aspannyń ajary taıdy, shýaqty kúnderi ol bir túrli aýyrlap, irkildep turǵandaı bolyp kórinedi. Aýa raıy burynǵydaı buzyla salmaıdy, kún jeldi, qurǵaq bolyp tur, biraq ýaqyt tynysy seziledi, sezilgende qandaı: túnemelikte birden salqyn túsedi; juldyzdar jarqyrap, jaltyldap janyp turady jáne olar aǵýyn da jıiletti, barqyn aspandy qoshtasýdyń otty jolaqtarymen syza, zýlap kele jatyp, janyp ketedi, solardy kergende kisi janynyń názik bir tini eleńdep baryp úzilip, keýdeń qysylyp jetimsirep qalǵandaı bolasyń, erteńgilik, ásirese shyńyltyr sýyq túnnen keıin, jaǵa-jaǵany qýalaı, buldyr boz tuman qaptaıdy, biraq kúlli Angara aıdynyn kúrgeılep jaýyp tastamaıdy; edáýir qysqara túskenimen, áli áleýet-kúshinen de, qudiretinen de aırylmaǵan kúnderdiń qam-qareketi qabaǵat mol da aýyr edi, olar tipti ózderi kótere almas júkti arqalap kele jatqan sekildi edi.

Aıtqandaı-aq, irkilis sıaqty birdeńe de boldy, eki ret pe, álde úsh márte me, áıteýir, udaıy keshke salym, aspannyń ar jaǵyndaǵy alys bir qıanda, kún kúrkirep, aıbat shegip qoıdy, aıbattanǵany bolmasa, ázirshe jaýynǵa da, daýylǵa da barmaı tur.

Shalǵyshylar da sharýasyn támámdady: shabyndyqqa áıdik-áıdik segiz maıa turǵyzdy. Búkil derevnádan ózderiniń qamyn oılap, eki úı ǵana shóp shapty: Koshkınder me, álde Kotkınder me, áıteýir solardy uıymshyl úlken semásy sıyrynyń shóbin oınap júrip oryp aldy, sosyn Darányń kórshisi Vera Nosareva shapty. Ol bir ǵajaıyp jankeshti qatyn bolatyn:. kún demeı, tún demeı, jaýyn-shashyndy elemeı, belin jazbaı, shalǵysyn sermeı berdi, sermeı berdi, tiri jannyń kómeginsiz jalǵyz sıyrynyń shóbin uqsatyp aldy. Sonda bárin uqsatqan bir ózi, óıtkeni on ekige áli jetpegen qyz bala ne járdem berip jarytady, shópti tyrmalap, shómelege salǵan da ózi, al endi maıalaýǵa kelgende, Veranyń qaısarlyǵyna tań qalyp, rıza bolǵan halyq jalpy jumystan keıin qol ushyn berdi. Maıa turǵyzylǵannan keıin, Vera jurtqa dastarqan jaıyp, syı-sıapat jasady, biraq kúlli el qatynnyń shóbine qaýymdasyp kelip kómek bergende, osy syı úshin emes, eshbir kedergige qaramastan, bulardyń bárin sıyrynan qaıtse de aıyrylmaı, balalarynyń nesibesine satyp almaıtyn óz úıiniń sútin berý pravosyn saqtap qalýǵa bel baılaǵany úshin kómek berdi. Oǵan qarap, Dará men de qaıtadan qolyma shalǵy alyp kórýim kerek edi dep ózin-ózi jazǵyrdy. Sosyn artynan bári de aıqyndalar edi... bálkim, Andreı de taǵy biraz ýaqytqa turyp qalyp, Pavelge de ana bále kelip urynbas pa edi, kim bilgen. O báleniń ushyraǵany, múmkin, olardyń áldeneni kútip, uzaq oılanyp, kerilip júrip alǵanynan bolar. Shópti jańbyrda nege shabýǵa bolmaıdy? Shúıgin shópke odan keler zıan bar ma. Esin endi jınady — buǵan ne shara. Ýh, pánı jalǵan-aı, soǵan da aqylyń jetpegesin, seniń seksennen asqan jasyńnan ne paıda?!

Jurt jas kartopty qazyp alyp, ony sańyraýqulaqpen aralastyryp qýyrady, aldaǵy, úzilip qalatyn barsha jyldardyń esesin birjolata alyp qalaıyn degendeı, bıyl sańyraýqulaq bitik ósken edi. Áıteýir bir de bolsa, qaraǵaı men shyrsha turǵan jerdiń bári qalyń bitken sańyraýqulaqtan kórinbeıdi. Kókterek pen qaıyń túbinde ósetin qozyquıryqtar da pisýge aınaldy, olar aspaı-saspaı, bappen, baıyppen tolysyp pisedi. Jalpy alǵanda, osynaý aqyrǵy jaz, óziniń eń sońǵy jaz ekenin biletindeı-aq, jemis-jıdekter men sańyraýqulaqtarǵa eldi bir qarq qylyp tastady. Qanshıeniń izin ala ózen jıekterin qýalaı ósken qara qaraqat jetildi. Dará birde jıdekke baryp, ilezde úlken shelekti toltyra terip aldy, ony beıitke deıin ázer ákelip, mola basyndaǵy buta arasyna qoıyp ketti. Keshkilik Katerınany ertip, ekinshi ret baryp, úıge alyp keldi. Qatyndar men balalar Podmogadan shyqpaıtyn boldy — onda kók boıaý ósedi jáne jónsiz bitik desedi. Sońǵy jyldary, qarǵa jıdekti-yrǵaıdy teretin boldy, eldiń estýinshe, qan qysymy kúsheıýine qarsy birden-bir em kórinedi, biraq qan qysymy degenniń ne ekenin bilmeıtin qart kisiler, shynynda da qarǵalarǵa bola ádeıi ósetindeı bolyp kórinetin, aǵashy qyrqylǵan jerler men qoqyr-soqyrǵa qaýlap shyǵatyn, osynaý ashqyltym jabaıy jıdekti burynǵysha tatyp almaıtyn. Óziniń belgili túr-túsi joq. Kók boıaýǵa uqsap jaratylýy sol qarǵa jıdektiń jaman atyn asyrmasa jasyrmady. Atynyń ózi de qyzyq, bir túrli shúbáli, dúbara birdeńe, buryn Matórada ony eshkim bilmeıtin. Al qaraqattyń, moıyl men qojaqattyń jóni basqa, olardy teksiz dep shúbálaný múmkin emes. Ras, qojaqat eki araldyń ekeýinde de az, tek aýyzǵa ata salarlyq qana, ony terý úshin jurt ózenniń arǵy betine, eski ózenderge baratyn.

Biraq qojaqat terýge áli erte. Mine, jıdek dep osyny aıt, ony eshkim eshqashanda qarǵa jıdek, aıý jıdek dep aıtýǵa aýzy da barmas edi.

Dará kelini — Sonány kútip júrgen, múmkin, Soná qaıyqpen keler, keler de, ushyp baryp, jıdek terip ákeler, men ony qaınatarmyn dep oılaǵan. Joq, Soná qarasyn da kórsetpedi, shamasy, oǵan jańa jer jaqqan bolýǵa tıis. Áıtpese, murnyna sý jetpeı jatyr deısiń be... Meıli, erki ózderińde, zaman solardiki. Álgi oqıǵasynan da, brıgadırliginen de qutylyp, ekinshi aptanyń ishinde Pavel qaıtyp keldi, kempirlerge shaı-qant ákelip berdi de, endi traktormen jumys isteıtinin aıtty, sosyn bir kún tolyq bolmaı jatyp, baqshadan ne qajettiń bárin alyp, motorkasyn tyryldatyp ketip qaldy. Dará derevná syrtyndaǵy múıiske baryp, bógde bireý aıdap jibergen sekildenip, balasynyń qaıyqta búkireıip otyrǵan kúıi tyrp etpesten zýlap bara jatqan sulbasyna uzaq qarady, sosyn ol joq, Pavel ózine-ózi qoja emes eken,— degen bir aýyr oıǵa batyp, sharshaı túskendeı boldy. Oǵan Soná da basshylyq etpeıdi, bul oǵan kónbeıdi,— tek ómir shirkin osylardyń bárin artyna da qaratpastan, aldyna salyp, belgisiz bir jaqqa qaraı aıdap barady, aıdap barady, óz aıaǵymen júrgen bireýi de joq... Orman ónerkásip sharýashylyǵyna, ekinshi uly Ivanǵa ketip qalsa qaıtedi? Onda ne bar? Onsha alys bolmaǵanmen, bóten jer, bóten adamdar, bóten zattar, bálkim, balasy da bóten shyǵar, o jaǵy beımálim. Múmkin, áýeli qonaq bolyp baryp, baǵdarlap qaıtqany jón shyǵar? Joq, áýeli Matórany shyǵaryp salý kerek. Matórany shyǵaryp salǵasyn, óz adamdaryna — bul aradan góri aýyldastary on ese kóp so jaqqa barǵany jaqsy. Atústi qydyrma oı sorabyna túsken Dará erkinen tys onda turatyn adamdardy esine túsirip sanaı bastady da, kenet óziniń shaly Mırondy esine aldy. Esine aldy da, uıalǵannan sileıip turyp qaldy: ony umyta bastapty, esine sırek, ilýde bir túsetin bolypty. Qudaı-aı, adam óziniń jaqyn-jýyqtarymen qalaı ǵana op-ońaı ajyrasa salady, balalarynan basqanyń bárin qalaı ǵana ilezde umytyp ketedi: áıeli kúıeýin, kúıeýi áıelin, apasy inisin, inisi qaryndasyn umytyp ketedi. Jerlegende qaıǵy-qasiretten shashyn julyp, betin tyrnaıdy, ál-dármennen aırylyp, talyp qalady, arada jarty jyl, bir jyl ótpeı jatyp, jıyrma, otyz jyl otasyp, bala súıip baǵy ashylǵan, birin-biri kórmese bir kún de tura almaıtyn adamy ómirde bolmaǵandaı umytylyp ketetini nesi? Bul ne ǵajap?— jazmyshtyń ózi solaı ma, álde adam tasbaýyr bolyp ketken be? Ózinen buryn qara jer qushaǵyna alǵan balalaryn oılap, qaıǵydan qan jutqanda, ol óz kinásin sezip qasiret shegedi: ol náresteni aıalap saqtaýy kerek edi, bul saqtaı almady. Al bir áke, bir shesheden týǵan basqa baýyrlaryńmen kezdeısoq pa, álde arnaıy ma, áıteýir jolyǵysyp qalǵanda: kórisesiń, birge bolasyń, sóılesesiń, týystyq meziretin jasaısyń da ketesiń — árkimniń óz joly bar. Joq, adam taǵy, taǵy bolyp ketken, tirlikte aıýan da búıtpeıdi. Qanshyǵynan aırylǵan arlan bóri qusadan óledi deıdi...

Darányń budan aqtalatyn bir-aq dáleli bar, onyń ózin de izdeseń ǵana tabasyń. Mıron qarttyń basyna baryp asyqpaı otyratyn, ishi-baýryn eljirep, buryn ne bolǵanyn eske túsirip, eger tiri júrse, ne bolatynyn kóz aldyna keltirip, qaıǵyryp, egilip jylap alatyn beıiti joq-tuǵyn. Ol kúzde taıgaǵa, óz Angarasynyń arǵy jaǵyna attandy da, sodan ushty-gúıli joq boldy. Jer jutyp qoıǵandaı, ketken jaǵynan kelmedi. Baıǵusqa ne bolǵanyn tiri jan bilmeıdi. Alyp ketken aýqaty taýsylatyn merzimi eki márte ótkennen keıin, Dará shynymen-aq qorqaıyn dedi, attan salyp júgirip, derevnány aıaǵynan tik qoıdy, mujyqtardyń basyn qosyp, izdeý salýǵa jóneltti, olar Mıronnyń qaı jerden ań aýlaıtynyn biletin, biraq olar onyń iz-túzin taba almaı qaıtty. Ózimen birge eki ıtiniń de qarasy batty — olardyń nendeı ajalǵa tap bolǵanyn taýyp kór káne. Ol áli shaldyqtan alys bolatyn, óziniń qazirgi ulǵaıǵan jasyna qarap, ony «shal» dep júrgen ózi ǵoı, áıtpese ol kezderi kúıeýi elýden endi ǵana asqan-dy, er jasyna endi jetip tolysqan shaǵy edi. Esebi, qazir Pavel qaı jasta bolsa, so shamada. Biraq ony Pavelmen salystyrýdyń ózi uıat: ákesi myqtyraq, shıraǵyraq, minezi de qatalyraq edi. Álde, qazir solaı kórine me eken? Ýaqyt pen adamnyń sharshap-shaldyqqan, aınymaly zeıin-zerdesi qubyltyp jibergen kóp nárse is júzinde, qazirgi kúıinen múlde basqa da bolǵan shyǵar. Mine, Mıron eske tústi, biraq júrekti shertpeı, bir túrli jaıbaraqat, enjar kúıde eske tústi. Júrek tońlap qalǵan. Tońlap qalǵanda da, tek búgingi kúnmen tebingiles,— sol baıaǵy Matóramen tebingiles qatar júrgen jaqynǵa ǵana syzdaıdy... Shynymen-aq, artta qalǵan kisiler Matórany da, tek ótip ketken qajetsiz birdeńe sekildi, enjar ǵana eske túsirip qoıa salar ma eken? Eger jurt týǵan-týysqandaryn da kózdi ashyp, jumǵansha umytyp qalyp jatsa...

«O jaratqan, biz ál-dármennen aırylǵan, zeıin-zerdesi tozǵan, pátýasyz pendeńbiz, keshir kúnámizdi,— dep oılady keıýana.— Qara tastan tas bolǵandyqtan da jaýap alynbaıdy, adamnan jaýap alynady. Álde sen olardan suraı-suraı jalyqtyń ba? Seniń suraǵyńnyń bizge jetpeıtini nelikten? Keshir, keshire gór, jarylqaýshym, osy bergen saýalymdy. Halim múshkil meniń. Al, ketýge ruqsat etpeısiń. Men qazir jermen de, aspanmen de júrmeımin, sol jer men kóktiń ortasynda ilinip turǵan pendeńmin: bárin de kórýin kóremin-aý, biraq sonyń jón-josyǵyn túsine bilmeımin. Adamdarǵa tórelik aıtamyn-aq, al maǵan ondaı huqty kim bergen? Demek, men olardan jyrylyp, jalǵyz qalǵan jaıym bar, alatyn keziń keldi. Kelgende qandaı... Jalynyp-jalbarynamyn saǵan, jaratqan, janalǵyshyńdy jiber. Munda men jurttyń bárine jatpyn. Meni sonaý týǵandaryma... janyma jaqyn týǵandaryma alyp ket».

Kún nuryna malynyp Angara aǵady... bıikten soqqan jumsaq jel ótinde baıaý sybdyrlap ýaqyt aǵyndaıdy. Art jaǵynda sol eki aǵysqa erkin shomylyp, Matóra jatyr maýjyrap. Joǵaryda, shyrqaý bıikte zeńgir aspan. Eger aspan tap qazirgideı sulý, tap qazirgideı tylsym tuńǵıyq bolsa, onyń astyndaǵy jer de tańǵajaıyp tamasha bolǵany da. Angarany toqtatar-aý,— biraq ýaqyt toqtamaıdy, sosyn báribir tutas qımyl-qozǵalys bolyp kóringen nárse, bólshek-bólshek bolyp ydyrap ketedi. Sý astyna ǵaıyp bop Matóra ketedi, biraq zeńgir aspan burynǵysha jarqyrap, ashyq kún men juldyzdy túnin jamyratyp tura beredi. «Aspan qaıtsin Matórany?— dep ózin-ózi túzedi Dará. Bul — adamnyń isi. Ol adamnyń qolynda, ony bıleıtin de solar». Degenmen Darányń erkinen tys jedel týyp, bóten bir jaqtan qalqyp kelip, ony sergitip ketkendeı bolyp kórinetin oı tolǵanystarynyń bir býyny úzilip ketip, aıdan anyq, tolyq bir uǵymdy bildiretin dáneker-baılanys jetpeı qalǵan sekildi. Sóıtip úzilip qalǵan qysqa da qaısar oı: Angara aǵyp jatyr, ýaqyt ta aǵyp jatyr...— dep janyǵyp, bir tynym tappaıdy.

Degenmen, shyndyq óz jaǵynda emes ekenin bile tura, áldekimdermen talasyp-tartysyp, óz oıyńdy dáleldegiń keledi.

Keshkilik, jatar aldynda, Dará Katerınadan:

— Seniń basyńnan mynadaı bir nárse ótken joq pa: qasyńda jan joq, biraq bireý ózińmen sóıleskendeı bolady?— dep surady.

— Kim sóılesedi sonda?—dep Katerına shoshyp ketti.

— Bilmeımin. Búgin men bir kezde qarasam, ózimnen-ózim daýystap sóılep otyr ekenmin. Qasymda bireý bar sıaqty bolyp kórindi. Ol menen birdeńeni suraıdy, men oǵan jaýap bergen sekildimin.

— Táńirim-aý! Neni surady?

— Kómeski, aýyr bir nárse... Ne ekenin dáldep aıta da almaısyń. Shamasy, jyndanatyn shyǵarmyn. Tezirek bolsa eken, nede bolsa...

16

Bul bir aqyrǵy, onsha jaıbaraqat bolmaǵanymen, óziniń úı-jaıynda júrgendeıin, bir qońyr tóbel tynysh kúnder edi. Sosyn qaladan qaptaı shaýyp, tutas bir orda, otyz shaqty adam keldi. İshindegi jas, jas ta bolsa, ysqaıaqtanyp qalǵan úsh qatynnan basqasynyń bári erkekter, olar da júgen-quryq kórmegen bas asaý jastar. Kelisimen, birinshi kúni-aq, Matórany basyp alyp, aı deıtin aja, qoı deıtin qoja joq bolǵasyn, ólgenshe iship, ózara qyzyl sheke bolyp tóbelesti, sonyń kesirinen erteńine olardyń ekeýin dárigerge jóneltýge týra keldi. Olar sonyń erteńine kim kináli, kim kinásiz ekenin anyqtamaq bolyp, taǵy da ýlap-shýlap jatty, sosyn magazınnen qosymsha ákelýge arnaýly qaıyq jiberdi, keshqurym qosymshasyn da rettedi, biraq keshegiden tynyshyraq, tóbelespeı tarqasty áıteýir. Matóra bir-aq kúnniń ishinde olardan ólerdeı bolyp qoryqty; alyp bara jatqan jumysy bolmasa, jurt sharbaqtan ári shyǵýdy qoıdy, al ana orda kelip toqtaǵan keńseni bir shaqyrymnan aınalyp ótýge tyrysady. Darányń esigin eki jigit kelip qaqqanda, ol tizelep otyra ketip: qudaı degen bir janmyn, tıispeńder, aıańdar,— degisi keldi. Biraq jigitter jýa surap alyp, ol úshin munyń qolyna aqsha qystyrdy da, ketip qaldy; Dará keıin olardyń túr-túsin esinde saqtap qalyp, óńge sabazdardan ózgeshe qarap júrdi. Tek shaıtannan da, jyn-perilerden de taısalmaıtyn Bogodýl ǵana keńsege ádeıi kımelep kirip barady da, olardy jaqtyrmaı, shanshyla qarap turyp alady, al olar muny mazaqtap, tálkek etkenimen, shaldan ımenetini seziledi: adam emes—albasty ǵoı, mundaıdyń oıyna ne kelip, ne ketpeıdi deısiń. Maımyldyń qoly sıaqty, kúrekteı qoly salbyrap, qaraǵanda janary kisi óńmeninen ótip ketetin osynaý jalań aıaq, jalbyr shashty, qyzyl kózdi shaldan el erkinen tys qaımyǵady, al derevná turǵyndarynyń biri, bul álgi talaı adamnyń qanyn iship, kúnáǵa batqan soıqan emes pe — dep sybyrlaǵannan keıin, olar Bogodýlǵa tıispeıtindeı boldy. Biraq onyń eski atyna qosymsha jańa at — Qar adamy ataǵyn berdi, buǵan ol taýdan túsken qar adamynyń kebin kıip, aryldap, boqtap-boralap jaýap beredi.

Qaladan kelgender qansha aıtqanmen kúıbeńdep júrip, jaqsyly-jamandy birdeńeni isteıdi áıteýir, sodan ba jáıimen egin de jınalyp jatyr. Olar jumysty kelistirip isteı almaıdy: óz astyǵyn jınap júrgen joq,— endeshe azaptanyp ne joryq. Báribir jurt qazir nansyz qalmaıdy, báribir bul jer eń sońǵy eginin berip otyr, tipti bul araǵa bıyl egin shyqpaı da qalýy múmkin edi — báribir... Olardyń bireýleri ketip, oryndaryna basqa bireýleri kelip jatty; qaıyq poselke men magazınge kún qurǵatpaı qatynaıdy. Kolhozdyń burynǵy jyldaryna qaraǵanda, bıyl egin áldeqaıda az egilgen, ony óz kúshimen de jınap alýǵa bolatyn edi, biraq nege ekeni belgisiz, mynalardyń erkine berip qoıypty.. Al, óz adamdary shóp shabýdy bitirgesin, kartop pisip, birjolata kóshkenge deıin, qaıtadan poselkege qaıtyp ketti, derevnáda taǵy da jalǵyz kempirler ǵana qaldy. Kóshege shyqpaı turyp, olar áýeli: dala tynysh pa eken — dep sharbaqtyń sańlaýynan syrtqa syǵalaıdy; kóshede elegizip, urlanyp júredi; úılerinde montıyp tynysh otyrady, túnemelik esiktiń ilmek-ysyrmasynyń bárin jabady.

Al ýaqyt ótip jatyr. Kún men tún ótedi — táýlik te bitedi, al so táýlik ishinde kúz de kúshine enip, qaıta aınalmas qaıran ýaqyt ótip jatyr. Tańǵy sýyq ta kerenaý, shyq pen tumannan keshigip baryp kebedi, kún shyǵysymen bıiktep ketedi. Keńse jaqtan dabyrlasyp urysqan daýys estiledi, árigerekte álde bireýler birde kúlisip, birde kerildesip qoıady, ot aldyrylǵan bir mashına oǵan qashan otyryp, júrip ketkenshe uzaq ýaqyt dyryldap turady. Sodan keıin keńseniń ar jaǵyndaǵy asqana aldynan kólbeńdep qatyndar kórinedi, olardy bir-birinen syrtqary turyp aıyrý da qıyn: úsheýi de erkek shalbaryn kıgen, shetterinen shańqyldap qalǵan ójet, úsheýi de apaly-sińlili týysqandar sıaqty, tápeltek te etjeńdi kelgen qatyndar. Al olardyń bireýi ózderimen osy arada júrgen bir jigittiń áıeli deıdi. Qalǵan ekeýi kúıeýsiz kórinedi, osyndaǵy qıyn isti qınala atqaryp júr. Túske taman jurttan jyrylyp qalyp qoıǵan bir jigit kórinedi esikten, ózi álde mas pa, álde naýqas pa, tyr-tyr qasynyp, esinep, shýaqty kúnnen kózi syǵyraıyp, ájethanaǵa baryp qaıtady, sosyn turyp: qaıta uıyqtasam ba eken, álde turyp ketsem be eken?— dep oıǵa qalady. Ańdyp júrgen qatyndar ony sol arada ustap alyp otyn jarǵyzady, kespekten sý ákelgizedi, asqana sharýasyna qolǵabys etýge alyp ketedi, sosyn ol jaqtan, asqanadan alysyp-julysyp oınaǵan, shart etken shapalaq pen syqylyqtaǵan kúlki dybysy keledi.

Kúndiz kún kádimgideı ysyp, qyzǵan aýa munarǵa aınalyp, kóz aldynda aǵyndaıdy, ár túrli shópten, astyqtan, egin-tarannan burqyrap tarap jatatyn pisken daqyldyń qurǵaq ıisi tamaqty qyrady. Egin jaıdan kombaınnyń tipti mashına daýsy deýge bolmaıtyn, jaǵymdy bir jumsaq dyryly estiledi; onyń bireýinde osy ózimizdiń Matóranyń Koshkınder semásynan shyqqan bozymy, ekinshisinde kelginshilerdiń bir jigiti istep júr. Pınıgınder pishendigimen qatar jatqan, júk tıep túsirýge qolaıly oń jaǵalaýǵa barjany súırep ákelip, aralǵa ekinshi mashına men traktordy jetkizip tastady, traktorǵa kombaınmen bastyrylǵan astyqty tıeıdi. Sovhoz jaz biter kezde kater satyp alǵan, barjany da osynda jetkizgen sol kater, endi sonymen qaladan kelgenderge azyq-túlik tasıdy, Matóra men poselke arasyndaǵy basqa qarym-qatynas jasaý, hat-habar jetkizý de sonyń moınynda. Bóten kisilerden qaýiptengen qatyndar katerdi paıdalanyp, derevnádan ýaq maldy — toraılary men qoılaryn, taýyqtaryn jónelte bastady. Mundaı kezde bireýi muryndyq bolsa — bitti, bári de jappaı jumylady... Endi taýyqtyń qyt-qyttaǵany, toraıdyń shyńǵyrǵany kúnde estilip jatady. Sıyrlar ázirge osynda jaıylyp júr. Solarǵa jáne pishen tasýǵa arnap mujyqtar bórenelerdi qos qabattap, keneresi bıik, júkke syıymdy platforma sal jasap, ony sýmen alyp kelmek.

Araldyń da kúni bitkenge uqsaıdy. Belgilengen merzim de keshikpeıdi, adamdar da ımenetin emes — qalaı-qalaı jumylyp ketti, qansha jumys qolyn aıdap ákeldi deseńizshi!

Ómirde egin dalasy bolyp kórmegen, jaıylym men orman-toǵaıy ǵana bar Podmoga aralyna basqa bir brıgada kelip tústi — ol orman ónerkásip sharýashylyǵynan edi. Ondaǵy maldy túgeldeı bir kún ishinde Matóraǵa aıdap áketýge jarlyq berildi, bir jaqsy jeri — aradaǵy ózek sýy taıaz bolatyn. Sosyn Podmoga alaýlaı jóneldi — ondaǵy eski mal qoralary lapyldap jana bastady, sosyn órt orman-toǵaıǵa aýysty. Jel tómennen-yldıdan soǵyp turǵan, ol kúlli tútindi býdaqtatyp Matóraǵa aıdady, keıbir sátte aspan kórinbeı ketedi, tútinge súńgip, shyǵyp baratqan kún dóńgelek aq jambydaı bolyp kórinedi. İri qara qora-qoralardy panalap, ókiredi kelip. Kolhozdan qalǵan sovhoz sıyrlary azan-qazan bolyp móńirep, tóńirekti dúsirletip, ezýlerinen kóbigin shasha, kúlli araldy basyna kóterip ketti. Jylqylar jaǵy, olar múlde az qalǵan-dy, onsha úrikpeıdi, biraq olar da jer betinde júrýden qorqyp, yǵysyp kelip, sýdy jaǵalaı berdi.

— Janyǵýyn, janyǵýyn qarashy? Azdap kúte turmaı ma túge! Búıte berse, uzamaı Matóra da lap etkeli tur. Kún qurǵaq... Maıalary anaý, egin de jaıqalyp tur. Buǵan ottyń bir ushqyny jetip jatyr,— dep aýyl adamdary ashýlanady.

Óz kisileri emes, bótender, basqa kim deısiń, analarǵa jaýap retinde dıirmenge ot qoıǵan nemese belgisiz bireýdiń jasyryn aıtqan buıryǵymen, araldy jaıymen tazarta berý úshin órt qoıǵan nemese buıryqsyz-aq tentektikpen jasaǵan: báribir órtenetin jer — endeshe órtene bersin, biz qarap turamyz. Bireýdiń tútinin jutyp qaıtemiz — tasyrlatyp ot qoıyp, tútindi ózimiz býdaqtatamyz!—degen ǵoı. Shynynda da býdaqtatty.

Keshqurym Dará dalaǵa shyǵyp, áýege shapshyp alaýlap jatqan órtti tómengi, Podmoga jaqtan emes, joǵarǵy jaqtan, derevnányń sol qanatynan kórip, erkinen tys oı-boı degen daýsy shyǵyp ketti. O jaqta dıirmennen basqa jalyndap janatyn eshteńe de joq-tuǵyn. Úıge asyǵys kirip kelgen Dará, jatyp qalǵan Katerınany julqylap oıata bastady.

— Júr, ana dıirmenmen qoshtasyp qaıtaıyq. Ondaǵylardyń bári bóten kisiler shyǵar. Solardyń arasynda qaıbir jetisip tur deısiń — eshkim de oǵan bir aýyz jyly sóz aıtpaıdy! Kettik, Katerına.

— Qaıda? Sen ne dep tursyń?— dedi kempir úrkip. Olar sońǵy kezde dúnıeniń bárinen de qorqatyn — esik tyqyldasa úrpıisip úndemeı qalady, oqys aıtylǵan bir sózden shoshyp dir ete túsedi — bir bále bolyp qalǵan joq pa eken, jaman habar aıtpasa ıgi edi?—dep qorqady.

— Dıirmendi órtep jatyr. Olardyń kózine shyqqan súıel sol bolypty. Ol jaryqtyq bizge qansha astyqty tartyp berdi deseıshi! Aqyrǵy sátte tym bolmasa ol bizdi bir kórip qalsyn.

Janyp jatqan dıirmen qasynda shynynda da tek kelginshiler ǵana topyrlasyp júr eken. Jalmańdaǵan obyr ottyń adamdy arbap alatyny nesi, oǵan sonshalyqty qatty áser etetini nelikten? Mynalar tipti jyndanyp ketken tárizdi: ýlasyp-shýlasyp, sekirisip oınap, kim árirek baryp, kóbirek turyp, batyrlyǵyn kórsetedi dep otqa taqap júgirip baryp, onyń qyzýyna shydamaı, qaqtalǵan qýań jerge qulap túsip, qıqýlap keıin sheginedi. Sol arada eki qatyn da júr, erkekter, olardy qorqytý úshin otqa qaraı ıtergen kezde olar shyńǵyryp jiberedi de, jigitterdi jaýryndarynan judyryqtarymen tómpeshteı bastaıdy, soǵan ózderi de máz, kóńilderi kóterilip, bir jasap qalǵandaı. Bir ýyzdaı jap-jas aqymaq bozym qaıyńnyń basyna shyǵyp alyp, shalqyǵan ottan esi shyǵyp, aıaǵyn bylǵańdatyp, aıqaılap taqpaq aıtyp otyr. Ony ań dep qaldy ma, áıteýir tómendegi bir ıt oǵan qarap shabalana úrip tur, aınalada bolyp jatqan oqıǵadan esi shyǵyp ketken bul da bir esalań ıt bolsa kerek. Jurt bozym men ıtti saýsaǵymen megzep, qyran-topan kúlip jatty. Jurtqa jaqqanyn túısingen ıt burynǵydan beter órshelene túsedi. Elge ne kerek, ermek kerek, ermek... Jaqyn turǵan qaıyńnyń japyraqtary dirildep búrisip, onyń ot ótindegi jýan butaqtary janyp túsip jatyr, jalyndaǵan órttiń samala jaryǵynan búkil qaıyń túr-túsinen aırylyp, qýaryp kórinedi. Sol aradaǵy adamdardyń bet-júzi de qup-qý, jansyz sekildi.

Janǵan dıirmen kisiniń aza boıyn qaza turǵyza, ishteı kúńirenip, ulyp turǵan tárizdi; shalqyp áýeleı túsken jalynnyń joǵarǵy jaǵyn jelpip, úzip tastaıdy; julym-julym ys úpelekteri ushyp ketip jatyr. Dará men Katerına ózderi kórinbeıtindeı, olardy tek dıirmen kóretindeı bir shette, búıirdegi qabyrǵaǵa jaqyn jerde, jat kózden butamen tasalanyp turǵan. Dıirmen endi lapyldaǵan ottan múlde kórinbeıdi — ot onymen oınap, birde ony jerden joǵary kóterip, birde tómen túsiretin sekildi; osynaý eki ıinin julyp jep, qutyrynǵan órt janyp jatqan jerinen joǵaryǵa domalana ushyp shyǵyp, halyqtyń záre-qutyn ala, júrekjardy jalmaýyz-tajal qýanyshyn álemge pash etip, zýlap ketetindeı kórinedi.

Kempirler ózderiniń qasyna qalalyq kisilerdiń biri, ústindegi torkóz kóıleginiń etegin túsirip jibergen, jasamys bir erkektiń kelgenin baıqamaı qaldy — ot gúrildep, patyrlap janyp jatqanda ony qaıdan kórip estirsiń!

Qastarynda biraz turǵasyn ol:

— Mynaý jaqsy dıirmen be edi?—dep surady, daýysynan jany ashyǵany seziledi.

— Jaqsy edi,— dep jaýap qatty Dará seskenbeı.

— Túsinikti,— dedi ol basyn ızep.— Eńbegi sińgen eken-daǵy. Sosyn daýsyn sozyp: Endi ót-ti, ket-ti!— dedi.

«Ótti-ketti»—degen osy bir sóz keıin Darányń kókeıinen ketpeı, tóńirekte bolyp jatqan oqıǵanyń bárine de qatysy bar, bárin de túsindire alatyn eń basty sózge aınaldy. Arqasyna salyp alyp, qaterge apara jatqan, qaptaǵy toraı shyńǵyryp jiberdi, Dará onyń sońynan qarap qaldy: ótti-ketti. Arǵy, shalǵaıdaǵy, poselok turǵan jaǵaǵa ótkizip tastaý úshin sovhoz malyn Angaraǵa qaraı jedeldete aıdap barady, biraq, poselkeniń ózine emes, ózen boıyndaǵy jaıylymǵa aparatyn kórinedi — Dará olardy uzatyp salmaq boldy, ol keneresin baqshany qoralaıtyn syryqtarmen shetendep tastaǵan, sal deýge sal emes, parom deýge parom emes, bir úlken nársege tabandap turyp qalǵan sıyrlar men tana-torpaqtardy kúshteı tartyp engizip jatqanyn, olardy temir ilgekterge baılap, ári júrip ketkenin kórdi. Ótti-ketti. Podmogadan ashshy, qara tútin býdaqtap kelip, úı-úılerge kirip, jurtty jótelte bastady, sol mezet kempir turyp: Podmoga da ótti-ketti,— dep oılady. Klavka Strıgýnova sovhozǵa, qala turǵyndaryna et bolsyn dep, buqashyǵyn ótkizdi, o janýar da ótti-ketti... Maıalardy jaǵalaýǵa tasýǵa kiristi — ótti-ketti. Kózge tanys, kóńilge jaqyn úırenshikti nárseler birte-birte azaıyp barady, bári de oryn-ornynan jyljyp, qaýipti araldan alysyraq, tezirek ketýge tyrysady. Derevná da kóshe jónelýge ázirlenip, sańyraýdaı meńireıip, tyr-jalańash jetimsirep tur. Ondaǵy bógde kisiler daýsy kespek ishinen shyqqan daýystaı kúńgirlep estiledi de, óz adamdarynyń úni shyqpaı, óship jatyr. Endi kóz de eshteńege kidirmeı, súrinbeı, alysty kóredi — Matóra qulazyp qalǵan, munda endi kóz toqtatar eshteńe joq.

Klavka Strıgýnova soıylǵan buqashyǵy arqasynda kelginshilermen aýyz jalasyp aldy da, olardy aǵash úıine ot qoıýǵa kóndirdi — Klavka aqsha alǵansha shydar emes. Olar, árıne, úıdi jany raqat taýyp, zamatynda órtep jiberdi; qaıta kórshi qora-jaılardy qosa órtep jibermegenine raqmet. Biraq endi derevnányń tap ortasynan qap-qara bop tútindep jatqan bir shuńqyr opyraıyp shyǵa keldi, kisi kózi turaqtaıtyn tirek tappaı, qarańǵy qudyqqa qulaǵandaı, Angaranyń alys keńistigin kezip ketedi. Matóra endi ekige bólinip, eki daı bolyp qaldy...

Dıirmen «ótti-ketti» bolǵan keshte, Dará men Katerına ekeýi qarańǵyda órt basynan qaıtyp kelse, basqyshta Sıma nemeresimen otyr eken. Olar jabýly esik aldynda otyr: Kolka qyńqyldap, maza bermeıdi, Sıma oǵan áldenelerdi aıtyp jubatady. Ol kempirlerdi kórisimen ornynan ushyp turdy, qysylǵan kezderdegi úırenshikti ádetine basyp, bet-aýzyn sıpalap jalyna sóıledi:

— Búgin bizdi úılerine qondyryńdar... ekeýmiz de qorqamyz. Mynaý da jylap uıyqtamaıdy, meniń de kózim ilinbeı qoıdy. Qorqynyshty... Záremiz ushty...

Olardy kereýetke jatqyzdy, sodan bastap o kereýet bosamady: kúndiz Sıma ózine ketip qalady, onda baryp, úıi men baqshasynda kúıbeńdep birdeńe isteıdi de, jatýǵa Daránikine qaıtyp keledi. Bir qoryqqan baıǵus endi sol qorqynyshynan qutyla almaı qoıdy. Biraq qorqyp júrgen tek Sıma ǵana emes eken. Tipti Bogodýldyń ózi de bir kúni Darányń seneginde tonnyń astynda ilýli turǵan berdankany kórip, qýanyp qaldy:

— Maǵan bershi. Kýr-rva! Óltireıin-n!

— Kimdi óltiresiń!— dep Dará shoshyp ketti.— Men ony saǵan qalaı beremin endi? Bireýdi shynynda da óltirip tastarsyń! Saǵan ne boldy? Kimge óshiktiń?

— Qor-rqytady, kýr-rva! Bar-raqty órteımiz dep! Men olardy...— Ol myltyq atqandaı, ernin tars etkizdi.

— Biraq munymen atýǵa bolmaıdy. Muny qolyna alǵan kisini kórgen emespin. Otaǵasynyń tiri kezinde...

Biraq Bogodýl berdankany alyp ketti — bireýge ses kórsetetin shyǵar, óıtkeni ol patron, oq-dárini múlde esine de almady. Dará oǵan myltyqty patrondarymen bermes te edi: ol qansha aıtqanmen, Bogodýl emes pe, qyzyp ketse, atyp jiberýden taıynbaıdy. Endigi jetpeıtini sol edi. Ol eserden ne suraıdy, óziniń de, Darányń da jarytatyny shamaly — endeshe taǵy da Paveldiń jaǵasynan alady.

Álgi ertek saraıyndaǵy sıaqty, túneýshi tek ekeýi ǵana emes, Sıma men balany qosqanda tórteý bolyp, birigip jatyp júrdi... Kartop ta, taǵy basqa kókónis te shash-etekten, eski, kolhoz kezindegi qordan qalǵan da bar, shaı men tuzdy ózi ákele almasa, Pavel basqa bireýden berip jiberedi — ol qazir traktor aıdaıdy, egistikke arnap dalany aǵashtyń túp-tamyrlarynan tazartyp júr, kete berýge qoly tımeıdi. Súti de óz sıyrynan; Dará endi ony ishetin adamnyń tabylǵanyna qýandy, ol Kolkaǵa sútti erteńgisin de, keshke de quıyp beredi, kúndiz de júgirip kelip iship ket — dep aıtyp jatady. Ózi pesh ústine jatady, Katerına tósegin tapshanǵa salady, Sıma men Kolkaǵa kereýet berildi. Andreı ketip qalǵannan keıin Bogodýl jıi-jıi keletin boldy — bul shal kúndiz osy aradan kóp uzap shyqpaıdy, baraqty órtep kete me dep qaýiptenip, túnde ózine ketedi. Berdankany kórsetý úshin ol el nazaryn aýdara, ádeıi túkirinip-qaqyrynyp, jótelip-jetkirinip, keńse aldynan áldeneshe ret ótti. Qaladan kelgender japyrlasyp basqyshqa shyǵa keldi de:

— Eı! Partızan!

— Qar adamy!

— Túrik! Qubyjyq!

— Kimmen soǵyspaqsyń a? Seniń ana bir pálen, zeńbiregiń, qaı jyly shyqqan!

— Sen odan da óziniń qaı jylǵy ekenin sura. Birinshi Petrdiń qol astynda qyzmet etpep pe?

— Aý, Ivan Groznyıdyń qol astynda da bolǵan shyǵar?

— Mynaýsy atylmaıtyn myltyq qoı!—dep aıqaılaıdy.

Bogodýldyń da kútkeni osy soz.

— Shyq beri!—dep ol anadaı jerdi kórsetedi de, berdankasyn ıyǵynan ala bastaıdy.— Shyq, kýr-rva!

Biraq berdankanyń atylatyn-atylmaıtynyn, ózin qaraýylǵa baılap, synap kórgisi keletin kisiler tabylmaıdy; Bogodýl qoqılanyp bir aqyryp jiberedi de, myltyǵyn ıyǵyna ilip, analardyń ysqyryp, qıqýlasyp-mazaqtap jatqanyn elemesten, olarǵa kóz qıyǵyn da salmaı, alshańdaı basyp ketip qalady.

Al keshke salym Darányń úıindegi kisiler áńgime sózge eligip, kópke deıin uıyqtamaıdy. Olar qyzyl ińirde-aq jatady, sham jaqpaıdy, áýeli jatar aldynda asyqpaı otyryp ishken shaıyn, jaıymen kúıbeńdep júrip jasaǵan jumysyn aıtady. Ulǵaıǵan kisiler ádetimen, kári súıeginiń syrqyraıtynyn sóz etedi, soǵan jaıly bolsyn dep qaıta-qaıta qozǵalaqtap, kúrk-kúrk jótelip, yńǵaılanyp jatady; ózderiniń aman-esen taǵy bir kúndi bastarynan ótkizgenin qysqa-qysqa eske alady. Biraq tereze syrtyndaǵy jaryq birte-birte kúńgirttenip óshedi, ár túrli dybys saıabyrsyp, ýaq-túıek qam-qareket jaıyna qalady, bulardyń áńgimeleri de júıesin taýyp, erkin tynystap, qaıdaǵy-jaıdaǵy qaıǵy-muńdy, kókeıde júrgen kóp sherdi shyǵarady. Kempirler endi birin-biri estigeni bolmasa, kórmeıdi; Sımanyń qasyndaǵy balaqaı tátti uıqynyń qushaǵynda talmanyp qoıady, tereze áınegi muz tárizdi jyltyldaıdy, bular jalpaq dúnıedegi aılapattaı jalǵyz úıde jatqandaı kórinedi, úı ishinen samaýyr ottyǵyndaǵy sónýge aınalǵan shoqtyń álsiz, ashqyltym ıisi keledi — osydan ba áıteýir sóz óz-ózinen emin-erkin quıylady, kisiniń zeıin-zerdesi de lypyldap, láppaılap tur. Olar neni sóz etti? Al sonda neni sóz etýge bolady? Áńgime arqaýy qaıda aparsa, sony sóz etti. Biraq Matóradan, ózderiniń jaı-kúıinen alystap ketpedi, sol bir jáıtti tóńirektep, ár túrli saqqa salyp, aıta beredi.

Bu joly sóz tıegi Petrýhadan aǵytylýy kerek-ti: ózi de sodan bastaldy. Úıiniń aqysyn alýǵa aýdanǵa barǵan Klavka Strıgýnova ony Podvolochnaıa stansıasynyń aılaǵynan kóripti. Onyń aıtýyna qaraǵanda, Petrýha jumyssyz emes: jurttyń qaldyrǵan úıin órtep júrgen kórinedi. Kisiniń óz úıin ózi órteýge dáti shydamaıdy, al ol ispen Petrýha jaqsy tanys, ony oınap júrip tyndyrady, bul — aıdan anyq. Petrýhaǵa árbir órtegen meken-jaı úshin aqsha tóleıdi, aqshasy jaman emes, qomsynatyn túri joq — dep sendire sóıledi Klavka. «Tamaǵym toq, araq kóp, ýaıym joq»— dep maqtanypty ol Klavkaǵa, onysy ras, jigittiń ash-toǵyn bilmeımin, mas ekeni ras, parohodqa taǵy bir shyny alý úshin kelipti. Ol aýqattanýǵa Klavkany da shaqyrǵan eken, biraq bul barmapty, óıtkeni Petrýhanyń qasyndaǵy mujyq áıelge senimsiz kisi bolyp kórinipti, al munyń qaltasynda aqshasy bar eken.

Óziniń úısiz qalǵanyna kóndigip ketken Katerına, balasynyń basqa bireýlerdiń úılerine ot qoıyp júrgen qylyǵyn keshirmedi. Klavkamen sóıleskennen keıin kúni boıy onyń uıattan beti kúıip, áldeneden shoshyp, ahylaýmen boldy:

— Oı-boı, masqara-aı! Masqara! Oǵan ne kórindi sonsha, aqylynan adasqan ba?! Sondaı sumdyqtan keıin ol el betine qalaı qaraıdy?! Qalaı jer basyp júredi? Oı-boı!

Petrýhaǵa jyny kelgen Dará, kúndiz onyń sózin qostaı berdi:

— Degenmen ózine laıyq jumys taýypty. Áıtpese taba almaı kóp sandalyp edi. Páli, órteý — úıdi salý emes. Saban ákep, shyrpyny bir tartsań, sol shyrpymen temekińdi tutatsań boldy — sosyn shalqaıyp jylyna ber! Podvoloshna — úlken derevná, ol úsh shaqyrymdaı jerge kósilip jatqan shyǵar-aý... Oǵan ol jerdegi jumys jetedi.

Biraq keshkilik jatqannan keıin de Katerınanyń qobaljyǵan kóńili basylmady, ol zarlanyp qoımaǵasyn, Dará oǵan bylaı dedi:

— Zarlaı bermeı, qoıa turshy endi! Ózińdi-óziń qajaı bergennen ne paıda? Nemene, Petrýhańnyń qandaı ekenin bilmeýshi me ediń? Álde tek senin balań ǵana sondaı ma? Biz ekeýmiz dıirmenniń basyna bardyq, sonda ondaılardyń qansha ekenin kórgen joqsyń ba? Sen olardan: egin jınaısyń ba, úı órteısiń be?— dep surap kórshi, egistikte kim qalar eken? Masqara, uıat dep qoımaısyń... Ol bolmasa, basqa bireý órter edi. Kıeli jer qur turmas — qudaı-aı keshire gór!

— Basqa bireý órtesin... basqa bireý. Oǵan ne joq? Ol endi bir áı kápir atandy, óle-ólgenshe sol ataqtan qutylmaıdy.

— Odan qutylyp qaıtedi? Sol ataǵymen-aq el qatarly ómir keshedi. Qaıta, maqtanady áli. Katerına, endi sen ony oılap, qaıǵyra berme. Odan da óz qamyńdy oıla. Ony qaıtesiń: myna jumysy bitse, sol sıaqty taǵy bir jumys tabylady.

— Oıbaı-aý, men onyń sheshesimin be, álde sheshesi emespin be? Onyń jaman ataǵy maǵan da ortaq. Jurt erteń meniń de kózime shuqıdy...

— Dyzaqtama. Seni jurt kózińnen shuqyp qaıtedi, sen sonsha kimge qajet ediń? El seni bilmeıdi deısiń be? Sen óziń qansha jasamaqsyń bu jalǵanda — júz jyl jasamaqsyń ba?

— Bálkim, so jaqqa barsam ba eken?— sózge jaýap qatpaı, Katerına abaılap keńes surady.— Ózim uıaltsam? Ne istep júrsiń?—dep keıisem.

Dará bul sózdi birden ilip áketti:

— Bar, bar. Kimderdiń úıi jaqsy janady eken — Podvoloshnanyń ba, Matóranyń ba?— kórip qaıt. Ol seniń kelgenińniń qurmetine á degennen eki nemese úsh úıdi qatarynan órteıdi — áıda, sosyn armansyz bir qaraısyn. Sodan keıin qaı derevnáda jylý kóp bolǵanyn bizge aıtyp berersiń. İrǵalyp-jyrǵalma endeshe, erteńgisin turysymen júrip ket. Mundaı iske seni katermen aparady. Uıalt báleketti. Óz aýlynyń úıleri janyp bitpeı jatqanda, bireýlerdiń úılerin órtep qaıtedi, soqqan. Túh, Katerına-aı, biz ekeýmiz shynymen-aq osynsha ańqaý bolarmyz ba? Kóp jasasaq ta, kópti kórsek te aqyl-esten ada qalyppyz. Nemene, biz sonsha aqylsyz balamyz ba... Káne aıtshy?

Qysyr áńgimeni qoıyp, ekeýi de úndemeı qaldy. Eshqaıda da barmaıtynyn, Petrýhany eshbir sózben uıaltyp, aqylǵa keltire almaıtynyn: ol baıaǵy bir Petrýha ekenin, sol kúıinde qalatynyn jaqsy biletin. Tegi, ol qashan ajaly jetkenshe osy Petrýhalyǵyn qoımaıdy, taǵdyr-talaıy solaı-daǵy. Al onyń taǵdyryna jazylǵany — Petrýhanyń anasy bolý. Eshteńege de nalymaı, qudaı saldy — biz kóndik dep, sol ataqqa ıe bolyp, ún-túnsiz júre berý kerek. El-jurt... Eger Petrýhanyń ózi ar-uıatty umytsa, tanys, beıtanys el-jurttyń aldynda balam úshin, ózim úshin meniń uıalýym kerek pe — dep tolǵanady Katerına. Eger qazir ol bul dúnıeni tastap ketken kisideı-aq, ony tiri jan — balasy da, basqa bireýler de kerek etpese she! Bálkim, onyń el-jurtqa ózi joǵalyp ketken kisi bolyp kórinip, al onyń terisin jamylyp júrgen beıbaq eshteńeni de — ar-ojdandy da, uıatty da uqpaıtyn tiri arýaq degen syńaı tanytsa qalaı bolady? Eger seniń uıalǵanyń eshkimge qajet bolmasa, ony ańsaı kútip otyrǵan kisi taǵy joq bolsa jáne kináńdi aıtyp, keshirim suraıtyn, oǵan jaýap qaıtaratyn tiri pende tabylmasa — sonsha azaptanyp, uıalǵanyńnan ne shyǵady? Odan keler paıda káne? Dará... Ol bárin de túsinedi. Dará ony aıyptamaıdy. Endi ózgeni umyt, ózińdi ǵana oıla... endigi qalǵan ámiriń de bir tutam...

Al Dará Katerınanyń ornynda ózi bolsa neni sezip, neni qoıatynyn, elden qandaı sózben qorǵanatynyn oılaıdy. Múmkin, ózi de sondaı birdeńeni sezip, sondaı bir sózderdi aıtar. Múmkin, Darányń ornynda bolsa, Katerına da oǵan tap solaı jaýap beretin shyǵar. Bul ne bolǵany sonda? Dará ǵumyrynda tuńǵysh ret kisiniń ómirden alatyn orny men jumys jaıyn tarazylap, oılap kórdi. Oılap tursa, óz balalary úshin munyń ózi uıalýy kerek eken, al bul bolsa, Petrýha úshin Katerınadan jaýap alýdy, oǵan aqyl aıtyp, tipti ony aıypty etýdi ádetke aınaldyryp bara jatyr. Eger Dará Petrýhanyń sheshesi bolsa, onda Katerına da munymen solaı sóıleser edi-aý. Eger kóp nárse tirlikte seniń jolyń bola ma, bolmaı ma — soǵan táýeldi eken — onda adamnyń minez-qulqy, onyń eshkimge de usamaıtyn ózine ǵana tán bolmysy qaıda qalady? Adamdy orny bıleıtin bolsa, onyń ózi qaıda ketedi? Eger Darányń ózi, aǵaıyn-týyssyz, panasyz da sharasyz, qarshadaı nemeresimen bóten derevnáda turatyn Sımanyń ornynda bola qalsa — sol sıaqty betegeden bıik, jýsannan alasa bolyp júrer me edi? Oǵan ne isteısiń, árıne, sondaı bolar edi. Demek, adam shirkinde óziniń týa bitken qadir-qasıeti az-daǵy, taǵdyr-tirligine, tap búgin qaıda kelip, ózimen birge ne ala kelgenine baılanysty nárse kóp bolǵany ǵoı. Shynymen-aq ol Sıma sıaqty bola alar ma edi?— ekeýi múlde eki basqa jandar emes pe.

Sıma uıyqtap bara jatqan Kolkaǵa birdeńeni aıtyp sybyrlap jatyr. Keshki jaryq sónip, azǵana qarańǵylyq basqannan keıin, tún jaryǵy tústi: terezeler anyǵyraq kórinip, bulyńǵyr aýada óli sáýle oınady, kóz kórmeıtin túnekten terbetilip ár túrli zattar qalqyp shyǵa berdi, kúńgirt kóleńkeler diril qaǵyp, túsip jatyr. Derevnányń ekinshi jaǵynda túý baǵanadan beri bir ıt tynymsyz úredi kelip — áıteýir ózin umyttyrmas úshin sharshańqy únmen enjar úrgen bolady. Sımanyń sybyrynan bir-birimen baılanysy joq jeke sózder estiledi — olardyń jaıymen jetimsirep jetetini sondaı, kádimgi shyn sózderdiń kóleńkesi sekildenedi. Katerına taǵy da báseń únmen muńly áńgimesin bastady.

— Qarap tursań, kisige kóp nárse de kerek emes sıaqty... Bir táńirim jar bolǵaı, tyńdashy. Maǵan keregi bir aq nárse: sol juqsyz bir jerge ornalassa eken... Adamǵa uqsap eńbek etse. Bylaı oılasań, kisi Matórasyz da ómir súre alatyn shyǵar. Oǵan áıteýir bir qýysty berse, maǵan da myna sıaqty bir tapshan sıatyn oryn tabylatyn shyǵar. Men ony erteńgilik: tur, Petrýha, tur, jumysqa baratyn ýaqyt boldy dep oıatar edim. Túski asyn bir shúberekke túıip berer edim. Meıli, ol maǵan uryssyn, jasaıtynyn jasaı bersin — bárine de tózer edim. Onyń túzý jolǵa túskenin kórsem, ne báleniń bárine de kener edim.

— Ony úılendirý kerek,— dedi Dará jaqtyrmaǵan syńaımen. Katerına taǵy Petrýhasyn bastady.— Eger sen oǵan aıtqanyńdy istete almasań, ony ýysynan shyǵarmaıtyn bir áıel taýyp ber. Áıtpese, iste bereke bolmaıdy.

— Ondaı juqsyzǵa kim shyǵady deısiń...

— Eger ol azdap aqylǵa kelse — nege shyqpasyn?!

— Ol ózi bylaı qaırymdy,— dedi Katerına ony Darányń da birjolata kelege kelýden qalǵan adam dep sanamaıtynyna, áli de ol úshin aman qalatyn tym jińishke, senimsiz bolsa da, áıteýir bir jol bar ekenin biletinine kádimgideı qýanyp.— Onyń júregi jumsaq...

Joǵarydaǵy, pesh ústindegi Dará myrs etti... ıá, jumsaq... Odan ótken jumsaq júrek bola ma...

— Joq, rasyna ras. Dáleldi sebep bolmasa, men ony múlde qorǵamaımyn. Al onysy aqıqat. Bizdiń bir buzaýymyz bar edi. Eger baıqas bolmasań — bar nandy soǵan berip qoıatyn. Áýeli japyraqtap týrap, tuz seýip dámin kirgizip beretin. Jáne buzaý ony aınytpaı tanıtyn: keshqurym qaqpanyń aldyna kelip meńirep turǵany: bul ony shaqyrǵany edi. Men ony aıdap jibersem, qora jaǵynan kelip, burynǵydan beter móńireıtin. Oǵan óz qolyńmen aparyp sondaı bir japyraq nan berseń — jep alady, biraq ony mise tutpaıdy, oǵan balanyń shyqqany kerek. Al anaý kelip nan berse — kádimgideı ketip qalady. Odan buryn sıyrymyz bolǵan... onyń men salǵan shópti jep qoıǵanyn kórse, meni keııdi dep jasyryp oǵan taǵy pishen tastaıtyn. Ony da qosymsha jemdeıtin. Qaıdan tabatynyn bilmeımin — úıge qansha kúshik ákeldi deısiń! Ásirese masańdaý bolsa — mindetti túrde bir kúshikti qoınyna salyp ákeledi. Bir kezde bizdiń úıde tipti tórt ıttiń bir mezgilde bolǵany bar. Men oǵan aıqaı salaıyn kelip. Ittiń árqaısysyna bir japyraq birdeńe tastaý kerek, al aýqat, ózimizge de jetpeıdi. Joq, ol eshteńeni de uqpaıtyn.

— Qaırymdysyn qara, shirkinniń!— Dará shydamaı, bir shymshyp aldy.— Ol qańǵyma, buralqy ıtterdi aıap, tamaq beredi de, týǵan sheshesin tastap ketedi.

Qalaı etseń erkiń, óz kúnińdi óziń kór dep. Bul onyń jumysy emes.

— Juqsyz. Juǵymsyz dep otyrmyn ǵoı,— dep úırenshikti jaýabyn aıtady Katerına.— Ol sıyrǵa shóp kóktemge deıin jete me, jetpeı me, onymen isi joq, eshteńeni oılamaı tastaı beretin. Men shópti saǵyzdaı sozyp, ólshep beremin, ol qalaı bolsa solaı tastaı salady. Al keıin, jazǵa salym shóp bolmaı qalady.

— Jazǵan-aý, sen maǵan taǵy sıyr týraly aıtyp kettiń. Odan da, sen miskin, erteń bizdi osy aradan qýǵanda ne isteıtinińdi aıtsańshy? Qýalaýyn qýalaıdy. Qaıda barasyń sonda? Sen sony oıladyń ba? Qaıdaǵy júz jyl buryn ólip qalǵan sıyryn aıtady ǵoı.

— Meniń aıtyp otyrǵanym da...— Katerınanyń endi aıtar sózi joq, onyń úmitsiz de dármensiz daýysy solǵyn.— Eger ol bir jerge ornalassa... bir buryshty berse...

Dará kúlli úı ishi esitetindeı qatty bir kúrsindi: Ehe, qashpaǵan qara sıyrdyń ýyzyna ne jetsin...

Biraq bir bastalǵan áńgimeniń aıaǵyn búge salý da qıyn: Kolkany uıyqtatyp, sózge endi Sıma aralasty da, ony sol bara jatqan baǵytymen ári qaraı sabaqtady.

Sıma kepti bylaı bastady:

— Árkimniń óz jóni ózimen. Sen, Katerına, balańnyń qasynda bolǵanyń, bas-kózińe qaraǵanyń jón. Nemereli bolyp, áldıleseń sony...

— Oı-boı, aıtpa ony, Sıma, aıtpa,— dedi Katerına ahylap, ondaı baqytqa jeter-jetpesine senbeı

— Men qyzymnan bir medeý bolady dep oılamaımyn. Bir basymdy qaıda tyǵarymdy bilmeı júrgen janmyn. Meniń áıteýir Koláshym bar. Sol úshin bardy salyp, tyrysyp tirlik etpek kerek. Al qalaı tirlik etesiń? Kún-túni, kún-túni oılaıtynym sol: qalaı tirlik etý kerek? Qaıda barý kerek? Qaltyldap qalǵan bir shal tabyla ketse ǵoı...

— O jasaǵan!—dep jalbaryndy Dará.— Kórsetpegeniń osy edi! Óziniń túri... Shal munyń ne teńi! Qoı. Saǵan qaıdaǵy shal, jaratýshy jan ıemniń ózi keshirer, myna qyryq quraý bolyp qaýsap turǵan túrińmen qaı qalyńdyq bolyp jarytam deısiń. Shaldyń úıinde ne istemeksiń sonda?

Sıma ókpelep, úndemeı qaldy.

— Iá, ol saǵan nege kerek? Qaı sharýańa qajet bolyp qaldy? Shynymen-aq bizge aıtpaısyń ba?—dep qadaldy Dará.

— Dará Vasılevna, meniń jasyratyn túgim joq,— eger «Dará Vasılevnaǵa» kóshse, rasynda da, Sımanyń qatty ókpelegeni.— Al armandaýǵa tiri janǵa tyıym salynbaǵan, solaı, Katerına balamnyń qasynda bolsam dep armandaıdy, meniń de armanym bar. Men de óz buryshym bolsa eken deımin. Men áli qańsyp qartaıyp, qaırattan taıyp, qaljyrap otyrǵan joqpyn, úı sharýasyna jaraımyn. Úıine kirsem, eshkim de ókinbes edi. Maǵan kóp nárseniń, Dará Vasılevna, keregi joq. Meniń jasymda qosylǵan kisiler bala tabý úshin qosylmaıdy, selbesip júrip, aqtyq qarttyq kúnderin jeńilirek ótkizýge tyrysady. Sóıtip júrip, Kolkam da jetiler edi, meniń kúlli qam-qareketim Kolkada. Men joqty qıaldaıtyn jan emespin. Al jaraıtyn iske — jaraımyn. Asyn da ázirler edim, kir-qońyn da jýar edim.

— Jaraısyń, jaraısyń...

— Al eger seniń armandaıtyn nárseń joq bolsa — oǵan ne shara... Biz kókegiń bolǵannan ne paıda. Balalaryń el qataryna qosyldy, betińnen qaǵyp jatqan joq. Myna jetim-jesir bizdiń jónimiz bólek... Qashanǵy jylaı beremiz...

— Shunaǵyńa óleń de aıtyp beretin shyǵarsyń?

— Jaqsy shal jolyqsa, óleńin de aıtar edim. Ol múlgip tyńdar edi.

Baıaǵyda umyt bolǵan, «armandaý» degen sózden qysylyp, endi Dará sheginip, úndemeı qaldy. Bul Sıma aıtatyn sóz be edi? Dará tyńdaıtyn sóz be edi? Kisi, qyz kúninde, ómirdiń ıisi murnyna barmaı turǵanda, soǵan ázirlenip júrgen kezde ǵana armandaıdy, al erkek seni uryqtandyryp, úıli-barandy bolǵannan keıin — úmitińe senýińe ǵana qalady. Biraq jyl ótken saıyn sol úmitiń de azaıady, ol da qar sıaqty erıdi, sodan birjolata erip, jerge sińip ketkenshe azaıa beredi — bir kezde aldyńda úmit emes, jerden býdaı burqyrap kóterilip jatqan estelik turady. Pále, Sıma — odan ne úmit, ne qaıyr! Armanǵa boı aldyrypty. Jetim-jesirdiń aqyly osy, aqyl deýge de kelmeıdi. Basy bos qus, biraq qonatyn tuǵyry joq, barsha oryn bos emes. Al ushaıyn dese, topshysy tozǵan—«Sıma dediń syımady»—degen mazaq sózdi esine aldy Dará. Taǵy da syımaıdy, ol anyq. Osynyń jaıyn tolǵanyp jatyp: tegi Sıma shyndyqty aıtty, endi maǵan, Dará kempirge, erteńgi kúnnen eshteńeniń de keregi joq — dep oılady Dará jany qulazyp.— Arman qaıda — bireý qaıda! Úmit-senimdi bylaı qoıǵanda, tipti qarapaıym tilek-talaptyń ózi qalmaǵan tárizdi. Bári bir yńǵaı-bir jaqqa kóshken. Shynynda da ol neden úmittenedi? Ajaldan ba? Odan qutyla almaısyń, oǵan úmit-senimińdi rásýa etpeseń de bolady. Al sonda ony nemenege jumsaısyń? Eshteńege de. Eger endi ómirde aldanar birdeńeń qalmasa, uzamaı óletin bolǵanyń. Al Sıma men Katerına áli shydaıdy, júre turady, sonda olar budan jasyraq bolǵandyqtan emes, munyń da boıynda áli biraz kúshi bar, olardyń bu jalǵanda bitpegen isi bar: Sıma balany ósiredi. Katerına Petrýhanyń qamyn jep, onyń túzelip ketýinen úmittenedi. Olar bireýlerge kerek, sol sebepti de olardyń jar qulaǵy jastyqqa tımeı tyrbanady, al munyń ózinen eshkim eshteńeni talap etpeıdi. Qazir ózi kúzetshi qyzmetinde, kóshkennen keıin, bul qyzmeti de qajet bolmaı qalady. Adam eger ózine eshkim muqtaj bolmasa jáne jumyssyz otyrsa, ómir súre almaıdy. Onyń bitken jeri sol. Eshkimge kerek bolmaı qalǵanda, elge paıdaly qyzmet kórsetýden tyıylǵanda — budan góri jasyraq, tipti óziniń ákesindeı adamdar, keýdesine qolyn aıqastyra salyp, júrip ketken ǵoı.

Úı ishi burynǵydan beter aǵaryp, kisiden maza kete bastady — terezeden aı syǵalap tur eken. Qańyltyrdaı dańǵyrlap, baǵanaǵy eser ıt áli úrip jatyr — onyń osylaı shabalana úrgeni qulaqty tikendeı tyrnaıdy. Qaıdan shyqqany belgisiz, keýdesin qysyp, tynysyn býyp bara jatqan mazasyz bir sezikten qutylý úshin Darányń turǵysy keldi — oǵan ornynan túregelýdiń qajet bolyp kóringeni sondaı, osynyń múlde kereksiz qımyl ekenin bile tura, aıaǵyn dereý tómen túsirip, tepkishek izdep tapty da, edenge tústi, sosyn tereze aldyna bardy. Aýlanyń jartysy tolǵan aıdyń samala jaryǵyna malynyp jatyr eken, al basqysh aldyndaǵy aǵash tósenishter sol jaryqqa, sýǵa túskendeı-aq, shomylyp jatyr; aýlanyń ekinshi jarymyn qoımalardyń qanattasa túsken qoıý kóleńkesi basqan. «Sútteı eken»—dep oılady aı jaryǵy týraly Dará dir etip, terezege syrtyn bere. Darány baqylap jatqan Sıma jastyqtan basyn kóterip aldy, oǵan birdeńe aıtý kerek ekenin sezgen Dará:

— Balaqan uıyqtap qaldy ma?—dep surady.

— Uıyqtap qaldy,— dep ile jaýap qatty Sıma.— Qashan, mana uıyqtaǵan. Al sen ne?

— Jaı, ásheıin. Pesh ústinde jatqasyn, arqama qyshy batqasyn ǵoı. Azyraq denemdi qozǵap, álgide maǵan birdeńe degen sender me, sender emes pe — dep turyp qaraǵanym edi. Qazir qaıta shyǵamyn.

— Al sonda senimen sóılesken kim eken?— dedi Katerına.— Biz be, joq pa?

— Sony kim bilgen?—Daýysy senderdiń daýystaryń sıaqty, al sózderi bir túrli ýyz jastyń sózi. E, bizdiń Nastasá tap qazir ne istep otyr eken — uıqyda ma, oıaý ma? Bálkim, biz sıaqty jatyp alyp, bárimizdi esine alyp jatqan shyǵar. Ol qazir bizdiń bir úıde túnep júrgenimizdi bilmeıtin de shyǵar. Oı, Nastasá, Nastasá! Tezirek kelse eken, ózin kórsek, ony-muny aıtyp bir sóılessek. Tap qazir aramyzda Nastasá jatsa ǵoı — naǵyz kommýnıa bolar ek, bóten eshbir kisi kerek bolmas edi. Onyń da bizge aıtatyn áńgimesi kóp shyǵar. Ol kúlli ǵumyrynda kórmegen nársesin kórgen shyǵar-aý. Biz úshin de, ózi úshin de kórdi ǵoı. Tańǵa deıin tyńdaýǵa jeter edi.

Ol ahylap-ýhilep qaıtadan pesh ústine shyǵa berdi, shyǵyp alǵasyn, entigin basyp, ózi jaıly sóıleı bastady:

— E-e, jańa bir kisi kelip kórse: rasynda da mystan kempir dep oılaıdy ǵoı. Túr de, sıyq ta joq. Odan da ótkeni — yzaqor bolyp baramyn. Mine, budan jaman nárse joq. Men buryn ashýshań emes sıaqty edim. Al qazir anany da jaqtyrmaımyn, mynany da jaqtyrmaımyn. Joq, endi jan tapsyrar ýaqyt boldy, ári barar jol tuıyq. Ashýlanatyn ne bar?! Olar óz degenin isteıdi — meıli isteı bersin. Olar — qojaıyndar, zaman solardiki. Olar meni bir jerleýin jerleıdi ǵoı, áıteýir kómýsiz qaldyrmas, maǵan odan ózgeniń keregi de joq. Qalaı, bıkeshter, sózim durys pa, burys pa?

«Bıkeshteri» qostaryn da, qostamasyn da bilmeı, únsiz jata berdi.

— Uıyqtap qalǵansyńdar ma? Uıyqtasańdar uıyqtaı berińder endeshe. Biraq uzamaı tań da qylań beretin shyǵar. Al tań atyp, aǵaryp kún shyqqasyn — taǵy tyrbańdaımyz. Bálkim, sonyń ózi kerek te bolar. Sen de kóz shyrymyn al, Darúshka. Seniń júregińniń aýyratyn jóni joq deıdi jurt. Biraq ol osylaı nege aýyrady? Eger tek bir gáppen ǵana aýyratyn bolsa jaqsy ǵoı — emdep jóndeýge bolady, al eger bir ǵana nárse emes, bárin birdeı oılap aýyrsa she? Qudaı basqa salǵasyn, qaıtsin endi o sorly, kúıip-janyp, kúıip-janyp jatqany sol, shyrqyrap syzdaıtyny da sodan. Qutylatyn túri joq. Shamasy, qatty kináli bolsa kerek. Kináli ekenimdi ózim de bilemin, biraq meniń nege kináli ekenimdi, men tárizdi kúnákar beıbaqtyń ne nársege opynyp, táýbaǵa keletinimdi aıtyp shaǵynatyn jan bar ma? Táýbaǵa kelmeı bola ma? Oı, ıá uıyqta, uıyqtaǵyn... Erteńgisin kún shyǵady, ol saǵan kóp nárseni aıtady. Basqa eshteńe bolmasa da, bir ǵana jaryq kún úshin ómir súrýge bolady.

18

Egindi jınap alǵasyn taǵy da úsh kún boıy jańbyr jaýdy. Biraq ol shań-tozańdy basyp, sharshap-shaldyǵyp qatyp qalǵan jerdi jumsartqan, ystyq kún astynda uzaq turyp, solyp, búrise bastaǵan orman-toǵaıdy jýyp-shaıǵan, bıyl kesheýildep jatqan jıren sańyraýqulaqtyń jetilýin tezdetken, qońyrsyp, byqsyp jatqan tútin men erteńderdiń kóńirsigen kermek ıisin seıiltken beıbit te berekeli jańbyr boldy. Jáne bul jaýyn aýany da qubyltpaı, alys kókjıekti de jappaı, sýyn da mólsherlep sepken, momaqan aq jaýyn edi — seldirep, seıile túsken sur bult arasynan ydyraı-shashylyp kún jaryǵy da túsedi. Osynaý úsh kún de jyly, jumsaq minez tanytty, jańbyr jerdi sabalap, shýyldap ketpedi de, seldetip quımady da, odan shalshyq sýlar da qalmady, jer de qapelimde degdip sala berdi. Al ol kádimgideı qurǵaǵan kezde qarasa, kartopty da qazyp alatyn ýaqyt jetken eken.

Kelginshiler astyqty jınap bolǵannan keıin, qudaıǵa shúkir, júrip ketti-aý áıteýir — janaǵy janǵa jaıly, kir-qoqysty tazartqan shıpaly jańbyr da solardan keıin jaýǵan. Jurttyń arqa-basy keńip, kóńilderi baıyz tapty, endi eshteńeden qoryqpaı, qaqpadan shyǵyp, araldy aralap seıildep qaıtýǵa jaǵdaı týdy. Biraq qoshtasar kezde olar taǵy da uý da shý boldy, taǵy da tóbelesti, taǵy da birin-biri aıqaılasa qýyp, derevnány basyna kóterdi, áldekimderdi jubatyp, áıelder shyryldap jatty, al áıelder jubatqan kezderi erkek qaıta eregisip, bir-birine óshigip, yzalary qaınap ketetin ádeti emes pe; olar túnimen esýas eserlerdeı alysyp-julysyp, derevnányń úreıin ushyrdy, al erteńgilik, qaıyqpen júzip keter aldynda, arttaryna bir ystyq belgi tastaý úshin, ózderi turǵan keńseni órtep ketti. Olar jónelip ketisimen, ózenniń joǵarǵy tarmaǵyndaǵy qalyń buta arasynan álgi sarbazdardyń bireýi — tula boıy saltaq-saltaq bolyp myjǵylanyp, kıimi jańa ǵana julym-julym jyrtylǵan, óz adamdarynan jasyrynyp qalatyndaı sebebi bar, kespirsiz bir kisi shyǵa keldi. Ol otty kórisimen derevnáǵa qaraı tura júgirdi, sol júgirgen betimen keńseniń esigine kelip zyp berdi, shamasy onyń ishinde bir zaty qalǵan bolýǵa tıis, bir ǵajaby, ol soqqan amalyn taýyp keri burylyp, qur qol qalpy syrtqa atyp shyqty. Yshqynǵan kúıi tapyraqtap, bılep-bılep júrdi de, bir kezde sabasyna túsip, árirek baryp úıdiń qalaı janyp jatqanyna qaraı bastady.

Bir tań qalarlyq nárse úı uzaq jandy, ot tek keshke salym ǵana basyldy, biraq keńseden qalǵan bir tóbe shoq qarańǵy túskennen keıin de qyzýy qaıtpaı qozdap, jaınap jatty. Osynaý shoq tóbege baıqas bolý eshkimniń de oıyna kelmepti, erteńine jurt oıanyp qarasa, jaqyn jerdegi at qora janyp jatyr. Degenmen, bul álgi ordadan qalǵan jigittiń isi deý kúná bolar edi: ol kúndiz attanyp ketken. At qoradan shyǵyp, ot, qora ishinde jyldar boıy jatyp, taptalyp qalǵan kóńge kóship, kóńirsip byqsyp, ashshy ıisimen oq neni ata bastady. Tap osy kezde jańbyr da jaýǵan, biraq ol býdaqtaǵan tútindi birjolata sóndirip tastaı almady — sonymen budan keıin Matóra ústinen tútin úzilmeı qoıdy.

Sovhoz kartobyn jınaýǵa oqýshylardy ákeletin boldy. Jaǵalaýǵa japyrlaı túsken osy bir qoldy-aıaqqa turmaıtyn jas urpaq ýlap-shýlap, eń aldymen, taýyq qoralar men kepelerden qus qaýyrsyndaryn izdeı bastady. Qudaı saqtasyn, kózderine tiri taýyq túse qalsa — qýalap júrip, júnin julyp alady. Vera Kosareva qorazyn eki bala aıaǵymen basyp, moınyn buraıyn dep jatqan jerinen áreń-áreń ajyratyp aldy. Osydan keıin keremetteı ánshi qoraz shaqyrmaıtyn boldy, tek úırek tárizdi qyrqyldaıdy da qoıady — ólerdeı qoryqqany teginnen-tegin ketpedi. Jumysshysymaqtar taýyq qaýyrsynyn kartopqa qadap, shalqaıyp turyp joǵary laqtyrady — oıynshyq áýelep baryp, qaýyrsyn jebesi dirildep, ysqyryp tómen quldılaıdy. Eger ol aıdalaǵa ketpeı, eńkeıip jatqan bireýdiń arqasyna tıse tipti qyzyq. Kartopty bylaı ala salyp, laqtyrsań — buzaqylyq, al oǵan qaýyrsyn qadasań — oıyn.

Olar oınaıdy — balanyń aty bala! Odan ne suraısyń? Biraq egindikke shashyrap ketip, keı-keıde eńkeıip birdeńe jınaıdy, jınalǵan birdeńeni mashına jaǵalaýǵa aparyp tastaıdy. Múmkin, olarmen birge júrgen estıar kisiler balalarǵa bas-kóz bolyp, iske jumyldyryp otyratyn shyǵar. Dará bir kúni shetkerirek turyp qarasa, olar shýyldasyp, alaý jaǵyp, ol tap bir baıqaýsyzda qashyp ketetin sekildi, ony jaǵalaı qorshap alady eken, al jumys jasap júrgenderi jedeldete qımyldap, kartop sabaǵyn kenep tárizdi julyp alady eken. Al jerde ne qalyp jatqanyn jerdiń ózi ǵana biledi. Buryn jer jaryqtyq ózin-ózi kútip-baptap, qunaryn saqtap, jańa eginge ázirlenip jatqanda, ol jaman jumysty kózge shuqyǵandaı etip, ózi-aq kórseter edi, al endi, óler aldynda, oǵan bári bir edi.

Balalarǵa kómektessin dep poselkedegi ár túrli mekemelerden — keńseden, aýrýhanadan, balabaqshadan, asqanadan, áıteýir kisi alýǵa bolatyn jerlerdiń bárinen áıelderdi jınady. Árıne, tıisti jaqtyń taqymdaýymen, sovhoz basshylyǵy eń áýeli shalǵaı jatqan, qolaısyz Matóranyń sharýasyn rettep qoıý kerek dep eseptedi, sol sebepti de adamdardy osy jaqqa aıdady. Aıtqandaı-aq egindi tez jınap aldy: burynǵy jyldary egin oraǵy da naǵyz egin oraǵy, jumys ta naǵyz jumys sıaqty qaınap jatatyn — endi bári de tez bitedi, toılaımyn deseń de óz erkiń. Jurt astyqtyń sentnerin qýalamady, qansha astyq alynsa, sonshasyna shúkirlik áıteýir, jer tazartylsa boldy. Sentnerdi surap jatqan jan joq. Jańa sovhozǵa alǵashqy jyldary sharýashylyqty paıdaly emes, shyǵynmen júrgizýge ruqsat etken — endeshe jazaǵa kesilip, sý astyna ketkeli turǵan egisten masaq terýdiń nemese kúlli kartopty bir túıirin de qaldyrmaı qazyp alýdyń qajeti bar ma? Osynaý jer beretin rızyqsyz da kún kóretin kezeń keldi ǵoı.

Matóranyń qatyndarynan sovhoz kartobyn qazýǵa bireń-sarańy ǵana tóbe kórsetti: óz kartobynyń qamynda júrdi. Munda derevnányń óz halqy sońǵy ret jınaldy. Biraq qazir shóp shapqan kezdegiden munyń bir ereksheligi — jurt birlesip bas qospady, ándi de salmady, óleń de aıtpady, jaqyndap kelip qalǵan tirlik týraly áńgime-dúken de qurmady, óıtkeni bári de asyǵady, árkim óz úıinde, óz baý-baqshasynyń qam-qareketinen artylmady — sý basyp qalatyn mezgildiń ıektep qalǵany áńgime-sózsiz-aq bulardy alqymynan aldy. Balalardy mektebinen aıyryp alyp, qyzmetshi áıelderdi jaldady: árbir tórtinshi qap ózińdiki, biraq tezdet, tezdet deıdi... Jurt sharýasyn tıanaqtap bitiredi, kater qatynaýyn, paromdy súıretýin qoıady — sosyn jóndi-jónsiz aıqaılap, sekirip qaıyqty shaqyrasyń. Sovhozdyń dúnıe-múlkin, áne, jóneltip jiberdi, tepsenniń ar jaǵyndaǵy egistiktegi ý-shý basylyp, qulazyp qaldy, kún ótken saıyn Matóra jalańashtanyp, ókpek jel azynap soǵady. Iá, endi óleń aıtatyn jaı qaldy ma — derevnányń jartysy janyp ketti, al qatary buzylyp, ydyrap sırep qalǵan úılerdiń qorqynyshtan bereke-quty qashyp, jerge kirerdeı bolyp, buǵyp otyratyny, toz-toz eskirip, suryqsyz bolyp kórinetini sondaı, munda jurttyń buryn qalaı turǵany da túsiniksiz edi. Qaıdaǵy án!— endi Matóranyń ormandary patyrlap janyp jatyr, keı kúnderi tipti tútin basyp qalǵan aral bóten jaǵalaýdan kórinbeıtin de boldy — sosyn jurt sol tútinge qaraı betteıdi.

Orman ónerkásip sharýashylyǵynyń ot qoıýshylary Podmogany órtep bitirgennen keıin, kidirmesten Matóraǵa keldi. Olar birde beseý, birde jeteý bolyp júretin mujyqtar edi, burynǵy alamandar bulardyń sadaǵasy ketsin, shetterinen yń-shyńsyz, aqyryn júrip, anyq basatyn jasamys erkekter. Olar kolchak baraǵyna kelip, Bogodýlmen kórshiles ornalasty, Matórada odan ózge jaıǵasatyn jer bolmady, olar erteńgilik derevnányń joǵarǵy shetinen tómengi shetine qaraı etip, ári qaraı jumystaryna ketedi de, keshqurym tómennen joǵaryǵa qaraı keri qaıtady. Olar ózderiniń jumysymen-aq — Matórany máńgige, birjolata kelmeske jiberetin eń sońǵy, aqyrǵy jumysymen-aq elge qubyjyq bolyp kórinetin . Olar árdaıym eshkimmen sóılespeı, eshteńege nazar aýdarmastan, qojaıynǵa ǵana tán astamdyqpen, aıaqtaryn nyq basyp, ún-túnsiz ketip bara jatady, mine, sol sebepti de olardyń sol susty túriniń ózi, osylaı kerdeńdep júrýiniń ózi eldi asyqtyra túsedi: tez, tezirek — qýyrmaı turǵanda qarańdy qurt! Olar kútip turmaıdy. Osynaý bógde kisilerdiń kim ekenin ıtter de sezgen, olardy kórisimen, quıryqtaryn qysyp, qaqpa astyna zyp berip joǵalady. Munyń ústine jurt «ot qoıýshylar» dep atap ketken kisiler orman-toǵaıǵa qosa derevnány da órteýdi mindetterine alypty degen habar dúńk etti. Shynynda da olardyń baraǵyna Voronsov pen aýdan basshylarynyń biri kelip, uzaq ýaqyt sóıleskenin Bogodýl kórip qalypty. Jón-jón, olar qansha aıtqanmen ot qoıýshylar emes pe. Eger oılap tursań, olarǵa ashýlanatyn da jóniń joq, óıtkeni jasalýǵa tıis jumysty olar bolmasa, basqa bireýler jasar edi, biraq eskiden kele jatqan ádet boıynsha, derevná turǵyndarynyń birde-biri olarmen tildeskisi kelmeıdi: kóz aldynda kólbeńdep, is tyndyryp júrgen solar bolǵasyn qaıtsin endi.

Eń sońǵy kartop bitik qana emes, joıqyn bolyp ósipti: onyń eki túbinen — bir shelek, eki túbinen — bir shelek. Al shelegi, árıne, bazardyń shelegi emes, ózderiniń shelegi. Áıteýir kartobyn azdap da bolsa kútip-baptap, topyraǵyn qopsytyp, túptegen jurttyń báriniń baqshasy sondaı. Biraq topyraq jabysqan appaq, ár danasy toraıdaı iri-iri kartoptardy qazyp jatyp bir áýpirimdegen jurt, ony qaptap, araldan jóneltkenshe sol qaptardy talaı ret qozǵap kóterip jatyp áýpirimdeýden bir jazbady, al olardy tıisti jerine jetkizýdi aıtpasa da bolady. Baqshadan arbaǵa tıerde kóteresiń, arbadan jar astyna túsirerde kóteresiń, al jaǵalaýdan paromǵa ne katerge salarda taǵy kóteresiń jáne arbany da kúzetip turýyń kerek, óıtkeni búkil derevnáǵa bir-aq baıtal qalǵan, basqalaryn baıaǵyda áketken, al endi mashına degeniń emge joq. Jaǵada daıyn turǵan parom taǵy joq. Oı, bul baılyqtyń azabyn tartty ǵoı jurt! Biraq, eń sumdyq ahylaıtyn kezin: poselkede muny qaıda aparyp qoıasyń? Ras, sovhoz el-jurttyń jaǵdaıyna túsinip, jarym-jartysy bos jatqan kókónis qoımasyn usyndy, biraq úı ıesi bıkeniń de jaǵdaıyn túsiný kerek qoı: jalpyǵa ortaq orasan zor qambaǵa ózge kartoptyń kez kelgeninen táýirirek, dámdirek te kózge jyly kórinetin óz kartobyńdy salyp, odan keıin neni qaıtyp alatynyńdy bilmeý ońaı deısiń be kisige? Jáne qolyna topataıyńdy nemese shelegińdi alyp, sonaý ıt ólgen jerge júgirip barýǵa kimniń zaýqy soǵady, onda da álgi kiltshi shaıtan qoıma esigi aldynda otyr ma, álde úıinde pesh ústinde uıyqtap jatyr ma, kim bilgen?! Qoı, onyń nesin aıtasyń!— óz úıińde turmaǵan nárse — ózińdiki emes. Al endi tutas on eki derevnáǵa eshbir qoıma shaq kelmeıdi ǵoı.

Biraq ol áli qaıda, ana, ana jaqta, ilgeride... Al bul aradaǵy kartopty sý aıdap ketpes úshin ony tezirek qazyp alyp, áketý kerek.

Pınıgınder óz kartobyn úsh kúnde-aq jınap aldy, tórtinshi kúnge kartobyn qazatyn azǵana jer qaldy. jumysynan suranyp Pavel keldi, ala jazdaı jýymaı qoıǵan Soná tuńǵysh ret tóbe kórsetti, ol biraq jalǵyz ózi emes, keńsede esep shotyn sartyldatyp birge otyratyn qyzmettesi, Mıla atty jap-jas kúlegesh jıren áıeldi ala keldi. Sol kelinshek kúlgende senseń bórikteı dýdar basyn shalqaıta, kózin keıin qaraı tóńkerip tastap, raqattana kúledi eken, al onyń ózi tynymsyz kúle bergendikten be, kózi shel basqandaı soqyr bolyp kórinedi eken. Ne aıtsań da — onyń kúlkisi daıyn, al óziniń qaıda júrgenin, bul arada yrjańdap kúle bergen durys pa, burys pa, túsinbeıdi. Sol sebepti de áýelgi kezde kelinshek Daráǵa unamady.

— Ana áıeldiń aty kim, kim dediń álgide,— ana kelinshek estisin degendeı ol Sonádan ádeıi qaıta suraıdy.

— Mıla.

— Mıla? Sondaı da at bola ma eken?

— Bolady. Ondaı at bolady, ájetaı,— dep syqylyqtaıdy kelginshi áıel.— Jaı ma?

— Estimegen elde kóp! Buryn jigitter kez kelgen qyzdy osylaı dep shaqyrtýshy edi. Bárin de súıkimdi — mılka deýshi edi. Olar jóninen oınaqy óleń shyǵaratyn. Estigen joqsyń ba ondaıdy? Endi qazir buzaýlardy solaı ataıdy.

— Buzaýdy?— Burynǵydan beter ishegi qata kúledi kelinshek.— Sen de aıtady ekensiń, ájetaı... Endeshe, meniń buzaý bolǵanym ba? Shynymen-aq buzaýǵa uqsaımyn ba?

— Uqsaǵanda qandaı? Onda Mılka degeni jón.— dedi Dará onymen shyn kóńilden kelisip.

Qyzmetshi áıel kartopty eki kún qazdy jáne shyn yqylasymen yqtıattap qazdy, sol sebepti de Dará keıin onyń jón-josyqsyz kúlkisine de, sol kúlkisi tárizdi jeńiltek atyna da kóndigip, qulaǵy úırenip ketti. Al ásirese jaı-kúıdi suraı kele, Mılanyń kúıeýge shyqqanyn, aqyl-esi bútin barsha qatyndar sekildi nárestesi bar ekenin bilgende keıýana múlde kóndigip ketti. Sonda ol mujyq erkek basymen mynadaı syldyrlaqqa jyldar boıy tózip keledi-aý, shamasy — endeshe o baıǵus, az da bolsa, demalsyn. Ekinshi kún biter ádette Mıla ketpekshi bolyp jatqan kezde, Dará oǵan bir kep aıtty:

— Sen qansha aıtqanmen atyńdy basqa bir buzaý atymen aıyrbastasań qaıtedi... Olardyń keıbireýleriniń attary táp-táýir-aq bolady. Máselenkı, bizde Zoıka degen buzaý boldy — áp-ádemi-aq emes pe! Bálkim, sonda qyt-qyttap kúlgendi de azaıtarsyń. Seniń bar nársege kúlgiń kele beretini nesi?

Mıla syqylyqtaı jóneldi, qashan Soná ony jaǵalaýǵa shyǵaryp salǵansha, kúıgelek bireý qońyraý jibin tynymsyz tartqylap turǵandaı-aq, onyń ishegi túıilgenshe syńǵyrlap kúlgen daýsy estilip turdy. Kisi eshteńege alańdamaı, qaıǵy-muńnan alys bolý úshin, bálkim, tap osylaı júrý kerek shyǵar, sonyń ózi jaqsy shyǵar—dep oılady Dará. Qaıǵy-sheriń bolsa da — aha-aha, bolmasa da — aha-ha! Ondaılarǵa qaıǵy-qasiret kelse de — sonyń qaıǵy-qasiret ekenine túsinbeı, ahahý-ekekýmen-aq betin qaıtaryp tastaıtyn shyǵar. Olardy eshbir dert shalmaıdy, olarǵa dúnıeniń bári qańbaqtaı jeńil, kúlli ómiri — oıyn-kúlki. Sonyń ózi durys — nesi jaman? Sondaı minezge qaıdan úırenýge bolady?

Úshinshi kúni Pavel kartopty alyp ketti. Qoldaǵy bar ydystyń bárin jınap, on bes qapqa kartop saldy, al baqsha ishine tóbe bolyp úıilgen jaryqtyqtyń bir jaǵy ǵana ketildi. Áli de qazatyn kartop qansha! Demek, ony qansha tasysań da taýsylmaıdy. Dará, bes-alty qap kartobyn ala ketip, Katerınaǵa da qol ushyn berý kerek edi dep ısharat jasady; Petrýhaǵa kisi senip bolmaıdy, ol kele me, kelmeı me, kim bilgen, al kempir baıǵus bir jerdi panalap, birdeńeni talǵajaý etýi kerek qoı.

— Men olardy qaıda qoıamyn!— Pavel odan bas tartpady, biraq rasynda da kartopty qaıda syıǵyzaryn bilmeı, ıyǵyn qýshıtty da qoıdy.

— Óz kartobymyzdy qaıda tógemiz?

— Syımaı qalǵanyn ázirshe aıvanǵa tóge turaıyq.

— «Syımaıdy» dep turǵany eden astyndaǵy qamba. Pavel ony jóndemek bolyp bir aıdaı azaptandy: Angaradan shegequm ákelip tókti, tabanyna taqtaı tósenish jasady, aqyrynda qyrtys sýdan qutyldy, bir jaqsy jeri áıteýir úıi tóbe basynan tap boldy: al úıi tómende turǵandar odan qutyla almaıdy, biraq qazir qamba kádimgideı kishireıip qaldy, endi oǵan kóp nárseni syıǵyza almaısyń. Bir búıirinen qazaıyn dese — mashaqatqa belshesinen batady: qoıma tastaı sementtelgen, al qazsa — kim bilgen, qaıtadan sý búlkildep shyǵa kelýi ǵajap emes. Odan da bardy qanaǵat tutyp, bále-jaladan aýlaq júrgeni jaqsy.

Kartopty eki kún udaıy eńkeıip júrip qazǵan Soná, úshinshi kúni tizelep otyryp isteıtin boldy. Dará men oǵan kómekke — tap bir túnegenderi úshin orynpul esesin eńbegimen qaıtarǵysy bardaı-aq — Sıma men Katerına keldi. Darányń úıinde kisiler bar kezde olar Nastasányń úıine qonyp júrdi de, Soná júrip ketisimen, úıge qaıtadan keldi. Soná keshqurym keterde yńqyldap-kúrsildep ázer ketti: keńse qyzmetine ábden ádettenip, qara jumystan shyǵyp qalypty da, endi munda bar kúshin salamyn dep dińkelegen tárizdi. Onyń ana jaqta, jana poselkede, osy bir jaz ishinde qatty ózgerip ketkeni sondaı, Dará keıde ony beıtanys bireý me dep te qalady: kúpshekteı bolyp jýandap, bolbyr tartty, shashyn qala mánerimen qyrqyp, buıralatty, sodan da shyǵar, beti tabaqtaı bolyp, dóńgelenip shyǵa keldi, kózi bitip, kishireıip, syǵyraıyp qaraıtyndaı bolyp kórinedi. Ózi ár túrli aýrýdy aıyra biletin bolypty jáne solardy sóz etkende árqaısysynyń aty-jónin aıtyp, neni nemen emdeý kerek ekenin umytpaı, kádimgideı túsine otyryp sóz etedi. Matórada aýyrýǵa da qol tımeıdi, munda feldsher áıelder de turaqtamaıdy: keledi, keledi de, aınalanyń bári kólkildegen sý ekenin, halqynyń deni saý taza, jumystan basy bosamaıtynyn kóredi, sosyn taıyp turady.

— Anda qalaı, unaı ma?—dep abaılap surap kórdi Dará Sonádan.

— Áıteýir osy ara emes,— dep bir túrli yzalana til qatty kelini, munysyn túsindirmedi de. «Osy ara emes» degeni — jaqsy ma, jaman ba?—aıyryp kór káne.

Dará lezde ózine, kempirge degen kózqaras o jaqta múlde basqasha bolatynyn seze qoıdy. Munda ol óz úıinde turady, aınaladaǵy dúnıe-múliktiń bári munyń qany men teri sińgen, ózinen shyqqan nárseler jáne sonyń báriniń ıesi ózi bolyp tabylady. Ony jurttyń kózine basyp, ózin kórsetkisi kelmese de, ony bári de moıyndaıdy. O jaqta Soná qojabıke bolyp alǵa shyǵady. Ol da ýyljyp turǵan jas emes, endi uzamaı Oıynan qýaty taıa bastaıtynyn ózi de biledi — endeshe úı ishi keıýana kempirdi emes, ózin tyńdaýy úshin sýyrylyp alǵa shyǵatyn ýaqyty jetti. Adam degenin bul jalǵanda ekinshi bireýge ámirin júrgizbeı tura almaıdy, bul onyń janyna jaǵatyn eń tátti jumysy, eger ol ózi tirlikte basqa bir kisiniń qaramaǵynda neǵurlym kóp júrse, keıin qolynan sýsyp ketken esesin soǵurlym tezirek qaıtarýǵa tyrysady.

Kater paromdy kún saıyn, keıde tipti kúnine eki retten tasıdy. Jurt kartobyn, kalǵan-qutqan malyn, ájetke jaraıtyn eń sońǵy ony-muny zattaryn tergishtep, alyp ketip jatyr. Endi eshteńeni keıinge qaldyrýǵa bolmaıdy: álgi eń sońǵy merzim — sentábrdiń orta sheni dep jarıa etken ýaqyty kelip jetken edi. Kóptegen kisilerdiń baǵyna qaraı, osy jaǵalaýǵa kútpegen jerden óz betimen júretin bir barja keldi de, ondaǵy jolaýshylar ár qabyn tórt somnan qyrýar kartop satyp aldy. Biraz oılanyp baryp, eń durysy kartoptyń mashaqatynan ábden zyqysy shyqqannan keıin, onyń sońǵy jıyrma qanaryn Pavel de satyp jiberdi. Onsyz da sovhozǵa úsh ret baryp qaıtqan jáne ár barǵan saıyn on bes qaptan aparyp tastaǵan, ózderine shash etekten jetip jatyr. Katerınaǵa ol kartobyńdy túgel sat, al kúndelikti asqa keregin óz qambamnan beremin, kartoptyń bári birdeı ǵoı degen. Alaıda, Katerına úsh qanardy ózine qaldyrdy — ne bolaryn kim biledi! Sıma da jıyrma som aqsha alyp, biraz baıyp qaldy — o kempirdiń kartop saqtaıtyn jeri de jáne dámeter kisisi de joq, al baqshasy da ashózek-taran emes, túsimdi kóńilde kútkendegiden áldeqaıda mol berdi. Keıin Sıma kartopty kóbirek satpaǵan ekenmin — dep qatty ókindi, al ol áldenege búgejektep, kartobynyń jartysyn saqtap qaldy, endi ol qazir senekte kún kózinde jatyp, jasyl tartyp barady.

Kempirler kópke deıin Nastasányń baqshasyna ne eterin bilmedi. Nastasányń ózi kelmedi. Jazda Dará odan kóz aıyrmaı, aramshóbin otap, qopsytyp, oǵan taýyqtardy jolatpaı, qýalap júrdi — ıgi eńbek ıen egin qor bolmasyn dedi. Búkil derevnáda jınaýsyz qalǵan jalǵyz baqsha sol edi: ıesiz qalǵasyn qaıtsin. Ár-ár jerden seltıgen sábiz, qyzylsha men shalqan kórinedi. Kapýsta pisip, qataıyp úlgirmeıtin bolǵasyn, ony áýelden ekpegen. Endi jurtqa qajet bolmaǵasyn sharbaqtar da jantaıyp, qulaı bastady, tentek jel ańyrap, qýrap qalǵan bádiren shóptiń jińishke sabaǵyn qozǵaıdy, rásýa bolyp paıdasyz jatqan kartop sabaqtaryn kóterip, qopsytyp ketedi. Tek Vera Nosareva ǵana burynǵy ádetimen olardy shómelelep qoıdy, biraq, ony tasyp, malǵa azyq etýden ol da bastartty: paıdasynan mashaqaty kóp. Kartoptyń sabaǵyn qaıtsin ol, áıteýir pishenin jetkizip alǵany jaqsy boldy, buǵan qýanbaǵanda endi nege qýanarsyń.

Nastasá kelmedi, sodan keıin kempirlerdiń jappaı jumylyp, sonyń baqshasyn jınaýdan basqa lajy qalmady. Sóıtpegende qaıtedi? Nastasá úıi terezeleriniń kúlli qaqpaqtaryn jaýyp, kartopty edenge ákelip tóge berdi — sonda ol úımen birge órtenip ketsin dedi me, álde qansha aıtqanmen áıteýir bireýdiń paıdasyna assyn dedi me — muny nege qazyp, nege ákelip tógip jatqanyn ózderi de bilmeıdi. Ormandy órtegen kezde tamyrlap turǵan kúıi pisip qalatyn sańyraýqulaqtardy terip jeımiz — dep ot qoıýshy-mujyqtar maqtanatyn kórinedi — sol sıaqty, bálkim, kartopty da pisirip jer. Biraq ony jerde qaldyrýǵa taǵy aryń jibermeıdi — shynynda da pisken ónimdi qazbaı qalaı qarap otyrasyń, ol el estimegen sumdyq qoı. Qansha aıtqanmen, ýádesinde turyp, Nastasá keletin shyǵar — o jaqta kartopsyz qalaı turady baıǵustar? Bálkim, birdeńege aınalyp jatqan shyǵar, bálkim, kartop qazýǵa ýaqyt bolmaı qalatyn eń sońǵy sátte Angara jaqtan shyǵa keletin shyǵar, al qazylǵan kartopty jınap alýǵa kóp ýaqyttyń keregi joq, oǵan ózderi de kómektesedi.

Kartopty da qazyp bitirdi — Nastasá kelmedi...

Maldy túgel alyp ketti. Pavel sıyrdy áketýge eń sońǵylardyń biri bolyp keldi. Aınala azyp-tozyp, órtenip, ábigeri shyǵyp, álek-shálek bolyp jatqanynan, jalǵyzdyqtan qatty shoshyǵan, jýas ta kónbis, esti janýar Maıka birneshe kúnnen beri qoradan dalaǵa shyqpaı qoıǵan. Dará ony óriske aıdasa, ol móńirep, jylystap qarańǵy da las qora túkpirine tyǵyla berdi. Ol qoradan tek túnemelikte ǵana shyǵady, onda da keń dalaǵa emes, kartop sabaqtaryn shalyp, júrek jalǵap qaıtý úshin irgedegi baqsha ishine jaıylady. Ol uzaq saǵattar boıy basyn tómen salyp, moınyn esik jaqqa sozyp, udaıy birdeńeni yntyǵa kútip, birdeńege ázirlengendeı-aq sileıip turady da qoıady. Birde Pavel kelip, moınyna arqan salyp, jeteleı jónelgende, Maıka telmeńdep júre berdi — qaıda aparsań, onda apar, áıteýir osynaý qorqynyshty jerden aýlaǵyraq, alysyraq áketseń boldy. Jáne kónbis keıippen taqtaı tósenishti basyp, parom ústine shyqty, ózin baılaǵanda Matóraǵa syrtyn berip, alys qarsy jaǵalaýǵa kóz qıyǵyn salyp, jaıbaraqat tura berdi.

Dará ony shyǵaryp salarda jylap jiberdi.

— Qalaı, apa, bálkim, seni de birden ala ketsek qaıtedi? Endi bul arada isteıtin jumys ta qalmaǵan tárizdi,— degen Pavel sheshesine úıde otyrǵanda.

— Joq,— dep kesip aıtqandy Dará.— Sen meni ázirshe qozǵama. Qaraptan-qarap turyp, Matóradan kete salatyn men saǵan sıyr emespin. Bul arada senderge ǵana isteıtin jumys joq. Maǵan tabylady.

— Uzamaı órteıdi ǵoı, apa...

— Meıli órteı bersin.

Sosyn shydamaı ketti de, endi keshigip qalǵanyn, ony suraýdyń da qajeti joq ekenin bile tura, ókpeli keıippen kinálaı til qatty:

— Sonymen molalardy tastaıtyn boldyq qoı shamasy? Ózimizdiń ata-babalarymyzdyń molalaryn? Sý astyna?

Pavel sulq tústi, oǵan qaraýdyń ózi bir túrli aıanyshty edi.

— Óziń kórdiń ǵoı, anada ne bolyp, ne qoıǵanyn,— dep aqtala bastady ol.— Álgi bir nárse bolmaǵanda... áketemiz dep edik qoı... Al endi qashan? Men ózimdi almastyratyn kisige úsh kún qaryzdar bolyp qaldym. Reti kelmeıtin shyǵar, apa. Jalǵyz biz ǵana emespiz ǵoı...

— Eger biz olardy tastap ketsek, sen ekeýmizdi oılanbastan laqtyryp ketedi áli,— dedi ol sáýegeısip. Oı-boı, dúnıe-aı, biz adam bolýdan kettik qoı, kettik, endi basqa ne qaldy. Týǵan-týysqandarymyzdyń molasynsyz qalaı ǵana júrmekpiz?!

Pavel ketip qalǵannan keıin, osy áńgimeden alaburtqan kóńilin baspastan, qyzýly kúıi kempir beıitke qaraı júre berdi. Kún ekindiden eńkeıip, uıasyna jartydan asa batsa da, qurǵaq ta salqyndaı túsken aptabymen aınalany jylytyp tur. Kúıik, ys ıisi býlyqtyryp, qolqany qabady: tepsenniń ar jaǵyndaǵy qaraǵaıy qyrqylǵan dalańqaı órtenip, tútin bolyp aspanǵa ushyp jatyr, onyń úlken oınamaly sáýle tárizdi, bos qýyqtaı bozǵylt jalyny birde jelpildep joǵary kóteriledi de, endi birde báseńsip tómen túsedi. So jaqtan patyrlap, gýildeı estilip jatqan dybys bolmasa, dalańqaıdyń órtenip jatqanyn bilý de qıyn bolar edi: onyń tútinin basqa jaqtan kelip, Angara ústinde kilkildep tóselip jatqan ózge tútinnen aıyrý da ońaı emes-ti. Joǵarydan kúıik ıisin kóńirsitip, álsiz jel soǵyp tur, Darányń tamaǵyn tútin qyrnap, basy aınalyp, aıaǵyn áltek-táltek basady. Oń jaqtaǵy múıistiń burylysynan Maıkany áketken katerdiń tyqyly áli estilip tur. Mine, endi osy aranyń bálesin sezip, ana jaqtyń bálesinen beıhabar Maıka da júrip ketti, ana jaqtaǵylar munyń eti buzylyp ketpesin dep, ony aıaz túskenshe qalaı asyraýdyń qam-qareketine kirisedi ǵoı.

Beıittiń qaqpasy shalqaıta ashylypty, qaqpanyń ar jaǵyndaǵy eń birinshi alańqaıdan órtelgen jer qara sańlaqtanyp á degennen kózge túsedi. Dará kóz qıyǵyn bir tastaǵanda mola bastarynan kreserdi de, belgilerdi de, sheten-sharbaqtardy da kórmedi — jaz bastalar kezde beıtanys mujyqtarmen arpalysyp júrip kempirler kedergi jasaǵan is, ot pen tútin tasasynda endi ǵana jasalypty. Biraq Dará qazir oǵan ashýlanǵan da, renjigen de joq — bárine de bir zaýal. Odan beri de talaı sumdyqty kórip, talaı báleni bastan ótkerdi — júregi tastaı. Bu baıǵus endi muny da kórdi — jazmyshta solaı jazylsa, maqul, kórmegende qaıtedi. Ashýlaný jón emes: ol óz týǵandarynyń basyna kele jatyr, al o jaqqa kóńil shirkin alaburtyp, qubylyp turǵanda barýǵa bolmaıdy, onda keıin qaıtýy kerek. Bárine de bir, bir ǵana zaýal...

Ol sol jaqqa qaraı buryldy da, shaǵyn toǵaıdyń túkpirinen ózine ómir-tirlik bergen ákesi men sheshesi jatqan tómpeshikti taýyp aldy. Tómpeshik ústi qoparylyp alynǵan kresen búlinip qalypty. Sol qanatta, áýeli qoıylǵan sheshesi jatyr da, oń qanatta ákesi jatyr. Bas jaqta, tómpeshiktiń ústinde emes, eteginde bir kezderi Darányń ózi otyrǵyzǵan shetpe ósip túr, shóp arasynda qustar shuqyp tastaǵan qyzyl jıdekter jatyr. Al aıaq jaǵynan syptyǵyr qaraǵaı ósipti, baıaǵyda, molany qazǵan kezde, onyń qarasy da joqtuǵyn, ol emin-erkin túsken bir tuqymnan jetilgen ǵoı. Tómpeshik kópten beri Daráǵa tym qysqa sıaqtanyp kórinip júrgen, ol talaı ret osy araǵa jata ketip, aıaǵyn sozyp jiberip, uzaq jyldar ishinde osy tómpeshik mújilip kishireıdi me, álde adam shynymen-aq sonsha qorash pa,— sony salystyryp bilmek bolyp, talaı ret oqtalǵan. Shetpe men qaraǵaı butaqtary joǵarylap baryp aıqasyp ketken. Munyń óziniń ómir-tirligindegi sıaqty, myna eki aǵashtyń tirliginde de, bulardyń tamyrlary nár alǵan topyraqta tereńde jatqan ekeýdiń de azdy-kópti úlesi bar shyǵar — dep oılaýdyń ózinde janǵa ári jaǵymdy, ári qorqynyshty kúnáli bir sezim bar edi. Aınalanyń bári, bári-bári týǵan-týystary...

Dará mola tómpeshigine ıilip tájim etip, sonyń qasyna jaıymen otyra berdi. Bul araǵa jel jete almaıdy, tóńirek typ-tynysh, tek shegirtke-shekshekter ǵana shanshýdaı ashshy shyryldaıdy. Tek beıit basynda ǵana tunyp turatyn, ózgeshe bir elirme, tátti ıisti tútin áli óshire almapty, sodan ba áıteýir osy mańnan semip bara jatqan adam rýhy elestegendeı bolady.

Ol shubatylǵan tútindi, buzylǵan-búlingen molalardy kórmes úshin jaıymen kózin jumdy, kisini bir maýjyraǵan beıjaı kúıge túsiretin jumsaq áýenmen ilgeri-keıin terbelip otyryp, bir halden ekinshi halge qalyqtap ushyp baratyndaı-aq, ózin-ózi múlde umytyp, ón boıy jeńildep báseń únmen tebirene til qatty:

— Bul menmin, áketaı. Bul menmin, apataı.— Daýysy kúmiljip, qumyǵa shyqty, sosyn qashan daýysy túzelip, qońyrlana túskenge deıin, úndemeı kútip otyrdy da, aıtar kepti babymen bastaýǵa qolaıly bir yrǵaq taýyp, álgi sózderin basqasha únmen qaıta aıtty.— Mine, keldim qastaryńa. Qolym birjolata bosady, sıyr ekesh sıyrdyń ózin búgin alyp ketti. Endi kóz jumsam da ersi emes. Al, ákeshim, maǵan Matóradan topyraq buıyratyn emes. Qastaryńa kelip, jaıymen jata qoıarmyn deýshi edim, odan eshteńe shyǵatyn kórinbeıdi. Ana jaqta birge jatý úshin senderdi ala ketemin be dep edim, odan da eshteńe shyqpady. Renjimeńder maǵan, men beıbaqta aıyp joq. Aıypsyzbyn deımin-aý, aıyptymyn, aıypty bolatyn sebebim, osy bir náýbet tek maǵan, meniń basyma kelip tústi. Al aqylsyz men jazǵan, ne isterimdi de bilmedim. Sen maǵan, ǵumyryń uzaq bolsyn dep bata berip ediń... Sózińdi eki etpedim, uzaq jasadym. Munsha uzaq jasaýdyń qajeti qansha edi, senderge kelýim kerek edi, bárimiz birge bolatyn edik. Al endi, mine, ne boldy? Senderdi talaq etip tastap ketkenim úshin, endi maǵan tynysh ólim buıyrmaıdy, basqanyń emes, tek meniń tusymda ǵana bizdiń tuqymdy — tamyrynan shaýyp, aıdap áketetin boldy. Oı-boı, áketedi, áketkende qandaı... Al qarǵys atqan, men sorly, senderden bólinip, basqa qonysta tura bastaımyn. Muny maǵan kim keshiredi?! Áke! Apa! Meniń jazyǵym ne?— Ol mola tómpeshigine shyqqan shópke betin basyp, ıyǵy selkildep jatty. Osylaı jatyp, jer men shópke kúıine shaǵynyp jatty: Bizdi tútin basty, tútin. Tútinge tunshyǵyp, óler boldyq. Ózderiń de kórip jatsyńdar ǵoı. Al sender meni kóresińder me? Túr-sıqyma qarańdarshy, qandaı ekenmin? Men senderdiń, senderdiń qanyńmyn, senderge barýym kerek... meni tirilerge qosýǵa bolmaıdy. Men olardyń ájetine jaramaımyn, senderdiń urpaǵyńnanmyn. Men senderge... úıdi uzatyp salǵannan keıin kelemin. Meıli ot, sý bolsyn... Ol basyn kóterip, jaýlyǵyn jóndedi.

Bizdiń úıdi, áke, búgin-erteń... ony da ana jaqqa jiberedi. Al, men qarap turamyn. Kúıip ketpeıtin jerge jaqynyraq baryp, qalaı janar eken, qaraımyn ǵoı. Sosyn keıinirek kelip, bárin saǵan aıtamyn. Budan basqa ne isteıin endi? A?

Kenet onyń oıyna birdeńe túskendeı alys-alys bir jaqtan sybyrlaǵan dybys estilgendeı boldy: «Sen bizdiń úıdi jınap-terip tazalap qoıdyń ba? Sen ony uzatyp salam deısiń, qalaı uzatasyń? Álde esikti tars etkizip jaýyp, qaıqaıyp kete beresiń be? Úıdi jınaý kerek. Bárimiz sonda turǵanbyz». Dará selk etip, asyǵys maquldaı berdi: «Jınaımyn, jınaımyn. Sony qalaı umytyp ketkenmin? Ózim-aq biletin nárse ǵoı. Jınaımyn».

«Taǵy ne aıtasyńdar?»—dedi ol bir jaýap bola ma dep úmittenip.— Taǵy ne isteıin? Ózimniń ne isteýim kerek?»— ol moınyn sozyp, aınalada aǵyp ótip jatqan álsiz dybystarǵa qulaǵyn tigip, qalshıyp otyryp qaldy. Biraq ózine arnap eshteńe de aıtylmady. Eń basty nárse aıtylmady. Tóńirek burynǵysha typ-tynysh, japyraqtar men shópter sybdyrynan jaýap tabylmady. Úmiti úzilse de, keıýana taǵy bir ret suraý qoıdy — mola til qatpady. Sodan keıin ol keshirim ala almadym dep oılady. Ózine de sol kerek. Muny keshiretindeı qaı bir eńbegi sińip edi sonsha? Ózin-ózi keshire almaı júrgende, olardan qaı betimen keshirim kútedi,— uıat emes pe munysy?

Dará joǵary qarady, aǵashtardyń ushar basyna tútin ilinip qalypty, al zeńgir aspanda kóńildi seldir bulttar júzip barady. Kún tómendep, beıit toǵaıyna ala jolaqtap, shuǵylasyn septi, aǵashtar kóleńkeleri uzaryp, jumyrlanyp qatyp qalǵan sekildi bolyp kórinedi — tap bir kólbeı jatqan baǵan ústimen júrgendeı-aq, sondaı bir kóleńke boıyn qýalaı, eki shymshyq quıryqtaryn kóterip alyp, birinen-biri qalmaı, sekirip oınap júr. Biraq Dará batar kúnniń nur shapaǵy tógilip, shymshyq qustary sekektep júrgen osynaý jaryq dúnıege qaıta oralǵysy kelmedi — ol ýaqyt áli soqqan joq edi. Keıin ol bul aradan ketip, óziniń shyqqan tegine baryp qosylǵanda, muny qaraýǵa qyrýar kóp halyq jınalady — onyń ishinde ákesi men sheshesi de, atalary men babalary da — bunyń ózine deıin kezek retinen ótkenderdiń bári túgel jınalady ǵoı dep oılaǵan. Kempir olardy, syna sıaqty eki jaqqa jaryla, shet-shegi joq orasan úlken bir sapta tursam kisilerdi — qabaqtary salbyrap, budan áldeneni suraǵandaı qatýlana qarap turǵan kisilerdi aıdan anyq kórip turǵandaı edi. Osynaý baǵy zamannan kele jatqan syna-saptyń dál úshkil ushynda sál sheginińkirep, jurtqa anyq kórinetindeı, sapqa betin berip, jalǵyz ózi tur. Ol dabyrlasqan daýystardy estıdi, sózderi onsha anyq estilmese de, bul olardyń ne sóılep turǵanyn túsinedi, biraq óziniń olarǵa qaıtaratyn jaýaby joq, ol: bular maǵan qol ushyn berer, qalǵan kisiler aldynda ózin arashalap, oryndy bir sóz aıtar degen oımen óziniń tap qarsy aldynda turǵan ákesi men sheshesine, eleńdep, úrkektep, sasqalaqtap kóz tastaıdy, biraq olar ún qatpaıdy. Al álgi daýystar barǵan saıyn qataıyp, órepkip, janyǵa shyǵady... Olar úmit-senim jaıyn suraıdy, sen, Dará, bizderdiń bolashaǵymyzdy, úmit-senimimizdi úzdiń — deıdi olar daýryǵysyp. Munyń sheginip ketkisi keledi, biraq sheginetin jer joq: tý syrtynan bir bala munyń ornynan qozǵalmaı, qoıylǵan suraýlarǵa jaýap berýin talap etedi, so zamat ol artynda turǵan balanyń, álgi aǵash basyp qalatyn óz uly Senka ekenin bile qoıady...

Onyń úreıi ushty, aldyndaǵy elesten áreń degende kóz jazdy. Esin jınaǵannan keıin Dará: «Oıpyrmaı, o jaqta da úmit-senimsiz eshteńe bolmaıdy eken-aý. Esh jerde de bolmaıdy. Demek solaı bolǵany da»— dep bir buldyr oıǵa qaldy.

Ol ornynan kóterilgesin, qashan aıaǵyn berik basqansha teńselip biraz turdy, sosyn tómpeshikke ıilip tájim etip, kóleńke shubalyp túsken jaqqa qaraı burylyp júre berdi. Basy burynǵydan beter aınalyp barady, biraq Senkanyń beıiti jaqyn, otyz qadamdaı jerde, ol qıralańdap júrip baryp, jerge otyra ketti. «Jerdiń tartýyn meni, tartýyn,— dep túıdi ol oıyn.— Búgin qaı kezdegiden de qattyraq tartady ǵoı». Ol balasymen tildesýden qorqady: shynymen aldaǵan adamy osy, basyna kelmedi, bu baıǵus osynaý máńgi mekeninde, ózi shyqqan rý-tegimen baılanysa almaı, qaljyrap-qajyp bitedi-daǵy. Endi báribir eshteńe de jasaýǵa bolmaıdy. Ol eshteńeni kórmeıtin kózimen áldeqaıda qadala qarap, erkinen tys, bir aýyr oıǵa berilip ketip, onyń jaýabyn da taba almaı, oılanyp otyr. Aınalasynda, týysqan qaraǵaı-qaıyń, sheten men moıyl butalary arasynda, shóp basyp ketken tómpeshikter astynda búlingen, buzylǵan molalar jatyr, olardyń árbir ekinshisinde týys-baýyrlary: inileri, apa-sińlileri, aǵalary men jeńgeleri, atalary men babalary jáne basqalary jatyr... Olardyń sany qansha, bul ánsheıin álsiz aqylymen kóz aldyna elestetkeni ǵana, sonyń ózi túgel bolmasa kerek. Joq, ony jer tartyp jatyr, tartyp jatyr. Bulardyń ústinde japyraqtar dirildeıdi, bıik shóp aǵarańdaı terbeledi. Joǵarydaǵy jel jeńil ushpa bulttardy aıdap, kún kózin jappaı, oǵan sony jabystyra saldy — kún jaryǵy kúńgirt tartyp, kóleńkeler jerden joǵary qaraı kóterildi. Birden salqyn tústi.

Al Dará ózine saýal qoıyp, soǵan ózi jaýap bergisi keledi, biraq jaýap taba almaıdy. Sonda kim, qandaı aqyl ıesi jaýap beredi? Adam jaryq dúnıege keledi, keledi de, birtalaı ómir keshkesin tap kázirgi ózi, Dará sekildenip, sharshap-shaldyǵyp, keıde tipti onsha sharshamaı da, daý-damaısyz keıin ketedi. Ret-kezegi ózine jetkenshe, qansha adamdar kelip-ketken, ózinen keıin qanshasy kelip-ketedi áli! Bul ózi qazir dál burylysta tur: onyń birinshi bóligi bar jáne bola beredi, al ekinshi jartysy bolǵan, endi tómenge aýnap túsedi, onyń ornyna, burylysqa jańa bireý kelip turady. Olar qaı jaǵynda kóp: aldynda ma álde artyńda ma? Jáne adam jónindegi aqıqat shyndyqty: onyń nege ómir súretinin kim biledi? Ómirdiń ózi úshin be, balalary úshin be, balalary nemerelerin, nemereleri shóberelerin, shóbereleri nemenelerin artyna qaldyryp ketýi úshin be, álde basqa da bir nárseler úshin be? Osynaý qımyl-qozǵalys máńgi bolyp tura ma? Al eger balalar úshin, qımyl-qozǵalys úshin, tap osylaı tynymsyz synap-mineý úshin bolsa — onda myna molalarǵa kelýdiń qajeti qansha? Mine, olar, materalyqtar, tutas bir qol bolyp osy arada jatyr, ózderiniń boıyndaǵy baryn Daráǵa jáne sol sıaqty basqa jandarǵa tolyǵynan berip, ún-túnsiz jatyr.— Sonda odan ne nátıje shyǵady? Talaı býyn ózi úshin ómir súrgen adam neni sezinýi kerek? Ol eshteńeni de sezbeıdi. Eshteńeni de uqpaıdy. Ol búkil tirlik birinshi ret, tek ózinen ǵana bastalyp, ózimen birge birjolata bitetindeı-aq, keneýsiz ómir keshedi. Óliler, káne, ózderiń-aq aıtyńdarshy: sender so jaqtan, sona bir mejeniń ar jaǵynan aqıqat shyndyq degendi anyq bildińder me, joq pa? Sender ne úshin ómir súrdińder? Biz munda sony bilýden qorqamyz jáne oǵan ýaqytymyz da jetpeıdi. Jurt ómir dep ataıtyn nárseniń ózi ne jáne ol kimge kerek? Onyń ózi birdeńege kerek pe, álde joq pa? Bizdiń qanamyzdan shyqqan balalarymyz, keıin júre kele sharshap, oılana-tolǵana kele, ózderiń ne úshin tapqanyn suraıdy ǵoı. Bu dúnıe qazir tarylyp qaldy. Kókala tútin ózi. Kúıik ıisi kóńirsıdi.

«Men sharshappyn,— dep oılady Dará.— Úh, sharshappyn, sharshappyn súlelep. Tap qazir eshqaıda da barmaı, osy araǵa jata ketsem. Sosyn birdeńemen búrkenip, kópten sarǵaıa tosqan tynyshtyqty tapsam. Jáne bar shyndyqty birden bilsem. Qara jer shaqyrady meni, tartady meni. Sosyn ana jaqta jatyp; senderde es joq desem. Sender nege sonsha aqylsyzsyńdar? Onyń nesin suraısyńdar? Bul tek senderge ǵana túsiniksiz, al munda bári de, árbir tamshysyna deıin túsinikti. Biz senderdiń árqaısyńdy kóremiz jáne árqaısyńnan jeke-jeke suraımyz. Suraımyz degesin suraımyz. Sender bizdiń aldymyzdaǵy kórme sıaqtysyńdar, kimniń ne istep, ne qoıatynyna, neni bilip, túsinip jatqanyna deıin qalt jibermeı qaraımyz. Shyndyq degeniń kisiniń zeıin-zerdesinde».

Dará endi óziniń tiri ekenine ázer-ázer senedi, osynaý sózderdi ol osy álgide ǵana bilip, olardy jarıa etýge tyıym salyp úlgirgenshe, so jaqtan aıtyp qalýǵa asyǵyp turǵan sekildenedi. Shyndyq — kisiniń zeıin-zerdesinde. Kimniń zeıin-zerdesi bolmasa, onyń ómir-tirligi de bolmaıdy.

Biraq ol munyń shala shyndyq ekenin túsinedi. Ómirde ne bolyp, ne qoıyp jatqanyn eń aqyryna deıin kórip, esitip júrý úshin, sodan soń ózi basynan ótkerip synaǵan, tolyq kórip, estigen nárseleriniń basyn qosyp qorytyp, onyń ornyna aqıqat shyndyqty tolyq bilý úshin endi ornynan turyp, ketip qalýy kerek edi. Ol ornynan qınala turyp, júrip ketti.

Oń qanattaǵy dalańqaı órtenip jatqan jerden ymyrt qarańǵylyǵynda qyzyl jalyn shalqyp, alaýlap jatyr, barqyn aspandy tesip, juldyzdar shyǵady. Tepseń tósindegi «patsha samyrsyn» japadan jalǵyz qatýlana qaraıyp, ap-anyq kórinip tur. Jurttyń bári túgeldeı talaq etip tastap ketken jurt sıaqtanyp, jylt etken oty, tyrs etken dybysy joq qasiretti Matóra sońǵy aǵash úıleri buldyrap kózge shalynyp, tym-tyrys múlgip jatyr.

Matórany, onyń aralyn da, derevnásyn da sonaý tepseńdegi samyrsynsyz kózge elestetý múmkin emes-ti. Jaıylymǵa shashyrap ketken bir otar qoı arasynda qoıshy qandaı basty tulǵa bolyp kórinse, basqa barsha dúnıe ishinen samyrsyn da tap solaı bıik, basty tulǵa bolyp kórinetin. Ol shynynda da kóne zamannyń kúzet qyzmetin atqaratyn qoıshysyn eske túsiretin. Qansha saýatty bolǵanymen, samyrsyndy eshkim de áıel tekti «ona» dep ataýǵa júregi daýalamaıtyn; joq, ol erkek, «patsha samyrsyn» edi — ol derevnádan jarty shaqyrymdaı jerde, dóń basynda, jurttyń bárine áıgili qudiretti de óktem aǵash, shartaraptan kórinip, men mundalap hadym zamannan turatyn. Onyń ón boıyna alapat kúsh jınap, asqaqtap ketkeni sondaı, jalpy tártip pen mólsher úshin kók táńirisi ony qysqartýǵa sheshim qabyldaıdy, mine, sol kezde kún kúrkirep, jaı túsedi de: «patsha samyrsynnyń» basyn kesip, jerge laqtyryp tastaıdy, álgi jurt arasyna, áıgili bolǵan jasyn sol. Samyrsyn molaqtanǵasyn bir túrli kishireıip, alasaryp qalǵandaı bolady, biraq óziniń qudiretti, saltanatty keıpin joǵaltpaıdy, qaıta burynǵysynan da aıbarly, burynǵysynan da órshil-ójet keıipke kóshkendeı edi. Aral tek osy «patsha samyrsyn» arqyly ǵana ózenniń túbimen, jalpyǵa ortaq jer-anamen berik bekıdi eken, sol aǵash tura berse, Matóra da tura beredi eken — degen ańyz-áńgimeniń qaı zamannan kele jatqany beımálim. Osy keshegi jaqyn-jýyq jyldarǵa deıin, úlken jyly meıramdar kelgen saıyn, máselenkı, Pasqa men Troısada, jurt onyń túbine alýan túrli taǵamdardy aparyp úıip qoıyp, jaryqtyqtyń kóńilin aýlaıtyn, biraq oǵan keıin, álbette, ıt bitken bir jaryp qalatyn, bul óte qajet, áıtpese samyrsynnyń ókpelep qalýy múmkin dep eseptelinetin. Bul tartý-tarylǵylar jańa zamanda birte-birte tyıyldy, biraq qart kisilerdiń osynaý eń basty, bıleýshi patsha aǵashqa degen qurmet-qoshameti men qorqynysh sezimi burynǵysha keýdelerinde uıalap qalǵan edi. Árıne, munyń da óz sebepteri bar-tuǵyn.

«Patsha samyrsynnyń» arbıǵan jýan butaqtary, ádettegideı, dińinen joǵaryǵa qıǵash kóterilmeı, tus-tusqa qaraı jańa bir derbes aǵash ósken tárizdenip, jan-jaǵyna tipti tik bolyp jaıylyp ketken bolatyn. Onyń eń tómengi butaǵy jerden tórt metrdeı bıikte, jeke, kese-kóldeneń ósken edi jáne atam zamannan beri «Patshanyń butaǵy» dep atalatyn: bir kezderi Matóranyń búldirshindeı jas qyzy Pasha baqytsyz mahabbattan osy butaqqa asylyp ólgen-di. Araldy basyp alǵan kolchakshylar, Pasha týraly eshteńeni estimese de, áıteýir osyndaı bir butaq baryp biledi de, qalyń qol ishinen ózderiniń eki soldatyn, basqa aǵashqa emes, tap osy butaqqa ákelip asyp qoıady. Ol baıǵustar nemen aıypty bolyp qalǵanyn Matóranyń tiri jany bilmeıtin. Qashan mujyqtar baryp, sábılerdi shoshytpaı, ólikterdi tuzaqtan bosatyńdarshy dep jalynǵanǵa deıin, qarttar men jastardyń záre-qutyn qaldyrmaı, darǵa asylǵandar búkil derevnányń kóz aldynda kúni boıy salbyrap turady. Óli bolsa da, o sorlylardy sonda taǵy bir jazaǵa kesedi: tike jardan Angaraǵa laqtyrady.

«Patsha samyrsyn» túbindegi en sońǵy, múlde beıkúná qaza soǵystan keıin boldy: álgi sol «Pashkanyń butaǵynan» qulap, barmaqtaı bala, Vera Nosarevanyń uly opat boldy. Tek osydan keıin ǵana erkekter ony qyrqyp tastady — muny budan kóp buryn jasaý kerek edi — sosyn balalar ony órtep jiberdi.

«Patsha samyrsynmen», mine, osyndaı talaı oqıǵalar baılanysty edi.

Óziniń uzaq ómirinde bul aǵash qylqandar men búrlerin meılinshe mol tókkeni sondaı, aınalasyndaǵy jer kisi aıaǵynyń astynda bylqyldap, shuqyraıyp ketetin tómpeshikke aınalǵan edi, onyń qulash jetpeıtin qudiretti shombal dińi osy tómpeshikten shyqqan-dy. Osy dińge sıyrlar súıkenedi, oǵan kelip jel tıedi, derevná bozymdary taıaq alyp kelip, onyń shaıyryn qaǵyp túsiredi de, sosyn ony qyzdarǵa syılaıdy — ýaqyty jetkesin be, bir jyldary onyń qabyǵy sydyrylyp túsip qaldy, sonymen samyrsyn jalańashtanyp, endi jazǵyturym jasyl qylqanyn jamyratyp kóktete almaıtyn boldy. Alystaǵy, bes-alty býynnan keıingi, jińishke de álsiz shybyqtary qýrap túsip jatady. Al onyń cay butaqtary burynǵydan beter nyǵaıyp, kúsheıip, máńgige bite-qaınap keter edi. Aǵash dini aǵaryp, taqmetin bolyp qatyp qaldy; onyń tamyrlary taram-taram bolyp dóńbektene kórinip jatqan túbiri ózegi qýaryp, shirý degendi bilmeı, temirdeı dyńyldap, ándetip turar edi. Samyrsynnyń tómengi yldıǵa qaraǵan jaǵynda, týra jon-arqasynda, baıaǵy zamannan kele jatqan, ishine keýleı kirgen bir quj-quj qýysy bolatyn, onyń osy bir aqaýynan basqa qalǵan múshesiniń bári shoıynnan quıylǵandaı tup-tutas edi.

Al oǵan taıaý, Angara jaq betinde, jıyrma metrdeı jerde áli kóktep-kógerip, japyraǵyn jaıyp jiberetin bir qaıyń bar-dy, ol biraq jasy jetken, ólmeli kári qaıyń-tuǵyn. Bir kezde aıbarly «patsha samyrsynmen» qatar boı túzeýge tek sonyń ǵana batyly barǵan edi. Sodan ol qaıyńnyń ábestigin keshirdi, ony qasynan alastamady. Bálkim, olardyń tamyrlary jer astynan bir-birin taýyp, qosylǵan da shyǵar, jarasyp ketken de shyǵar, biraq ol munda-syrtta, el kózinshe, adasyp júrip, kezdeısoq turyp qalǵan qaıyńdy kóńili túsip, bir jarylqap tastaǵan túri osy edi.

Hosh, sonymen bóten kisilerdiń, oǵan, «patsha samyrsynǵa da», tıisetin kúni keldi. Bul kúndiz de emes, kesh edi, kún batyp, aralǵa ymyrt kele jatqan kez bolatyn. O kisiler uzaq eki aptadan beri Matórada atqaryp júrgen úırenshikti jumysynan qaıtyp kele jatqan. Olar óz isin qanshama muqıat, qanshama tıanaqty istep júrse de, ýaqyt burynǵydan da tez etip, jumys merzimi taıap qalǵan. Sol sebepti de asyǵýǵa týra keldi. Bu kisiler jumysynyń bir ereksheligi, keı kezderi so jumystyń kózin taýyp qozǵap, jandandyryp, jónge salyp jiberse boldy, sosyn ol óz betimen jalǵasyp júre berer edi. Mine, sondyqtan da bet-aýyzdary ábden ystanyp, totyǵyp ketken eki mujyq qyzyl ińirde joldan burylyp, osynaý aǵashqa jaqyndaı bergen.

Birinshi bolyp kele jatqan erkek, samyrsyndy baıqap kórmekshi bolyp, ony baltanyń shúıdesimen qulashtap turyp qoıyp qaldy, biraq onyń ózgeshe bir kúshpen muny qaıta serpip tastaǵany sondaı, ol baltasyn túsirip ala jazdady da, shoshyp ketip, basyn kóterip ala qoıdy.

— Oho!—dedi mujyq tańyrqap.— Mynaý bir noıys qoı! Biz seniń, noıys neme, kórimińdi... Bes te bes jıyrma bes — oınaıtyn kisiń biz emes. Sendeılerdiń talaıyn kórgenbiz.

Olardyń jasamystaý ekinshisiniń qolynda kanıstrasy, derevnáǵa qarap esinep turdy. Onyń aıaǵynda balshyqqa kıetin uzyn qonyshty rezına etigi bar, onysy júrgen kezde syqyrlap mazany alady. Qojaıyny jasap júrgen jumys tegine qaraǵanda, osynaý etikter múlde ersi jáne ánsheıin tekten-tekke qor bolyp júrgen sekildi kórinedi, oǵan aıaǵynyń qalaı shydap júrgeni múlde túsiniksiz edi. Endi ol, qansha aıtqanmen, sýǵa kıýge jaramaıdy, óıtkeni ekeýi de shurq-shurq tesilip qalǵan-dy.

Mujyqtar aǵash dińin bir aınalyp shyǵyp, álgi oıyq qýystyń tusyna kep tura qaldy. Samyrsyn joǵary óskende tip-tik bolyp túzý óspeı, sál ǵana eńkeıińkirep, álgi qýysty jat kózden jasyrǵysy kelgendeı, soǵan kólbeı ósken eken. Álgilerdiń baltalysy dińdi janaı shaýyp, jańqalaǵysy keldi, biraq bir ǵajaby baltasy aǵashqa batpaı, bolmashy iz qaldyryp, dyńyldap taıǵanaı beredi. Mujyq abyrjyp, kúıe-kúıe kenep qolǵabymen aǵash jonyn bir sıpady, balta júzine úńile bir qarap, basyn shaıqady.

— Temir sıaqty,— dedi ol kúbirlep, sosyn ádettegi arıfmetıkalyq esebi jolymen taǵy bir aıbattanyp qoıdy — oqasy joq, báribir sen bizden esh jaqqa da qashyp qutyla almaısyń. Bizde bes te bes — jıyrma bes.

Ol paıdasyz baltasyn bir búıirge tastaı salyp, sol arada atkópir bolyp jatqan shópshekti terip, syndyryp, olardy álgi qýys túbine aparyp, aıqastyryp qoıa bastady. Onyń serigi ún-túnsiz, burynǵysha esineı júrip, aǵash dińine jaǵalatyp benzın quıdy da, onyń qalǵanyn úıilip qoıylǵan shópshek ústine shasha saldy. Kanıstrany artyna qoıyp, shyrpy tutatty. Ot lap etip kóterilip, alaýlap aǵash dińin qýalap ketti.

— Mine, bul durys,— dedi kóńili kónshigen sózýar mujyq jerden baltasyn izdep jatyp.— Qarańǵy basyp qalǵan ba, jaryq túsirshi. Biz qarańǵyny jek kóremiz.

Sosyn olar derevnáǵa qaraı bet túzep, keshki asyn iship, jata ketpek boldy jáne ózderi uıyqtap jatqanda ottyń kóp isti tyndyryp qoıatynyna kámil sendi. Bular ketip bara jatqanda ottyń qudiretti samyrsynnyń tómengi jaǵyn túgeldeı jalynǵa bólep, joǵary shalqyp, lapyldap bara jatqany sondaı, oǵan shek keltirýdiń ózi uıat edi.

Biraq erteńine ertemen olar araldyń áli bitpeı jatqan jumysy bar tómengi jaǵyna bara jatyp qarasa, samyrsyn túk kórmegendeı burynǵy ornynda tur.

— Anaǵan qara!—dep tań qaldy keshegi mujyq.— Tur ǵoı. Toqta, bálem, toqta...— Ol ózi bir kóńildi erkek bolatyn. Jýan daýsymen: «Ty postoı, postoı, krasavısa moıa, daı mne nagládetsá vdovol na tebá»— dep ándetip jiberdi.

Biraq onyń bul aǵashqa kóp qaraýǵa mursaty bolmady. Kóp uzamaı tús aýa ot qoıýshylar, bular tap solar edi, samyrsynǵa búkil komandasymen, bes adam bolyp qaıtyp keldi. Olar taǵy da aǵashty aınalyp biraz júrip, ony baltalap shaýyp kórdi de, bul isin doǵardy: baltalary aǵash kúıigin qyrnap, tap bir rezınaǵa tıgendeı, dińge batpaı keıin shorshıdy.

— O noıys!— dedi tańdaı qaǵyp, tánti bolǵan kóńildi mujyq oǵan syǵyraıa qarap.— Bizdiń qojaıynǵa uqsaıdy ekensiń.— Ol sonda Bogodýldy aıtyp turǵan.— Sol sıaqty qıas bir báleketsiń ǵoı. Jurtty azapqa salmaı, jaqsylyqpen jana salsań qaıtedi. Báribir moıynsunasyń. Bizde alty da alty — otyz alty. Qadalǵan jerden qan alamyz.

— Osyǵan bir túkirip júre bersek,— dedi kúmiljip, samyrsynnyń keshegi balshyqqa arnap etik kıgen ekinshi tanysy, brıgadırine kóz qıyǵyn salyp.— Bizge osynyń bárin muntazdaı etip tazartýdyń qajeti bar ma?!

Dene bitimine qaraǵanda, osylardyń ishindegi kózge ilinbeıtin bákenesi, biraq, balaǵa uqsamas úshin murt qoıǵan brıgadır shalqaıyp joǵary qarady:

— Kúdireıýin, kesirdiń! Bul myńq etpeıdi. Basqa birdeńe jasaý kerek.

— Ara kerek.

— Sen ony aramen kelesi oraza tutqansha syryldatasyń. Buǵan temir kesetin ara kerek.

— Men benzınarany aıtyp turmyn.

— Jaramaıdy. Taǵy ne kerek: ash... jazýǵa bolmaıtyn bir sóz aıtyldy.— Bul úshin seniń benzınarań — qytyqtaǵanmen birdeı.

Keshe osynaý samyrsyn mańynda bolmaǵan kisilerdiń bireýi jerden kúıgen bir untaqty alyp, ıiskep kórdi.

— Bos dabyr-dubyr kimge kerek?!—dedi ol myrs etip.— Sheshilmes jumbaqty tapqan ekensińder! Shaıyry kóp. Qarańdarshy. Otty mazdatyp jaǵyńdarshy, sosyn onyń janbaǵanyn kóreıik.

— Keshe jaqqanbyz.

— Demek, nashar jaqqansyńdar. Janarmaıdy aıamaı quıyńdar.

Balshyq etiktini jaǵalaýǵa kespekten benzın ákelýge jumsady, qalǵandary qulap jatqan sharbaqtardan syrǵaýyldar ákelip, olardy shaýyp, samyrsyndy aınala bir emes, qos qabattap, kisi boıyndaı etip qorshap tastady. Olardyń ara-arasyna ýaq shepshekterdi, qaıyńdy tyr jalańashtap, qabyǵyn sypyryp alyp sony tyqqylady. Bu kezde benzın de jetkizilgen bolatyn, sosyn ony aıamaı, aǵash dińine aınaldyra quıdy da, onyń tómengi jaǵynan ot qoıdy. Ot patyrlap, qaıyńnyń qabyǵyn búristire, kóńirsigen qap-qara tútinin burqyratyp baryp, kenet gúr etip janyp ketti, bir sát óziniń qudiretti de keń tynysy bitelip qaldy ma, áıteýir tunshyǵa tústi de, sosyn laý etip shalyqtap, aspanǵa shanshyla kóterildi. Mujyqtar kenep qolǵaptarymen betterin kólegeılep, keıin shegine berdi.

— Eki de eki — tórt sıaqtandy-aý,— dep masaıraı aıqaılap jiberdi álgi kóńildi mujyq...

Biraq ol bu joly da erte qýanypty. Ot biraz bılep-bılep turdy da, benzındi jalap bitirgesin, jyljyp tómen túsip, tek aınaladaǵy aýa jalyndap turǵandaı-aq, aǵashtan beline bastady, al ústine bir kúımeıtin saýyt kıgendeı-aq, samyrsyn taǵy da din-aman qala berdi.

On mınýtten keıin ot birjolata jyljyp tómen tústi, sytyrlap qý syryqtar jana bastady, biraq olar óz betinshe derbes janyp jatty, onyń oty «patsha samyrsynǵa» kúıe jaqqany bolmasa, múlde kúıdirmedi.

Uzamaı syryqtar da janyp bitti. Olardy taǵy ákelgennen eshbir mánpaǵat shyqpaıdy. Erkekter kerildesip jatyr. Al aǵash bolsa, óz kúshinen basqa eshkimniń de kúsh-qýatyna bas ımeı, olardyń ústinen jaıbaraqat tákapparsı qarap tur.

— Degenmen de, erteń benzınara ákelip, kesip kerý kerek,— dedi álgide ǵana mundaı asa qatty da qýatty, orasan zor aǵashqa benzınara jaramaıdy dep bezektegen brıgadır.

Qoldy bir siltep, keteıik — degen áńgime qaıtadan qattyraq ta óktemirek aıtyla bastady:

— Osyǵan bir túkirip, júre bersek — is támam. Meıli, qodyraıyp tura bersin! Ol kimge bóget bolady. Sý qaı araǵa deıin jetedi?! Derevnányń kózin qurtpaq kerek, al biz myna pálege shyrmalyp qaldyq...

— Bárine de bir túkirýge bolady!—dedi brıgadır yzalanyp.— Túkirýge kelgende bárimiz de shebermiz, oǵan bizdi úıretýdiń keregi joq. Al erteń qabyldaýǵa kelgende sen ony qaıda tyǵasyń? Shapanyńmen jabasyń ba? Shynymen-aq osy aǵashty qulata almaımyz ba?

— Bul ózi aǵash bolsa eken...

Úshinshi kúni tań erteńnen qosymsha is emes, eń mańyzdy jumys retinde «patsha samyrsyndy» benzınaramen qyrqýǵa kiristi. Ony brıgadırdiń ózi aralamaq boldy. Ol aǵash túbine ózine-ózi senbeı, bir qyryndap kúmiljip bardy, onyń qudiretti turpatyna taǵy bir qarap, basyn úmitsizdene shaıqap qoıdy. Biraq arasyna ot aldyryp, ony aǵash dińine taqap, basyp qaldy. Ol baj etip yrshyp tústi de, qolynan shyǵyp kete jazdady, degenmen dińge álsiz ǵana syzat salyp úlgirdi. Arany sol syzatqa salyp, brıgadır qattyraq basyp edi, ol bezildep shyrqyrap baryp, sharyldap ketti, onyń astynan shań-tozań tárizdenip, ulpa untaq sebeleı jóneldi, biraq brıgadır aranyń almaı turǵanyn kórdi. Aǵashty yrǵaıyn dese jýan dińi myńq etpeıdi, bar bolǵany ony aınaldyra jińishke syzat salyp, bileziktep shyǵýǵa ǵana bolady. Bul shórkeni kesip tastaý úshin oǵan qaımyjyqtaı qaýipti ustarany qoldanýmen birdeı — ekeýinen shyǵatyn nátıje osy. Sol sebepti de brıgadır arasyn toqtatty.

— Qulamaıtyn pále,— dedi ol jeńilgenin moıyndap, samyrsynnyń qadir-qasıetin endi ǵana kámil bilgen brıgadır aǵashty túbinen ushar basyna deıin kózimen taǵy bir ret ólshep shyqty.— Endi sendeı báleketpen saǵan zárý kisi ǵana aınalysa jatar!

Ol qasyna taqap kelgen rezına etiktige arany ustata saldy da, yzaly keıippen qaıyńǵa ıegin kóterdi.

— Tym bolmasa anany qulatshy. Erbıip turmasyn bul arada... Ózderi qaptap ketipti...

Bar aıyby sol — tek myna kisilerge moıynsunbaǵan, qýatty da qaısar minezdi «patsha samyrsynǵa» taqaý turǵan qaıyń óziniń sońǵy butaqtaryn syndyra gúrs etip qulap tústi, kesilgen, synǵan jeri yrsıyp, ózegi burynǵydaı appaq emes, qyzǵylt-qońyr tartyp qartaıa bastaǵany kórinip qaldy. «Patsha samyrsyn» buǵan miz baqpady. Ol sál ǵana umsynyp, araldyń Matóra ormany syńsyp turatyn tómengi shetine qadalyp, qatýlana qarap turǵandaı edi. O jaqtan endi orman qarasy kórinbeıdi. Tek shalǵyndy jazyqtan jetimsirep, bireń-sarań qaıyń men órtenderde qaraıyp kúıip ketken soıaý baǵandar kózge túsedi. Seıilip sóne bastaǵan tútin jer baýyrlap, araldy kezip júr; meje-mejelerin órt shalǵan ańyzdyq ta tútindep jatqan tárizdi, sarǵaıyp kórinedi, shalǵyn-shabyndyqtardyń jylýy ketip, júdep qalǵan; jalańashtanyp, búlinip-buzylǵan Matóraǵa tap osyndaı tyr-jalańash, búlingen Podmoga kelip jabysyp turǵan tárizdi.

Tek taǵdyr tálkegine kónbeı, qasaryp jalǵyz qalǵan «patsha samyrsyn» ǵana burynǵysha aınaladaǵy nárseniń báriniń ústinen asqaqtaı qaraıdy.

20

Ák tabylmady jáne ony alatyn jer de joq edi. Darányń lajsyzdan joǵarǵy múıiske jaqyn jerdegi shyǵanaqtan aqtasty terip alyp, qary talyp, myqshyńdap shelektep tasýyna týra keldi, sosyn «saýsaǵyn qımyldatýǵa» shamasy jetpese de, baıaǵy zamannyń ádisimen, ol tasty otqa kúıdirý kerek boldy. Bir ǵajaby — isti bastarda kúshim jetpeı me dep, ózine-ózi senbegen keıýana isti muqıat tyndyrdy: tasty kúıdirip, ák jasady. Aqtaýysh ta tabyldy, Darádan jip-jińishke, jep-jeńil, qar jaýar aldynda ǵana orylǵan, ormannyń aq shóbinen jasalǵan aqtaýyshtary ómir boıy úzilip kórgen emes.

Úıdi aqtaý árqashan da meıram sanalatyn; jurt úılerin jylyna eki ret: kúzde egin-taran jınalyp bitkesin, boqyraý aldynda jáne qysqy ot jaǵý toqtaǵasyn, Pasqa qarsańynda aqtaıtyn. Úıdi áńgirletip ázirlep, jańǵyrtyp, edendi qashan aqsary bolǵanǵa sheıin ysqylap jýyp bitkesin, aýqat qamyna, as qaınatý, qýyrý isine kirisip, syrty aǵartylyp, ishi tazartylǵan pesh qasynda, muntazdaı tazalyq pen tárbıe-tártip arasynda, sharapatty meıram tynysyn seze júrip, qoldy-aıaqqa turmaı, is istep, sharýany tyndyrý — janǵa jaıly, jaıdary sát retinde, so bir nurly jeksenbi uzaq ýaqytqa deıin kisi esinen ketpeıtin.

Biraq búgin ol úıdi toı-tomalaqqa ázirlemeıdi, joq. Zırat basyna baryp, ata-anasynyń qorymy qasynda otyryp, olardan: ne isteımin?—dep suraǵanda oǵan ózi jalǵyz ǵana jaýap estigendeı bolyp, sony maldanyp qaıtqannan keıin, soǵan quldyq uryp, qulaq asqan. Marqum bolǵan kisiniń súıegin bıpazdap jýyp, eń táýir kıimderin kıgizbeı turyp, ony tabytqa salmaıdy — bul eskiden qalǵan salt. Al ákesi men sheshesin, atasy men ájesin shyǵarǵan, ózi kúlli ómirin túgelge jýyq ótkizgen, týyp-ósken úıin tazalap, jınap-termeı, qalaı ǵana ajal tyrnaǵyna bermekshi? Meıli, ózge jurttyń ne isteımin dese de óz erki, al bunyń óz túsinigi bar. Ol óz úıin muntazdaı etip shyǵaryp salady. Qudaı degen bu baıǵus júz elý jyldaı saý-salamat turǵan, bolǵan-tolǵan, endi ýaqty jetip, kúni bitti, óz jónimen jóneledi.

Al munyń ústine ot qoıýshylardyń bireýi kelip:

— Endi qaıttik, ájeler,— onyń kóz aldynda tizilip, Dará, Katerına, Sıma úsheýi birden otyrǵan — bizderge senderdiń ólimińdi kútip otyra ber degen eshkim joq. Senderdiń ketýiń kerek. Bizder óz isimizdi aıaqtaýymyz kerek. Al endi kóp soza bermeńder!—dep qamshylaı aıtqan sózi batyp ketti.

Sol-aq eken, Dará asyǵa bastady, qudaı saqtasyn, áıtpese olar ruqsatsyz órtep jibere salady. Matóranyń joǵarǵy jaǵy, kolchak baraǵynan basqasy, jylan jalaǵandaı tazardy, al tómengi jaǵynda áli bir jerge shoǵyrlana salynǵan, ózara aırylmastaı tirkesip alǵan alty úı bar, otty olardyń eki jaǵynan bir mezgilde qoıyp, órtep jibermese, jeke-jeke qurtý qıyn.

Úıdiń aqtalyp jatqanyn kórip, Katerına:

— Men úıimdi tazarta almadym,— dedi kináli kisideıin.

— Sen munyń aqyry qandaı bolatynyn bilgen joqsyń ǵoı,— dep jubatqysy keldi Dará serigin.

— Bilmegenim ras,— dese de Katerına óz kinásin jeńildetkisi kelmedi.

Dará stolǵa shyqqan kezde basy aınalyp, kóziniń aldynan neshe túrli ot kórinip, tizesi búgile beredi. Qulap ketemin be dep qoryqqanynan, ol dereý otyra qalady da, basyn qos qoldaı qysyp ustaı alady, ony biraz qalpyna keltirip, aınalýyn qoıǵasyn qaıtadan joǵary kóteriledi, stoldyń jataǵan da ornyqty kelgeni mundaı jaqsy bolar ma, ol áýeli tórt taǵandap alyp, sosyn baryp túregeledi. Aqtaýyshty ági bar shelekke malyp alady da, bir qolymen stol ústine qoıylǵan oryndyqtan ustap, bir qyryn qısaıyp turyp, qulashyn emin-erkin jaza almaı, ekinshi qolyn sholtańdatyp, úı tóbesin ákteı bastady. Onyń azaptanyp turǵanyn kórip, Sıma jatyp jalynady:

— Maǵan bershi. Men jasyraqpyn ǵoı, basym aınalmaıdy,— deıdi.

— Otyra ber!—dep shamdana jaýap qatady oǵan Dará óziniń dármensizdigin kórgenine ashýlanyp.

— Joq, qaıtse de ózi aqtaıdy. Keýdesinen jany shyǵyp ketse de ózi isteıdi, bul isti basqa bireýge tapsyrýǵa bolmaıdy. Qoly ázirshe birjola semip qalǵan joq, ázız anańdy qoıǵanda ózge emes, ózin joqtap, óziń jylaǵanda ǵana qusa-sheriń qalaı tarqaıtyn bolsa, munda da óz qolyń kerek. Oǵan úı aqtaýdy úıretýdiń qajeti joq, bar ómiri aqtaýmen ótip keledi — bul aqtaǵanda ák bir qalyppen túsip, ulpa boıaý aqkegis tartyp, endi-endi kóbe bastaǵan úı tóbesi jadyrap-jaınap, tynystap turǵandaı bolyp kórinetin. Burynǵy men búgingi isin salystyra kelip, Dará: «Tez kebýin. Ne bolatynyn bul da sezedi, asyǵady. O, sezedi ǵoı, sezedi, basqa ne deısiń»—dep túıedi oıyn. Jáne ák bir túrli qamyqqandaı kómeski túsip jatqan tárizdi bolyp elesteıdi oǵan, bul ózi osylaı bolýy kerek qoı degenge de kámil senedi.

Basqa bir ot qoıýshy kempirdiń qolyna aqtaýyshyn alyp, stolǵa shyǵyp, baratqan ústinen tústi — olar bulardy kezekpe-kezek asyqtyrmaq bolǵanǵa uqsaıdy. Tań qalǵannan onyń kózi baqyraıyp shyǵyp ketti:

— Sen kempir aqylyńnan adasqan joqsyń ba?! Ne, osynda turaıyn dep pe ediń? Biz erteń bul úıdi órteımiz, al sen ony aqtap jatyrsyń. Saǵan ne bolǵan?!

— Erteń órtersiń, zántalaq!— dep Dará ony toqtatyp tastady qatal da qaharly únimen.— Tek keshke deıin bizge tıispe. Al endi tabanyńdy jaltyrat, bul araǵa seniń bıligiń júrmeıdi. Bógeme bizdi jáne erteń, kúni erteń órteýge kelgende — úıge kirmeısiń, esittiń be? Syrttan órteısiń. Meniń úıimdi taptap qorlama. Uqtyń ba?!

— Uqtym,— dedi basyn ızep eshteńege túsinbeı abyrjyp, sasyp qalǵan erkek. Sosyn taǵy da aınalasyna alaqtap bir qarap ketip qaldy.

Al Dará bolsa burynǵydan beter asyqqan ústine asyǵa tústi. Jany shyǵyp bara ma eken sonsha dyzaqtap. Olar kútpeıdi, joq, kútpeıdi, asyǵý kerek. Bitirý kerek. So kúni ol qabyrǵalardy áktep, orys peshin syrlady, al Sıma ymyrt áletinde oǵan boıalǵan qorshaý men tereze aldyn jýyp, tazartýǵa kómektesti. Dará perdelerdi kún ilgeri jýyp ázirlep qoıǵan. Qol-aıaǵy siresip, qımyldaýdan qalsa da, basy solqyldap aýyryp, kóz aldy qaraýytyp ketse de, Dará túnniń bir ýaǵyna deıin tynym tappaı, qımyldaı berdi, óıtkeni sál ǵana toqtap, otyrsa bolǵany — tura almaıtynyn sezdi. Ol óziniń bar qadarynsha qozǵalyp, kúıbeńdeı bergenine jáne sonda qulap qalmaı júrgenine tań qaldy, demek, bul — onyń bolmashy ǵana ál-dármenine, osynaý jumys úshin ózgeshe bir sony kúsh kelip qosyldy degen sóz. Basqa bir qarapaıym jumys bolsa, ol munshama isti tyndyryp tastaı alar ma edi? Joq, tyndyra almas edi, ondaıdy tipti oılamasa da bolady.

Ol kebe bastaǵan áktiń salqyn da jaǵymdy ıisimen tynystap jatyp, maýjyrap uıyqtap qaldy.

Erteńine bozala tańnan turdy. Orys peshin mazdata jaǵyp, eden men terezelerdi jýýǵa sý jylytty. Jumys áli bastan asady, shaljıyp jata berýge ýaqyt tyǵyz. Terezelerdi oılaǵanda, kenet Darányń esine áli tereze qaqpaqtaryn boıamaǵany tústi. Ol endi bárin aqtap bittim ǵoı dep oılaǵan, tereze qaqpaqtaryn múlde umytyp ketipti. Joq, bul shalaǵaılyq. Keshe búkil ákti jumsap qoımaǵany jaqsy boldy.

— Maǵan bershi,— dedi taǵy da Sıma yqylas bildirip.

Dará taǵy onyń betin qaıtaryp tastady:

— Joq, ony ózim isteımin. Senderge onsyz da jumys jetedi. Búgin sońǵy kún.

Sıma men Katerına ekeýi birigip, qol arbamen Nastasányń kartobyn kolchak-baraqqa tasydy. Olarǵa Bogodýl kómektesti. Erteńgi ajal aldyna aparyp tóge salý úshin, búgingi ajaldan tirnektep tasyp júrip qutqardy, shamasy, solaı bolatyn da shyǵar. Kolchak baraǵy da endi kóp turmaıdy. Biraq ázirge qutqaratyn nárseniń bárin qutqaryp jatyr — óıtpeseń taǵy bolmaıdy. Endi Nastasá keledi-aý degen úmit te úzile bastady, biraq burynǵy qudaıǵa degen kózqaras sıaqty, nan men kartopqa degen eski, qasıetti kózqaras qaz qalpynda qalǵan bolatyn.

Dará syrt jaǵynan áldekimderdiń dabyrlasyp kele jatqanyn estigen kezde, kóshe bettegi ekinshi terezeniń qaqpaǵyn aqtap bitirýge aınalǵan edi, bular óz jumysyna túgeldeı sap túzep bara jatqan ot qoıýshylar edi. Olar Darányń qasyna kelip aıaldaı berdi.

— Myna kempir shynymen-aq jyndanǵan eken,— dedi olardyń bireýi ári kóńildene, ári tańdana.

— Úndeme!— dep ekinshi daýys ony tyıyp tastady.

Darányń qasyna ıyǵyna bir mashınkany salyp alǵan jyly júzdi mujyq keldi. Bul órt qoıýshylardyń «patsha samyrsyndy» úshinshi shabýǵa shyqqan kúni edi. Mujyq bir jótelip, bylaı dedi:

— Kempir, esitip tursyń ba, búgin taǵy da túneńder. Búgin bizdiń aınalysatyn sharýamyz bar. Al erteń bitti... kóshesińder. Sen meni esitip tursyń ba?

— Esittim,— dep jaýap qatty Dará oǵan moınyn burmastan.

Olar ketip qalǵannan keıin, Dará úıge arqasyn súıeı sákige otyrdy, sonda arqasymen qańsyp tozǵan aǵashtyń túrpideı de bolsa, jyly, jandy ózegin seze otyryp, ot qoıýshylardyn kenet peıili túsip bere salǵan osynaý aqyrǵy kúni oǵan ári kúıinishti, ári súıinishti bolyp kóringeni sondaı, kókiregi toly ókpe renishi men basyna túsken náýbetten arylý úshin, jassyz kózin syǵyp, muń-sherin tarqata, armansyz bir jylap aldy. Bálkim, ajal aldynda da tap osylaı mursat bepip: jaraıdy, erteńge deıin júre tur deıtin shyǵar — sonda ózi ne isteıdi, bos ýaqtyń qandaı iske baǵyshtaıdy. E-he, árqaısymyzdy jeke-jeke alǵanda, biz bárimiz nege meırimdi bolyp ketemiz, al bárimiz birikkende ádeıi qasaqana jasaıtyndaı-aq, aqylsyz esýastyqpen jamandyqty sonsha nege kóp jasaımyz!

Bul onyń eń sońǵy kóz jasy edi. Jylap bolǵannan keıin, ol: óziniń eń sońǵy jylaýy osy ekenin, endi meıli muny úı-kúıimen qosa órtep jatsa da, shydaımyn, syr bermeımin — dep ózine ózi sert berdi. Jylap-syqtaý — bul óziń jurttyń aıasyn degeni, al Dará bolsa, ózge jurttyń aıaǵanyna dilger emes. Tiriler aldynda, bu dúnıede tym uzaq jasaǵany bolmasa, eshbir kinási joq. Biraq áldekimderge shamasy munyń tiri júrgeni de qajet tárizdi, osynda bolyp, úı ishin jınap-terip, Matórany ózdiginshe, aǵaıyn-týysyndaı etip shyǵaryp salýǵa qajet tárizdi.

Túski asqa samaýryn qasyna taǵy da úsh kempir, bala men Bogodýl jınaldy. Qazir Matórada qalǵan tek osylar ǵana, ózgeleri ketip qalǵan. Maksım ataıdy da alyp ketti: ol óz aıaǵymen júre almaıtyn bolǵasyn, ony qoltyǵynan demep-jebep alysty. Týngýskany alyp ketýge qyzy keldi, túr-pishini sheshesinen aınymaıtyn egde áıel eken, ózimen birge sharap ala keldi, Týngýska ony iship alyp, ketip bara jatqan kater ústinde turyp, ózderiniń túsiniksiz kóne tilinde birdeńelerdi aıtyp, uzaq aıqaılady. Úlken Koshkın sońǵy kelgeninde aǵash úıi terezeleriniń kósekterin qoparyp aldy da, úıin óz qolymen órtep, kósekterdi poselkege alyp ketti. Ótken aptada Voronsov ta quıyndatyp bir soǵyp ketti, ot qoıýshylarmen kezdesip, biraz áńgimelesti, sonda jolaı kózine Bogodýl túsip qaldy da, sen dereý bul araldan jónelgin — dep oǵan jabysa ketti.

— Eger sen úı-kúısiz, balasyz-panasyz bolsań, jalǵyz basty dep anyqtama jazyp beremin. Aýdandyq atqarý komıteti seni ornalastyrady. Káne, jınal,— dep mán-jaıdy túsindire bastady.

— Kýr-r-rva!— dep sózdi qysqa qaıyrdy da, Bogodýl syrt aınalyp júre berdi.

— Eı, sen, baıqa... ózińniń atyń kim edi?— dep qoqan-loqqy jasady sasyp qalǵan Voronsov.— Men ýchaskelik mılısıany da shaqyra alamyn. Men sen sıaqty elementpen saıasat aıtyp, bas qatyrmaımyn. Ne aıtqanymdy uqtyń ba, uqpadyń ba?

— Kýr-r-rva!—Al endi onyń túsingen-túsinbegenin óziń anyqtap al.

Biraq munyń bári bolǵan, ótti-ketti; sońǵy eki kúnde Matóraǵa eshkim qatynamady jáne jasaıtyn jumys ta qalmady: kerek zattardyń bári tasyp alynǵan, al kerek emes nárse — kerek emes. Jańa ómirdiń aty jańa ómir, oǵan eski-qusqylardy tyqqyshtaı berýdiń qajeti joq.

Shaı iship otyrǵanda Dará ot qoıýshylardyń úıdi erteńge deıin órtemeıtinin aıtty da, bularǵa bir ótinish bildirdi:

— Sender álgi qonbaqshy bolǵan jerlerińe qona berińder. Men aqyrǵy kúni jalǵyz bolaıyn. Onda jatatyn oryn bar ma edi?

— Qý qudaı-aı!—Sáki-ler!—dedi Bogodýl yzalana qulashyn jaıyp jiberip.

— Erteń senderge men de kelemin,— dep ýáde berdi Dará.

Tústen keıin ol eńbektep júrip, edendi jýdy, jýyp júrip, eden taqtaıynyń betine qyrtystanyp qatyp qalǵan kir-qońysty ábden ysqylap sypyryp tastaýǵa, sodan keıin oǵan angara qıyrshaǵyn seýip, malta taspen tyrnap, edenge kún shaǵylysyp, jarqyrap turýy úshin, ony muntazdaı etip tazartyp qoıýǵa bolmaıtynyn oılap qatty ókindi. Ol áıteýir eń sońǵy ret birdeńe etip buny da yńǵaılar edi. Biraq eden syrlanǵan bolatyn, úıdiń yzǵary Sonányń enshisine tıgennen keıin, ony qoıar da qoımaı syrlatqan da sol, Dará onymen tájikelesip jatpaǵan. Árıne, syrlanǵan edendi shaıa salý ońaı, biraq úı keńse emes, óz úıińde eńkeıseń de odan synyń túsip qalmaıdy, búıte berse, bu halyq, monshaǵa barmas úshin, kóp uzamaı ózderiń de syrlap alady áli.

Munyń ústimen ol qansha ret júrdi, qansha ret taptady muny — áne, edenniń taqtaılary basylyp, shuqanaq-shuqanaq bolyp qalǵanyn qarashy. Bul edendi sońǵy bolyp basatyn óziniń aıaǵy.

Ol úıdi jınastyryp júrip, óziniń aıaǵy ál-dármeninen aıyrylyp, boldyra bastaǵanyn sezdi, jumys azaıǵan saıyn, bul da álsireı berdi. Oǵan boıyndaǵy qajyr-qaırat birden sarqylyp qalatyndaı kóringen, Daráǵa keregi de sol-tuǵyn. Bar sharýasyn tyndyrǵasyn, tabaldyryq túbine jata ketip, uıyqtap qalsa jaqsy bolar edi. Al sosyn ne bolsa, ol bolsyn, bul oǵan qınalmaıdy. Keıin, esine túsken kezde, muny tiriler me, óliler me, áıteýir bireýleri taýyp alady, sonda ózi kez kelgen jaqqa bara beredi, mynalardyń da, analardyń da betinen qaqpaıdy.

Ol esigi ashylyp, qorshaýy qulap, qańyrap qalǵan buzaý qoraǵa baryp, onyń bir buryshynan sartańdaqtanyp, tot basqan shalǵyny taýyp alyp, shóp shapty. Shóp te qataıyp, jaǵalaı sarbalaqtanyp uıysyp qalǵan eken, yrym etip edenge tóseýge kelmeıdi, biraq bu mezgilde basqa balǵyn shóp tabylmaıdy. Shópti ol qomaqty sebetke salyp, úıge keldi de, edenge shashyp tastady; shópten kók ıisi emes, qańsyǵan ys pen tútin ıisi shyǵady — meıli, ol endi uzaq jatpaıdy, ıisi de kópke barmaıdy. Oqasy joq, osy da jetedi. Endi budan jaýap alar jan qaıda?!

Jumystyń eń aýyryn atqardy, endi onyń azǵantaıy ǵana qaldy. Sál de bolsa, tynystap turyp qalǵysy kelmeı, Dará terezeler men pesh aldyna perde tutty, sáki men tapshan ústin basy artyq zattardan bosatty, asqana múlikterin muqıattap orny-ornyna qoıdy. Biraq sonda da birdeńe jetpeıtin sekildi, ózi bir nárseni nazarynan qaǵys qaldyrǵan sekildi. Ol da ǵajap emes: mundaı yrymnyń qalaı jasalatynyn óz basy kórmegen, ony kórgen jan da joq shyǵar. Ol adamdy aq jýyp-arýlap sońǵy saparǵa shyǵaryp salý úshin ne isteý kerek ekenin jaqsy biledi, bul bilim-tájirıbeni oǵan tiri júrip, tirlik etkenderdiń san urpaǵy mıras etip ketken, al myna iste ol óziniń kóz aldynda turǵan kómeski de buldyr túısigine, biraq udaıy áldekim ishteı megzep otyrǵan sezim-túısigine senýińe týra keldi. Eshteńe etpeıdi, bul keıin ózgelerge jeńilirek tıedi. İstiń basy bolsa, qalǵany ári qaraı sabaqtasyp júre beredi.

Taǵy ne jetpeı turǵany keıýanaǵa da aıan boldy. Ol aldyńǵy buryshqa, sosyn basqalaryna qarady da, sol buryshtarǵa maıqaraǵaı butaǵy ilinip turýy kerek edi ǵoı dep, joǵaltqanyn taba qoıdy. Terezelerdiń joǵarǵy jaǵynda da turýǵa tıis. Durys, onsyz bolmaıdy.

Biraq Dará onyń Matóranyń qaı jerinde qalǵanyn ne qalmaǵanyn bilmeıdi — aınalanyń bárin búldirip, órtep jiberdi ǵoı. Dereý baryp, izdep kórý kerek.

Ymyrt úıirilip keledi. Aspan da, ińirdiń ala kóleńkesinen buldyrap turǵan orman da kókshil bir nurǵa bólenip, tamyljyp turǵan qońyr kesh edi. Ámandaǵy ádetinshe tútin ıisi burqyraıdy, qazir Matóraǵa osy bir ıis ábden sińip qalǵan sekildi, biraq nege ekeni belgisiz jańa bir jas ıis, jer jyrtqandaǵy tárizdi, salqyn sebez ıisi de keledi. «Bul qaıdan shyǵyp jatyr?»— dep Dará biraz izdep, taba almady. «Ana jaqtan jer astynan shyǵyp jatyr, degen sóz estildi oǵan. Basqa qaıdan shyǵýshy edi?». Onysy ras — ylǵal jer ıisi jerden shyqpaǵanda qaıda shyǵady?

Dará jaqyn jerdegi joǵarǵy ózekke qaraı bettedi, ol ara onsha búlinip, tonalmaǵan-dy, ol kúni boıy tizesin bir búkpeı, tynymsyz typyrlaǵan kisi sıaqty emes, qur attaı jeńil júrip keledi, aıaǵy-aıaǵyna juqpaı, soqpaqqa tabany tıer-tımes bolyp, ushyp kele jatqan tárizdi. Keýdesin kerip, erkin tynystaıdy. «Endeshe maı qaraǵaıdy oıǵa alǵanym durys eken»,— dedi ol ishteı. Sol-aq eken, barsha isti durys jasaǵan ekenmin, tipti Sıma men Katerınany sońǵy ret qondyrmaı jibergenim de durys eken — degen bir mamyrajaı, izgi sezim janyn jadyratyp ón boıyna jaıyla berdi. Kúnilgeri oılanbastan, birden, bir tynyspen olardy maǵan qondyrtpa degen de bir buıryq bar-aý?! Ot qoıýshynyń órteýdi erteńge qaldyrýyna sebepshi bolǵan ne eken, shamasy, ol da muny múlde esine almasa da, oılamasa da, aıtty ǵoı. Joq, munyń bári jaıdan jaı emes, mánisi bar. Sol sebepti de ol buǵan tap bir jol kórsetkendeı-aq ózinen sál ǵana ilgeri nemese bir jaǵyn ala, birde qonyp, birde pyr etip kóterilip, áste qalmaı ushyp kele jatqan sary tós shymshyqqa ǵaıyptan jiberilgen kıeli qus dep qarady.

Ol munyń ózi úshin saqtalyp qalyp, endi kózine birden túsken maı qaraǵaıdy taýyp, onyń butaǵyn bir qushaq etip, syndyryp aldy da, qarańǵyda úıine qaıtyp keldi. Ol qaıtyp kelgenin úıge kirgesin baryp bildi, jolaı qalaı júrgeni, ne oılaǵany esinde qalmapty. Meni bireý syrtymnan udaıy baqylap, basshylyq etip júr — degen bir syrly da nurly sezim, kóńil kúıi onyń basynan ketpeı qoıdy. Mine, qazir tún bolsa da sharshaıtyn emes, ózine tap bir qanat bitkendeı-aq, aıaq-qoly óz betimen, yń-shyńsyz jeńil qozǵalady.

Sham jaǵylǵannan keıin, onyń dirildegen qyzǵylt ta kúńgirt jaryǵynda oryndyqqa shyǵyp, maı qaraǵaı butaqtaryn burysh-buryshqa ildi, terezelerdiń joǵary jaǵyndaǵy sańlaýlarǵa suǵa-suǵa saldy. So zamat maı qaraǵaıdan aqyrǵy qoshtasý sátindegi qaıǵyly bir ıis ańqyp ketti, onyń kóz aldyna jaǵýly shyraqtar elestep, kóńil eljirer joqtaý úni estilgendeı boldy. So zamat búkil úı bul dúnıeden baz keshken qasiretti kúıge túsip, súlesoq qatyp qalǵandaı edi. «Men óziń qaıda ázirlep jatqanymdy sezedi, oh, sezedi ǵoı»—dep oılady Dará, sosyn: taǵy ne bar, birdeńeni esten shyǵaryp, umytyp ketken joqpyn ba?—dep aınalasyna jany jýasyp, úrke kóz tastady. Bári de oryn-ornynda turǵan tárizdi. Edendegi shópti basqan saıyn bylqyldap, sybdyrlaǵany onyń zyqysyn shyǵaryp, kóńilin alańdata berdi; ol shamdy sóndirip, peshtiń ústine shyqty.

Qulazyǵan úreıli tynyshtyq záresin ushyrdy — ıt úrmeıdi, bireýdiń basqan aıaǵynan kishkene bir tas ta tysyrlamaıdy, sańq etip, kezdeısoq bir daýys ta shyqpaıdy, qoıý japyraqty butaqtardy qozǵap, jel de shýlamaıdy. Aınaladaǵy bar tirlik ólip-óshken tárizdi. Aralda ıtter bar-dy, ıeleri: tas tússe talaıyńnan — dep tastap ketken. Úsh tóbet qalǵan edi, olar bas aýǵan jaǵyna qaraı jortaqtap, Matórany kezip ketken-di, biraq búgingi túnde olardyń da úni óshken. Tym-tyrys.

Dará qorqyp, peshten qaıta tústi de, duǵa qaıyra bastady.

Sonymen tań atqansha duǵa-namaz oqyp, kináli de múláıim kóńilden kóne úıimen qoshtasa berdi, sonda belgisiz bireý onyń sózin qaǵyp alyp qaıtalap, alysqa áketip jatqandaı bolyp elestedi.

Erteńgilik ol aqıret kıimi saqtaýly jatqan ushqat qol sandyǵyn jınap, aldyńǵy buryshqa qarap, sońǵy ret shoqyndy da, edenge qulap túsip, solqyldap-selkildep jylamas úshin sabyr saqtap, bir ret qana óksip, syrtqa shyǵyp esikti japty. Samaýryn burynyraq shyǵarylyp qoıylǵan. Nastasá úıiniń janynda ony qaraýyldap, Sıma men Katerına turǵan. Dará olarǵa samaýryndy alyńdar dedi de, kolchak baraǵyna qaraı júre berdi. Munda kelgesin ol qolsandyǵyn birinshi senekke qoıdy da, ot qoıýshylar turyp jatqan ekinshi bólmege qaraı bettedi.

— Men bittim. Órteńder endi. Biraq úı ishine attap baspańdar,— dedi kempir olarǵa.

Sosyn birden derevnádan ketip qaldy. Keıin ol óziniń kúni uzaq qaıda júrgenin esine túsire almady. Tek áıteýir tynymsyz typyrlap júre bergenin, ál-qýatynyń qaıdan shyǵyp jatqanyn da túsinbeı sandala bergenin jáne udaıy ózimen janasa, buryn eshqashanda kórmegen kishkentaı bir maqulyqtyń júgirip kele jatyp, munyń kózine anyqtap qaraǵysy kelgendeı bolyp kóringenin ǵana biledi.

Kempirler ony izdep, aıqaılasypty, biraq bul olardy estimepti.

Keshqurym qaıyqpen kelgen Pavel ony qol sozym jerden, «patsha samyrsynnyń» qasynan taýyp aldy. Dará so jerge jaıǵasyp alyp, derevná jaqtan kózin aıyrmaı, jeldiń eń sońǵy tútindi araldan qalaı aıdap ketip jatqanyna qarap otyr eken.

— Apa, tur. Nastasá jeńgeı keldi,— dedi Pavel ony turǵyzyp jatyp.

Nastasá betin qolymen qysyp, ilgeri-keıin teńselip, jylap otyryp:

— Al, Egor she... Egor she!..— dep álsiz ǵana yńyrsıdy.

Kempirler Egor ataıdyń qaıtys bolǵanyna senerin de, senbesin de bilmeı, abyrjyp-sasyp qalyp, ún-túnsiz eńseleri túsip otyr. Eger ol osy arada júrgen kezde shaly týraly: ol tynymsyz jylaı beredi, ishinen qan ketip, álsirep qaldy — dep qaıdaǵy joqty shyǵarǵan bolsa, qalada turǵaly beri Nastasányń sol esýastyǵy kúsheıe túspedi — dep kim kesip aıta alady, bálkim, sol aqylynan adasqany ony endi shaly óldi dep aıtýǵa deıin aparyp soqqan bolar. Al Egor ataı, múmkin, tap qazir eshteńe bolmaǵandaı-aq jaıbaraqat trýbkasyn burqyratyp otyrǵan shyǵar. Jáne is nasyrǵa shaýypty, kempir tiri shalyn jerledik deıdi — dep oılaýdyń ózi qorqynyshty bir sumdyq edi. Al Egor ataıdy joq — dep kózge elestetý de tap sondaı sumdyq bolatyn...

Bogodýldyń turaǵy dáliz tárizdi qýyqtaı tap-tar, ómirde usynaqty qol tımegen, kir-qońys bir qýys edi. Keshe men búgin kempirler ákelip tastaǵan qorbaı-jerbaılar ony burynǵydan beter bylyqtyra túsken-di. Sákilerge tóselgen shóp ústinde kópáıkeler, ádıaldar, usaq býynshaq-túıinshekter shashylyp jatyr, jalańash, laqsa ústel ústinde aıaq-tabaqtar úıýli tur. Tómengi áınegi joq, jalǵyz tereze aldyndaǵy edenge sam aýyr qoıylypty. Osynaý tar sańlaýdan kún syǵalaıdy, sol kún kózinen jyldar boıy shybyn tańlaqtap tastaǵan, saltaq-saltaq saý áınek erigen maıdaı bolyp jyltyraıdy. Bir kezde temir pesh turǵan jer kirpishiniń qyzyl shańy edenge josalana taptalyp qalypty. Endi qazir peshtiń jurnaǵy da joq, jalpy bir jaq qabyrǵasynda shóp tósekti sákisi, ekinshi jaǵynda astaý tárizdi uzyn stoly bar osynaý taýyq qora tárizdi bólmeden tipti azdap ta bolsa tirlik ıisi shyqpaıdy.

Biraq budan góri táýirirek úıdi izdep, tańdap júretin kún qaıda: tap sol sátte tek osy kolchak baraǵy ǵana cay turǵan, odan basqa birde-bir qora, bir de bir monsha qalmaǵan-dy. Tómengi jaqta áli de bolsa órtelgen úıler byqsyp jatyr, qoıyny ystyq qolamtadan álsin-áli ot qyzýyna shydamaǵan bir nárseler, dári sıaqty gúrs etip jarylady, ıen jazyqqa ashyq-jaıdaq qańqıyp-qańqıyp shyǵa kelgen orys peshteriniń jylýy qashyp, jetimsirep qalǵan. Bári de bitken: Matóra qanatyn qomdap, ushyp ketti — jaıy jánnattan bolǵaı! Bul baraq esepte joq, ony bóten bireýler qıyp salǵan, ol árqashan da qosardaǵy qońsy bolatyn, onymen tipti ot qoıýshylardyń ózi áýre bolǵysy kelmedi de, keshke salym birjolata býynyp-túıinip, kúni buryn shaqyrtylǵan katerge minip taıyp otyrdy. Olardyń ekeýi keterde baraqtyń Bogodýl turatyn jaǵyna keldi, munda órtenip jatqan úılerdi kórýge dátteri shydamaı, qoryqqannan qalshyldap-dirildep, Sıma men Katerına ekeýi tyǵylyp otyr eken.

— Áı, kempirler, senderdi qaıtsek eken osy? Ózderiń bir aqylsyz adamdar ekensiń — báribir qýalaıdy senderdi. Al, biz senderdi kútýimiz kerek... Qoı, endeshe qala berińder! Biz odan da monshaǵa baryp, senderden juqqan ys pen kúıeni jýyp tastaımyz. Búıte berseńder, onda myna bekinisterińdi ózderiń órteı jatasyńdar,—dedi olardyń bireýi.

— Eı, býrlak! Keterde mynany osy qalpyńda qaldyrmaısyń, tártip solaı. Ottyǵyń bar ma edi?—dedi ekinshisi Bogodýlge daýystap.

— Kýr-rva!—dep aqyryp qaldy Bogodýl, al ári shoshyp, ári qýanyp ketken Sıma kúıbeńdep jatyp.

— Bar, bar, ottyq, bizde. Bar. Ózimiz-aq órteımiz,— dedi.

Olardan keıin, ot qoıýshylar ketisimen, Pavel keldi, ol Nastasány ala keldi, sosyn tepsennen baryp sheshesin ákeldi. Ol kempirlerdi qaıterin bilmeı qatty sasty: bular bir qaıyqqa syımaıdy, onyń ústine myna qý tomar Bogodýly taǵy bar jáne bular qazir birden júrip te ketpeıdi. Ol muny sheshesin kórgende-aq bilgen, biraq sonda da suraǵan;

— Múmkin, búgin júrip te ketermiz? Erteń onda basqalaryn áketýge keler edim...— dedi ol.

Sheshesi tipti jaýap ta qatpady.

— Maqul endeshe,— dedi ol oılanyp.— Nastasá jeńgeı osynda kelgen eken — maqul, kelistik. Al eki kúnnen keıin men katermen kelemin. Esittiń be, apa, eki kúnnen keıin. Erteń túnde men jumystamyn. Al arǵy kúni daıyn otyryńdar. Qap-qanardy da ala kelermin, bálkim, senderdiń kartopterińdi de ala ketermiz.

Ol ystyq taby qaıtpaǵan ortenderdi tóńirektep júrdi-júrdi de, kaıyqpen ketip qaldy. Sóıtip qarttar jalǵyz qaldy, bular endi beseý emes, Nastasány qosqanda altaý edi.

Matórany kórgende qobaljyǵan kóńili men aýyrǵan janyn biraz basyp, sabasyna túskennen keıin, Nastasá sózge kiristi:

— Biz baryp ornalasyp alǵannan keıin, ol eshbir jaqqa jarty qadam basyp barǵan emes, qamalyp úıden shyqpaıdy, men oǵan: «Egor, sen nege aýlaǵa shyqpaısyń? Nege kóshege shyǵyp adamdarmen sóılespeısiń? Jurttyń bári de ózimiz sıaqty, sýǵa batqandar»— deımin jaıymen. Angara boıynda turmaǵan basqa kisilerdiń bári bizdi: sýǵa batqandar — deıdi. Búkil úı sol sýǵa batqandardan dep esepteı ber. Kesh bolysymen bárimiz syrtqa, jurt shyrq aınalyp júrip jatqan kóshe betke jyljyp túsemiz, sol araǵa otyryp alyp, kúbir-kúbir sóılesemiz kelip, sóılesemiz... Kim qaıdan ekenin suraımyz. Cherepanovtan bir kempir bar, vorovevtan da, shamannan da kelgenderi bar. Burynǵy tirligimiz jaıly, qazirgi tirligimiz jaıly áńgimelesýden bir jalyqpaımyz. Al, Egor bolsa, soqa basy sopaıyp, úıden shyqpaıdy. Radıýny qosyp qoıady da, tyńdaı beredi, tyńdaı beredi, onda bizdiń óz radıomyz bar. Men oǵan: «Júr, Egor, jurt ne aıtady, tyńda. Sen sol aýadan ne estip jarısyń?»—deımin. Joq, ol bir tuqyraıyp otyryp alsa, ony ornynan qozǵaı almaısyń. Jáne dikildemeshi dep, maǵan ashýlanady. Úıdiń kıesi sekildenip aldy. Al ózi aǵyl-tegil jylaıdy da otyrady...

— Sen júrerde de jylady ma? Shalyń sen beri júrerde de jylady ma?— dedi Dará osynaý sózderimen Nastasány tuzaqqa túsirip, ótirigin shyǵarmaq bolǵan keıýana óz sózinen ózi uıalyp, qysylyp qaldy.

— Qalaı júrerde? Qaıda júrerde?— Nastasá munyń sózine túsinbeı qalyp, qaıta surady.

— Osy jaqqa kelerde?

Nastasányń bet-aýzy jybyrlap, selkildep ketti.

— Ol jylar edi-aý... jylar edi, biraq ol... endi qalaı jylaıdy? Ol ólgennen keıin jylaýyn qoıdy ǵoı — senderge ne bolǵan?! Imanjúzdi baıǵus edi ǵoı, so kúıinde jaıbaraqat jatty, Egordy aıtam-daǵy... Men bas jaǵynda otyryp aǵyl-tegil jyladym kelip, jyladym...— ol taǵy da ilgeri-keıin yrǵalyp, tebirenip, ketti,— al o sorly jatyr, jatyr, úndemeıdi-aý, úndemeıdi...

— Qoıysýǵa kómektesken kisi boldy ma, joq pa?— dep surady Katerına.

Sosyn Nastasá bul suraqqa qýanyp qalǵandaı-aq, qobaljyǵan kóńili basylyp, sózi shırap sala berdi:

— Qoıysýǵa kómektesti, kómekteskende qandaı. Obaly ne kerek: halyq qaıyrymdy ǵoı. Angara sýyn bir ishken óz halqymyz emes pe. Cherepanov selosynyń kempiri Aksıná kelip, denesin jýdy... Kóp sóılep qaıteıin; bizben bir kóship qonǵandar túgel keldi. Onda álgi bir esikten kirip, bir basqyshpen kóteriletinderdi osylaı dep ataıdy. Bir jaqtan tabyt taýyp ákelip, matamen tystady — men onyń birde-birine aralasqan joqpyn. Sosyn mashınany aıdap kelip, tabytty alyp shyqty. Sonyń bárin álgi Aksıná basqardy, ójet bir báleket... osyndaı derevnáda turǵan, ózimiz sıaqty kempir dep oılap qalmańdar. Men osynda turǵandaı-aq o jaqqa birtúrli úırenip kettim, eshteńesi joq. Al Egor tipti úırene almaı qoıdy, ótkendi sumdyq ańsap, egiledi de otyrady... Oǵan qalǵan barsha dúnıe — álgi radıa. Tyńdaıdy da kúrsinedi, tyńdaıdy da kúrsinedi. «Sen sony tyńdaýdan bir jalyqpaısyń, Egor, sonshama ne aıtady»—deımin.—«Egin egip jatqan kórinedi,— deıdi».—«Qaıdaǵy egin? Qaıdaǵy egin — dalada kúz boldy, áne, terezege qarashy. Nemene, aqylyńnan adastyń ba?— deımin»—«A bul egin jyl boıy egiletin kórinedi deıdi». «Egor, sen, neni byljyratyp otyrsyń? Qoı, joqty aıtpa sen, shalym, odan da jylap al, qaıdaǵyny oıdan shyǵarma»—deımin men. Al ol, Egordy aıtam-daǵy, esterińde me, keremet kesir edi ǵoı. Ol maǵan: «Byljyraımyn ba, bylshyldaımyn ba, áıteýir, egindi bitik ósirsem bolat ta»— dedi. Ol sońǵy kezde tipti aýzyna kelgenin aıtatyn. Al ózi kóshe aýlasyn kórmegesin shólmekteı bolyp qýaryp, juqaryp ketken. Sóıtip kún ótken saıyn júdeı berdi, júdeı berdi. Kóz aldymda óship bara jatty. Men odan: «Egor, ne aýyrasyń ba? Sonda qalaı, qaı jeriń aýyrady?»— dep suraımyn. Onyń semip bara jatqanyn kórmeıtin soqyr emespin ǵoı. Ol tipti syr ashpaı qoıdy, sońǵy tynysyna deıin boı bermedi. «Áne, esittiń be, bonby tastap jatyr?— deıdi».—«Egor, ol bonby emes,— deımin men oǵan,— ol jerdi qazbas úshin jappaı jaryp jatyr». Tómende sákide otyrǵanda maǵan onyń mán-jaıyn kempirler túsindirgen-di, áıtpese men áýelde, ol gúrs etken kezde, tabanda jan tapsyra jazdaǵanmyn. Al ol esh jaqqa barmaıdy, bar nárseni men oǵan solaı da solaı dep aıtyp beremin». «Qulaǵym shýlaıdy da turady, maza bermeıdi — deıdi». Basqa eshteńeni emes, tek sol qulaǵynyń shýlaıtynyn aıtyp, shaǵyna beredi.

— Ózi bylaı jaıbaraqat jatyp óldi me, qınalǵan joq pa?

— Jaıbaraqat jatyp óldi. Tynysh bolǵanda qandaı, qudaı maǵan sondaı ólimin qısa jarar edi. Kúndiz ol maǵan: «Nastasá, bar-daǵy bir qyzyl sharap ákelshi, búkil denem bir túrli jansyzdanyp qalǵan sekildi, alshy baryp, men biraz qan aınaldyraıyn, áıtpese, so shirkin uıyp qalǵan tárizdi»—dedi. Men turyp júre berdim. Bizdiń dúkenimiz joldyń arǵy betinde, onda qyzyl joq eken, men taǵy joldyń arǵy betine barmaq boldym. Ol ara aǵylǵan mashına, kúlli álemnen jınalǵan ba, qasyńnan zý etip, olaı da etedi, bylaı da ótedi. Men júrýden qorqyp, kóp turyp qalyppyn. Olar zýlap ótken saıyn basymdy bir ońǵa, bir solǵa buramyn. Shamasy, uzaq júrdim ǵoı deımin. Qaıtyp kelsem, Egor meni synaǵandaı tesilip qarap qalypty. Mine, ákeldim, Egor, sen ashýlanba, qalada qaıqańdap júre almaıdy ekenmin, dedim. Ol syr bildirmedi. Stolǵa kelmekshi bolyp, ornynan turdy, turdy da teńselip ketti, sol teńselgeninen uıalyp, ózin-ózi boqtap jiberdi. Ekeýmiz de otyrdyq, kesh bolǵan kez. Onsha kóp otyrmadyq, ol staqannan eki elideı ǵana ishti. Joq, iship jarytatyn túrim joq, batpaıdy, dedi ol. Sosyn qaıta baryp, tósegine jatty. Biz ekeýmiz bólek jatatynbyz. Ol bizdiń eski kereýette, men álgi garmoshka sıaqty búkteletin qalanyń qurbaqasy bar ǵoı, soǵan jatyp uıyqtaıtynbyz. Baryp jatsyn — sosyn qarasam: ol menen kózin almaıdy. «Ne, Egor, saǵan birdeńe kerek pe?»—deımin. Nastasányń daýsy qataıyp, jaýap kúte-kúte, shydamaǵan kisi sıaqtanyp, ilgeri umsyna tústi. «Bálkim, birdeńe kerek shyǵar?»— deımin. Men onyń teginnen-tegin qarap jatpaǵanyn bile qoıdym.— Osyny aıtyp, kempir túzelip otyrdy.— Al Egor lám dep til qatpaıdy. Birdeńe aıtqysy kelgenin bilip otyrmyn, biraq aıtpady — ol, shamasy, meni shoshytqysy kelmegen. Ajal tóngenin sezdi ol, sezdi.— Kempir taǵy sózin úzip, basy selkildep otyryp qaldy.— Sezdi, sezgende qandaı. Men, ońbaǵan, shamdy sóndirip jatyp, uıyqtap ketippin. Uıyqtap qalyppyn.— Onyń daýsy shańq etip qataıyp baryp, qaıta qalpyna tústi.

— Túnde oıanyp ketsem — jańbyr jaýyp turǵanyn esittim. Munysy ne — keshqurym aspanda shókimdeı bult joq edi ǵoı,— dep oılaımyn. O jaqta aspan shala kórinse de, men burynǵy ádetimmen qaradym. Jańbyr da onsha qatty emes, tek sirkirep qana tur eken. Oıboı, birdeńe bolmasa jarar edi dep oılaımyn. Terezege bardym, al jaýyn endi-endi ǵana bastalypty, áli jerdi de dymdap úlgirmepti. Egordyń bir kúni jańbyrdy esine alyp: kópten beri jaýǵan joq,— degeni jadymda júrgen. Men jáı ǵana: «Egor, jańbyr jaýdy ǵoı. Ol saǵan nege kerek edi? Nelikten kerek bolyp edi saǵan,— dep suraımyn». Ol úndemeıdi. Men jaryqty jaqpaq bolyp, qabyrǵany sıpaımyn, sıpaımyn kelip. Jaqtym, óıtsem meniń Egorym, Egorym...

Nastasá jylap qoıa berdi.

Kún batty, taýyq qora ishi birden qarańǵylanyp sala berdi. Kempirler aýyr qaıǵydan jany janshylyp, únsiz otyr, balaqaı elegizip, Sımany jeńinen tartqylaıdy, ol álsiz ǵana balanyń qolyn qaǵady. Bogodýl aýany ysqyrta tartyp-shyǵaryp, tartyp-shyǵaryp, tynystap otyr. Kempirler qashan samaýryn qoıam degenshe shydamaı, jurt osylaı ún-túnsiz otyrǵanda, Bogodýl ony senekke shyǵaryp, laqyldatyp sý quıa bastady.

— Áje, áje,— deıdi Kolka qyńqyldap.

Nastasá burylyp qarap, balany kórdi.

— Kolána áli ózińmen birge me?—dedi ol Sımaǵa.

— Ózimmen birge, birge júr. Menimen birge bolmaǵanda, kimmen birge bolýshy edi? Kózim tiride esh jaqqa jibermeımin,— dep jedeldete jaýap berdi ol.

— Biz Egor ekeýmizdiń de baldarymyz bolǵan. Myna Dará men Katerına ekeýi umytpasa kerek. Esterińde me?— dedi Nastasá.

Dará men Katerına birine-biri qarady da, birine-biri senip, ekeýi de jaýap qatpady.

— Bularyń ne, men ótirik aıtyp otyrmyn ba osy?— dep kádimgideı ókpeli únmen daýystap jiberdi Nastasá.

— Qudaı saqtasyn, Nastasá,— dedi de Dará onyń kóńilin aýlap, arqasynan alaqanymen bir sıpap qoıdy.— Qudaı saqtasyn, Nastasá. Saǵan ne bolǵan?! Mine, keldiń, kelgeniń jaqsy boldy, qadamyńa nur jaýsyn. Biz seni yntyǵa kúttik... Seniń kartobyńdy qazyp aldyq.

— Qaı kartofty?

— Seniń kartobyńdy. Seniń baqshańnan.

— A-a, ony qaıtemin?— dep qolyn bir sermedi Nastasá.

— Qaıtemin de búıtemin — kartofty shiritip qoımaqpyz ba!

Bir kezde olar jaryq jaqpaqshy boldy, biraq reti kelmedi: taraqan sıaqty, Bogodýldyń jaǵatyn eshteńesi — shamy da, shyraǵy da joq eken, Dará óz shamyn úıine qaldyryp ketken, tegi ol úıdiń otyna ot qosqan shyǵar. Katerına bólmeniń ot qoıýshylar turǵan ekinshi jartysyna baryp qaıtty, biraq odan da eshteńeni taba almady. Qarańǵyda otyrýǵa týra keldi. Endeshe osylaı bolýy kerek shyǵar, muny da kórdi. Tipti istiń osylaı bolǵany da durys sekildi: áıteýir, osynaý beısharalyq pen kúıki kóshpendilik udaıy kózge urmaıdy da, erteńgi kún mashaqatymen záreni almaıdy. Analar Matórany tintkilep, qarap shyqqan. Odan keleshekte ómir súretin jandardyń bári bezip ketti, tipti jaryq ta ketip qaldy, sóıtip bularǵa bári de bitkendeı — eshkim de kelmeıtindeı, jaryq ta qaıta oralmaıtyndaı bolyp elestedi, al Matóraǵa jabysyp, aıyrylmaı qalǵan ózderiń kózge túrtkisiz qarańǵyda belgisiz bir jaqqa zaýlatyp ala jóneledi; sóıtip qash-shan bári úshin bir mezgilde sońǵy zaýal saǵaty soqqansha, zaýlatyp ákete beredi, ákete beredi. Sol sumdyqty sezgendeı-aq, aıanyshty únmen bala qyńqyldaı bastady, Sıma ony jáıimen jubata berdi.

Bogodýl qaınaǵan samaýryndy ishke kirgizip, ony qaıtadan edenge ákelip qoıdy da, úıýli ydys arasynan sıpalap sháınekti taýyp alyp, shaı demdedi. Olar sákige jaıǵasqan kúıi, emaldanǵan ystyq króshkelerdi qos qoldap ustap otyryp shaı ishti. Qant, nan suraǵan jan bolmady bul endi múlde berilmeıtin nárse sıaqtanyp kórindi. Shaıdyń qalǵany mundaı jaqsy bolar ma. Tereze sańlaýynan dymqyl syz ańqyp tur; Sıma so jel ótinen Kolány kólegeılemek bolyp, kúıbeńdep, balany jatqyza bastady — Kolka birdeńeni surap, qyńqyldaýyn qoımady. Uzamaı bólme ishi sál bozara tústi, kúńgirttenip qabyrǵalar kórine berdi, so mezette Bogodýl:

— Syǵan kúni shyqty, kýr-rva!—dep daýystap jiberdi.

— Sen anada samaýrynyńdy áketip ediń, ol jaqta qoıa aldyń ba?—dep surady Dará Nastasádan ótkendi eske alyp.

— Barǵaly beri eki ret qaınattym,— dedi Nastasá kúrsinip.— Bir ret — Egordyń tiri kezinde, ekinshi ret — odan keıin, Cherepanovtyq Aksıná kelip, kóne samaýryndy bir qaınataıyqshy degeni ǵoı. Oıboı, biraq qaıdaǵy shaı! Qudaı saqtasyn, ondaǵy sý teńizdiki sıaqty, Angaranyń ıisi shyqpasyn dep, sol sýǵa birdeńe qosady. Jáne kómir de joq. Álgi kempir, Aksıná, qaraǵaı búrlerin tepip ákeldi, samaýrynǵa sý quıyp, basqyshpen tómen túsip, kóshege shyqtyq. Ony basqa qaı jerge aparyp qaınatasyń? Basqa jer joq. Ekeýmiz kelip, samaýryndy baǵyp otyrmyz, al ótken-ketken jurt bizge kúledi. Álgi Aksıná jaýjúrek pále emes pe, eshteńeden de seskenbeıdi. Kútýden etken azap bar ma — kerneı bolmaǵasyn ot ta jýyr maıda jana qoımaıdy, qaraǵaı búri tas tárizdi. Týh, áıteýir qaınady-aý, endi keıin úıge aparý kerek. Bizdiń páterimiz aspan astynyń tórtinshi qabatynda, eger meniń aıaǵyma aýyrlyq túspese, demikpemmen ysyldap-pysyldap, oǵan áreń jyljyp shyǵamyn. Árbir tepkishekte turamyn. Basqysh, qudaı saqtasyn, jarlaýyttaý. Al Aksınányń úıi aspan astynyń úshinshi qabatynda — áıteýir, azdap ta bolsa, alasaraq. Onda árbir alańshaǵa tórt esik shyǵady, eger joǵaryǵa jórmeleıtin bolsań, onyń úıi sol jaqtaǵy en shetki esik. Ekeýmiz meniń úıime jete almadyq, júregim sekirip boı bermegesin, samaýryndy kóterip, Aksınánikine kirdik. Onymen birge sonda taǵy bir kempir turady, ózi tyrıǵan aryq, tep-tegis edenmen súıretilip zorǵa júredi. Eıda, sol bir otyrǵanda-aq samaýryndy taýsyp qoıdyq. Ony qaıta qaınata almaıtyn bolǵansyn — al kelip ish, al kelip ish.

— Keıin qaıtasyń ba, joq pa?

— Oıbaı, ony qaıdan bileıin, Dará. Ázirshe eshteńeni de bilmeımin. Maǵan salsa, qýana-qýana ketpes edim, biraq qaıda syıamyn?

— Sen onda, tegi, baılaýly turǵan joq shyǵarsyń?

— Baılaýly emes ekenim ras, biraq odan ne paıda. Qaıda barmaqpyn? Men kimge kerekpin? Bul solaıyna solaı. Jáne Egordyń beıiti de sonda — ony qalaı tastap ketpekpin? Al biz onymen, shamasy, bólek jatatyn shyǵarmyz, birge jatý úshin kisi bir mezgilde úzilýi kerek eken. Men onyń jáıin bilgenmin. Zırat bolsa jas marqumdardyń bárin ret-retimen jaǵalaı qoıa beredi, kimmen týra keletinin talaıyńnan. O dúnıe, endi men, sirá, kóp tura almaspyn — halim múshkil, Egorǵa taıaý bir jer buıyrar. Osy qysty qystap shyǵa alamyn ba, joq pa — bilmeımin... Baraıyn, senderdiń jaı-kúılerińdi bileıin, eń sońǵy ret Matórany kóreıin dep oıladym. Sosyn ázirlene beremin. Bizdiń, Egor ekeýmizdiń úıimiz janyp ketti me?

— Oıbaı-aý, sen áli kórmep pe ediń? Búgin ǵana janyp bitti. Sen kemeletip kelgenińde ol janyp bitýge aınalǵan edi. Bizdiń sol oram kúni búginge deıin turǵan: bári satyrlap bir-aq janyp ketti. Áli kórgen joqsyń ba?

— Men dáneńeni de kórgen joqpyn. Tipti osynda qalaı júzip kelgenimdi, parohodpen qalaı júrgenimdi de kórgen joqpyn. Bári de tap bir tústegi sıaqty. Matórany aqyrǵy ret bir kórýge ańsarym aýdy da turdy... sodan, qudaı-aý, jalǵannyń jaryǵyn kórýden qaldym. Tipti, nár tatpaımyn, bir japyraq nan da tamaǵymnan ótpeıdi. Qoı, baraıyn, áıtpese, kórgen kúnim qarań bolar dedim. Núnány, mysyǵymdy alyp qaıtaıyn. Oı,—, dedi ol birdeńe esine túskendeı.— Meniń Núnám tiri me?—Men ony tipti suramappyn da ǵoı. Dará, Núnány men saǵan tapsyryp ketkenmin?..

— Sen odan da meniń ózim tirimin be, álimin be, sony surasaıshy. Qaıdaǵy Núnáńdy aıtyp...

— Iá, onyń ózi, Núnány aıtamyn, qaıda júr? Men oǵan kóz qyryńdy sala júr dep edim.

— Keshqurym tiri bolatyn. Al qazir qaıda júrgenin bilmeımin. Keshkilik janyp ketpesin dep úıden aıdap shyqqanmyn. Bálkim, qaıtadan sańlaýdan kirgen shyǵar, álde basqa bir jerde júrgen shyǵar.

— Ergen ózin izdep, atyn atap shaqyrý kerek eken. Onsyz men qalaı turam? Oı, endi qalaı ómir súremin? Soqa basym sopaıyp, qalaı tirlik etemin?— Nastasá qarańǵyda sińbirinip, teńselip otyr.

Kenet Dará bir keńes berdi:

— Ózińmen birge myna Sıma men balaqaıdy ala ket. Bular da qalaı ómir súrerin, qaı jaqqa keterin bilmeı júr. Álde Bogodýldy áket. Al sen Núnáńdy...

— Yq!—dedi Bogodýl tyjyrynyp.— Qal-la!—dep yzalana bir pysqyrdy.

— Eger Sıma júretin bolsa, álbette, eń durysy sol bolar edi,— dep Nastasá qýanyp qaldy.— Birge turar edik. Áıtpese, ústine bir kóshpeli áıeldi kirgizedi,— dedi maǵan Aksıná. Bóten bireýdiń keregi qansha maǵan, ózimiz, matóralyqtar bolyp, bir shatyr astynda tura berer edik. Odan artyq tirlik bolmas edi.

— Men qaıdan bileıin. Bálkim, ruqsat alý kerek shyǵar. Ruqsat bermeı qoıýy da múmkin. Áıtpese jaqsy bolar edi...— dep Sıma sasyp qaldy.

Nastasá bir kúrsindi:

— Men de onyń eshteńesine túsinbeımin. O jaqta keıde meni Aksıná ták-táktap, jónge salady, onsyz men ómir súre almas edim. Ondaǵy tirlik te, árıne, ońaı emes. Qalanyń aty, qansha aıtqanmen, qala. Nandy satyp alý kerek, kartofty, jýany satyp alý kerek. Nan áıteýir onsha qymbat emes... Aksıná bir kúni meni súırelep bazarǵa apardy. Dóńgelekke minip júrip kelemiz, júrip kelemiz, meniń múlde basym aınalyp ketti. Bir kezde keldik. Sonda nege keldik deseńizshi? Kartoftyń topataıy úsh som, bir sarymsaq— bir som. Bul ne degen masqara, munsha somdy qaıdan tabamyz dep oılaımyn? Bul naǵyz qaraqshylyq! Men sóıtip úıge qur qol qaıttym. Degen men ómirde kórmegendi kórdim. Ana qalanyń túbinde turatyn alaıaqtar baııdy eken, oı, shirip baııdy eken. Olar aqshany sonsha sheńgeldeı berip qaıtedi, ol nege kerek?! Qoıshy, aıtty ne, aıtpady ne! Bizdiń álgi buzaýǵa alatyn aqshamyz taýsylmaǵan kezde amaldap turdyq. Al endigini bilmeımin. Egor úshin penzıa taǵaıyndaımyz dep emeksitedi. Bilmeımin. Páterge tóle, otqa tóle. Bálkim, eshteńe de bolmas, men qazir tipti bir ishekpin. Kóp nárseni kerek etpeımin. Múlde nár syzbaı da júre beremin. Keıde tipti aýyzǵa nannyń untaǵyn da salýdy umytyp ketemin, biraq sony sezbeımin de. Qasıetti bıbi bolyp aldym, ábden. Áıteýir ildábaılap kún kórgen.

Esikke taıaý jerge jaıǵasyp jatpaq bolyp, Bogodýl qozǵalaqtaı bastady da, Nastasá úndemeı qaldy. Áldenege mazasyzdanyp, jıi-jıi Katerına kúrsinedi, balaqaıdyń da, Sımanyń da dybysy estilmeıdi. Belgisiz bir alystan, túpsiz tuńǵıyqtan túsken salqyn jaryq taýyq, qora ishinde úıirilip júr, onyń kómeski jaryǵy ala shubarlanyp qabyrǵalarǵa, kisi júzderine túsedi, terezeniń qarsy aldyndaǵy esikti kóleńkelep, qaraýyta beredi. Osynaý jaryqqa ún-túnsiz, ań-tań bolyp qaraǵan kúıi kempirler qalǵyp ketken tárizdi.

Pavel poselkege ymyrt áletinde kelip jetti. Ala jazdaı jaǵalaýdan poselkege, odan keıin qaıtyp, bir tynym tappaǵan kezekshi mashına jumysyn toqtatypty. Pavel qaıyǵyn bekitip, Podvoloshınonyń, bir kezde joıqyn kúshi úshin Vorotılo — Alpaýyt dep atalyp ketken mujyǵy, al qazir álsirep, qańsyp qalǵan kúzetshi shalmen biraz sóılesti de, órge qaraı on shaqyrym jerge jaıaý júrmekshi bolyp betteı bergende, oılamaǵan jerden joly bola qaldy, bir shaqyrymdaı júrgennen keıin ony eki jaǵy janyǵan pyshaqtaı, ájimdi qatal júzin bastyra basyna shlem kıgen, motosıkldi beıtanys bir mujyq qýyp jetti, bul suramaı jatyp toqtady da, artyna mingizip aldy. Qaıda barasyń dep suraýdyń da qajet! joq edi: burylystan keıin jol ári de emes, beri de emes, tek poselkege ǵana aparatyn, sol sebepti de jurt jol surap áýre bolmaıtyn. Sóıtip jolaı kezdesken sátti de júrdek kólikpen Pavel on mınýtta zý etip jetip keldi. Poselkege kirer jerdegi garaj qasyna kelgesin, mujyq aıaldady da, munyń alǵysyna ún-túnsiz ǵana bas ızep, sol jaqtaǵy kóshege túsip, burylyp júre berdi. Pavel tikeleı tartty, onyń kóshesi joǵaryda, ormannyń dál qasynda sozylyp jatqan.

Kún uıasyna qonǵan, salqyn tartyp, qoıýlana túsken jaryqtan árbir zat ap-anyq bolyp kórinip turǵan shaqta, poselke bárinen buryn omarta sharýashylyǵy sekildenip kórinedi. Jeke-jeke, jabyq qoralar ishinde bir qalyppen, tap-tuınaqtaı qatar-qatar turǵan oqshaý úıler, kósheniń eki jaǵyna túp-túzý tizilgen kúıi solǵa jáne Angaraǵa qaraı sozylyp ketedi eken. Rasynda da poselke sol qanatta qalyp jatyr, al Pavel órge kóterilip kele jatqan eń shetki keshe bolatyn, onyń oń jaǵyn túgeldeı óndiristik qurylystar — garaj, sheberhanalar, zapravka, qazandyq, al, sál oqshaýyraqta monsha alyp jatqan. Munyń ózi sol sebepti de Jumysshy kóshesi dep atalatyn. Árqashanda mashınalardan ý-shý bolyp, gúrildep-gújildep, benzın, kómir men temir sasyp jatatyn mazań kóshe, bu joly kisi tańqalarlyqtaı, tym-tyrys, qulazyp qalǵan; Pavel kósheniń, oı-shuqyry az, qazylyp qalmaǵan, turǵyn úıler turǵan jaǵymen adymdaı basyp keledi. Anda, qorshaý ishinde ómir óz betimen júrip jatyr — o jaqta bireýler sóılesip, endi bireýler ishekti aspapty dyńǵyrlatyp jatyr, Pavel óte bergen kezde ondaǵy ıtter shynjyryn saldyratyp, abalap úredi (Voronsov kúlli ıtti shynjyrlap qoıyńdar dep buıryq bergen-di, sodan ýchaskelik mılısıoner, shekarashylar qatarynan kelgen kóńildi jas jigit Vaná Sýslov sol ıtterdiń jartysyna jýyǵyn atyp tastaǵannan keıin, jurt ıtterin shynjyrlap tastaǵan edi), ıá, onda qorshaýdyń ishinde ómir irge teýip, óz tártibin ornatady, bálkim, tipti moıyl men qaıyńdar da tigilip jatqan bolar, kim bilgen. Basqa da kez kelgen kóshedegi sıaqty, bul keshe de jalańash, qańyrap bos qalypty, kishkentaı baý da, aǵash ta kórinbeıdi. Ne jurttyń áli qoly tımeı jatyr, ne aınalanyń bári orman bolǵasyn, onyń múlde qajeti joq dep eseptelinetin tárizdi. Sonaý tómengi kóshelerdiń bir jerinde tynymsyz motosıklder tarqyldaıdy, tegi, balalar ony úırenbekshi bolyp, aıdap júrse kerek. Sol motosıklder qaptap ketti. Qazir — aýla saıyn bireýden, jurt sony izdep Bratskige, tipti Irkýtskige deıin barady, tap bir olardy shyǵarý toqtatylyp, eń sońǵylary qalǵandaı-aq nemese: biz de qur alaqan emespiz, áıteýir, aqshamen samaýryn qaınatpasaq ta, áldenelerdi alar-aqpyz dep, biriniń aldynda biri maqtanǵandaı-aq, motosıklderdi bir-birimen jarysa, asyǵyp-aptyǵyp satyp alyp jatady. Osy asyǵýdyń mán-jaıyn onsha túsinbese de, tipti Paveldiń ózi de kelesi kóktemge deıin men de bir motosıkl almasam bolmas — dep oılap qoıady. Matórada onyń múldem keregi de joq edi, onda bar nárse taıaq tastam jerde bolatyn, al, munda, máselenkı, erteń smenaǵa barý úshin, jaıaý ketse, bir saǵattan artyq jol júrýi kerek, al jazdygúni balyq aýlaýǵa barý úshin sýǵa jetýdiń ózine, sańyraýqulaq terýge alańqaıǵa, jemis-jıdekke jetý úshin de, áıteýir qaıda barǵyń kelse de — jaıaý-jalpylap is tyndyra almaısyń... Bul — Matóra emes.

Durys nársege daý joq — bul Matóra emes. Hosh, sóıtip Matóra da ǵaıyp boldy — mundaıda sheshesi bir shoqynyp, jaıy jánnattan bolǵaı — dep kúbirler edi. Iá, Matóra-derevná joq boldy, uzamaı aralda ǵaıyp bolady. Bálkim, osy kezderi so jaqqa qaıyqpen baryp: ol myna arada turyp pa edi, joq pa edi — dep joramal jasap, aınalyp júrip kórýge bolatyn da shyǵar-aý... Bir ǵajaby, Pavel osynyń bárin óz basynan talaı ret ótkizgendeı-aq, sony qaz qalpynda ap-anyq kóz aldyna elestetedi,— telegeı teńiz bolyp, tasqyndaı kóterilgen sý betindegi qaıyqty, alys jaǵalaýlarǵa qarap, Matóranyń ornyn anyqtaǵysy kelip, osynaý múlgigen tuńǵıyqtan bir belgi bilinbes pe eken dep, sol qaıyqta tunyq qarasýǵa tesile kóz tigip otyrǵan ózin kóredi. Biraq belgi de, ot ta kórinbeıdi. Eger bir jaǵadan ekinshi jaǵaǵa kese kóldeneń ótseń: myna jerde, dep aıta alasyń, óıtkeni, kesip ótetin jerińdi shamalap boljaısyń, uzyna boıyn qýalaı júrseń — joq, qudaı degen o baıǵustyq qaı arada turyp, qonys-óris tapqanyn, qaı araǵa jambasy tıgenin shamalap ta aıta almaısyń. Ótti-ketti — sý aıaǵy qurdym. Biraq munyń bir tańǵalarlyq ta túsiniksiz jeri Pavel óziniń bir túrli boıy jeńildep, qusa-dertten arylǵanynan ózge eshteńeni de sezbeıdi: bir isik irińdep-irińdep kelip, jarylyp ketken sekildenedi. Bári bir sol náýbet bolýy kerek edi, boldy, al biraq jurt sol náýbettiń ózinen góri, sony sarǵaıa kútkennen kóp sharshap, kóp azap shekti. Osy da jetedi, jetedi... jurt ábden tıtyqtap bitti. Endi Matóranyń qamyn oılap qaıǵyrmaıdy, eki mekendi bir-birimen salystyryp, onda-munda baryp bas qatyrmaıdy, sorly janyń shetsiz-sheksiz shyrqyratyp, azaptaı bermeıdi — endi myna poselkedegi jańa ómirdiń baryn bazar qylyp, osy araǵa myqtap mekendep, saý qalǵan tamyrlaryńdy jaıyp jiberip, jaıǵasýǵa týra keledi.

Pavel solǵa burylyp, bir kesheni qıyp ótti de, bul tóterek edi, qaıtadan órge qaraı júrdi. So sátte áldebir aýladan tátti tútin ıisi sebezdep shyǵa berdi, al uzaq bir aı boıy tútini bir basylmaı, el tynysyn býyp bitken jerden jańa ǵana kelgen Pavel erkinen tys toqtaı qalyp, eski jurt jurnaǵyn eske túsiretin, janǵa jaıly ıisti ıiskeı berdi, bu shirkin myna jerge kóship kelgesin qurýy kerek edi, qurymaǵan boldy. Rasynda da bul arada pesh pen monshany tiri jan jaqpaıdy, tútindik salmaıdy, biraq ózińniń toqymdaı jerińde tútin shyǵarýǵa eshkim tyıym salmaǵan. Pavel, osynaý jaz boıy, birdeńe qajet bolǵasyn óz aýlasynda oq jaqty ma, jaqpady ma, sony esine túsirýge tyrysty, sóıtse jaqpapty. Sypyrylyp bir jerge úıilgen kir-qoqys buryshta shirip jatyr, ony qazir shóp basyp ketken; ony kóktemde jaǵyp jibermekshi bolǵan, biraq bireýler: janyp jatqan ne? Órt emes pe? Qoqysty órtep jatqan jan joq, siz nege órteısiz?— dep áldekimder júgirip keletin shyǵar dep oılap, jerge bir túkirip qoıa salǵan, al biraq shynynda oǵan qolma-qol júgirip kelip, birdeńe deıtin adam tabylmas ta edi. Kisi ádet almaǵasyn — kórgen kúni osy: ógeı aǵasynyń úıinde júrgendeı-aq, ár nársege ámir-nusqaý kútip, árkimge bir qaraılaı beresiń. Jáne Matórany, oǵan óziniń búgin baryp qaıtqan saparyn ishteı oılaǵan da, ol janyp bitýge aınalǵan úıiniń qasynda turyp, óz janynyń tereńinen ańyratyp bir qudiretti sezim shyǵarmaqshy bolǵanyn — oıbaı-aý, janyp jatqan tomar emes, týǵan uıasy ǵoı — biraq óziniń osynda turǵanyna bir túrli yńǵaısyzdanyp, qynjyla tańyrqaǵany bolmasa, basqa eshbir izgi sezimdi taba almaǵanyn uıala turyp, esine túsirdi. Janymyz sonsha qasıetsizdenip ketken be?! Osydan aqtalǵysy kelgen kisideı-aq, Pavel óziniń kóp jaǵdaıda ómir súrip júrgenin qaıta-qaıta esine alyp, ózin tirliktiń qam-qareketine ıtermelep, jeteleı salatynyn oılady: soǵystan keıingi uzaq jyldarda ol so baıaǵy kúıi, ózine-ózi kele almaı-aq qoıdy jáne oǵan soǵysqan kisilerdiń kóbi-aq ózine-ózi kele almaǵandaı bolyp kórinetin. Olar ómir-tirlik talap etetin istiń bárin de jasaıdy — balalardy da týady, jumysyn da tyndyrady, jaınaǵan kúndi de kóredi, kúlli kúsh-qýatymen qýana da, ashýlana da biledi, biraq osynyń bárin olar óz ajalynan keıin ıaǵnı buǵan qarama-qarsy, ekinshi ret, bárin de zorlanyp, úırenshikti ádetpen jáne tózimdi kónbistikpen istep júrgendeı bolady. Pavel óziniń jaı-kúıine qarap otyrsa, jıi-jıi aqyl-esinen adasyp qalatynyn kámil biledi eken, mundaı kezderi ol ózin belgisiz bir jaqqa, qaıdaǵy bir erkindikke, keıde tipti uzaq ýaqytqa, jiberip qoıyp, aırylyp qalyp júredi, sonda óziniń qaıda bolǵanyn, qaıda ushyp baryp-qaıtqanyn, ne istegenin ózi de bilmeıdi. Sosyn oqystan bári esine túsedi de, zeıin-zerdesin tizgindep tejeı qoıady, sol-aq eken, júris-turysy shırap, barsha isin oısha belgilep, ólshep-piship qoıǵan jobasyna saı sony qatal oryndap otyrýǵa tyrysady — osy qarqynmen bir nemese eki aptadaı júredi, keıde kóbirek te júrip qalady, sosyn qaıtadan bári umyt bolady da, qaıtadan álgi aıkezbeniń jaı-kúıi sekildi, múlde bógde, múlde alys jatqan esýas bir kúıge túsedi, sonda áıteýir qybyrlaýyn qybyrlaısyń-aý, biraq eshbir aqyl-essiz, sol burynǵy mátinmen ǵana qybyrlap júrgendeı bolyp kórinesiń.

Kenet balalar daýsy dý etip syrtqa tógildi, al Pavel munyń mektep ekenin, sabaqtyń bitkenin bile qoıdy. Onyń surǵylt qalaıy boıaýmen boıalǵan sý aǵatyn kerneıi bar bergi sheti osy aradan kóz tartyp, kórinip tur, Pavel ne ekenin qaıdam, bir kúrsinip oǵan burylyp parady, qarady da, uldarynyń er jetkenine, endi munda oqymaıtynyna ókindi. Tipti osy zamannyń deńgeıimen el shegenniń ózinde, basqa úılerdiń tóbesinen qarap turatyn úsh qabatty, jarqyn terezeli, kóńildi de kórikti jaqsy mektep salǵan — eger poselke shynynda da qaz qatar etip, ólshep-piship qoıylǵan úıshikteri bar omartaǵa uqsaıtyn bolsa, ana kisi turmaıtyn qurylystar — mektep, magazın, balalar baqshasy, asqana, tipti monshanyń ózi — poselkeniń kisi jalyqtyratyn bir saryndy sulýlyǵyn buzyp, ony ár túrli, ár qyrly etip jandandyryp tur. Qaıran dúnıe-aı, eger munyń óz balalary bolmaǵanymen, nemereleriniń bireýi osy mektepke kelip, oqyp júrse, al muny jınalysqa shaqyryp, onyń ekiligi men tentektigi úshin jaýap alyp otyrsa, qandaı jaqsy bolar edi. Biraq, tegi, osy armany da júzege aspaıtyn sekildi. Mektepke qarap turyp, tap osy sáttegi sekildi, balaqaılar daýysyn estigen kezde, onyń áldeneni ańsap, tynysy tarylyp ketetini de, mine, osydan. Ómir shirkin óte shyqty degen osy — áli ýaqty jetpese de óte shyqqany. Osyny oılaǵan kezde onyń esine taǵy da sheshesi kelip tústi, ony bir esebin taýyp, qaıtse de kóshirip ákelýi kerek edi, biraq ol sheshesiniń osy poselkege áıteýir bir kelip, aıaq basatynyna taǵy da senbeı qoıdy. Onyń buǵan senýine birdeńe bóget, jibermeıdi soǵan — qolyńnan ne kelse, sony jasap baq — biraq ol muny tipti kóz aldyna da elestete almaıdy, elestetkisi kelse-aq boldy, dereý aldynan bir perde jabyla qalady.

Osy arada, taý jotasynda, aınala aǵaryp ashyla túskendeı, úı-úılerdiń shıfermen jabylǵan bıik shatyrlary jandy tolqyn tárizdi jaıymen terbelip, kósheden kóshege aǵyndap jatqandaı; motosıklder burynǵysynsha taryldap, shań-tozańdy burqyrata túsedi; egistik jaqtan traktordyń zorlana gújildegen daýsy estiledi, kóshe-kóshege dabyr-dubyr tarasyp bara jatqan shákirtter úni áli basylmaǵan, áldeqaıdaǵy aýladan bir sıyr qasiretti únmen azar da bezer bola ishin tartyp, sonaý kómeıiniń túbinen qosarlatyp móńirep-móńirep jiberdi. Angara aǵyp jatqan jerdegi aǵash saqtaıtyn qoıma-qoranyń ar jaǵynan, alystan arǵy jaǵalaý kógerip kórinedi, onyń ústinen tip-tik bolyp, tósinde bir shetimen kókjıekti qymtap, sál ǵana nurlana túsken, shókimdeı qaýyrsyn bulty bar zeńgir aspan móldirep tur. Al bul aranyń shyrqaý bıik aspany salqyndap, qabaǵy salyna qaraýytyp, solaı, Angara jaǵyna qaraı umsynyp bara jatqan sıaqty. Kún batysymen salqyn aýa ese jóneletin Matóra tárizdi emes, bul arada aınalanyń bári jyly da qurǵaq, osy jylý kúni boıy qyzǵan jer men úılerden tarap jatyr; solardan shyǵyp jatqan benzın men syr ıisi de anyq seziledi.

Pavel úıler bir jaǵyna, ormanǵa qarama-qarsy jaǵyna salynǵan óz kóshesinen kelip shyqty, qaqpanyń aldyna jetip, aıaldaı berdi de, buta-butanyń arasynda qý shybyqtardy sytyrlatyp, jaıylyp júrgen sıyrlar ishinde Maıka joq pa eken dep syǵalap biraz qarady. Ol joq eken, Pavel qoranyń sańlaýynan ishke kóz tastap edi, sıyry aýlada tur eken.

Ne degen aqyldy janýar edi — mal bitken, órisi men qaraıtyn kisi joq bolǵasyn, orman-toǵaıdy keze-keze, jabaıy ań tárizdi taǵylanyp bara jatqan myna mekende, Maıka kún saıyn ózi qaıtyp keledi. Mine, tap osyndaı aqyldy maldy uzamaı qurtýǵa týra keledi. Pavel, bul iske bireýdi shaqyrmasa bolmaıtyn shyǵar dep oılady, óıtkeni óz basy — tipti óltirip jiberse de — bul iske kirispeıdi, qaıta qora-jaıynan qashyp ketip, qashan isti jınap-terip bitirgenshe, úıge jýymaı, sendelip júredi de qoıady. Ol toraıdy soıyp nemese qorazdyń basyn shaýyp tastap jatqanyna da shydaı almaıtyn, mundaı iske kelgende janyp túsetin Soná, kúıeýi tura jónelmekshi bolǵannan-aq, odan túńilgendeı, qolyn álsiz bir siltep qana qoıa salatyn. Soǵysta bolyp, talaı ólimdi kóre-kóre kózi talsa da, osy kezge deıin túsinde soǵysqa kirisip, qaza tapqandarmen aryzdasyp-qoshtasyp júrse de, Pavel bul iske kelgende kejegesinen keıin tartyp, jolamaıdy, solaı bolyp týsa — qaıtersiń endi.

Nege ekeni belgisiz, onyń úıge kirgisi kelmedi... Múlde kirgisi joq, endi oǵan ne shara. Kesh maýjyrap, múlgip keledi, kisi betin aımalaǵan qarańǵylyq ta áli qoıýlanyp bitken joq. Bıleýshi ýaqyttyń so bir baıaý aǵyny abaılap áketip bara jatqandaı-aq, úlken poselkeniń barsha dybysy men ý-shýy jylystap-alystap baratqan tárizdi. Qarsy bettegi kókterektiń qyzyl japyraǵy úzilip túsip, qalaı usharyn bilmeı, bir sát qybyr etpeı turdy, sosyn bolmashy bir lep-qozǵalys ony ilip alyp, jolǵa aparyp tastady da, ony taǵy da birer aýnatyp ketip qaldy. Oıynda eshteńe joq, beıjaı turǵan Pavel: solaı bolýy kerek te — dep basyn bir ızedi de qoıdy. Ne nárse solaı bolýǵa kerek, qaıdaǵy-jaıdaǵy beımaza oıdy qaıta qozǵap ketken ne — káne osyny anyqtap kórshi! Bálkim, búgin qasarysyp, sheshesin ákelýi kerek pe edi. Arǵy kúni katerdi surap alyp, osynaý kóshti-qondy kezinde olardy bir-birinen aıyrmaı, bárin birge áketermin dep, ol baǵana Matóradan jaıbaraqat júrip ketken, al, qazir kenetten kóńili alaburtyp, nildeı buzylyp tur. Jáne bul «kenetten» emes-aý — ózi olardy qaldyryp ketkeli beri udaıy kóńil kókireginde birdeńe syzdap-syrqyrap, tolqyp ketip, maza bermegen, ol bu syrqyrap turǵan basqa birdeńe shyǵar — degen de qoıǵan. Biraq sonda o baıǵusty qalaı ǵana zorlaısyń? Eger onyń óz kóńili qalamasa, sheshesi sózge qonaq bere me, árıne, ol ózge kempirlerden bólinip, esh jaqqa da ketpeıdi. Tipti basqa kempirlersiz, onyń jalǵyz ózi bolǵan kúnniń ózinde de, úıiniń kózi qurtylǵannan keıin sol týǵan topyraǵynda, jyly uıasynyń janynda otyryp, biraz kóńilin ornyqtyryp, sabyrǵa kelmeı jatyp, anasy álbette birden jedeldetip júrip ketpes edi.

Osynaý qaqpaǵa sheshesi áıteýir bir kezde kelip kiredi degenge ol ishteı taǵy da senbedi...

Taǵy da biraz turyp, qulazyǵan kóńili baıyz tabar bir jubanysh ta sezbeı Pavel úıine qaraı júre berdi — endi jatpasa bolmaıdy, erteń jumysqa erte shyǵýy kerek. Soná muny kútip, tómende, asqanada, birdeńe toqyp otyr eken, edendegi úlken kástrólden qyzyl, jasyl jáne qara jip shıratylyp shyǵyp jatyr. Toqý isimen ol osynda, poselkege kelgesin áýestenip ketken, dúkenge Rıganyń ba, álde Parıjdiń be, áıteýir bireýiniń asa sırek kezdesetin jibi kelip túsken kezde, keńsedegi áıelder túgeldeı, taǵy da birinen-biri qalyp qoımas úshin, sol jipti shýmaq-shýmaǵymen alǵan bolatyn. Matórada júrgende Soná qolyndaǵy óz qoılarynyń bir tal júnin de toqyp kórmegen edi, qalyńdyǵy bir eli shulyq pen qolǵapty sheshesi toqıtyn jáne so shulyqtar men qolǵaptar ómir de tozý degendi bilmeıtin. Shilter tárizdi jaǵalaı shurq-shurq tesik bolyp keletin, sán-moda qýalap jasalǵan Sonányń nárseleri sekildi emes, sheshesiniń múlikteriniń ishine sý quısań da, birde-bir tamshy tambaıtyn.

Paveldi aýqattandyrý úshin ornynan turyp jatyp, Soná:

— Bizdiń álgi bir jerlesimiz osy keshte seni surap, eki ret kelip ketti,— dedi jáıimen.

— Ol kim?

— Petrýha. «Meniń sheshem qaıda?»—deıdi órekpip.

— Sheshesin esine endi ǵana alypty da...

— Men oǵan: shesheńdi esińe erterek alǵan joqsyń ba, balaqan?— dedim. Ana jaqty sýǵa batyryp jibergenge deıin kútip, sodan keıin izdeseń etti. Ony qazir ne cay, ne mas ekenin bilýdiń ózi ońaı emes. Udaıy dańǵyrlaıdy da júredi.

Pavel, Petrýha «dańǵyrlaǵanda» ne istedi dep suramady, ony tipti bilgisi de kelmedi. Biraq Petrýhany kórýi kerek edi. Qarap júrgenshe, arǵy kúni kempirlerdi ákelýge kómektessin. Oılamaǵan jerden alańdap, esine túsirgen sheshesin alyp qaıtsyn — biraq ol ony qaı saraıyna, qaı jaqtaǵy patshalyǵyna alyp keledi? Biraq, bul onyń, Paveldiń, qam-qareketi emes. Óziniń sezinýine, kúnilgeri baıqaýyna qaraǵanda, Sıma men balaqaıdy, Bogodýldy bir jerge ornalastyrý, Nastasány qaıtadan uzatyp salý qamy da munyń bir basyna jetip jatyr. Áli talaı mashaqat bolady áli, bolady... Biraq máseleniń túp-tórkininde ol budan qoryqpaıdy, ony birdeńe etip retteıdi ǵoı, munyń aqyly jetip, sheshe almaı qoıǵan, sál de bolsa erterek boljaı almaı qoıǵan bir máselesi — sheshesine ne bolady?— degen. Ony keıinge bir kún shegergennen esh nátıje shyqpaıdy; artyńa moıyn buryp úlgirmeı jatyp-aq, sol arǵy kúnin jetip keledi, sosyn oǵan baryp, alyp qaıtý kerek...

Ol tek keshki asyn iship, joǵaryǵa kóterilmeı jatqanda, aıvannan basqan aıaqtyń tyqyry estildi, onyń ádeıi tars-tars etip, aldyn ala eskertip kele jatqanyna qarap, Pavel onyń Petrýha ekenin bile qoıdy. Qulannyń qasynýyna — myltyqtyń basýyn. Biraq Petrýha jalǵyz emes edi, onymen birge — kútpegen kisi osy bolatyn — Voronsov júr eken. Ol «sálemetsiz be» dep aıtpaı jatyp kirip keldi, keldi de, óziniń qyzyl shyraıly dóńgelek júzindegi badyraıǵan dóńgelek kózin júgirtip, úıdiń múıis-múıisin tinte bastady.

— Pavel Mıronovıch, sizdiń kempirińiz qaıda?— dep birden óktemsı til qatty.

— Matórada,— dep jaýap qatty Pavel máseleniń tórkinin seze bastap.

— Matóradan qalaı?! Sen búgin o jaqqa baryp qaıttyń ǵoı! Nege Matórada bolady?

— Barýyn bardym, biraq onyń ketkisi kelmedi.

— Ázildi qoıamyz ba, álde birdeńe isteımiz be?— dedi áýeli sasyp qalǵan Voronsov órekpip.— Ketkisi kelmediń qalaı?! Ketpedi degenińe jol bolsyn?! Ol buǵan áli de bolsa senbeı, jan-jaǵyna alaqtap qaraı beredi, tipti basqyshqa qarǵyp shyǵyp, joǵaryǵa kóz tastady.

— Joq, joq,— dep Pavel ony toqtatpaǵanda, ol tipti joǵaryǵa da shyǵatyn túri bar.— Men sizdi aldap qaıtemin? Joq. O jaqta. Áli maýqymdy basqan joqpyn, deıdi. Tura turmaq boldy.

— A meniń apam she?—dedi Petrýha daýystap, sol sátte sheshesin oılap, Petrýhanyń júregi qan jylap tur dep oılap qalýǵa bolatyn edi.— Ol da sonda ma?

— Eger sen ony o jaqtan alyp ketpeseń — sonda.

— Qashan?!—dedi ol yshqyna daýystap.— Ony alyp ketetin ýaqyt boldy ma! Men tapsyrmadan búgin ǵana qaıtyp keldim, tapsyrmany oryndap júrdim. Mine, Borıs Andreevıchtiń ózi aıtsyn,— dep ol Voronsovqa ıek artty da, nege ekeni belgisiz qara shúberekpen tańyp alǵan kir-kir qolyn onyń tap kóz aldyna aparyp, bir sermep qaldy. Qolyn osylaı janyǵa sermegenine, kózinen ot shashyp, tamaǵyn jyrtyp, aqyra sóılegenine qarap, Pavel, Petrýhanyń masańdaý ekenin bildi.

Voronsov selt etip, tyjyryna qoıdy.

— T-tapsyrma!—dedi ol yzalanyp.— T-tap-syrma! Seniń shesheń osynda bolýǵa tıis — tapsyrmań, mine, osy. Ol qaıda barsa, onda barsyn, tek ana jaqta bolmaýǵa tıis. Al sen ne bitirip júrsiń?! Nusqaý bar, ol bárimizge qatysty! Sony uǵamyz ba, uqpaımyz ba?..

Onyń ne aıtyp turǵanyn Pavel uǵýyn uǵady, anaý aıqaı Petrýhaǵa emes, árıne, munyń ózine arnalyp jatyr.

Biraq Petrýha qolma-qol ókpelemek boldy.

— Men, múmkin, maskúnem de shyǵarmyn,— ol kóziniń astymen bárine bir-bir qarap, osyny moıyndaýdyń ózinde úlken jaýapkershilik jatqanyn menimen birge sezinińder degendi bildirdi,— biraq sorly emespin, qatty ketsem — keshirińiz, joldas Voronsov Borıs Andreevıch. Men ondaı atsymaqty, óz basym, áste ala almaımyn. Haqym joq! Iá, solaı!—dedi ol basyn kegjeń etkizip kóterip, sosyn óz sóziniń ýytyna ózi rıza bolyp, siresip turyp qaldy.— Al maskúnem... jaraıdy, maskúnem...— Petrýha úndemeı qaldy.— Osynaý maskúnemder bolmasa, senderdiń kúnin ne bolar edi?..

— Olar onda qaıda turyp jatyr?— Onyń sózin qaperine de almaı, Voronsov taǵy da jedeldetip, Pavelge degbirsizdene til qatty.

— Barakta.

— Barakta?! Barak áli tur ma?! Barak, tur ma?

— Tur.

— Ay, bularyń! Bul álgi... Siz onyń mánisiniń ne ekenine túsinesiz be?..— Voronsov tipti qalsh-qalsh etip, terezege qaraı tura umtyldy — o kisiniń o jaqtan ne kórgisi kelgeni túsiniksiz edi.— Al sen,— dedi ol terezeden beri qaraı bir-aq sekirip,— myna sen, Pavel Mıronovıch, qaıda qaradyń a? Qalaısha ruqsat ettiń? Sen, ana soqqan emes, kommýnıssiń ǵoı,— dedi Petrýhany tyjyryna ıegimen megzep.— Al sen shesheńdi, júz jasaǵan kempirdi, tártipke shaqyra almaısyń! Barak tur!— dedi ol yńyrsyp.— Al erteń Memlekettik komısıa. Erteńgisin saý etip jetip keledi. Men ne — olarǵa barakty kórsetpekpin be? Óz betimen kidirip qalǵan adamdardy kórsetpekpin be? Memlekettik komısıa — sen ony túsinesiń be, Pavel Mıronovıch?! Al ózi barady, jaıbaraqat qaıtyp keledi. Jáne shaı ishedi. Qannen qapersiz! Al erteń kimnen suraıdy? Óziniń «erteń kimnen suraıdy?»—degen saýalyn aıtqan kezde, Voronsov bedireıip, qatýlanyp shyǵa keldi.— Jınalyńdar! Oıyn oınaǵanymyz jetedi endi. Jaǵdaıatty túsiný kerek. Tań erteńge deıin baraq ta, adamdar da bolmaýǵa tıis. Sen bir jaqqa taıyp turam dep oılama,— dedi ol Petrýhany eskertip.— Barasyń. T-tapsyrmaǵa barasyń. Menimen birge. Pavel Mıronovıch, sen de jınal. Jetti. Bul — memlekettik is. O shaıtan, ne bolyp barady osy!

Paveldiń barǵysy kelmedi, ol qatty sharshaǵan jáne túndeletip ne joryq, al erteń ertemen smenaǵa shyǵýǵa tıis, demek, kóz shyrymyn da ala almaıdy, biraq bárinen de buryn ol qazir kempirlerdi tur-turlap, jyly uıasynan qýyp shyqqysy jáne solardyń kózinshe Matórada qalǵan, eń sońynan qalǵan, miskinderge eń aqyrǵy baspana bolǵan baraqty órtegisi kelmedi. Biraq qoldan keler qaıran joq — júrip ketýi kerek. Pavel, Voronsovtyń tas qarańǵyda dyzaqtap, katerge aıdap kirgizý úshin kempirlerdi asyqtyryp, olarǵa qalaı aqyryp-jekiretinin, aýzyna ne kelse, sony aıtyp, keıýanalardy qalaı qorqytyp-úrkitetinin, olarǵa qosa bu dúnıeni túgendep bir sybap shyǵatynyn kóz aldyna elestetti. Sosyn sheshesiniń osynaý ókimet ókiliniń betinen alyp, talaýyn qalaı qaıtaryp tastaıtynyn da, sol aradaǵy ulyna, Pavelge óktem pishinmen, jany aýyryp qaraıtynyn da anyq kórdi... qoryqqanynan qoǵadaı dirildep, asyp-sasyp, záre-quty qalmaı, tek basyn ızeı beretin Nastasány... jylap turǵan balany... dereý tikireıip shyǵa keletin, janjalqoı Bogodýldy... ol sodyr — báleden aýlaq!— Voronsovqa tap bermes úshin, baıqas bolmaq kerek... oısha aldyna ákeldi. Mine, osynyń bárin kózimen tizip shyqqan Pavel, Voronsovqa:

— Bálkim, sen barmassyń? Biz birdeńe etip ózimiz-aq istermiz ony,— dep usynys jasady.

— Jo-oq,— dedi ol zirkildep.— Joq, Pavel Mıronovıch, men endi sizge sene almaımyn. Jetti. Siz senimnen aıryldyńyz. Men erteń esep berýim kerek, sol sebepti de araldyń tazartylǵanyna kózimdi jetkizýge tıispin, al sizge sensem — siz ony taǵy da qojyratyp jiberesiz. Mindetti jete túsiný kerek. Men oǵan jaýap beremin.

Ol Petrýhaǵa katershini baryp oıat dep buıryq etti de, garajǵa kidirmeı tezirek júrip ketý úshin, ol ázirlikke, ózderi jınalatyn garajǵa deıingi jolǵa jarty saǵat ýaqyt berip, syrtqa atyp shyqty.

— Endi qaıtsin. Munysy durys. Adamdy soqqy astyna nege qoıasyńdar? Ol jaýap beredi,— dedi Soná.

— Meıli jaýap bersin,— dedi Petrýha búlinip.—- Berer jaýabyn bere bersin, onyń jaýap berýine eshkim de bóget jasamaıdy. Biraq adamdy syılaýy kerek qoı. Qalaǵan kezinde ústime otyra ketetin, aýzyna kelgen sózben boqtaı salatyn men oǵan qý tomar emespin. Qatty ketsem keshir. Meniń de tákappar minezim bar. Ákireńdeıdi kelip! Biz ondaı jaý júrekterdiń talaıyn kórgenbiz! Ókimet!

Biraq bári bas qosamyz degenshe, Petrýha, jurt katershi dep ataıtyn katerdiń motorshysy, shofer bolyp júrgen jerinen komısıadan ótkizip alynǵan, tunjyr qart erkek Galkındi izdep taýyp alyp, oıatam degenshe, al sosyn ózi bir qajet isine júgirip baryp, kelem degenshe jarty saǵat emes, bir saǵat ótti. Olar kúnde erteńgisin jumysshylardy alys ýchaskelerge aparyp tastaıtyn shaǵyn avtobýspen qarańǵy túsip, juldyz jypyrlap turǵan kezde jolǵa shyqty. Rúlge Pavel otyrdy. Jol dańǵyl edi, yldıǵa qaraı jedeldetip júıtkı jóneldi. Eki jaqtaǵy orman aldarynan asyǵys júgirip shyǵyp, asyǵys sheginip, úıirilip qalyp jatty; túnniń qanatty ýaq-túıek jándikteri keremet bir jyldamdyqpen jaryqqa shyǵyp, qarań-qarań etip qalyp qoıady. Mashına dóńgelegi astyndaǵy malta tastar bir sarynmen úzdiksiz shyqyrlaıdy. Paveldiń artyndaǵy kisiler úndemeıdi. Petrýha, jumystan tys ýaqyttyń aqysyn tóleý týraly Voronsovqa qulaqqaǵys etip, bir áńgime bastaǵysy kelip edi, biraq Voronsov tipti onyń sózin bólip tastaýdyń ózin boıyna ar sanap til qatpady, buǵan Petrýha kádimgideı jábirlenip, kirjiń etti de, (Pavel ony aınadan kórdi) úndemeı qaldy. Galkın qart qalǵyp keledi. Voronsov mańdaı áınegine qatýlana qadalyp, mashına sekeńdep ketken kezdiń ózinde qozǵalmaıtyn kisi sıaqtanyp, báriniń aldynda tip-tik bolyp, qaqshıyp otyr.

Olar jarty joldan ótti, so mezet Pavel burylysta terezeden salqyn syz esip ketkenin seze qoıdy. Orman, mashına aldynan burynǵydaı emes, shabandap jaı júgirip shyǵa bastady, dóńgelek rezınasynyń tysyry da báseńdeı tústi. Ózennen bir jarym shaqyrymdaı jerdegi jaltańǵa zaýlap shyǵa kelgende, mashınaǵa qarsy, áýeli sırek-sırek seldirep, sosyn birte-birte kóbeıip, qalyńdaı túsken, sham jaryǵyna ushyp kele jatqandaı bolyp, jalbyr-jalbyr jabaǵy jún tárizdi bozǵylt birdeńeler kórine berdi. Pavel onyń tuman ekenin á degende ańǵara almady. Paveldiń artynda otyrǵan Galkın qart selk etip qozǵalaqtap, áldeneden shoshynǵandaı:

— Mynaý tuman ba?— dep kúmiljidi.

— Tuman,— dep Petrýha onyń sózin qýana qostady..

— Bálkim, bul...— Ol óziniń kómeıindegisin ashyq aıtýǵa júreksinip, basyn kegjeń etkizip, shalqaıa tústi.— Nemene tumanda túrtinektep júremiz be?..

Voronsov bu joly da jaýap qaıtarǵysy kelmeıtinin bildirdi.

Pavel burylmastan avtobýs tumsyǵyn sýǵa ákelip tiredi de, birinshi bolyp syrtqa shyqty. Oń jaqta qańtarýly turǵan qaıyqtar tizbeginiń tasasyndaǵy kater kórinbeıdi, biraq tuman áli aýada kilkip túr, sol sebepti de tómengi sý jolaǵy, tún qansha qarańǵy bolsa da,, ap-anyq kórinip jatyr. Tóńirekke meńireý tynyshtyq ornaǵan sý shylpyldamaıdy, Angaranyń qol sozym jerdegi, joǵarǵy jarlaýyt burylysyndaǵy sarqyramanyń úırenshikti shýyly estilmeıdi, uıqysyraǵan balyqtyń kezdeısoq sholp etken dybysy shyqpaıdy, ózen aǵysynyń basqa bir mezetterinde saq qulaqqa udaıy shalynyp, bir sarynmen úzdiksiz syldyrap jatatyn oınaqy úni múlde jetpeıdi, jer de ún qatpaıdy — aınalanyń bári dybys etpeıtin jumsaq bir zatpen nyǵyzdalyp tastalǵan tárizdi. Aıaqtaryn abaılap basyp, olar katerge kóterildi, Galkın motorǵa ot aldyrdy, biraq ol ádettegishe jurttyń qulaǵyn jara dabyldatyp, tóńirekti úrkite, tarsyldaı jónelmedi, qaıta qysyla tynystaǵandaı-aq, únin abaılap, qumyǵa shyǵarǵany sondaı, onyń tyryldaǵan dybysy otyz qadamdaı jerge áreń-áreń jetken shyǵar. Katerge eń sońynan Petrýha; sekirip shyqty da, mıyǵynan bir kúlip, Pavelge kóńildene til qatty:

— Vorotılony syrtynan jaýyp kettim. Qatyp uıyqtap qalypty, selt etken joq.

— Seniń-aq balalyǵyń qalmaıdy,— dedi Pavel kirjıip.

— Meıli. Kúzetshi ekensiń — kúzet, sýyr sıaqty uıyqtap qalma. Oıansa, atasynyń basy, shyǵar, shyǵa almaıdy. Terezeden shyǵýy kerek. Shyqsa, katerdi aıdap ketken. Vorotılo bir dyzaqtaıtyn boldy.

Petrýha qarqyldap bir kúldi de, myna qıańqylyǵy Pavelge onsha unamaǵanyn kórip, tez buryldy da, jurt sharýalarsha bódke dep atap ketken rýbkaǵa baryp kirdi.

Kater sýmen sheginip baryp, bir búıirge qaraı buryldy. Jaǵa tabanda ǵaıyp bolyp, tuman kúrgeılep qorshap aldy da, ylǵal búrke bastady, bul ylǵal deıtin ylǵal emes, shań-tozań tárizdi surǵylt bir jabysqaq dymqyl syz edi. Pavel ústi-basy kıim-keshegi túgeldeı aýyrlap, kisi jerkenerlik dymqyl syzǵa malyna bastaǵanyn sezdi, biraq ornynan turyp, bódkege kirgisi kelmedi, ol bódkeniń artyndaǵy otyrýǵa arnalǵan shórkege jaıǵasyp, salqyn men mazasyz jaı-kúıden arylýǵa sebi tıer dep temeki tartty jáne ashshy tútindi raqattana otyryp, qunyǵa sordy, biraq beımaza kúıden aryla almady, qaıta ol birte-birte kúsheıip, kóńili baıyz tappaı, alańdaı berdi. Mine, qazir bular keledi — sosyn ne bolady? Osy saýaldan aza boıy qaza turyp, ilgeri júzgisi kelmegeni sondaı, kózdi jumyp, sýǵa qoıyp ketkisi keldi. Ol ásirese óziniń osynaý túngi jortýylǵa keliskenine qatty ókinedi; ol óziniń buǵan kóngennen basqa sharasy qalmaǵanyn umytyp ta ketip edi. Rasynda da, osy báleli iske kelisip, muny ne qara basty deseıshi?! Biraq onda shesheń qalsa, ony kóshirip ákelýdi basqa bireýge tapsyra almaıtyn bolsań, apasy ony buǵan máńgi kóshpes edi, sonda odan taǵy qalaı bas tartarsyń?

Matóra tómenge qaraı qıalaı júrgende, álgi shyqqan jaǵadan úsh shaqyrymdaı jerde jatqan. Galkın birden Angaraǵa qaraı bettedi de, sosyn katerdi eshteńeni kórmeı, qarańǵyny qarmalap, soqyr kózben júrgizip kele jatty: shyqqannan keıin bes mınýt ótpeı jatyp, olar kilkildegen qalyń tumanǵa kirip ketti de, aldyńǵy jaqtan eki metr jerdegi nárseni kórý múmkin bolmaı qaldy. Pavel, eshbir jańylyssyz Matóranyń dál ústinen baryp túsý úshin, sosyn ony jaǵalap, aınalyp ótip, qajetti jerge jaıbaraqat jetý úshin, bálkim, áýeli aǵyspen birshama tómen qaraı júzip, tek sodan keıin ǵana kese-kóldeneń burylý kerek edi ǵoı dep oılady keshigińkirep. Biraq qazir ony aıtý kesh, birden solaı etý kerek edi. Oqasy joq, Galkın osy mańda ala jazdaı júzgen, jol bolsa tanys, tegi, bir túısigine senip-aq, bylaı jetip barady-daǵy. Ol katerdi abaılap, jaıymen júrgizip keledi; Pavel Voronsovtyń gazdy qosyp, tezdetýdi talap etip jatqanyn esitti, biraq Galkın oǵan qulaq aspady da, júris burynǵy kúıinde qaldy; al tolyq jyldamdyqpen zýlap ketseń qaıyrlap qalýyń múmkin — sosyn eki kóziń tórt bolyp otyrǵanyń. Katerge motorshy jaýap beredi. Motor sonaý alys túkpirdiń bir múıisinde estiler-estilmes bolyp dúkildep turǵandaı, tipti sý astynda soǵyp turǵan sekildi, onyń esesine tilingen tuman men sýdyń shylpyldaǵan dybysy keledi, mine, osy bir saryndy kómeski dybystan kóńili qobaljyp, elegzip otyrǵan Pavel ózin-ózi umytyp, myzǵyp ketipti.

Kater burylysta qısaıyp baryp, shaıqalyp ketkende, ol selk etip, shoshyp qaldy; sol shoshyǵan kúıi ornynan turyp, Galkın bettep bara jatqan jaǵalaýǵa kóz tikti, biraq qansha qadalyp qaraǵanymen, ol eshbir jaǵany kóre almady. Tuman tup-tutas qabyrǵadaı bolyp tirelip túr, al kater osynaý tip-tike qabaqtan óte almaı, onyń jarlaýyt bıiginen qaıta-qaıta taıǵanap tómen túse bergendeı-aq, bir ornynda shyrq aınalyp, ilgeri jyljı almaı qalǵan sekildi; Pavel óziniń tap osyndaı qalyń da qoıý tuman arasynda buryn bolǵan-bolmaǵanyn bilmeıdi, áıteýir osy tumannan ózen sýy tereń de qarańǵy qudyq túbinen jyltyldap ázer kóringendeı bolyp elesteıdi. Kisi kózi osynaý kilkildegen surǵylt uıyqqa tireledi de, ol dál qasynda turǵandyqtan da, kózin ózinen-ózi syǵyraıyp, jumyla beredi. Ýaqytqa qaraǵanda, endi jetetin-aq kez boldy, biraq olar áli taıap kelgenge uqsamaıdy; Pavel rýbkaǵa kelip kirdi, Galkınniń aldyndaǵy tas túnekke moınyn yrǵaıdaı sozyp, birdeńeni kóremin be dep mazasyz keıippen tesile kóz tigip turǵanyna qarap, ol ózderiniń adasyp ketkenin kámil sezdi. Endi buǵan ne shara, munyń osylaı bolatyny anyq edi. Aqyldy kisilerdiń osyndaı kóz baılanyp turǵanda jáne sý ústimen, jolǵa shyqpaıtyny ózinen-ózi belgili bolatyn... Munyń Paveldiń ózi de, kishkentaı bala sıaqty: qaıda jetelese, solaı qaraı júre beredi, tipti bolmashy qarsylyq ta jasap kórmedi. Endi qaıtesiń, endi qashan eki jaǵanyń birine tap bolǵansha, aınalyp júre beresiń. Shamasy, olar Matóranyń joǵarǵy jaǵynan ótip ketse kerek, sosyn eleýsiz ǵana burylyp, aǵyspen tómen qaraı júzip kele jatqan tárizdi. Tegi, tap solaı bolǵan tárizdi. Olaı bolsa, onda ońǵa qaraı sál burylyp, Matórany basqa jaǵynan, óz Angarasy jaǵynan tabýǵa tyrysqan jón. Pavel kúmiljip, tek keńeskendeı bolyp, Galkınge ońǵa qaraı dep ıegimen belgi berdi, ol rúlge tek bir óziniń ǵana jaýap bermeıtinine qýanyp ketti de, oılanbastan rúldi solaı qaraı bura saldy.

— Uzaq júrdik qoı tipti,— Galkınniń sol jaǵynda turǵan Voronsov, bir báleniń bolǵanyn sezip, kúdiktene qoıdy.— Biz qaıdamyz osy? Nege uzaq júrip kettik? Araldy joǵaltyp aldyq pa qalaı? A?

— Tabamyz,— dedi Galkın senimsiz únmen.

Dabyrlasqan daýystan buryshta qalǵyp-shulǵyp otyrǵan Petrýha eleńdep oıanyp ketti, sýyqtan tula boıy titirkene búrisip (ol so kúndizgi kóıleksheń kúıinde júrgen) esikten basyn shyǵaryp syrtqa qarady:

— Oho, tuman bolǵanyńa!— dedi ol tańyrqap, esikti tars etkizip japty da, jylyný úshin qolymen keýdesin ysqylaı bastady.— Pyshaqpen keskendeı eken. Aınalyp júrmiz be? Aınalamyz áli, aınalamyz... Aıtpap pa edim...— Petrýha jarytyp eshteńeni aıtpaǵan, jurtty da saqtandyrmaǵan, biraq tipti óziniń oıyna da kelmegen birdeńeni durys aıtqanyn bildirý úshin, ol mynadaı qolaıly sátti qalaı tegin jibersin, árıne, Petrýha ony paıdalana qoıdy.— Mundaı tumanda adaspas úshin kisi tek balyq bolýy kerek shyǵar. İsi-ń-e bolaıyn!

Taǵy da on bes mınýtteı júrip kórdi — bul bergi, óz Angarasynan Matóraǵa nemese Podmogoǵa baryp jetetin ýaqyttan eki esedeı kóp — biraq eshteńe de: jaǵa da, ózgeshe bir belgi de, bolmashy jaryq ta kórinbeıdi, tek burynǵydan da beter qoıýlanyp, uıyq tárizdi irkildeı túsken, jylbysqy shetsiz-sheksiz tuman ǵana kózge urady. Galkın ne isteıtinin, qalaı qaraı buratynyn suramaqshy bolyp, Pavelge qarap edi, Pavel oǵan ıyǵyn qýshıtyp, bilmeımin dep jaýap berdi.

— Sóndir,— dedi ol nyǵyz únmen.

Galkın ornynan turyp, motordy sóndirdi. Pavel bortqa shyǵyp, sý men tuman syldyrynyń basyla túskenine qulaq tikti — biraq sýdyń ózi múlde kórinbeıdi. Ol álgide otyrǵan shórkeni kóterip alyp, ony tómen qaraı tastap jiberdi — o jaqtan bir shalp etken báseń dybys estildi, endeshe onda sýdyń bolǵany. Voronsovtyń tózimi taýsyldy:

— Nemene, biz bul arada áli uzaq turmaqpyz ba?

Sender ne — máseleni túsinesińder me, túsinbeısińder me? Uzamaı tań atady, iske, iske kirisý kerek.

— Aqyrma! Bul saǵan jınalys emes,— dep Galkın ony tyıyp tastady.

Bir ǵajaby, bul arada jalań buıryqtan eshteńe ónbeıtinin sezgen Voronsov órekpýin qoıyp, jym boldy. Biraq onyń shamyna tıgen, «aqyrma» degen sóz, óıtkeni ol buryn ózine bulaı sóılegendi estimegen, ony qolma-qol basqa bir qımylǵa jeteledi, ol Petrýhaǵa:

— Aıqaıla!— dep ámir etti.

— Nege aıqaılaımyn?—dedi ol túsinbeı.

— Qalaı aıqaılasań,— olaı aıqaıla! Qaraýyl deısiń be. Osy mańda bir tiri jandar bar shyǵar, solaı ma? Bálkim, solar esiter. Álde sender bárin ýádelesip qoıǵansyńdar ma? Káne, bol?!

Petrýha buǵan birden, oqys kóne almaı, Voronsovpen biraz oılanyp alyp kelisti degendi bildirgisi kelgendeı-aq, katerdiń tumsyǵyna taman bardy, sosyn o jaqtan onyń:

— A-pa-a! Dará-a-a shesheı! Qaıdasyńdar? E-e-eı!—dep aıqaılaǵan daýsy shyqty.

Buǵan eshbir jaýap bolmady. Tipti oǵan bireý jaýap qatady eken-aý degenniń ózine kisiniń kúlkisi keledi: óıtkeni qalyń tuman ony qolma-qol jutyp, daýysty óshire saldy, onyń kilkildegen oppa uıyǵynan eshbir dybys shyǵa almas edi.

Olar dvıgatel-qozǵaýyshty qaıta ot aldyryp, jaǵalaý tap osy baǵytta shyǵar dep júrip ketti, biraq ony taba almaı, basqa jaqqa, sosyn úshinshi bir jaǵalaýǵa qaraı júzdi, biraq olardyń eshbirine de jete almady. Dúnıeniń bári qalyń tumannyń tas túnegine sińip joq bolǵan-dy.

— Ózimizge de sol kerek,— dedi Pavel eń aqyrǵy, zilsiz ashýyn Voronsovqa arnap.— Túndeletip qaı shaıtan sý ústimen jolǵa shyǵardy — nemene tańerteńge deıin shydaýǵa bolmas pa edi?

— Eger sen kempirlerdi kúndiz alyp kelgenińde biz shyqpas edik,— dedi Voronsov aqtalyp.

Pavel: endi ne bolsa — o bolsyn — dep buǵan kóne ketti. Ol endi Galkınge ońǵa nemese solǵa qaraı júr dep aıtpady da, al kater beti aýǵan jaqqa, belgisiz bir qulazyǵan qýys dúnıege qaraı óz betimen júzip keledi. Voronsov ta bu halge kónip, tym-tyrys úndemeı qaldy, ol túngi júristen qyzaryp, isinip ketken kózimen meńireıip ilgeri qarap, unjyrǵasy túsip otyr, biraq álsin-áli qasynda otyrǵan Petrýhany julqylap qoıýdy umytpaıdy. Petrýha silkinip ornynan turady da, bortqa shyǵyp, óz daýysyn ózi zorǵa esitip, úmitsiz keıippen qumyǵa aıqaılaıdy:

— A-pa-a! Dará-a-a she-sheı! Eı, Matóra!—dep úırenshikti sózderin qaıtalaıdy.

Sosyn qaıtyp kelip, tap bir týysyndaı-aq Voronsovqa súıenip qaıta uıyqtap qalady.

Aqyrynda eshbir jaǵaǵa júzip jetýden kúder úzgen Galkın motordy sóndirdi. Birden meńireý tynyshtyq ornady. Aınalanyń bári shalqyǵan sý men kilkigen tuman sý men tumannan basqa eshteńe de joq.

Uıqydan oıanyp ketip, balaqan jylady, úreılenip, shyrqyraı jylady, sol-aq eken kempirler oıanyp, kúıbeńdese kúrsinisip, boılaryn túzedi — olardyń árqaısysy sol keshe jaılasyp áńgimeleskennen keıin, burynǵy oryn-ornynda otyrǵan kúıi qalǵyp ketken-di. Sıma birdeńeni kúbirlep aıtyp, balany jubata bastady, sosyn ol anda-sanda álsiz ǵana qysyla solyqtap qoıyp, úndemeı qaldy. Bogodýldyń taýyqhanasynyń ishi qarańǵy ǵana emes, kózge túrtse kórgisiz túnek. Terezeden sý astyndaǵy álem tárizdi, túnergen dymqyl, soqyr jaryq ańǵarylady, odan túr-túsi joq birdeńe qybyrlap, qalqyp ótip jatqan sekildenedi.

— Bul ne — tún bolyp qalǵany ma?—dedi Katerına jan-jaǵyna qaraǵyshtap.

— Solaı, áıteýir kúndiz emes. Endi biz budan bylaı jaryq kúndi kórýden qalǵan shyǵarmyz,— dedi Dará.

— Biz ózimiz qaıdamyz? Tirimiz be, álde ólimiz be?

— Áı, tiri bolǵannan ne paıda?

— Osy da jaraıdy. Áıteýir birgemiz — buǵan da shúkirshilik. Taǵy ne kerek bizge?

— Tek áıteýir osy aradan balany qaıda jóneltsek eken. Balanyń bar ǵumyry alda.

Sımanyń daýsy ári shoshyna, ári batyl shyqty:

— Joq, men Kolánany bermeımin. Biz Kolána ekeýmiz birgemiz.

— Birge bolsań — birge bol. Ras-aý, bizsiz ol qaıda barady?

— Dará, sen jatqan joqsyń ba?

— Men seniń qasyńda otyrmyn. Kórmeı otyrsyń ba, qalaı? Bul otyrǵan menmin ǵoı.

— Endi ǵana kórdim. Men bir jaqqa ushyp bardym, bul arada bolǵan joqpyn. Eshteńe esimde qalmapty.

— Qaıda ushyp bardyń — onda adamdar bar ma eken, joq pa eken?

— Kórgen joqpyn. Men qarańǵymen ushtym, jaryqqa qaraǵan joqpyn.

— Al, sen kimsiń? Meniń myna búıirimde otyrǵan kim?

— Men be? Men Nastasámyn.

— Sen álgi Matóradaǵy Nastasásyń ba?

— Sonyń ózi. Al sen Darámysyń?

— Darámyn.

— Menimen kórshi turdyń ǵoı?

— Iá.

— Qyz-aý, men seni tanydym ǵoı.

— Al men seni burynyraq tanydym.

— Senderge ne bolǵan? Ne shatyp otyrsyńdar? Jyndanǵannan saýmysyńdar?

Eki daýys qosarlana jaýap qatty:

— Jyndandyq,—dep.

Ózderiniń qısynsyz sózderine yńǵaısyzdanyp qaldy ma, uıalyp qaldy ma, áıteýir ún-túnsiz otyra berdi. Meńireý de úreıli tynyshtyqty Bogodýldyń qarlyqqan, jaryqshaq tynysy buzyp tur. Sonyń tynysyna sáıkes ilgeri-keıin yrǵalyp, qozǵalaqtap, kempirler ózderiniń órekpigen kóńilin basqysy keledi.

— Ana terezeden ne kórinedi eken? Bireýlerin qarańdarshy.

— Joq, men qorqam. Óziń qara. Men qorqam.

Olar terezege qarady, so mezet kómeski kilegeı kóleńkede qara bult tárizdi, úlken jalba-julba bir nárselerdiń jalpyldap orasan zor jyldamdyqpen jóńkip bara jatqanyn baıqady. Terezeniń synǵan kózinen dymqyl syz esip tur. Bogodýl oıanyp, sákiden jyljyp tústi de, terezege baryp syrtqa syǵalady. Ony bular asyqtyryp jatyr:

— Onda ne bar? Biz osy qaıda otyrmyz? Sóıleseńshi — nege úndemeı qaldyń?

— Kórinbeıdi, kýr-rva! Tuman, — dep jaýap qatty Bogodýl.

Kempirler kúbirlesip, biriniń qoly birine tıip, shoqyna bastady. Olar taǵy, burynǵydan beter bu dúnıeden túńilgen únmen sóılese berdi:

— Bul senbisiń, Dará?

— Iá, menmin. Al Nastasá qaıda? Nastasá, sen qaıdasyń?

— Men mundamyn, osyndamyn.

Bogodýl balpańdap baryp, esikti shalqaıta ashty. Ashyq esikten, aýzy ashylǵan qýys tárizdi, tuman býdaqtap kire bastady, taıaý jerden jabyǵa ulyǵan bir daýys keldi — bul Qojaıynnyń baquldasqan sońǵy daýsy edi. So sátte ony tasqyn shaıyp ketkendeı boldy, jel kúsheıip, ysqyra jóneldi de, tuńǵıyq bir tereńnen shyqqandaı-aq, motordyń álsiz daýysy áreń-áreń talyp estilgendeı boldy.

---