Meniń januıam
Meniń januıam
Januıa kúni
Otbasy – otanymyzdyń oshaǵy.
Otbasynda adam boıyndaǵy asyl qasıetter jarqyraı kórinip, qalyptasady.
Otanǵa degen ystyq sezim - jaqyndaryna, týǵan - týysqandaryna degen súıispenshilikten bastalady.
Kóshpeli jáne rýlyq - taıpalyq negizde qurylǵan halyqtarda týystyq baılanystar qoǵamdyq qarym - qatynastyń negizin qalaıdy. Rýlas aǵaıyn, týys, atalas, bir ata balasy, bir áke balasy týystyq baılanystan týyndaıtyn paryz ben qaryz mindetter óte kóp. Olar qazaqtyń ǵuryptyq zań - salttarymen bekitilgen.
Otbasynda negizgi týystyq qatynas – erler jaǵymen eseptelgen. Sonymen qatar áıel jaǵymen de týystyq baılanystardyń ataýlary bar. Qyzdan týǵan balalardy jıen dep atap, balalar úshin sheshesiniń týystary naǵashy, naǵashy jurt dep ataldy. Qazaq salty boıynsha jıendi renjitýge bolmaıdy, suraǵanyn berip, kóńilin jyqpaýǵa tyrysqan.
Jalpy alǵanda, qazaqtyń týystyq qatynas ataýlary 90 - ǵa jetedi.
Kónekóz shejireshi qarıalar bir atadan kelesi atanyń balasyn, týystyq tarmaqtardy esh qınalmastan - aq tarqata beredi. Osylaısha, tarıhı oqıǵalar, ańyz - áńgimeler atadan balaǵa jalǵastyrylady. Qazaq otbasy negizinen úsh urpaqtan turady. Ol – ata, áje, bala.
Atalar men apalar aýyl - aımaq, aǵaıyn arasynyń berekesi, aqylshysy bolyp keledi. Olardyń árqashanda mártebesi bıik bolyp, syı - qurmetke bólengen. Óıtkeni, úlkendi syılaýdy qadir tutqan qazaq salty boıynsha kórgeni men turmysta túıgeni kóp, tájirıbesi mol adamnyń syıǵa bólenýi zańdy qubylys dep tanylǵan. Úlkendi syılaý, aqylyn tyńdaý kórgendilik dep esepteledi. Dástúrli qoǵamda ata - apanyń tárbıesin kórmeı ósken bala bolmaǵan. Ata - apalar jyr, dastan, ertegi aıtyp nemere - shóberelerin rýhanı baıytyp tárbıelep otyrǵan. Qazaqtyń ejelgi dástúri boıynsha tuńǵysh nemeresin atasy men apasy óz qolyna alyp, nemere ystyq bolǵandyqtan balalarynan da artyq kórip, tárbıelegen. Tuńǵysh nemereler ata - apasyn óz áke - sheshesindeı sanap, týǵan áke - sheshesin tek qana óskennen keıin de tanyp jatady. Keıde tuńǵysh nemeresi kenje ulynyń ornyna, atasynyń qara shańyraǵyna ıe bolyp ta qalatyn jáıt kezdesedi.
Áke - áýlet basshysy, otbasy, otbasy músheleriniń tiregi, asyrap saqtaýshysy, qamqorshysy. Otbasyndaǵy ult tárbıesinde áke men apalardyń orny erekshe. Áke úıi barlyq balalary úshin úlken úı, qara shańyraq degen kıeli uǵymdarmen syıly da qurmetti.
Qara shańyraq, úlken úı dep ataıtyn ákeniń úıine bolashaqta kenje ul ıe bolyp, qarttardy baǵyp - qaǵatyn, kóne salt búgingi qazaq otbasylarynda da saqtalǵan. Al úlkenderi úılenip úı bolysymen enshilerin alyp, bólek shyqqan. Jasy kishi bolsa da kenje ıelengen úlken úı basqa jasy úlken týystary úshin de qadirli, qasıetti úı retinde sanalǵan.
Qazaq qoǵamyndaǵy áıelderdiń orny jaıly áńgimelegende, Orta Azıany mekendegen basqa halyqtardyń áıelderimen salystyrǵanda qazaq qyzdary men áıelderiniń anaǵurlym erkin bolǵanyn aıtqan jón. Olar júzderin jamylǵylarmen búrkemeı, ashyq ómir súrgen. Degenmen, qazaq áıelderi úshin basty mindet – otbasy beriktigin saqtaý, bala tárbıeleý, erlerin barynsha syılaý, rýhanı qoldaý kórsetý bolyp tabylady. Túıgeni kóp sheshesi qyzymen, kelinimen ómir tájirıbelerin bólisip, bolashaq úlken ómirge daıyndaıdy. Týys aǵaıyndardyń áıelderi - abysyndardyń qarym - qatynasy ózara kómek pen túsinistikke, berekege qurylady. Sondyqtan da, «Abysyn tatý bolsa, as kóp, aǵaıyn tatý bolsa, at kóp», - degen. Ákeniń minez - qulqy, ózgelermen qarym - qatynasy, óner bilimi ul balanyń kóz aldyndaǵy úlgi - ónege alatyn, soǵan qarap ósetin nysanasy. Qazaqta bireýdiń balasy jaqsy, ónegeli azamat bolsa: «Onyń ákesi nemese atasy jaqsy kisi edi, kórgendi bala eken, ónegeli jerden shyqqan ǵoı», - dep madaqtaıdy.
«Áke kórgen oq jonar, sheshe kórgen ton pisher» degendeı, otbasynda uldar ákeleri nemese atalarynyń boıyndaǵy qasıet pen ónerin úırenip ósken. Shyǵarmashylyqta, aqyndyqta tanylǵan jas balanyń tárbıesine asa nazar aýdarylǵan. Ata ónerin urpaǵynyń qýýy, ony mıras etýi qazaq otbasylarynda jıi kezdesetin dástúr. Bılik, batyrlyq, ánshilik, serilik, mergendik, ańshylyq, zergerlik sıaqty ata - baba ónerin jeti atasyna deıin jalǵastyrǵan áýletter qazir de barshylyq.
«Ákege qarap ul óser, sheshege qarap qyz óser» deıtin qazaq qyz balalarynyń tárbıesine asa úlken nazar aýdardy. Kámeletke tolǵanǵa deıin boıjetken bolashaq otbasy ómiriniń basty mindetterinen sabaq aldy. Ol eriniń adal jary, ana bolý, otbasy beriktigin saqtaýshy qyzmetine, sharýashylyqtyń barlyq jaqtaryn ıgerip júrgizýge, qonaqty laıyqty qarsy alýǵa, týystaryn syılap qadirleýge daıyndyq tárbıesi. Kórgendi otbasylary qyz balany «qonaq» dep mápelep, qadirlep ósirgen. Qyz balanyń tárbıesine eń birinshi anasy jaýapty bolǵan. Sondyqtan qazaq «Sheshesine qarap qyzyn al» - degen. Uzatylyp kelgen qalyńdyq úılený toıynyń erteńinde búkil rý, áýlet, aýylǵa kelin bolyp sanalady. Ózi attaǵan bosaǵasynyń, rýdyń adamy sanatyna qosylyp ketedi. Qazaq jaqsy kelindi qyzynan kem kórmegen. Qazaq dástúrinde úlkenniń atyn atamaı, tiride ózin, ólgende arýaǵyn qurmetteý – jaqsy kelinniń ádeptiligi men tárbıeliliginiń aıǵaǵy. Turmystaǵy kórgeni men túıgeni, aqyldylyǵy, parasatty kelindi eseıe kele, aýyl - úı qulaq salyp aqyldasatyn ana dárejesine kóteredi. Qyzyna quda túsip, aıttyrǵan kúnnen bastap jigit qyz aýyly úshin kúıeý atanyp kete barady. Kúıeý qaıyn jurtynda tórge shyqpaıdy, oǵan sybaǵaly asy dep asyqty jilik pen tós tartylady. Árıne, jasy egdelegen saıyn, kúıeýdiń áleýmettik mártebesi de joǵarylaıtyny belgili.
Januıa kúni
Otbasy – otanymyzdyń oshaǵy.
Otbasynda adam boıyndaǵy asyl qasıetter jarqyraı kórinip, qalyptasady.
Otanǵa degen ystyq sezim - jaqyndaryna, týǵan - týysqandaryna degen súıispenshilikten bastalady.
Kóshpeli jáne rýlyq - taıpalyq negizde qurylǵan halyqtarda týystyq baılanystar qoǵamdyq qarym - qatynastyń negizin qalaıdy. Rýlas aǵaıyn, týys, atalas, bir ata balasy, bir áke balasy týystyq baılanystan týyndaıtyn paryz ben qaryz mindetter óte kóp. Olar qazaqtyń ǵuryptyq zań - salttarymen bekitilgen.
Otbasynda negizgi týystyq qatynas – erler jaǵymen eseptelgen. Sonymen qatar áıel jaǵymen de týystyq baılanystardyń ataýlary bar. Qyzdan týǵan balalardy jıen dep atap, balalar úshin sheshesiniń týystary naǵashy, naǵashy jurt dep ataldy. Qazaq salty boıynsha jıendi renjitýge bolmaıdy, suraǵanyn berip, kóńilin jyqpaýǵa tyrysqan.
Jalpy alǵanda, qazaqtyń týystyq qatynas ataýlary 90 - ǵa jetedi.
Kónekóz shejireshi qarıalar bir atadan kelesi atanyń balasyn, týystyq tarmaqtardy esh qınalmastan - aq tarqata beredi. Osylaısha, tarıhı oqıǵalar, ańyz - áńgimeler atadan balaǵa jalǵastyrylady. Qazaq otbasy negizinen úsh urpaqtan turady. Ol – ata, áje, bala.
Atalar men apalar aýyl - aımaq, aǵaıyn arasynyń berekesi, aqylshysy bolyp keledi. Olardyń árqashanda mártebesi bıik bolyp, syı - qurmetke bólengen. Óıtkeni, úlkendi syılaýdy qadir tutqan qazaq salty boıynsha kórgeni men turmysta túıgeni kóp, tájirıbesi mol adamnyń syıǵa bólenýi zańdy qubylys dep tanylǵan. Úlkendi syılaý, aqylyn tyńdaý kórgendilik dep esepteledi. Dástúrli qoǵamda ata - apanyń tárbıesin kórmeı ósken bala bolmaǵan. Ata - apalar jyr, dastan, ertegi aıtyp nemere - shóberelerin rýhanı baıytyp tárbıelep otyrǵan. Qazaqtyń ejelgi dástúri boıynsha tuńǵysh nemeresin atasy men apasy óz qolyna alyp, nemere ystyq bolǵandyqtan balalarynan da artyq kórip, tárbıelegen. Tuńǵysh nemereler ata - apasyn óz áke - sheshesindeı sanap, týǵan áke - sheshesin tek qana óskennen keıin de tanyp jatady. Keıde tuńǵysh nemeresi kenje ulynyń ornyna, atasynyń qara shańyraǵyna ıe bolyp ta qalatyn jáıt kezdesedi.
Áke - áýlet basshysy, otbasy, otbasy músheleriniń tiregi, asyrap saqtaýshysy, qamqorshysy. Otbasyndaǵy ult tárbıesinde áke men apalardyń orny erekshe. Áke úıi barlyq balalary úshin úlken úı, qara shańyraq degen kıeli uǵymdarmen syıly da qurmetti.
Qara shańyraq, úlken úı dep ataıtyn ákeniń úıine bolashaqta kenje ul ıe bolyp, qarttardy baǵyp - qaǵatyn, kóne salt búgingi qazaq otbasylarynda da saqtalǵan. Al úlkenderi úılenip úı bolysymen enshilerin alyp, bólek shyqqan. Jasy kishi bolsa da kenje ıelengen úlken úı basqa jasy úlken týystary úshin de qadirli, qasıetti úı retinde sanalǵan.
Qazaq qoǵamyndaǵy áıelderdiń orny jaıly áńgimelegende, Orta Azıany mekendegen basqa halyqtardyń áıelderimen salystyrǵanda qazaq qyzdary men áıelderiniń anaǵurlym erkin bolǵanyn aıtqan jón. Olar júzderin jamylǵylarmen búrkemeı, ashyq ómir súrgen. Degenmen, qazaq áıelderi úshin basty mindet – otbasy beriktigin saqtaý, bala tárbıeleý, erlerin barynsha syılaý, rýhanı qoldaý kórsetý bolyp tabylady. Túıgeni kóp sheshesi qyzymen, kelinimen ómir tájirıbelerin bólisip, bolashaq úlken ómirge daıyndaıdy. Týys aǵaıyndardyń áıelderi - abysyndardyń qarym - qatynasy ózara kómek pen túsinistikke, berekege qurylady. Sondyqtan da, «Abysyn tatý bolsa, as kóp, aǵaıyn tatý bolsa, at kóp», - degen. Ákeniń minez - qulqy, ózgelermen qarym - qatynasy, óner bilimi ul balanyń kóz aldyndaǵy úlgi - ónege alatyn, soǵan qarap ósetin nysanasy. Qazaqta bireýdiń balasy jaqsy, ónegeli azamat bolsa: «Onyń ákesi nemese atasy jaqsy kisi edi, kórgendi bala eken, ónegeli jerden shyqqan ǵoı», - dep madaqtaıdy.
«Áke kórgen oq jonar, sheshe kórgen ton pisher» degendeı, otbasynda uldar ákeleri nemese atalarynyń boıyndaǵy qasıet pen ónerin úırenip ósken. Shyǵarmashylyqta, aqyndyqta tanylǵan jas balanyń tárbıesine asa nazar aýdarylǵan. Ata ónerin urpaǵynyń qýýy, ony mıras etýi qazaq otbasylarynda jıi kezdesetin dástúr. Bılik, batyrlyq, ánshilik, serilik, mergendik, ańshylyq, zergerlik sıaqty ata - baba ónerin jeti atasyna deıin jalǵastyrǵan áýletter qazir de barshylyq.
«Ákege qarap ul óser, sheshege qarap qyz óser» deıtin qazaq qyz balalarynyń tárbıesine asa úlken nazar aýdardy. Kámeletke tolǵanǵa deıin boıjetken bolashaq otbasy ómiriniń basty mindetterinen sabaq aldy. Ol eriniń adal jary, ana bolý, otbasy beriktigin saqtaýshy qyzmetine, sharýashylyqtyń barlyq jaqtaryn ıgerip júrgizýge, qonaqty laıyqty qarsy alýǵa, týystaryn syılap qadirleýge daıyndyq tárbıesi. Kórgendi otbasylary qyz balany «qonaq» dep mápelep, qadirlep ósirgen. Qyz balanyń tárbıesine eń birinshi anasy jaýapty bolǵan. Sondyqtan qazaq «Sheshesine qarap qyzyn al» - degen. Uzatylyp kelgen qalyńdyq úılený toıynyń erteńinde búkil rý, áýlet, aýylǵa kelin bolyp sanalady. Ózi attaǵan bosaǵasynyń, rýdyń adamy sanatyna qosylyp ketedi. Qazaq jaqsy kelindi qyzynan kem kórmegen. Qazaq dástúrinde úlkenniń atyn atamaı, tiride ózin, ólgende arýaǵyn qurmetteý – jaqsy kelinniń ádeptiligi men tárbıeliliginiń aıǵaǵy. Turmystaǵy kórgeni men túıgeni, aqyldylyǵy, parasatty kelindi eseıe kele, aýyl - úı qulaq salyp aqyldasatyn ana dárejesine kóteredi. Qyzyna quda túsip, aıttyrǵan kúnnen bastap jigit qyz aýyly úshin kúıeý atanyp kete barady. Kúıeý qaıyn jurtynda tórge shyqpaıdy, oǵan sybaǵaly asy dep asyqty jilik pen tós tartylady. Árıne, jasy egdelegen saıyn, kúıeýdiń áleýmettik mártebesi de joǵarylaıtyny belgili.
You Might Also Like
