On qara domalaq

Birinshi taraý

Shylym shegetinderge arnalǵan birinshi dárejeli vagonnyń bir buryshyna jaıǵasqan sot Ýorgreıv — ol jaqynda ǵana jumystan birjola bosap shyqqan — sıgaryn tútindetip, "Taımstaǵy" saıasat bólimin sholyp otyrǵan. Uzamaı gazetti bylaı ysyryp qoıyp, terezeden syrtqa kóz jiberdi. Poıyz Somersetten ótip bara jatyr edi. Sot oısha shamalap kórdi — áli eki saǵattaı júrýi kerek eken.

Negr araly jaıynda gazetterde jazylǵannyń bárin sot qaıta-qaıta oı eleginen ótkizýmen keledi. Áýeli ony ıahta dese ishken asyn jerge qoıatyn amerıkan mıllıoneri satyp alypty, Devon jaǵalaýyna jaqyn jerde ornalasqan osynaý shaǵyn aralda qazirgi zaman úlgisindegi keremet kórkem úı turǵyzypty. Alaıda, ókinishke qaraı, mıllıonerdiń úshinshi áıeline, taıaýda ǵana tapqan totyqusyna teńizdegi shaıqalys jaqpaıdy eken, osy jaǵdaı mıllıonerdi úımen de, aralmen de qosh aıtysýǵa májbúr etipti.

Sóıtip, aral satylatyn boldy, onyń ásemdigin aıtyp taýysa almaıtyn sıpattamasy bar qulaqtandyrýlar gazetterde jıi-jıi jaryq kóre bastady. Odan soń aralǵa mıster Onım deıtin bireýdiń ıe bolǵany jónindegi habar jarıalandy. Sol sol-aq eken, zaıyrly qaýym ómirindegi jańalyqtardy jıyp teretinderdiń qıaly shartarapty sharlap ketti. Shyn máninde Negr aralyn gollıvýdtyq kınojuldyz mıss Gabrıella Terl satyp alypty!.. Sol jerde - reporterler men jarnama yryń-jyryńynan jyraqta - birneshe aı tynysh turǵysy keletin kórinedi!.. "Bızı Bı" bul aral koról otbasynyń jazǵy rezıdensıasyna aınalatyny jaıynda sypaıy túrde tuspaldap jetkizdi. Mıster Merrıýederge araldyń jas lord L. menshigine kóshkeni - aqyry onyń da Kýpıdon qurbandyǵyna aınalyp, aralda bal aıyn ótkizýge nıet etkeni týrasynda sybys jetti. "Djonas" araldy áldenendeı bir aıryqsha qupıa synaqtar ótkizý maqsatynda Áskerı-teńiz kúshteriniń basqarmasy satyp alǵanyna záredeı kúmán keltirmedi.

Negr araly shynymen-aq gazet betterinen túspeı-aq qoıdy.

Sot Ýorgreıv qaltasynan hat shyǵardy. Mundaı túsiniksiz qoltańba óte sırek kezdesetin, degenmen ár jer — ár jerinen ap-aıqyn jazylǵan sózder de ushyrasyp qalatyn:

"Súıikti Lorens... Ózińiz jaıynda eshteńe estimegeli qansha jyl... qaıtseńiz de Negr aralyna keletin bolyńyz... Kórse kóz toımaıtyn jer... aıtatyn áńgime sondaı kóp... sol bir kúnder... tabıǵatpen tildesip... kún shýaǵyna qyzdyrynyp... 12.40-ta Paddıngton vokzalynan... Sizdi Oýkbrıdjden qarsy alam..."

Astynda ádemi etip qoıylǵan qol tur:

"Qashan bolsyn qasyńyzdan tabylar

Konstansıa Kalmıngton".

Ledı Konstansıa Kalmıngtondy sońǵy ret qashan kórgenin esine túsirýge tyryspaq bolǵan sot Ýorgreıv ótken kúnder jaıynda oı keship ketti. Odan beri de jeti jyl, — álde tipti segiz jyl ma eken, — ótipti. Sol kezde Konstansıa kún shýaǵyna qyzdyrynyp, tabıǵatpen jáne contadini tildesý úshin Italıaǵa ketken. Sodan soń búl onyń odan da ystyq kún shýaǵyna qyzdyrynyp, tabıǵatpen jáne bádáýılermen tildespekke Sırıaǵa jol shekkeninen qulaǵdar bolǵan.

"Aral satyp alý, aınala mańaıyna qupıalyq ahýal ornatý — Konstansıa Kalmıngton minezine meılinshe tán nárse", dep oılady sot. Sosyn basyn shulǵyp qoıdy: ózine keremet kóńili tolyp otyrǵan — endi she, logıkasy qashan da qısyndy - aq qoı... Odan soń sottyń basy keýdesine sylq etti — kózi ilinip ketken-di...

Vera Kleıtorn — ol úshinshi dárejeli vagonmen kele jatqan — oryndyqtyń arqalyǵyna shalqaıyp, kózin jumdy; vagonda odan basqa taǵy bes jolaýshy bar edi. Búgin poıyzdyń ishi netken ystyq deseńshi! Az ýaqytqa bolsa da teńiz jaǵasynda tynyǵý qandaı ǵanıbet! Iá, bul jumysqa ornalasarda shynymen-aq joly boldy! Jaz aılarynda jumysqa jaldanǵanda qashan da tek balalardy baǵyp-qaǵý áýresine tap bolasyń — hatshy bop ornalasýǵa eshqandaı múmkindik joq. Tipti agenttik arqyly da.

Sóıtip júrgende kútpegen jerden mynadaı hat aldy:

"Maǵan Sizdi "Usynyqty áıelder" agenttigi usyndy. Baıqaýymsha, olar sizdi jaqsy biletin sekildi. Qandaı jalaqy alǵyńyz keletinin aıtyńyz, men bárine kúni buryn kelisem. Mindetińizdi atqarýǵa 8 tamyz kúni kirisersiz dep úmittenem. Poıyz Paddıngton vokzalynan 12.40-ta júredi. Sizdi Oýkbrıdj stansasynan qarsy alamyz. Jol shyǵyny úshin hatpen birge bes fýnt qosa salyp otyrmyn.

Shynaıy qurmetpen

Anna Nensı Onım ".

Joǵary jaǵynda adresi bar: "Negr araly, Stıklhevn. Devon".

Negr araly! Sońǵy kezderi gazetter osy araldan basqa eshteńe jaıynda jazǵan emes. Reporterler árqıly túsinýge bolatyndaı ekiushty áńgime qaýlatyp, ne qıly ósek-aıań men sybystardy týyndatyp jatty. Shamasy, bular shyndyqtan shalǵaı laqap sóz shyǵar. Biraq neǵylǵan kúnde de, bul úıdi mıllıoner turǵyzypty jáne jurttyń aıtýynsha sán-saltanaty es tandyrarlyqtaı kórinedi.

Taıaýda ǵana aıaqtalǵan semestrden ájeptáýir qaljyrap qalǵan Vera Kleıtorn bylaısha oı keship otyr: "Ortaqol mektepte dene shynyqtyrý pániniń muǵalımasy bolý — ne bir úlken dáreje deısiń... Áldebir táýir mektepten jumys taýyp alýdyń oraıy tússe ǵoı shirkin..." Osy arada júregi syzdap ketti de, sol boıda ózin tyıyp tastady: "Joǵa, jolym boldy dep esepteýge tıispin. Tergeýge tústiń eken, tipti aqyr aıaǵynda aqtalyp shyqqan kúnniń ózinde de, betińe jaǵylǵan kúıeni ketire almaısyń".

Sol jerde ol tergeýshiniń óz dáıektemesinde munyń ójettiligi men júrektiligin atap ótkenin eske aldy. Iá, tergeý jaqsy aıaqtaldy, budan artyqty tileýge de bolmaıtyn. Mıssıs Hamılton da meıirim tanytty.. tek ana Húgo bolmasa. (Jo-joq, ol Húgo jaıynda oılanbaq emes!)

Qapyryq ystyqqa qaramastan denesi qaltyrap ketti, teńizge bara jatqanyna ókinish bildirdi. Tanys kórinis kóz aldyna qaıta oraldy. Sırıl jartasqa qaraı júzip barady, basy qylt - qylt etip teńiz betine bir shyǵyp, bir batyp barady... Bir shyǵady da bir batady - bir batady da bir shyǵady... Al bul bolsa qulashyn úırenshikti ádetinshe keń sermep, tolqyndy jep-jeńil jaryp júzip keledi jáne onyń jartasqa jete almaıtynyn bilip keledi, jan-tánimen sezip keledi...

Teńiz — jyp-jyly kógildir tolqyn — ystyq qumdaǵy uzaq saǵattar — jáne Húgo - ol muny súıetinin aıtady... Joǵa, Húgo jaıynda oılaýǵa bolmaıdy...

Ol kózin ashyp, qarsy aldynda otyrǵan erkekke jaqtyrmaı qarap qoıdy. Uzyn boıly, kúnge qap-qara bop totyqqan, kógildir kózderi bir-birine tym jaqyn ornalasqan, ernin jymyryp alǵan. Bás tigýge barmyn, búl kisi dúnıeni kóp sharlaǵan jáne kórmegendi kórgen dep oılady ol...

Qarsy bette otyrǵan qyz jaıynda belgili bir pikirge kelý úshin Fılıpp Lombardqa bir-aq ret kóz tastaý jetip jatty: áp-ádemi, biraq boıynda muǵalımaǵa tán qylyqtar bar sıaqty... Sabyrly jáne mahabbatta da, ómirde de esesin jibere qoımaıtyn bolar. Aınaldyryp kórýge turatyn - aq qyz...

Ol qabaǵyn shytty. Jo-joq, qazir ondaıǵa alańdaýdyń qısyny joq. Sharýanyń aty sharýa. Qazir tek jumys jaıynda ǵana oılaný kerek.

Apyraı, qandaı jumys kútip túr eken ózin? Morrıs ekiushty sóılep, jónin aıtpady:

— Oılanyp kórińiz, kapıtan Lombard: hosh kórmeseńiz - qoıa qoıyńyz.

— Sonda maǵan júz gıneı usynyp tursyz ba? - dedi Fılıpp, quddy júz gıneı ózi úshin ánsheıin nárse sekildi nemquraıdy keıipte.

Júz gıneı deıdi, al munda búgin tústik ishetin de aqsha joq. Áıtkenmen, Morrısti aldaı almaǵan shyǵar, aqsha máselesinde ony aldap soǵý qıyn - ondaı adamdardyń qataryna jatpaıdy: aqshaǵa qatysty nárseniń bárin bes saýsaǵyndaı biledi.

— Basqa eshteńe aıta almaısyz ba maǵan? - dep sózin jalǵady ol sol burynǵysha nemketti túrde.

Mıster Aızek Morrıs kishkene jaltyr basyn qaıta - qaıta shaıqady:

— Joq, mıster Lombard, osy arada núkte qoıýǵa tıispin. Qaýipti qaqtyǵystarda taptyrmaıtyn adam ekenińiz klıentime jaqsy málim. Maǵan sizge júz gıneı berý tapsyryldy. Osynyń ótemine siz ana Devondaǵy Stıklhevnge barýyńyz kerek. Oǵan eń jaqyn stansa - Oýkbrıdj. Sizdi sol aradan qarsy alyp, mashınamen Stıklhevnge aparady, ol jerden motorly qaıyq arqyly Negr aralyna jetkizedi. Al onda barǵan soń, álbette, klıentimniń qaramaǵyna ótesiz.

— Qansha ýaqytqa? - dep surady Lombard bar bolǵany.

— Ári ketse — bir aptaǵa.

Murtyn bir shıratyp qoıǵan kapıtan Lombard:

— Zańsyz isterge qolymdy bylǵamaıtynymdy túsinetin shyǵarsyz? - dedi.

Osyny aıtqanda suhbattasyna kúdiktene qarap qalǵan. Qalyń ernin kúlki qybyr etkizgenimen, mıster Morrıs barynsha baıypty túrde jaýap qatty:

— Eger áldenendeı bir zańsyz áreket jasaý usynylatyn bolsa, onda, álbette, odan bas tartýǵa tolyq qaqyńyz bar.

Sony aıtyp ezý tartty — arsyzyn qarashy! Lombardtyń zańdylyqty saqtaýǵa buryn munshalyqty qushtar bola qoımaǵanyn biletin adamsha ezý tartyp otyr.

Lombard ta eriksiz myrs etti. Ol ras, bir-eki ret quryqtala jazdap shaq qalǵany bar! Biraq, árdaıym aman qutylyp otyrǵan. Ol neden bolsyn derlik taıynbaıtyn. Iá, ne nárseden bolsyn derlik. Baıqaýynsha, Negr aralynda qol qýsyryp qarap otyrýǵa týra kelmeıtin sıaqty...

Mıss Brent — ol shylym shekpeıtinderge arnalǵan vagonda kele jatqan — oqtaý jutqandaı tip-tik otyrǵan: ózine jeńildik jasaý degen ǵadetinde joq nárse bolatyn. Jasy alpys beste edi, búgingi kúnderi etek alyp ketken saldyr-salaqtyq pen qyrsyzdyqty sýqany súımeıtin. Ákesi, áskerde qartaıǵansha qyzmet etken polkovnık, keýdeni tik ustaýǵa erekshe mán beretin. Búgingi zaman jastary shamadan tys betimen ketken júris -turystarynan - aq kórinip túr ǵoı bári; jalpy alǵanda, olardyń...

Óz ustanymynyń ádildigi men alǵan betten aınymaıtyn tabandylyǵyn seziný mıss Emılı Brentke úshinshi dárejedegi aýzy-murnynan shyqqan vagonnyń ıis-qońysy men jaısyzdyǵyna shydap baǵýǵa sharapatyn tıgizip kele jatyr edi.

Qazir jurttyń bári jan aıar bop ketti. Tisterin tek aýrýdy sezdirmeıtin dármekpen juldyrady, uıqysy qashsa ne túrli uıyqtatatyn dári ishedi, otyrsa tek jumsaq kresloǵa otyrady nemese arqasyna kópshik tastaıdy, al boıjetkenderdiń ne kıip júrgenin túsinip bolmaısyń, korset taqpaıdy, jaz shyqsa boldy, jaǵajaıda jartylaı jalańash shaljıyp jatady...

Mıss Brent ernin qymqyrdy. Óz basynyń úlgi-ónegesi arqyly belgili bir toptyń adamdaryna qalaı júrip-turý keregin úıretkisi keledi-aq... Ótken jaz oıyna oraldy. Jo-joq, bıyl bári basqasha bolmaq. Negr araly... Sol arada ol ózi san ret qaıtalap oqyǵan hatqa taǵy bir márte oısha kóz júgirtip ótti:

"Qurmetti mıss Brent, siz meni áli umytpaǵan shyǵarsyz? Budan birneshe jyl buryn tamyz aıynda Bellhevn pansıonynda birge bolǵanbyz, menińshe, sonda jaqsy til tabysyp ketkendeı edik.

Endi men qazir Devon jaǵalaýyna jaqyn mańaıdaǵy shaǵyn araldan óz pansıonatymdy ashyp otyrmyn. Menińshe, bul aral taǵamy dámdi, jańa modaǵa elikteıtin áýreshiligi joq pansıonǵa, — ıaǵnı siz ben bizdiń ádet — daǵdymyzdy oǵash sanamaıtyn jandarǵa, eskiniń kózi sanalatyn adamdarǵa arnalǵan pansıonǵa, — óte laıyqty oryn sekildi. Munda jartylaı jalańash jastar men jeti túnde oınaıtyn gramofondar bolmaıdy. Eger jazda Negr aralyna kelip demalýǵa múmkindik tapsańyz, — álbette, múldem tegin, qonaq qurbym retinde, — men buǵan qatty qýanar edim. Tamyz aıy Sizge qolaıly bola ma? Aıtalyq, segizinen bastap desek?

Ózińizge degen shynaıy qurmet sezimimen,

A.N..."

"Apyraı, aty-jóni qalaı edi ol áıeldiń? Qoıǵan qoly tańǵalarlyqtaı túsiniksiz. Qazir jurttyń bári qalaı bolsa solaı qol qoıa salady", dep burqan-talqan boldy Emılı Brent.

Bellhevnde kezdeskenderdi oısha saraptap shyqty. Onda eki jaz qatarynan bolǵan. Sol jerde egdeleý jastaǵy bip súıkimdi áıel turatyn — mıssıs... mıssıs — áýlet esimi qandaı edi onyń? Ákesi kanonık — tuǵyn. Sosyn onda mıss Olton álde Oden boldy. Jo-joq, onyń áýlet esimi Onon! Durys, durys — Onon!

Negr araly! Gazetter Negr araly jaıynda óte kóp jazdy, buryn oǵan álde kınojuldyz ba, álde Amerıka mıllıoneri me, áıteýir bireý ıelik etken desip jatty. Árıne, kóp rette bul araldar sý teginge satylady — aral satyp alýǵa qushtar adam kóp emes. Áý basta araldaǵy ómir óte tartymdy kórinedi, biraq onda qonys tepken boıda san qıly jaısyzdyq samsap shyǵa keledi de, odan qutylǵansha asyq bolasyń. "Qalaı bolǵan kúnde de, — dep oılady Emılı Brent, tegin demalatynym anyq áıteýir". Qarajattan qysylyp júrgen qazirgideı shaqta, — óıtkeni, dıvıdendter birde tólense, birde tólenbeı júr emes pe, — azdap bolsa da aqsha únemdeý múmkindigin jiberip almaǵan jón ǵoı. Bir ókinishtisi tek álgi mıssıs, álde, bálkim, mıss pe eken, Onon jaıynda esinde bálendeı eshteńe saqtalmapty.

General Makartýr terezeden syrtqa kóz jiberdi. Poıyz Ekseterge qaraı kele jatqan — sol jerde general basqa poıyzǵa aýysyp otyrmaq edi. Tasbaqa tyrbańnan artyqqa jibere qoımaıtyn búl shoıyn jol kimniń de bolsyn shydamyn taýysary anyq. Al tikeleı tartsań Negr araly - qol usynym ǵana jerde túr.

Álgi Onım degenniń kim ekenin ol aqyry bile almady, sirá, Proıd Leggard pen Djonnı Daıerdiń tanysy shyǵar.

"Armıalyq dostardyń bir-ekeýi keledi... ótken kúnder jaıly syr shertsek dep edik".

Nesi bar, ótken kúnder jaıynda bul aıyz qandyra áńgime soǵýǵa daıar. Sońǵy jyldary burynǵy joldastary ózine qyryn qaraı bastaǵandaı sezim paıda bolǵan. Bári de sol baıaǵy júrek aınıtyn ósek-aıańnyń qyrsyǵy ǵoı! Oıpyraı, odan beri otyz jyldaı ýaqyt ótpedi me! Armıtıdj shyǵar bárin byqsytyp júrgen, dep sheshti ol Kisápir kúshik. Ol qaıdan biledi munyń búge-shigesin? Já, jeter, búl jaıynda oılanýdyń qajet joq. Onyń ústine, sirá, buǵan solaı kóringen shyǵar, — birese bir joldasy, birese ekinshisi ózine ala kózben qaraıtyndaı kórinip júrgen bolar.

Álgi Negr araly degen qandaı eken ózi, á? Ol jaıynda ne kóp — ósek aıań kóp. Ony Áskerı-teńiz kúshteriniń basqarmasy, áskerı mınıstrlik nemese áskerı-áýe kúshteri satyp alypty-mys deıtin sybystyń jany bar sıaqty...

Araldaǵy úıdi amerıkalyq jas mıllıoner Elmer Robson salypty. Jurttyń aıtýynsha, buǵan qyrýar qarajat jumsapty. Olaı bolsa, sán-saltanaty shynymen-aq qaıran qalarlyq shyǵar...

Ekster! Poıyzben áli bir saǵat júrý kerek! Tózim taýsylyp bitti. Tezirek jetse eken tek...

Dáriger Armstrong "Morrısin" Solsberı jazyqtyǵymen aıdap kele jatty. Ol múldem tıtyqtap bitken-di... Tabystyń da kúngeı jaǵymen qatar kóleńkeli jaǵy bar. Ústine sý jańa qymbat kostúm kıip Harlı-strıttegi sándi kabınetinde, qazirgi zamanǵy eń jańa aparatýralar ortasynda kútýmen otyratyn, alda ózin — baq pa, sor ma — ne tosyp turǵanynan beıhabar kúıde kún artynan kún ótkizetin zaman kelmeske ketti....

Ol tabysqa jetti. Joly boldy! Degenmen, jalǵyz tek joly bolǵyshtyq azdyq etedi, oǵan qosa jaqsy maman bolý shart. Ol óz isin biletin - biraq, tabysqa jetý úshin bul da az edi. Buǵan qosymsha, jolyń bolýy kerek. Al, onyń joly boldy! Dúdámal dıagnoz, dán rıza bir-eki naýqas áıel - dáýletti, zıaly qaýymda dáripti - sol-aq eken, esimi jurt aýzyna iligip, birden birge taraı bastady: "Armstrongqa qaralýyńyz kerek, jas bolǵanmen sondaı bilgir: ana Pemdi kórdińiz be, kimge baryp emdelmedi deısiz ony - jyldar boıy dep turmyn ǵoı sizge, jyldar boıy, al Armstrong oǵan kóz qıyǵyn saldy da, jaǵdaıyn birden túsine qoıdy".

Sodan jurt aǵyldy deısiń kep.

Osylaısha dáriger Armstrong áıgili emshige aınaldy. Endi onyń ár kúngi jumysy mınýtyna deıin aldyn-ala belgilenip qoıatyn boldy. Demalar ýaqyt tabylmady. Londondy tastap shyǵyp, birneshe kúnge Devon jaǵalaýyndaǵy aralǵa bara jatqanyna tamyzdyń búgingi tańynda máz-meıram bop qýanǵanynyń da sebebi osy edi. Árıne, búl -sózdiń týra maǵynasyndaǵy demalys emes-ti. Hat ekiushty uǵym týdyratyn sózdermen jazylǵan bolatyn, esesine hatpen birge jiberilgen chekte ondaı eki ushtylyq joq-ty. Qalamaqy kólemi estigen adamdy esten tandyr ar l yqtaı edi. Bul Onımderde aqsha degen pishen bolsa kerek. Zaıybynyń densaýlyǵyna kúıeýi qatty alańdap júrgen tárizdi, osy sebepti áıeliniń jaǵdaıy qalaı ekenin ony mazalamaı-aq bilgisi keledi. Sebebi, áıeli dárigerge qaralýdan úzildi - kesildi bas tartyp otyrǵan kórinedi. Al, onyń júıkesi juqa ekenin eskergende...

Óı, osy júıke degen páleni - aı! Dárigerdiń qabaǵy kerilip etti. Óı, osy áıelder men olardyń júıkelerin - aı! Jasyratyny joq, bulardyń qyltyń-syltyńy munyń paıdasyna jarap túr. Buǵan kelip qaralǵan áıelderdiń teń jartysynyń eshqandaı aýrýy joq edi, qur ánsheıin ishi pysqannan ermek qylatyn, biraq búl jóninde birdeńe dep kór tek! Túptep kelgende, áldenendeı bir dimkástik izin taýyp alýdyń ne qıyndyǵy bar: sizde (kez kelgen uzaqtaý ǵylymı termın) normaǵa sál jetińkiremeı tur eken, qorqatyn dáneńe joq, biraq sizge azdap emdelý kerek. Munyń túk qıyndyǵy joq...

Medısınada aýrýdy kóbinese senim emdep jazatyny belgili ǵoı. Al, dáriger Armstrong óziniń isin biletin, basqaǵa ebi bolmasa da úmittendirý men tynyshtandyrýǵa sheber edi.

Baqytyna qaraı, sol oqıǵadan keıin (ol qashan bolyp edi - on jyl ma, joǵa, on bes jyl buryn eken-aý) búl jónge kele bildi. Keremettiń qudiret - kúshimen ǵana qutyldy. Iá, ol kezde búl azǵyndyqqa salynýdyń az-aq aldynda bolatyn. Biraq aza boıyn qaza qylǵan sol bir tótenshe oqıǵa ony táýbege kelýge májbúr etti. Tap sol kúnniń erteńine ishkendi birjola qoıdy. Oıpyraı, oıpyraı, sol kezde onyń aman - saý qutylyp ketkeni adam aıtsa nanǵysyz ǵajaıyp qoı...

Avtomobıldiń ańyraǵan gýdogy qulaǵyn jaryp jibere jazdady - dál janynan kem degende júz otyz shaqyrymdyq jyldamdyqpen nán "Sýper-sports-Dalmeın" júıtkip óte shyqty. Dáriger Armstrong dýalǵa soǵyla jazdap shaq qaldy. Ólgen-tirilgenine qaramaı quıyndatyp júretin jyndysúreı jastardyń biri bolsa kerek. Ábden jynyna tıip bitti bular. Al, ózi sonda keremettiń kúshimen qútylyp edi-aý - búl joly da solaı boldy. Nege jer jastanbaıdy eken búl jyndysúreı!

Mır derevnásyn mashına motoryn azynatyp, quıyndata kesip ótip bara jatqan Tonı Marston bylaısha oı keship otyr: anadaı esek arbalar qaıdan shyǵady osy? Tasbaqasha mıtyń-mıtyń etip júrip bolmaıdy, al bárinen jamany: mindetti túrde joldyń qaq ortasymen súıretiledi - jol berý degen joq! Aǵylshyn joldarynda mashınany qalaı aıdaıtynyńdy kórsete almaısyń. Al, ana Fransıada áńgime basqa...

Osy araǵa toqtap tamaq jibitip alsa ma eken álde ármen qaraı tarta berse me? Ýaqyt jetkilikti. Bar-joǵy júz elý shaqyrymdaı ǵana qaldy. Abzaly, ımbır lımonadymen djın ishkeni jón shyǵar. Kúnniń ystyǵy jan shydatar emes!

Al ana aral symaqta táp-táýir demalýǵa bolatyn shyǵar, tek aýa raıy buzylyp ketip júrmese. Iapyraı, ana Onımder kim boldy eken? Aqshasyn qalaı shashýdy bilmeı júrgen dańǵoılar shyǵar, sirá. Mundaılarmen Jıren jyldam til tabysady. Endi qaıtsin ol beıshara: ózinde kók tıyn joq qoı...

Olarda ishimdik jaǵy jetkilikti shyǵar. Áıtse de, ondaı dańǵoılardyń ne istep, ne qoıatynyn aldyn-ala bilip bolmaıdy. Araldy Gabrıella Terl satyp alypty degen sybystyń jalǵan bop shyqqany qandaı ókinishti. Kıno juldyzdarynyń arasynda oınap-kúlip júrgen jaman bolmas edi. Eshteńe etpes, qyz-qyrqyn ushyraspaı qalmas...

Ol qonaqúıden syrtqa shyqty, kerildi, esinep aldy, bultsyz ashyq aspanǵa kóz jiberdi, sóıtti de "Dalmeınge" otyrdy.

Jigittiń kelisti kelbetine, suńǵaq boıyna, kúnge totyqqan betindegi ashyq tústi kógildir kózine qyz kelinshekter súqtana qarap qaldy.

Ol akseleratordy basty, motor azynap qoıa berdi, odan soń avtomobıl ensizdeý kóshege súńgip ketti. Qarıalar men shabarman balalar jan dármen jol beristi. Kóshede júrgen júgermekter mashınaǵa súısine kóz tigip qaldy.

Antonı Marston saltanatty sherýin ármen jalǵap bara jatty.

Mıster Blor jaı júretin poıyzben Plımýttan kele jatqan. Kýpede odan basqa taǵy bir jolaýshy - maskúnemdikten kóz janary bulyńǵyr tartyp ketken qart teńizshi bar edi. Aıtpaqshy, qazir ol qalǵyp-múlgip otyrǵan. Mıster Blor áldeneni bloknotyna yqtıattap jazyp jatty. "Mine, meniń jamaǵatym, - dedi ol estiler-estilmes mińgirlep, - Emılı Brent, Vera Kleıtorn, dáriger Armstrong, Antonı Marston, shaý tartqan sot Ýorgreıv, Fılıpp Lombard, Áýlıe Mıhaıl jáne Georgıı ordeni men "Áskerı erligi úshin" ordeniniń ıegeri general Makartýr, eki malaı - mıster jáne mıssıs Rodjers".

Ol bloknotyn sart etkizip japty da, qaltasyna salyp tastady. Buryshta uıqy soǵyp jatqan teńizshige kóz qıyǵyn saldy.

"Keńirdekten kelgenshe toıypty" degen anyqtama berdi oǵan mıster Blor qolma-qol.

Sodan soń bárin qaıtadan muqıat túrde baıyppen oı eleginen ótkize bastady.

"Onshalyqty qıyn jumys emes sıaqty, — dep oılady ol. — Bul iste sátsizdik bola qoımas. Túr kelbetim de osyǵan ábden laıyq tárizdi".

Turyp, aınadan ózine synaı kóz júgirtti. Aınada túr - keskininde este qalarlyqtaı erekshelik joq adamnyń beınesi túr edi. Qońyrqaı kózderi bir-birine tym jaqyndaý ornalasqan, qysqalaý murty bar. Kelbetinen áskerı adam ekeni ańǵarylatyndaı. "Maıormyn desem de bolady, - dedi mıster Blor aınadaǵy beınesine. — Á, qudaı atqan, umytyp ketippin, onda álgi general da bolady eken ǵoı. Ol meni á degennen áshkereleıdi. Ońtústik Afrıka - mine, maǵan keregi! Búl jamaǵattyń eshqaısysy onda bolǵan emes, al men týrısik agenttiktiń jarnamalyq prospektin qazir ǵana oqyp shyqtym, sondyqtan bul taqyrypta áńgime-dúken qura alam. Bir jaqsysy, kolonıa turǵyndary qandaı ispen bolsyn shuǵyldana beredi. Sondyqtan ónimdi Ońtústik Afrıkadan kelgen kásipker retinde tanystyra alam".

Negr araly... Bala kezde bir joly onda bolǵany da bar...

Jaǵalaýdan eki shaqyrymdaı jerde oryn tepken, shaǵala sańǵyryǵy japqan sasyq jartas. Araldy bulaı ataǵandarynyń sebebi - kóz jeter jerdegi kórinisi erini túrik adamnyń qyrynan qaraǵandaǵy sulbasyn eske salatyn.

Osyndaı araldan úı turǵyzý — aqylǵa syıymsyz áýreshilik qoı! Aýa raıy buzylǵan kezde onda ómir súrý tipten múmkin emes. Alaıda mıllıonerler oıyna ne kelmeıdi deısiń!

Buryshtaǵy shal oıanyp:

— Teńizde eshteńeni aldyn-ala bilýge bolmaıdy – esh – te – ńe - ni de! - dedi.

— Óte durys aıttyńyz, eshteńeni aldyn-ala bilýge bolmaıdy, - dep jalp ete qaldy mıster Blor.

Shal birer márte yqylyq atty da, qamyǵyńqy únmen:

— Daýyl turǵaly jatyr, - dedi.

— Joǵa, týysqan, aýa raıy tamasha, - dedi Blor.

— Al, men sizge uzamaı dúleı daýyl bolady dep turmyn, - dep renjip qaldy shal, - men ony kúni buryn sezem.

— Bálkim, sizdiki durys ta shyǵar, - dep kelise ketti mıster Blor keń peıildik jasap.

Poıyz toqtap, shal shaıqalaqtap ornynan kóterildi.

— Osy jerden túsýim kerek, - dedi ol Sony aıtyp esiktiń tutqasyn tartty, biraq kúshi jetpedi.

Mıster Blor oǵan kómekke keldi. Shal esik aldyna toqtap, qolyn mańǵazdana joǵary kóterdi, buldyraq kózi jypylyq qaqty.

— Saqta ózińdi, syıyn, - dedi ol. - Saqta ózińdi, syıyn. Aqyrzaman taıap qaldy.

Sony aıtty da, perronǵa qulap tústi. Perronda uzynynan túsip jatqan kúıi mıster Blorǵa qarap saltanatty túrde:

— Men sizge aıtyp turmyn, jigitim. Aqyrzaman taıap qaldy, - dedi.

"Aqyrzaman menen góri onyń basyna burynyraq týary anyq", dep oılady ornyna qaıtyp kele jatqan mıster Blor. Keıin belgili bolǵanyndaı, qatelesken eken.

Ekinshi taraý

Oýkbrıdj stansasy ǵımaratynyń aldyna jınalǵan bir top jolaýshy ári-sári halde turǵan. Olardyń art jaǵynda shamadan kótergen júk tasýshylar bar-dy. Júkshilerdiń biri:

— Djım! - dep aıqaılady.

Taksıden shopyr shyqty.

— Negr aralyna barǵaly tursyzdar ma? - dep surady ol.

Onyń suraǵyna tórt adam birdeı ún qatty. Tańyrqap qalǵan jolaýshylar bir-birine bildirtpeı kóz júgirtip ótti.

— Munda bizde eki taksı bar, ser, - dedi shopyr sot Ýorgreıvke, toptaǵy jasy úlken adam bolǵan soń. — Bulardyń bireýi Ekseterden keletin poıyzdy kútýge tıis — onymen taǵy bir jentlmen kelmekshi. Buǵan bes mınýttaı ketedi. Aralaryńyzda sony tosa turýǵa kelisetinder tabylsa, saparymyz da jaılyraq bolar edi.

Hatshylyq mindetterin eske alǵan Vera Kleıtorn ámir etýge úırenip qalǵan adamǵa tán, qarsylyq bildirgendi qalamaıtyn qatqyl únmen:

— Men qalam, - dedi. Sony aıtyp, toptyń qalǵan múshelerine qarady. Shamasy, shákirt qyzdaryn komandalarǵa dál osylaı bóletin bolsa kerek.

Mıss Brent pańdana sóılep:

— Raqmet sizge, - dedi de, taksıge otyryp aldy. Taksıshi izet bildirip, jabylyp ketpesin dep esikti demep turdy. Oǵan ilese sot Ýorgreıv te taksıge jaıǵasty. Kapıtan Lombard:

— Men de kúte turam, - dedi. — Sizben birge mıss...

— Kleıtorn, - dedi Vera.

— Al meniń atym Lombard, Fılıpp Lombard. Júkshiler bagajdy tıedi. Kópti kórgen zańgerdiń aldy — artyn baıqaǵyshtyǵyna basyp tıisti taqyrypty tańdap alǵan sot Ýorgreıv taksıge otyrǵannan keıin:

— Kún raıy jaqsy bop túr, - dedi.

— Tamasha, — dep jaýap qatty mıss Brent.

"Barynsha qurmet tutýǵa laıyq kart jentlmen, — dep oılady ol — Teńiz jaǵalaýyndaǵy pansıondardan mundaı kisiler kezdese bermeıdi. Álgi mıssıs álde mıss Onon táýir adamdarmen tanys-bilis eken-aý..."

— Bul tóńirekti jaqsy bilesiz be? - degen suraq qoıdy sot Ýorgreıv.

— Kornýoll men Torkıde bolǵam, biraq Devonnyń myna bóligine alǵash kelip turmyn.

— Men de bul mańaımen múlde tanys emespin, - dedi sot. Taksı ornynan qozǵaldy.

— Bálkim, mashınanyń ishinde otyryp kútersiz? - dedi ekinshi taksıshi.

— Joq, raqmet, - dep úzildi-kesildi bas tartty Vera.

Kapıtan Lombard ezý tartty:

— Men ózim kún sáýlesine shomylǵan qabyrǵalardy unatam, bálkim vokzalǵa kirersiz?

— Jo-joq. Vagonnyń qapyryǵynan keıin taza aýada bolý sondaı ǵanıbet.

— Iá, mynadaı ystyqta poıyzben sapar shegý adamdy sharshatyp jiberedi, - dep qoshtap qoıdy anaý.

— Osy qalpynda áli biraz turar ma eken, aýa raıyn aıtam, - dedi Vera áńgime jibin sypaıy túrde jalǵap. - Bizdiń aǵylshyn jerindegi jaz sondaı turaqsyz ǵoı.

— Bul mańaıdy jaqsy bilesiz be? - deıtin ózindik ereksheligi azdaý saýal qoıdy kapıtan Lombard.

— Joq, buryn munda eshqashan bolǵan emespin, - dedi qyz. Sosyn mán-jaıdy búkpelemeı birden ashyǵyn aıtýǵa bekinip, tez-tez sóılep: — Áli kúnge deıin bıbimmen tanysqan joqpyn, - dep qosyp qoıdy.

— Bıbimmen deısiz be?

— Men mıssıs Onımniń hatshysymyn.

— Solaı deńiz! — Lombardtyń kóńil aýany kádimgideı — aq ózgerdi: tartynbaı, erkinirek sóıleı bastady. — Bul ersileý nárse eken ózi.

Vera kúlip jiberdi:

— Ersi eshteńesi joq. Mıssıs Onımniń hatshysy aıaq astynan aýyryp qalypty, onyń ornyna bireýdi jiberýdi surap agenttikke jedelhat joldapty — sóıtip olar meni usyndy.

— Áńgime qaıda. Al bıbińizben tanysqanda ol ózińizge unamaı qalsa ne istemeksiz?

Vera taǵy kúldi:

— Men tek kanıkýl bitkenshe ǵana jaldanam ǵoı. Qyzdar mektebinde turaqty jumysym bar. Oǵan qosa, Negr aralyn kórýge sondaı ańsarym aýyp júr. Ol jaıynda gazetterde óte kóp jazdy emes pe. Aıtyńyzshy, ol jer shynymen-aq sondaı ádemi me?

— Bilmeımin. Onda eshqashan bolǵan joqpyn, - dedi Lombard.

— Qalaısha? Onımder ony sondaı unatatyn sekildi. Olar qandaı adamdar? Aıtyp berińizshi maǵan.

"Qıyn suraq, - dep oılady Lombard, - olarmen tanys ma edim men álde tanys emes pe edim ózi?"

— Qolyńyzda ara jorǵalap barady, - dedi ol dereý. - Jo-joq, qozǵalmańyz. - Sony aıtyp arany úrkitken bolǵansydy. - Mine! Ushyp ta ketti.

— Raqmet, mıster Lombard. Bıylǵy jazda ara degen sondaı kop.

— Kúnniń ystyǵynan ǵoı. Aıtqandaıyn, biz kimdi kútip turmyz, bilmeısiz be?

— Habarym joq.

Jaqyndap kele jatqan poıyzdyń gýdogy estildi.

— Mine, poıyzymyz da keldi, - dedi Lombard.

Perronnan shyǵa beris jerden suńǵaq boıly qart adam júz kórsetti, aq býryl tartqan, tikireıgen qysqa shashyna, muqıat qyrqylǵan aqbýryl murtyna qarap ony qyzmetten qalǵan áskerı adam dep oılaýǵa bolatyn. Nán bylǵary shamadandy shatqaıaqtap shaq kóterip kele jatqan júkshi oǵan Vera men Lombardty nusqady.

Vera shapshań alǵa shyǵyp, ózin tanystyrdy.

— Men mıssıs Onımniń hatshysymyn. Bizdi mashına tosyp túr, — dedi ol. Sosyn: — Myna kisi — mıster Lombard, - dep qosyp qoıdy.

Qarttyń kúńgirt tartqan, áıtse de, jasy ulǵaıǵanyna qaramaı baıqaǵyshtyq qasıetin joǵaltpaǵan, kógildir kózi

Lombardty sholyp ótti; eger bireý-mireý onyń qandaı qorytyndyǵa kelgenin bilgisi kelse, odan:

"Kelisti jigit. Biraq kúmándi birdeńemen aınalysa ma, qalaı..." degendi oqyǵan bolar edi.

Úsheýi taksıge kep otyrdy. Olar Oýkbrıdjdiń samarqaý kóshelerimen, sosyn taǵy da eki shaqyrymdaı Plımýt tas jolymen júrip ótip, derevnályq joldardyń - burylysy kóp, ensiz, shop basyp ketken joldardyń — qıyr - shıyryna enip ketti.

— Bul mańaıdy tipten bilmeımin. Shyǵys Devonda, Dorsetpen shektesetin jerde úıim bar, - dedi general Makartýr.

— Bul ara óte ádemi eken, - dedi Vera. - Jotalar, qyzyl qońyr topyraq, tóńirek gúl jaınap tur, shóp te sondaı qalyń.

— Meniń túsinigimshe, búl aradaǵynyń bári tym tyǵyz ornalasqan. Óz basym keń shalqar jazyqtyqty unatam. Onda saǵan eshkim buqpantaılap kelip bas sala almaıdy... - dep oǵan Fılıpp Lombard qarsylyq bildirdi.

— Shamasy, kop saıahat jasaǵansyz - aý? - dep surady Lombardtan general.

Lombard ıyǵyn qomdap qoıdy da:

— Iá, dúnıeni sharlap shyǵýǵa týra keldi ǵoı, - dedi.

Sosyn: "Qazir ol menen soǵysqa qatystyń ba, dep suraıdy.

Áskerı qyzmetten ketken munyń jasyndaǵy sabazdardy odan basqa eshteńe qyzyqtyrmaıdy", - dep oılady. Alaıda general Makartýr soǵys jaıynda jumǵan aýzyn ashqan joq.

Bıik jotanyń tóbesine kóterilgen olar buralańdaǵan qara jolmen Stıklhevnge -jaǵalaýdaǵy birneshe úıden turatyn shaǵyn derevnáǵa tústi. Úılerden qol sozym jerde balyq aýlaıtyn bir-eki qaıyq kórinip tur edi. Batar kúnniń shapaǵy ońtústik betten, teńizden keýde kótergen jartasqa shaǵyldy.

Sol arada olar túńǵysh ret Negr aralyn kórdi.

— Jaǵadan ájeptáýir qashyqta túr eken ǵoı, - dep tańyrqandy Vera. Araldy kóz aldyna basqasha keıipte elestetken — jaǵaǵa jaqyn kishkentaı ǵana aral, onda áp–ádemi appaq úı ornalasqan dep oılaǵan. Biraq mynadan eshqandaı úı kórinbeıdi, teńizden tip-tik bop jartas boı sozyp túr, sulbasynan negrdiń alapat úlken basyna bolar-bolmas uqsastyq baıqalady. Búl kóriniste jan túrshiktirer birdeńe bar-dy. Veranyń tula boıy dir ete qaldy.

"Jeti juldyz" meımanhanasynyń janynda olardy bir top adam kútip túr eken. Eńkish tartqan egde jastaǵy sot, oqtaý jutqandaı mıss Emılı Brent jáne iri deneli, túr-álpeti turpaıylaý erkek — ol alǵa shyqty da, ózin tanystyryp ótti.

— Sizderdi kútkenimiz, sosyn bárimiz birge ketkenimiz durys shyǵar dep sheshtik, - dedi ol — Meniń atym Deıvıs. Natalda týǵanmyn, Transvaalmen shatastyrmaýdy suraımyn. Ha-ha-ha, - dep ol qarq-qarq kúldi.

Sot Ýorgreıv ony oqty kózben atty. Sot zalyn artyq adamdardan alastaý jóninde ámir berýge asyǵyp turǵany ańǵarylǵandaı edi. Mıss Emılı Brenttiń kolonıa turǵyndaryna qandaı baǵa berýge bolatynyn bilmeı daǵdaryp qalǵany sezildi.

— Jolǵa shyǵar aldynda azdap tamaq jibitip alýǵa qalaı qaraısyzdar? - degen usynys aıtty Deıvıs.

Onyń usynysyn eshkim qoldaı qoımady, sóıtken soń mıster Deıvıs teris aınaldy da, saýsaǵyn joǵary kóterip:

— Ondaı jaǵdaıda bosqa tura bermeıik. Bizdi úıdiń ıeleri tosyp otyr, - dedi.

Bul sózdi estigen qonaqtardyń álpetinen azdy-kem abyrjyǵandary ańǵaryldy. Úıdiń ıeleri eske salynǵany olardy sansyratyp jibergendeı boldy.

Deıvıs qolymen belgi berdi. Qabyrǵaǵa súıenip turǵan bireý ornynan qozǵalyp, bulardyń qasyna keldi. Aıaǵyn teńsele basýy teńizshi ekenin ańǵartatyn.

Beti kúnge totyqqan, qara-qońyr kózi kisige tiktep qaraýdan taısaqtaı beredi.

— Daıynsyzdar ma, ledı jáne jentlmender? - dep surady ol — Qaıyq kútip túr sizderdi. Taǵy eki myrza bar, óz mashınalarymen kelmek, biraq mıster Onım olardy kútpeýge ámir etti: qashan keletinderi belgisiz.

Jınalǵan jurt teńizshige ilesip, tastan qalanǵan kelteleý molmen júrip ketti. Moldyń janynda motorly qaıyq arqandaýly túr edi.

— Quıtaqandaı eken! - dedi Emılı Brent.

— Keremet qaıyq, mem, óte jaqsy qaıyq, - dep qarsylyq bildirdi teńizshi. — Qalaǵan jerińizge, tipti Plımýtqa bolsyn, kózdi ashyp-jumǵansha alyp barady.

— Biz kóppiz, syımaıtyn shyǵarmyz, - dep sot Ýorgreıv onyń sózin kúrt bólip jiberdi.

— Buǵan qazirgiden eki ese kóp adam sıady, ser.

— Demek, bári oıdaǵydaı, - dep sózge aralasty Fılıpp Lombard. — Aýa raıy tamasha, teńiz tynysh.

Mıss Brent kishkene qorǵalaqtaǵanymen, ózin qaıyqqa otyrǵyzýǵa ruqsat etti. Onyń sońyn ala qalǵandary da jaıǵasty. Bári de bir-birin tosyrqap, jatsynýmen boldy.

Úıdiń ıeleri nelikten mynadaı ala-qula qaýymdy shaqyrǵanyn túsinbeı dal bop otyrǵandaı túrleri bar-dy.

Júzbekke endi-endi oqtalǵan kezde teńizshi — ol arqannyń ushyn qolyna ustap ta turǵan -qalt tura qaldy. Bıik jotaǵa asylǵan jolmen quldılap derevnáǵa avtomobıl kirip kele jatyr edi. Keremet qýatty ári kóz jaýyn alardaı kórkem mashına búl arada ǵajaıyp birdeńe paıda bolǵandaı áser etti. Rólde jas jigit otyr, shashyn jel jelbiretip túr. Batyp bara jatqan kúnniń shapaǵyna oranǵan ony quddy soltústik ańyz-jyrlaryndaǵy jas qudaıǵa balaýǵa da bolatyn. Jas jigit gýdokty basty, jaǵalaýdaǵy jartastar gýdoktyń ańyraǵan zor daýysyna jańǵyryqpen jaýap qatty.

Sol kezde Antonı Marston bularǵa qatardaǵy qarapaıym pende emes, kókten túsken keremetteı kóringen. Osy bir alabóten kórinis báriniń esinde saqtalyp qaldy.

Motor janynda otyrǵan Fred Narrakott: jınalǵan jamaǵat tańǵalýǵa turarlyq eken, dep oılady. Mıster Onımniń qonaqtaryn kóz aldyna múldem basqasha elestetken. Bulardan áldeqaıda kelisti, kórse kóz toıǵysyz bolar, dep boljaldaǵan. Úlde men búldege oranǵan kelinshekter, ıahtsmen kostúmin kıgen erkekter, - bir sózben aıtqanda, óńkeı yǵaı men syǵaı shyǵar, degen.

Qonaq dep ana mıster Elmer Robsonnyń qonaqtaryn aıtsańshy. Fred Narrakott mıyǵynan kúldi. Qalaı kóńil kóterdi deısiń olar - shaıtan da qyzǵanyshtan barmaǵyn shaınaǵan bolar, al qalaı ishti deısiń olar!..

Mıster Onım, sirá, basqadaı minezdiń adamy shyǵar. "Mıster Onımdi de, onyń zaıybyn da birde-bir márte kórmegenim qyzyq, — dep oılady Fred. — Ol munda bir ret te bolsa kelgen joq, múldem tóbe kórsetpedi. Bárin mıster Morrıs bılep-tóstep, bárine ózi tólem jasaıdy. Ne isteý keregin naqpa-naq aıtady, aqshany birden tóleıdi, biraq báribir bul asa ońǵan is emes. Gazetterde mıster Onımniń áldenendeı qupıasy bar dep jazdy. Solaı bolsa, solaı da shyǵar. Álde araldy shynymen-aq mıss Gabrıella Terl satyp aldy ma eken?"

Biraq jolaýshylardy kózimen sholyp ótken ol bul joramaldan birden bas tartty. Kıno juldyzyna bular qaıdan kompanıa bolmaq? Ol serikterine synaı qarady. Kekireıip qalǵan kári qyz, ol mundaılardyń talaıyn kórgen. Jáne kók doly, onysy aıtpaı-aq kórinip tur. Qarıa — syrt pishinine qarap ony ásker úshin jaratylǵan - aý deısiń. Áp - ásem jas qyz, biraq alyp bara jatqan dáneńesi joq - gollıvýdtik sylańdaǵan sulýlar súıkiminiń juqanasyn da tappaısyń.

Al ana jaıdary minezdi qarapaıym jentlmen - áste jentlmen emes, jumysynan jalyqqan ánsheıin ǵana saýdager, dep oılady Fred Narrakott. Esesine áne bir ashań, kózi ótkir jentlmenniń boıynda shynymen bir erekshelik bar sıaqty. Sirá, sonyń ǵana kınoǵa áldenendeı qatysy bolýy múmkin.

Kıno juldyzyna kompanıa quraýǵa barlyq jolaýshynyń ishinde tek ana óz mashınasymen kelgen jigit qana laıyq. Jáne qandaı mashınamen keldi deısiń! Mundaı mashınany Stıklhevnde jan balasy kórgen emes. Shamasy, baǵasy ýdaı shyǵar, áldeneshe júz fýnt turatyn bolar. Aqshasy pishen ekeni kórinip túr. Mine, jolaýshylardyń bári sondaı bolsa, onda áńgime de basqa...

Iá, oılap qarasań, munda bir kiltıpan bar sıaqty...

Sýdy aq kóbiktendire zaýlaǵan qaıyq jartasty oraǵytty. Sol arada olar úıdi de kórdi. Araldyń ońtústik jaǵy soltústik betindeı emes, teńizge qaraı birte-birte taıpyldana beretin. Úı ońtústik betkeıden oryn teýipti - alasalaý, tórt buryshty, qazirgi zamanǵy úlgide salynǵan, sresen úlken dóńgelektengen terezeleri bar. Áp-ádemi úı eken - áıteýir búl úı jurttyń báriniń kóńilinen shyqty.

Fred Narrakott motordy óshirdi, qaıyq zyrǵyp baryp jartastar arasyndaǵy sholaqtaý tabıǵı shyǵanaqqa kirdi.

— Jaýyn-shashynda myna jaǵalaýǵa jaqyndaý qıyn shyǵar, - dedi Fılıpp Lombard.

— Ońtústik-shyǵys jeli soqqanda, - dep sergek ún qatty Fred Narrakott, — jaǵalaý túgil araldyń ózine jaqyndaý múmkin emes. Bir apta boıy, keıde odan da kóp ýaqyt qurlyqtan oqshaýlanyp qalady.

"Azyq-túlik jetkizý jaǵy ońaıǵa túspeıtin shyǵar. Aral ataýlynyń jaman jeri - munda sharýashylyq júrgizý qıyn", - dep oılady Vera Kleıtorn.

Qaıyqtyń borty jartasqa tireldi — Fred Narrakott jaǵaǵa sekirip tústi, sosyn Lombard ekeýi qalǵandarynyń túsýine kómektesti. Qaıyqty shyǵyrshyqqa baılaǵan Narrakott tastan oıylǵan tepkishektermen jolaýshylardy joǵary qaraı bastady.

— Jaman kórinis emes! - dedi general Makartýr. Biraq kóńili qulazyp, mazasy bolmaı túr edi. "Qalaı degenmen, búl ózi onsha ońǵan jer emes sekildi", - dep oılady ol

Sóıtip, tas tepkishektermen júrip ótken top aqyry alańqaıǵa shyqty, osy arada jurttyń júzi de jadyrap sala berdi. Shalqasynan ashylǵan esiktiń aldynda mańǵaz turpatty malaı túr edi - onyń sándi kıimi men salıqaly keıpi kóńilderin sabasyna túsirgendeı boldy. Úıdiń ózi de kórkimen kóz tartyp túrǵan, alańqaıdan aıan bolǵan peızaj da keremet ádemi tuǵyn.

Túr-kelbeti kelisken, uzyn boıly, ashań, aq shashty malaı qonaqtardyń aldynan shyqty.

— Bylaı qaraı ótýge raqym etińizder, - dedi ol

Dalıǵan keń holda qonaqtardy uzynshubaq bop qatar túzgen bótelkeler tosyp túr edi. Antonı Marston jymyń - jymyń etti.

"Mynadaı qaraǵymdardy qaıdan ǵana qazyp ákeldi eken? - degen oı keshti ol - Meni bularmen ne jaqyndastyrýy múmkin? Ózimdi osynda shaqyrǵanda ana Jıren ne oılaǵan? Bir jaqsysy, áıteýir munda ishimdikke sarańdyq jasalmaıdy eken. Muz da jetkilikti. Ne dep jatyr ana malaı?"

— Ókinishke qaraı, mıster Onımge sharýalary qol baılaý bop túr — ol erteń ǵana keledi. Maǵan qonaqtardyń barlyq tilegin buljytpaı oryndaý tapsyryldy - qonaqtar óz bólmelerine ótýge qalaı qaraıdy? Túski as segizde beriledi...

Vera mıssıs Rodjerstiń sońynan erip baspaldaqpen joǵary kóterildi. Kútýshi áıel dálizdiń sońyndaǵy esikti aıqara ashty, Vera eki úlken terezesi bar, keremet sándi jatyn bólmege ótti. Bir terezeden teńiz kórinis beretin, ekinshisi shyǵys jaq betke qaraıtyn. Máz-meıram bop qýanǵany sonsha, Veranyń daýysy shyǵyp ketti - bólme oǵan aıryqsha unaǵan edi.

— Kerek nárseniń bári bar shyǵar munda, solaı ma, mıss? - dedi mıssıs Rodjers.

Vera jan-jaǵyna qarandy. Shamadany da bólmege kirgizildi. Esikterdiń biri kógildir kafelmen qaptalǵan vana bólmesine bastaıdy eken.

— Iá-ıá, bar eken.

— Birdeńe qajet bola qalsa qońyraý shalyńyz, mıss.

Mıssıs Rodjers birsaryndy áýenmen yńyldaı sóıleıtin. Vera oǵan áýestik bildire qarady. Óńi ońǵan shúberekteı, qan joq, sól joq - aýmaǵan tiri arýaq! Shashyn bir ýys qyp túıgen, ústinde qara kóılek. Qysqasy, keskininen kemistik tabý qıyn. Biraq kógildirleý kózi jan - jaǵyna tynymsyz jaltaqtaı beredi.

"Bul tipti óz kóleńkesinen ózi qorqatyn bolýy kerek", dep oılady Vera. Solaı bolsa, solaı da shyǵar. Mıssıs Rodjerstiń túrinen boıynda bir keremet úlken úreı bary baıqalatyn. Veranyń denesi qaltyrap ketti. Búl áıeldiń sonda neden qorqýy múmkin? Alaıda daýystap, sypaıy túrde bylaı dedi:

— Men mıssıs Onımniń jańa hatshysymyn. Aıtpaqshy, muny ózińiz de biletin shyǵarsyz.

— Joq, mıss, men eshteńe de bilmeımin, - dedi mıssıs Rodjers. — Men tek qonaqtardyń aty-jóni men kimdi qaı bólmege ornalastyrý qajettigi kórsetilgen tizimdi ǵana aldym.

— Mıssıs Onım men týraly sizge eshteńe aıtqan joq pa? - dep surady Vera.

— Mıssıs Onımdi kórgen emespin, - dep kirpigin jypylyqtatty mıssıs Rodjers. — Biz eki kún buryn ǵana keldik.

"Myna Onımder sekildi adamdardy ómiri kezdestirsem neǵyldeısiń", dep oılady Vera. Biraq daýystap:

— Munda basqa da qyzmetshiler bar ma? - dedi.

— Tek Rodjers ekeýimiz ǵana, mıss.

Vera qabaǵyn shytty: segiz adam, úıdiń ıesi men bıbisin qosqanda — on, biraq bar bolǵany eki-aq malaı.

— Men asty jaqsy pisirem, — dedi mıssıs Rodjers.— Rodjers úıdegi basqa sharýalardy atqarady. Sóıtkenmen, olar qonaqty osynsha kóp shaqyrady ǵoı dep oılamaǵam.

— Úlgeresiz be? - dep surady Vera.

— Alańdamaı-aq qoıyńyz, mıss, úlgerem. Eger qonaqtar jıi keletin bolsa, onda mıssıs Onım maǵan taǵy bireýdi kómekke beretin shyǵar dep oılaımyn.

— Beredi ǵoı, - dedi Vera.

Mıssıs Rodjers kóleńke qusap dybysyn bildirmeı ketip qaldy.

Vera tereze aldyna kelip, jaqtaý etegindegi taqtaıǵa otyrdy. Boıyn áldenendeı bir mazasyzdyq bılep alǵandy. Myna jerdeginiń bári oǵan oǵash sıaqty kórindi - Onımderdiń óz úıinde bolmaýy da, óńi qýqyl tartyp ketken, arýaqqa uqsas mıssıs Rodjers te. Al qonaqtar jaıyn aıtpasa da bolady: mundaı ala-qula qaýymnyń bir jerden bas qosýy óte sırek kezdesetin shyǵar. "Onımdermen aldyn-ala tanysyp almaǵanym qandaı ókinishti... Neǵylǵan adam eken olar..." dep oılady Vera.

Turyp, neǵylaryn bilmeı, bólmeni kezip júrip ketti. Qazirgi zamanǵy eń sońǵy úlgide jaraqtalǵan keremet jatyn bólme. Jarqyraǵan parket edenge aqsary kilem tóselgen, aqshyltym tústi qabyrǵalar, quıttaı lampalar kómkergen uzyn aına. Kamın sóresinde eshqandaı áshekeı joq, tek búgingi kúnniń úrdisindegi músin túr — aq mármárdiń úlken keseginen oıylǵan dyǵal aıý, oǵan saǵat qondyrylǵan. Saǵattyń ústindegi jaltyraǵan temir jaqtaýda óleń joldary jazylǵan pergament paraǵy bar. Vera jaqyndap keldi — bul ózi kishkentaı kezden biletin, balalarǵa arnalǵan eski sanamaq bolatyn:

On negr balasy tamaq ishýge bardy,
Bireýi shashalyp óldi, toǵyzy ǵana qaldy.
Toǵyz negr balasy sosyn jatyp demaldy,
Bireýi oıanbady, segizi ǵana qaldy.
Segiz negr balasy Devonǵa qaraı saldy,
Bireýi oralmady, jeteýi ǵana qaldy.
Jeti negr balasy otynǵa kesti taldy,
Bireýi ózin-ózi shapty, altaýy ǵana qaldy.
Alty negr balasy omartadan bal aldy,
Ara shaqty bireýin, beseýi ǵana qaldy.
Bes negr balasy shyǵardy sotta janjaldy,
Bireýine jaza berildi, tórteýi - aq qaldy.
Tórt negr balasy teńizge shomylýǵa bardy,
Bireýi jemge aldandy, úsheýi ǵana qaldy.
Úsh negr balasy aıýanhanaǵa attandy,
Bireýin aıý talady, ekeýi ǵana qaldy.
Eki negr balasy kún kózinde demaldy,
Bireýi kúıip ketti - ana jazǵan jalǵyz qaldy.
Sońǵy negr balasy sharshady, tynys alǵan joq,
Bardy da óldi asylyp, endi eshkim qalǵan joq.

Vera ezý tartty: túsinikti nárse ǵoı — Negr araly emes pe! Ol teńizge qaraıtyn terezege kelip, jaqtaý asty taqtaıyna otyrdy. Qarsy aldynda shetsiz de sheksiz teńiz kólbep jatyr. Jer bederi kórinbeıdi — qaıda qarasań da betinde bolar-bolmas tolqyn oınaǵan, batar kúnniń shapaǵyna shomylǵan kókpeńbek sý.

Teńiz... Búgin jup-jýas, al keıde sumdyq qatygez... Ol túbine tartyp áketedi. Sýǵa batyp ketipti... Sýǵa ketkendi taýypty... Teńizge batyp ketipti... Batyp ketipti, batyp ketipti, batyp ketipti... Joq, ol eske túsirmeıdi... Bul týrasynda oılanbaıdy! Munyń bári ótken is.

Dáriger Armstrong Negr aralyna kún bata kelip jetti. Jolshybaı jergilikti turǵynmen — qaıyqshymen myljyńdasty. Negr aralynyń qojaıyndary jaıynda birdeńe bilgisi kelgen, alaıda Narrakott, tańǵalarlyǵy, dáneńe bilmeıtin bop shyqty, álde, bálkim, aıtqysy kelmegen bolar. Sondyqtan dáriger Armstrongqa aýa raıy men balyq aýlaý jaıyn tilge tıek etýmen shektelýge týra keldi.

Ol rólde uzaq ýaqyt otyrǵan jáne qatty sharshaǵan. Kózi aýyryp túr edi. Batysqa qaraı bet alǵanyńda kúni boıy kún kózińdi qarıdy da turady. Sharshaǵanda da ábden silesi qatty! Teńiz jáne tynyshtyq - mine, oǵan keregi osy. Árıne, uzaǵyraq demalǵany táýir bolar edi, biraq, ókinishke qaraı, óıtetin múmkindigi joq. Ras, qarajat jaǵynan qysylmaıtyn, biraq aınalysyp júrgen isinen de uzaq merzimge qol úze almaıtyn. Ondaı jaǵdaıda klıentterińnen aırylyp qalýyń ǵajap emes. Ataǵy dúrildep turǵan qazirgi shaqta irkilis jasaý jaıyn aýyzǵa alýǵa da bolmaıdy. "Báribir, - dep oılady ol, -quryǵanda bir kúnge Londondy da, Harlı-strıtti de, basqa nárselerdi de - bárin esten shyǵaraıyn, ózimdi onda eshqashan qaıtyp oralmaıtyn adamdaı sezineıin".

"Aral" degen sózdiń ózinde áldenendeı tartymdy, sıqyrly syr bar. Aralda turǵan kezińde bylaıǵy dúnıemen baılanysyńdy úzesiń; aral - óz aldyna bólek dúnıe. Qaıtyp oralmaı, qalyp qoıýyń da yqtımal dúnıe. "Kúıki tirlikke toly kúndelikti ómirdi artta qaldyra turaıyn", dep oılady ol Ezýine kúlki úıirildi: bolashaqta ne isteıtini jaıynda keremet qyzyq jospar jasaýǵa kirisip te ketken. Tastan oıylǵan tepkishektermen joǵary kóterilip kele jatqan kezinde de ezýinen kúlki aryla qoımaǵan.

Alańqaıdaǵy kresloda bir qarıa otyr edi — álpeti dáriger Armstrongqa tanys sekildi kórindi. Tarbaqanyń betindeı osynaý kespirdi, ıyǵyna qaraı endep ketken, tasbaqanyń moınyndaı osynaý qyldyryqtaı moıyndy, eń bastysy - óńmenińnen óterdeı bop tesireıgen osynaý kógildir kózdi onyń qaıdan kórýi múmkin edi? Aý, árıne, búl kártamys sot Ýorgreıv qoı. Bir joly onyń sot májilisinde kýálik etkeni bar. Túrine qarap ony ámanda uıqyly-oıaý júretin bireý dep qalýǵa bolatyn, biraq eshkim ony aldap kete almaıtyn. Qazylar alqasy aldynda bedeli zor edi: jurttyń aıtýynsha, qandaı quramdaǵy alqany bolsyn otyrǵyzyp ketýge shamasy jetetin. Aqtalýdyń az-aq aldynda turǵan aıyptyǵa amalyn taýyp qatań úkim shyǵarǵan kezderi de az emes-ti. "Mantıa kıgen jendet" atanyp ketýi tegin deımisiń. Ony osy jerden jolyqtyram dep oılasashy.

Sot Ýorgreıv: "Armstrong pa bul? Onyń qalaı kýálik etkeni esimde. Óte saq, aıaǵyn ańdap basady. Dáriger ataýlynyń bári — májnún. Al anaý Harlı-strıttegiler bárinen de ótken mıǵula", dep oılady. Sosyn, ádeıi tabalaǵandaı, tap sol kóshede turatyn bir jylmaqaımen arada bolǵan áńgimesin eske aldy.

Biraq, daýystap:

— İshimdikter holda, - dep kúńk etti.

— Úıdiń ıelerimen amandasyp shyǵýym kerek, - dedi dáriger Armstrong.

Sot Ýorgreıv kózin jumdy, osynyń saldarynan qabyrshaqty kesirtkege uqsastyǵyn odan ármen kúsheıte tústi:

— Bul múmkin emes, - dedi ol

— Nelikten? — dedi dáriger Armstrong ań-tań bolyp.

— Munda úıdiń qojaıyny da, bıbisi de joq, - dedi sot. — Bul bir jumbaq úı bolyp túr ózi. Túk eshteńe túsine almaı otyrmyn.

Dáriger Armstrong oǵan bajyraıa qarap qaldy. Sálden keıin, buǵan qarıa qalǵyp ketkendeı bop kóringen kezde, Ýorgreıv oqystan:

— Konstansıa Kalmıngtondy bilesiz be? - dep surady.

— Ókinishke qaraı, bilmeıdi ekem.

— Oqasy joq, - dedi sot. — Ol ózi baryp turǵan alańǵasar áıel eken, qoltańbasyn da adam tanyp bolmaıdy. Meni basqa bir jerge kelip qalǵan joqpyn ba degen oı mazalaı bastady.

Dáriger Armstrong basyn shaıqady da, úıge qaraı ótip ketti. Al sot Ýorgreıv taǵy birsypyra ýaqyt Konstansıa Kalmıngton jaıynda oı keship otyrdy: senim bildirýge bolmaıtyn áıel, biraq, jalpy, áıelderge senim bildirýge bola ma ózi?.. Sol arada oıy ózimen birge kelgen eki áıelge — ernin jymqyryp alǵan kári bıkesh pen jas qyzǵa qaraı oıysty. Qyz oǵan unaǵan joq — salqynqandy jyrtaqaı. Joǵa, munda ekeý emes, úsh áıel bar eken ǵoı, eger mıssıs Rodjersti qosyp esepter bolsa. Bul da bir qyzyq apaı, ámanda kózine qos kórinip júretin sekildi. Al, jalpy alǵanda, Rodjerster — shynymen qurmet tutýǵa laıyq jup, sharýalaryna mytym.

Sol arada alańqaıǵa mıster Rodjers shyqty.

Úıdiń ıeleri munda ledı Konstansıa Kalmıngtondy shaqyrdy ma eken, bilmeısiz be?

Rodjers oǵan tańyrqana qarady:

— Budan eshqandaı habarym joq, ser.

Sot jaýap ornyna qabaǵyn shytpaq bolǵan, biraq myrs etti de qoıdy. "Negr araly dep teginnen-tegin ataldy deımisiń bul, bári de qarańǵylyq qushaǵynda", dep oılady ol.

Antonı Marston vanada jatyr edi. Ystyq sýdan jany raqat taýyp, mashınamen uzaq sapardan keıin tyńaıyp jatqan. Ol oıǵa berilip onsha ıt-áýre bola qoımaıtyn. Lázzat pen áreket úshin ómir súretin.

"Jarar — bir amalyn tabarmyn", - dep sheshti ol, sóıtti de barlyq oıdy basynan birjola sypyryp tastady.

Ystyq vanada osylaı jata turady, tyń kúsh jınaıdy, qyrynady, kokteıl iship alady, túski as ishedi... Sosyn ne bolady?

Mıster Blor galstýgyn baılap jatty. Osyǵan ebi kelmeı-aq qoıdy. Aınaǵa qarady: durys bop shyqty ma eken? Durys sıaqty.

Mundaǵylar oǵan onsha elpildep turǵan joq... Bir-birine kúdiktene qaraıdy, birdeńeni sezip te qoıǵandaı... Alaıda, bári ózine baılanysty. Ol óz isin biledi jáne ony oryndap ta shyǵa alady. Blor kamınniń ústińgi jaǵynda jaqtaýda turǵan sanamaqqa kóz saldy. Jaman óleń emes.

"Bala kezimde osynda bolyp qaıtqanym esimde, - dep oılady ol — Bul aralda mynadaı ispen aınalysam degen nárse qaperime kirmepti. Bir jaqsysy, áıteýir kúni erteń qandaı kepke tap bolatynyńdy aldyn-ala bilmeısiń..."

General Makartýr aýyr oıǵa berilip ketti. Anturǵan, nelikten bári sonshalyqty jumbaq! Ózi kútkendegiden múldem bólek... Quıttaı bir múmkindik bolsa, joqtan ózgeni syltaý ǵyp jónep keter edi... Munda bir mınýt ta otyrmas edi... Biraq qaıyq ketip qaldy. Sondyqtan, qalasań da, qalamasań da, osynda bolýyńa týra keledi. Al, ana Lombard degen — kúdikti adam. Alaıaq bireý. Olla-billá, alaıaq.

Gongtyń alǵashqy dańǵyrynan keıin-aq Fılıpp bólmeden shyǵyp, baspaldaqqa qaraı bet aldy. Iagýar sıaqty jep-jeńil ári dybyssyz qozǵalyp kele jatqan. Jalpy alǵanda, onyń túr-pishininde de ıagýardy eske salatyn birdeńe bar sekildi edi. Áp-ásem jyrtqysh — ol, mine, osyny oıǵa túsiretin. Bar-joǵy bir apta ǵana, dep ezý tartty Fılıpp. Nesi bar, bul ýaqytty oıdaǵydaı ótkizetini kámil

Túski asqa barar aldynda qara jibek kıimderin kıgen Emılı Brent jatyn bólmesinde Taýratty oqyp otyr edi.

Erini jybyr-jybyr etedi:

"Halyqtar ózderi qazǵan apanǵa qulady; jasyryn qurǵan torlaryna aıaqtary shyrmatylyp qaldy.

Jaratqandy jurt ol júrgizgen sot arqyly tanydy; kúnákar óz qolymen istegen isteri boıynsha quryqtaldy. Kúnákarlar tozaqqa toǵytylady..."

Ol ernin jymyrdy. Taýratty sart etkizip japty.

Ornynan turyp, óńirine surǵylt hrýstal túıreýish taqty da, túski as ishýge tómen tústi.

Úshinshi taraý

Túski as ishý aıaqtalyp kele jatyr edi. Tamaq sondaı dámdi, sharaptar asa unamdy bolatyn. Rodjers múltiksiz qyzmet etti.

Qonaqtardyń kóńil kúıi kóterilip, gý-gý áńgime bastaldy. Jaqsy portveın býynyn bosatyńqyrap qoıǵan sot Ýorgreıv ózine tán kekesindi mánerde áldebir qyzyqty hıkaıany áńgimelep jatty; dáriger Armstrong pen Tonı Marston tyńdap otyrdy. Mıss Brent general Makartýrmen shúıirkelese bastady — olardyń ortaq tanystary bar bop shyqty. Vera Kleıtorn mıster Deıvıske Ońtústik Afrıka jaıynda salıqaly saýaldar berip jatty. Mıster Deıvıs jaýaptan tosyla qoıǵan joq. Lombard olardyń áńgimesine qulaq sap otyrǵan. Bir-eki ret Deıvıske ańtaryla qarap qaldy, kózi syǵyraıyp ketti. Áredik -áredik ústel jaqqa nazar aýdaryp, dastarqandastaryn jiti kózben sholyp otyrdy.

— Myna músinshilerdi qarańyzdar! - dep daýystap jiberdi kenet Antonı Marston.

Dóńgelek ústeldiń ortasynda turǵan áınek úıkókke kishkene farfor músinshiler sheńber túrinde ornalasypty.

— Túsinikti ǵoı, — dep qosyp qoıdy Tonı, — aral Negr araly atalatyndyqtan negr balalarynsyz bola ma.

Músinshelerdi jaqynnan kórý úshin Vera ilgeri umsyndy:

— Qyzyq, qansha eken ózderi? On ba?

— Iá, on.

— Sondaı súıkimdi-aq! - dedi Vera eljirep. — Oý, bular sanamaqtaǵy on negr balasy ǵoı. Sanamaq bólmemde kamın ústindegi jaqtaýda ilýli tur.

— Meniń de bólmemde bar, - dedi Lombard.

— Meniń de.

— Meniń de, — desip jurt shýlasyp ketti.

— Óte oryndy oılap tabylǵan nárse eken, solaı emes pe? - dedi Vera.

— Balanyń ermegi ǵoı, - dep kúńk ete qalǵan sot Ýorgreıv ózine portveın quıyp aldy.

Emılı Brent pen Vera Kleıtorn bir-birine kóz tastady da, oryndarynan kóterildi.

Aıqara ashylǵan áınek esikten jartasqa kelip soǵylyp jatqan tegeýrindi tolqynnyń shýyly asqanaǵa jaqsy estilip turǵan.

— Teńizdiń shýylyn unatam, - dedi Emılı Brent.

— Al men ony jek kórem, - dep saldy Vera.

Mıss Brent oǵan tańyrqaı kóz tikti. Vera qyzaryp ketti de, ózin-ózi tejep:

— Menińshe, daýyldy kúni munda adam ózin óte jaısyz sezinetin sekildi, - dep qosyp qoıdy.

Emılı Brent kelisti.

— Qysta úıdi qulyptap tastaıtyn shyǵar, - dedi ol — Óıtkeni, basqasyn aıtpaǵanda, kútýshilerdi qystap shyǵýǵa qandaı aqshaǵa bolsyn kóndirý qıyn soǵar.

— Aralda turýǵa kelisetin kútýshilerdi tabý, jalpy, qıyn ǵoı, - dep mińgirledi Vera.

— Mıssıs Ononnyń kútýshige joly bolǵan eken. Mıssıs Rodjers tamaqty keremet dámdi ázirleıdi, - dedi Emılı Brent.

"Egde tartqan kisilerdiń adamnyń aty-jónin shatastyra beretini qyzyq", dep oılady Vera.

Aıtqanyńyzǵa ábden qosylam, mıssıs Onımniń shynymen-aq joly bolǵan.

Mıss Brent sómkesinen kestesin endi ǵana shyǵaryp, ınege jip ótkizip jatqan — ınesin qolyna ustaǵan kúıi ańtarylyp qaldy.

Onım deısiz be? Siz Onım dedińiz be? - dep qaıtalap surady.

— Iá.

— Eshqandaı Onım degendi bilmeımin, - dep short kesti Emılı Brent.

Vera oǵan qadala qarady:

— Qalaısha...

Ol sózin aıaqtap úlgergen joq. Esik ashyldy da, erkekter ishke kirdi. Olardyń sońynan Rodjers erip kele jatty — qolynda kofe qoıylǵan podnosy bar edi.

Sot mıss Brenttiń qasyna kelip otyrdy. Armstrong Neranyń janyna jaıǵasty. Tonı Marston ashyq turǵan terezege qaraı bet aldy. Blor mystan quıylǵan músinshege abdyraı kóz tigip qalǵan - osynaý aqylǵa syıymsyz qıqy - jıqy budyrlar men ırekter áıeldiń dene bitimin beıneleıdi degenge qaıtse de sene almaı áýrege túsken túri bar-dy. Kamın sóresine súıengen general Makartýr qysqalaý býryl murtyn jaımen shıratyp turǵan. Budan artyq qandaı túski as bolýshy edi. Kóńil kúıi ájeptáýir jaqsaryp qalǵan. Lombard qabyrǵa janyndaǵy kishkene ústelde jatqan kop jýrnaldyń arasynan "Panchty" alyp, paraqtaı bastady. Rodjers qonaqtarǵa kofe taratyp júrdi.

Ystyq ta qoıý kofe asa unamdy bolatyn. As ta tok ári dámdi túski astan keıin qonaqtar ómirge de, ózderine de dán rıza edi. Saǵat tili toǵyzdan jıyrma mınýt ketkenin kórsetip turǵan. Únsizdik ornap qaldy - jan raqatyna bóleıtin bólekshe únsizdik. Osy sát oılamaǵan jerden únsizdikti bir DAÝYS buzyp jiberdi. Záre ımanyńdy alyp, júregińdi tas tóbeńe shyǵaratyn bul sumdyq úreıli daýys bólmege basa-kóktep kirip keldi:

— Hanymdar men myrzalar! Tynyshtyq saqtańyzdar!

Jurttyń bári selk ete qaldy. Jan-jaǵyna jaltaqtap, bir-birine, qabyrǵalarǵa qaraǵyshtady. Kim eken bul sóılep turǵan? Al aıqyn da anyq qatqyl daýys sózin jalǵastyra berdi:

— Sizderge mynadaı aıyp taǵylady:

Edýard Djordj Armstrong, siz 1925 jylǵy 14 naýryz kúni dúnıe salǵan Lýıza Merı Klııstiń ólimine jaýaptysyz.

Emılı Karolına Brent, siz 1931 jylǵy 5 qarashada qaıtys bolǵan Beatrısa Teılordyń ólimine kinálisiz.

Ýılám Genrı Blor, siz 1928 jylǵy 10 qazanda dúnıeden ótken Djeıms Stıven Landordyń ólimine sebepker boldyńyz.

Vera Elızabet Kleıtorn, siz 1935 jylǵy 11 tamyzda Sırıl Ogılvı Hamıltondy óltirdińiz.

Fılıpp Lombard, siz 1932 jylǵy aqpan aıynda shyǵys — afrıkalyq taıpanyń jıyrma adamyna ajal taptyrdyńyz.

Djon Gordon Makartýr, siz 1917 jylǵy 4 aqpanda áıelińizdiń naqsúıeri Artýr Rıchmondty qasaqana ólimge aıdadyńyz.

Antonı Djeıms Marston, siz ótken jylǵy 14 qarashada Djon men Lúsı Kombsty óltirdińiz.

Tomas Rodjers pen Etel Rodjers, sizder 1929 jylǵy 6 mamyrda Djennıfer Breıdıdi baqıǵa kóshýge májbúr ettińiz.

Lorens Djon Ýorgreıv, siz 1930 jylǵy 10 maýsymda sheıit bolǵan Edvard Sıtonnyń ólimine kinálisiz.

Aıypkerler, ózderińizdi aqtap alý úshin ne aıta alasyzdar?

Daýys tyndy.

Sál ǵana ýaqytqa jym-jyrt tynyshtyq ornady, sosyn Saldyr-gúldir etken qulaq tundyratyn dybys shyqty. Rodjers podnosty qolynan túsirip alǵan edi. Sol boıda-aq dálizden ashshy aıqaı men dúńk etip jerge qulaǵan deneniń tunshyǵyńqy dybysy estildi.

Birinshi bop Lombard atyp turdy. Esikke tura umtylyp, ony shalqasynan ashyp tastady. Edende mıssıs Rodjers sulap jatyr edi.

— Marston! - dep aıqaılady Lombard.

Antonı oǵan dereý kómekke keldi. Ekeýi áıeldi kóterip qonaq bólmege kirgizdi. Dáriger Armstrong júgire basyp olardyń janyna jetti. Mıssıs Rodjersti dıvanǵa jatqyzýǵa qolushyn berip, dárigerlik járdem jasaýǵa kiristi.

— Qorqatyn dáneńe joq, - dedi ol, — talyp ketken, bar bolǵany sol-aq. Uzamaı esin jıady.

— Konák ákelińiz, - dep ámir etti Lombard Rodjerske.

— Rodjerstiń óńi appaq qýdaı bop ketken-di, qoly qaltyrap turǵan.

— Maqul, ser, - dep estiler-estilmes til qatqan ol bólmeden shyǵa jóneldi.

— Jańaǵyny aıtqan kim boldy eken? Ol qaıda jasyryndy eken? - dep Vera suraqty jaýdyryp jiberdi. — Álgi daýys... sondaı uqsas... sondaı uqsas...

— Bul ne pále ózi? — dep mińgirledi general Makartýr. — Bizdi kúlki-mazaq etip qaljyńdap júrgen kim?

Qoly dirildep, jaýyryny qunysyp ketken bolatyn. Barshanyń kóz aldynda on jasqa qartaıyp sala bergen-di.

Blor oramalmen betin súrtip jatty. Tek sot Ýorgreıv pen mıss Brent qana miz baqpaı otyra berdi. Oqtaý jutqandaı tip-tik Emılı Brent basyn kekjıtip alǵan-dy. Eki betiniń qyzarǵan jerleri ǵana kúreńite kózge uryp turǵan. Sot óziniń daǵdyly pozasynda — basyn ıyǵyna qaraı tartyp alǵan qalpynda qalǵan, al qolymen qulaǵyn qasyp otyrǵan. Alaıda baıqaǵysh ta ańǵarǵysh ótkir kózi bólme ishin sekem ala súzip tur edi.

Taǵy da Lombard birinshi bop es jıdy. Armstrong mıssıs Rodjersti qarap jatqan kezde Lombard eti tiriligin baıqatyp:

— Maǵan daýys myna bólmeden shyqqandaı kórindi, - dedi.

— Sonda kim ol? - dedi Vera julyp alǵandaı. — Kim? Bizdiń eshqaısymyz sóılemegenimiz belgili ǵoı.

Sotqa uqsap Lombard ta bólmeni kózben asyqpaı sholyp ótti. Ashyq turǵan terezege kóz toqtatqandaı bolǵan, biraq sol boıda - aq úzildi-kesildi bas shaıqady. Kenet kózinen ot ushqyndady. Sosyn kamın janyndaǵy, irgeles bólmege bastaıtyn esikke qaraı umtyldy. Esikti aıqara ashyp jiberip, ishine kirip bardy.

— Oılaǵanymdaı boldy da shyqty, - degen daýysy estildi ishten.

Qalǵandary topyrlasyp janyna jetti. Tek mıss Brent qana dúrmekke ilespeı ornynda qala berdi.

Japsarlas bólmeniń qonaq bólmemen ortaq qabyrǵasyna kishkene ústel taqap qoıylypty. Ústelde eski úlgidegi gramofon tur — kerneıin qabyrǵaǵa tirep tastapty. Lombard gramofondy bylaı ysyrǵan kezde jurttyń bári qabyrǵada bolar-bolmas birneshe tesik baryn kórdi - sirá, jińishke burǵymen tesilse kerek.

Ol gramofondy qosyp, ıneni plasınkaǵa qoıdy, jınalǵan jurt sol arada:

— Sizderge mynadaı aıyp taǵylady, - degen sózdi qaıtadan estidi.

— Óshirińiz! Óshirińiz, jyldam! - dep baj-baj etti Vera. — Masqara ǵoı mynaý!

Lombard onyń ótinishin qolma-qol oryndady. Dáriger Armstrong jeńildene kúrsinip aldy.

— Menińshe, bul áýmeser bireýdiń ádepsiz ázili sekildi, - dedi ol

— Siz muny ázil dep oılaısyz ba? - dep surady odan sot Ýorgreıv báseń daýyspen, biraq daýysynda zil jatyr edi.

— Al, sizdińshe, qalaı? — Dáriger oǵan tesireıe qarap qaldy.

— Dál qazir bul másele jaıynda eshteńe ashyp aıta almaımyn, - dedi ústińgi ernin sıpalap oılanyp ketken sot.

— Beri qarańyzdar, bir nárseni esten shyǵaryp otyrsyzdar, - dep Antonı Marston olardyń sózin bólip jiberdi. — Gramofondy qosqan jáne plasınkany qoıǵan qaı anturǵan?

— Durys aıtasyz. Muny anyqtaý qajet, - dep mińgirledi Ýorgreıv.

Ol qaıtadan qonaq bólmege qaraı ótti. Qalǵandary sońynan ilesti.

Sol arada qolynda bir bokal konágy bar Rodjers esikten boı korsetti. Mıss Brent yńyrsyp jatqan mıssıs Rodjerske qaraı eńkeıip turǵan. Rodjers eki áıeldiń arasyna synalana endi:

— Ruqsat etseńiz, mem, áıelimmen sóıleseıin. Etel, tyńdashy meni. Etel, eshteńeden qoryqpashy. Qorqatyndaı dáneńe joq. Estımisiń? Kóter basyńdy.

Mıssıs Rodjers aýyr tynystap, entigip jatyr edi. Qonaqtardyń júzine seziktenip, úrgelektene qaraǵyshtaı beredi.

— Etel deımin. Basyńdy kótershi! - dep Rodjers áıeline jalynyp jatyr.

— Qazir táýir bop ketesiz, - dep tynyshtandyrdy dáriger Armstrong mıssıs Rodjersti. — Bul ánsheıin ázil ǵana.

— Men talyp qaldym ba, ser? - dep surady áıel

— Iá.

— Bári sol daýystyń - álgi jeksuryn daýystyń qyrsyǵy, ol úkim shyǵaryp jatqandaı kórinip ketti. — Beti qaıtadan qýqyl tartyp, kirpigi jypylyqtady.

- Álgi konágy túskir qaıda? - dep surady dáriger Armstrong kidilenip.

Rodjers bokaldy kishkene ústelge ákep qoıdy. Staqan dárigerge berildi, ol ony entige demalyp jatqan mıssıs Rodjerstiń aýzyna tosty:

— İship jiberińiz, mıssıs Rodjers.

Áıel ishti, biraq shashalyp, jótelge býlyǵyp qaldy. Áıtse de, konák kómektesti — beti alaburtyp sala berdi.

— Burynǵydan jaqsymyn qazir, - dedi ol — Kútpegen jerden boldy ǵoı ózi - degbirimnen aırylyp qaldym.

— Endi she, — dep Rodjers ony bólip jiberdi. — Men de patnasty qolymnan túsirip aldym. Bári de basynan aıaǵyna deıin oıdan shyǵarylǵan jaýyzdyq jala. Biler me edi...

Biraq osy arada oqystan estilgen jótkiringen daýys onyń sózin úzip ketti. Bul sypaıy ǵana, qysqa jótkirinis bolatyn, alaıda ol malaıdyń qyzdy-qyzdy sózin pyshaq kesti toqtatty. Malaı Ýorgreıvke qadala qarap qaldy - anaý taǵy jótkirindi.

— Gramofondy qosyp, plasınkany qoıǵan kim? Siz be, Rodjers? - dep surady sot.

— Onyń qandaı plasınka ekenin bildim be eken, - dep Rodjers aqtala bastady. — Qudaı atymen ant eteıin, eshteńe bilgem joq, ser. Bilsem, qoıar ma edim?

— Onyńyzǵa senem, solaı bola turǵanymen, munyń jaıyn túsindirip bergenińiz jón, Rodjers, — dep taqymdady sot.

Malaı oramalmen betin súrtti.

— Men tapsyrmany oryndadym, ser, bar-joǵy sol-aq, - dep aqtaldy ol

— Kimniń tapsyrmasyn?

— Mıster Onımniń.

— Múmkindiginshe bárin túgel aıtyp berińiz maǵan. Mıster Onım sizge qandaı tapsyrmalar berdi sonda? - dedi sot Ýorgreıv.

— Maǵan gramofonǵa plasınka qoıýǵa ámir etildi, - dedi Rodjers. — Men plasınkany jáshikten alýǵa tıis boldym, al ózim qonaqtarǵa kofe berip jatqan kezde áıelim gramofondy qosýǵa tıis boldy.

— Múldem aqylǵa qonymsyz nárse, - dep mińgirledi sot.

— Sizdi aldap turǵan joqpyn, ser, — dep aqtaldy Rodjers. — Qudaı atymen ant eteıin, aq adal shynym. Munyń nendeı plasınka ekenin bilsemshi, habarym bolmady ǵoı odan. Syrtynda japsyrmasy bar edi, al onda ataýy jazylǵan — bári kádimgideı, sondyqtan muny áldenendeı mýzyka shyǵar dep oılaǵam.

Ýorgreıv Lombardqa júzin burdy:

— Plasınkanyń ataýy bar ma?

Lombard basyn ızedi.

— Dáp solaı, ser, - dep ol appaq tisterin aqsıta ezý tartty. — Plasınka "Aqqý áni" dep atalady.

General Makartýr shat-shálekeıi shyǵyp ashýlandy.

— Adam aıtqysyz arsyzdyq! - dep aıqaılady ol. — Áı-sháı joq jan túrshigerlik aıyp taǵý degen ne sumdyq. Bir amalyn jasaýymyz kerek. Álgi anaý Onım degen, ol kim bolsa da meıli...

— Sony aıtam, - dep ony Emılı Brent bólip jiberdi. Sosyn shamyryǵyp: — Kim ol ózi sonsha? — dedi.

Áńgimege sot aralasty. Ámirli únmen — sotta ótkizgen san jyldar tekke ketpegen eken — bylaı dedi:

— Eń aldymen, biz mıster Onım deıtinniń kim ekenin anyqtaýymyz qajet. Al, sizden, Rodjers, áıelińizdi bólmesine aparyp jatqyzýyńyzdy, sosyn osynda qaıtyp oralýyńyzdy suraımyn.

— Qup bolady, ser.

— Sizge kómekteseıin, Rodjers, - dedi dáriger Armstrong.

Mıssıs Rodjers — kúıeýi men dáriger ekeýi ony qoltyǵynan demep kele jatqan -shatqaıaqtaı basyp bólmeden shyqty. Olardyń sońynan esik jabylǵan kezde Tonı Marston:

— Sizdi bilmeımin, ser, al ózim birdeńe ishkim kep tur, - dedi.

— Ábden bolady, - dedi Lombard.

— İzdep keleıin, qaı jerde ne turǵanyn kóreıin, - dedi Tonı, sosyn bólmeden shyqty da, sol boıda qaıtyp oraldy. — İshimdik podnosta, esiktiń tap janynda bizdi kútip tur eken.

Podnosty ústel ústine uqyptap ákep ornalastyryp, bokaldardy toltyrdy. General Makartýr men sot sý qosylmaǵan taza vıskı ishti. Báriniń de sergip alǵysy keldi. Tek jalǵyz Emılı Brent qana ózine bir staqan sý ákep berýdi ótindi.

Uzamaı dáriger Armstrong qonaq bólmege qaıtyp oraldy.

— Qorqatyn eshteńe joq, - dedi ol - Oǵan uıyqtatatyn dári berdim. Ne iship jatyrsyzdar? Meniń de sizderden úlgi alǵanym jón bolar.

Erkekter bokaldaryn qaıta toltyrdy. Kishkeneden keıin Rodjers keldi. Sot Ýorgreıv tergeý isin óz qolyna aldy. Sol boıda aq qonaq bólme tutqıyldan jasaqtalǵan sot zalyna aınalyp shyǵa keldi.

— Endi, Rodjers, máseleniń mán-jaıyna qanyǵýymyz qajet, - dedi sot. — Mıster Onım deıtin kim ózi?

— Osy araldyń ıesi, - dep Rodjers sotqa tesile qarady.

— Budan habarym bar. Bul adam jaıynda ózińiz ne bilesiz?

Rodjers basyn shaıqady:

— Sizge eshteńe de aıta almaımyn, ser, ony eshqashan kórgen emespin.

Qonaqtar qozǵalaqtap qaldy.

— Eshqashan kórgen joqsyz ba? - dep surady general Makartýr. — Bul ne bolǵany sonda?

— Zaıybymyz ekeýmizdiń munda kelgenimizge bar-joǵy bir-aq apta. Bizdi agenttik arqyly jaldaǵan bolatyn. Plımýttaǵy "Regına" agenttigi bizge hat joldaǵan.

Blor bas ızedi.

— Qurmet tutýǵa bolarlyq baıyrǵy fırma, - dep málim etti ol

— Sol hat ózińizde bar ma? - dep surady sot Ýorgreıv.

— Bizge jumys usynǵan hatty aıtasyz ba? Joq, ser. Ony saqtaǵan joq edim.

— Jaraıdy, aıta berińiz. Sizderdi jumysqa hat arqyly jaldady ma, sonda?

— Iá, ser. Qaı kúni kelýge tıis ekenimiz ǵana habar etildi. Solaı istedik te. Úı tap tuınaqtaı eken. Azyq-túlik qory, bári bar. Bizge tek shań-tozańdy súrtý ǵana qaldy.

— Odan soń ne boldy?

— Eshteńe bolǵan joq, ser. Bizge - taǵy da hat arqyly - qonaqtarǵa bólmelerdi ázir etip qoıý ámir etildi, sosyn keshe mıster Onımnen taǵy bir hat aldym. Onda mıssıs Onım ekeýiniń kidirgeli jatqany, sol sebepti kelgen kisilerdi barynsha qonaqjaılyqpen qarsy alýymyz kerektigi habarlanypty. Oǵan qosa, onda túski asqa qatysty tapsyrmalar bar, al túski astan keıin, qonaqtarǵa kofe usynǵan kezimde, maǵan plasınka qoıý jóninde buıryq berilgen.

— Eń bolmasa osy hatty da saqtaǵan joqsyz ba? - dep surady sot keıistik bildire.

— Saqtadym, ser, bul hat qaltamda.

Ol qaltasynan hatty alyp, sotqa usyndy.

— him, — dedi sot, — "Rıtsten" jiberilgen, mashınkamen basylǵan.

— Qarap shyǵýǵa ruqsat etińizshi? - dep Blor sottyń janyna jetip bardy.

Sottyń qolynan hatty julyp alyp, tezbe-tez kóz júgirtip shyqty.

— "Koroneıshn" jazý mashınkasy, - dep myńq etti ol — Sý jańa, záredeı aqaýy joq. Qaǵaz da ádettegideı, mundaıdy jurttyń bári qoldanady. Munda saýsaq tańbasy saqtaldy deımisiń.

Ýorgreıv Blorǵa kúdiktene qarap qaldy. Antonı Marston hatqa Blordyń jelkesinen úńilip turǵan.

— Úıimiz ıesiniń aty-jóni de oǵash-aq. Alek Norman Onım. Tiliń buratylyp qalady.

Sot qozǵalaqtap ketti.

— Sizge dán rızamyn, mıster Marston, - dedi ol — Óte qyzyqty ári oılanýǵa turarlyq bir nársege nazarymdy aýdardyńyz. —Jınalǵandardy kózben sholyp ótken sot ashý qysqan tasbaqadaı moınyn sozyp jiberip: — Ózimizge málim derekterdi ortaǵa salatyn kez jetti -aý deımin. Árqaısymyz úıdiń ıesi jaıynda biletinimizdiń bárin túgel aıtyp berýge tıispiz, — dedi. Sosyn, sál únsiz otyryp, sózin ormen jalǵady: — Bárimiz de munda sonyń shaqyrýymen keldik. Árkim óziniń osynda qalaı tap bolǵanyn túsindirip berse, bul barshamyzǵa paıdaly bolar edi, dep oılaımyn.

Únsizdik ornady, biraq ony bir degennen Emılı Brent buzdy.

— Munyń bári óte shúbáli nárse, - dedi ol — Qoıǵan qoly anyq oqylmaıtyn bir hat aldym. Budan eki-úsh jyl buryn jazda kýrortta tanysqan bir áıel jibergen eken dep oılaǵam. Menińshe, onyń aty-jóni mıssıs Oden álde Onon ǵoı deımin. Mıssıs Onondy bilem, sondaı-aq mıss Odendi de bilem. Biraq mende Onım degen áýlet esimdi tanys ta, dos ta joq ekenine kámil senimdimin.

— Ol hat ózińizde bar ma, mıss Brent? - dep surady sot.

— Iá, bar, qazir alyp keleıin.

Mıss Brent shyǵyp ketti de, bir mınýttan soń hatty alyp qaıtyp oraldy.

— Keıbir nárseniń beti ashylyp ta keledi, - dedi hatty oqyp shyqqan sot. — Mıss Kleıtorn?

Vera hatshy qyzmetine qalaı ornalasqanyn túsindirip berdi.

— Marston? - dedi sot.

— Tanysymnan, Jıren Berklıden jedelhat aldym, - dedi Antonı. — Tańyrqap qaldym — ony Norvegıada júrgen shyǵar degem. Ol meniń tezirek osynda kelýimdi ótindi.

Ýorgreıv basyn ızedi.

— Dáriger Armstrong? - dedi ol.

— Meni munda kásibı mamandyǵyma baılanysty shaqyrdy.

— Túsinikti. Bul otbasyn buryn biletin be edińiz?

— Joq. Alǵan hatymda bir áriptesimniń usynys bildirgeni aıtylypty.

— Kúmán keltirmeýińiz úshin ǵoı, árıne, - dedi sot. — Áriptesińiz sol kezde ózińiz habarlasa almaıtyn shet — qıanda júrdi ǵoı, solaı ma?

— Solaı.

Lombard — osy ýaqyttyń óne boıynda Blordan kóz aýdarmaı turǵan — aıaq astynan bylaı dedi:

— Tyńdańyzshy, osy qazir ǵana basyma mynadaı...

Sot qolyn kóterdi:

— Sál toqtaı turyńyz...

— Biraq, maǵan..

— Belgili bir ret tártipti saqtaýymyz kerek, mıster Lombard. Qazir biz ózimizdi osy aralǵa alyp kelgen sebepterdi saralap jatyrmyz. General Makartýr?

General murtyn shıratyp qoıyp, mińgir-mińgir etti:

— Hat aldym... álgi Onım deıtinnen... Osy jerden jolyqtyratyn baıyrǵy armıalyq dostarymnyń esimin atapty. "Rásim saqtaımyn dep jasqanshaqtamaı-aq ózińizge tikeleı habarlasyp otyrǵanymdy aıypqa buıyrmassyz dep sengim keledi", dep jazypty. Hatty saqtaǵam joq.

— Mıster Lombard? — dedi Ýorgreıv.

Lombard jasyryp-jappaı bárin birden jaıyp salsam ba eken dep degbirsizdene oı keship ketti.

— Men de sondaı kópke dýshar boldym, - dedi ol aqyry. — Ortaq tanystarymyzdyń esimi atalǵan shaqyrý qaǵazyn aldym, sóıtip qarmaqqa túsip qaldym. Hatty jyrtyp tastaǵam.

Sot Ýorgreıv mıster Blorǵa júzin burdy. Sot saýsaǵymen ústińgi ernin sıpalap otyrǵan, daýsynan kúdik týdyrarlyqtaı kishipeıildilik sezilip turǵan.

— Jańa ǵana biz meılinshe jaısyz mınýttardy bastan keshtik. Beımálim jeksuryn daýys árqaısymyzdyń atymyzdy atap, bas-basymyzǵa belgili bir aıyp taqty. Munymen keıin aınalysamyz. Al qazir bir jaǵdaıdy anyqtap alǵym kelip otyr: atalǵan esimderdiń arasynda Ýılám Genrı Blor deıtinniń aty-jóni bar. Bilýimshe, aramyzda Blor esimdi eshkim joq. Deıvıstiń esimi atalmady. Buǵan ne deısiz, mıster Deıvıs?

— Endi jasyrynbaq oınaýda mán joq, - dedi túnerip sala bergen Blor. — Durys aıtasyz, meniń áýlet esimim áste de Deıvıs emes.

— Demek, Ýılám Genrı Blor degen siz bop shyqtyńyz ba?

— Tap solaı.

— Buǵan azyn-aýlaq qosarym bar, — dep Lombard sózge kılige ketti. — Munda bóten áýlet esimimen júrgenińiz óz aldyna, oǵan qosa siz baryp turǵan sýaıtsyz. Ońtústik Afrıkada, ondaǵy Natalda turdym dep soǵasyz. Men Ońtústik Afrıkany bilem, Nataldy da bilem, sol sebepti onda ómiri bolyp kórmegenińizge ant ishýge barmyn.

Segiz jup kóz Blorǵa qas qaqpaı qarap qaldy. Kúdiktene, jaqtyrmaı qarady. Judyryǵyn túıip alǵan Antonı Marston oǵan tap berýge oqtaldy.

— Bul seniń istep júrgen isiń be, surqıa? Jaýap ber, qane!

Blor basyn qaıqaıtyp, tistenip tura qaldy.

— Adresten adasyp tursyzdar, myrzalar, - dedi ol — Qaltamda jeke kýáligim bar — mine, ol Men — Skotland-Árdtyń qylmystyq isterdi tergeý jónindegi bóliminiń burynǵy qyzmetkerimin. Qazir Plımýtta tyńshylyq agenttigin basqaram. Munda meni bir sharýaǵa baılanysty shaqyrǵan bolatyn.

— Kim sizdi shaqyrǵan? - dep surady Ýorgreıv.

— Onım. Qajetińe jumsa dep, hattyń ishine chekti - aıtarlyqtaı qomaqty soma - qosa salypty, nemen shuǵyldanýym qajettigin kórsetipti. Maǵan ózimdi kóp qonaqtyń biri sekildi ustap, kompanıaǵa sińisip ketý tapsyrylǵan edi. Sizderdi ańdyp júrýge tıis bolatynmyn — aty-jónderińizdi maǵan aldyn-ala habarlaǵan.

— Ne úshin sonda, sebebin túsindirdi me?

— Mıssıs Onımniń altyn-kúmis áshekeıleri men baǵaly zergerlik buıymdary úshin, - dedi unjyrǵasy túsip ketken Blor. — Mıssıs Onım! Men sıaqty kópti kórgen kári tarlannyń osyndaı ótirikke aldanyp qalǵanyna adam sene me. Mıssıs Onım deıtin bul dúnıede joq bireý ǵoı.

Sot taǵy da ústińgi ernin sıpap qoıdy, bul joly oılana otyryp sıpady.

— Bul tujyrymyńyz maǵan aqylǵa qonymdy kórinedi, - dedi ol — Alek Norman Onım! Mıss Brentke joldanǵan hattyń sońynda áýlet esiminiń ornyna shımaı-shatpaq birdeńe túrtile salǵan, biraq esimderi aıqyn — Anna Nensı, — demek, ekeýinen de birtektes bastapqy árip kezdesedi: Alek Norman Onım - Anna Nensı Onım, ıaǵnı árdaıym — A.N.Onım. Oı-qıaldy azdy-kem shıryqtyrar bolsaq, mynadaı sóz shyǵady — anonım!

— Qudaı-aý, búl degen naǵyz esalańdyq qoı! - dep daýystap jiberdi Vera.

Sot qoshtap, basyn shulǵydy.

— Durys aıtasyz, — dedi ol. — Bizdi aralǵa shaqyrǵan adamnyń esýas bireý ekendigine esh kúmánim joq. Sirá, ol asa qaýipti manák shyǵar.

Tórtinshi taraý

Tym-tyrys tynyshtyq ornady — úreıi ushqan qonaqtar otyrǵan oryndarynda melshıip qaldy. Únsizdikti sottyń yńyldaǵan daýsy buzdy.

— Al endi tergeýdiń kelesi kezeńine kirisemiz. Alaıda, oǵan kirispes buryn, ózim beretin túsinikti iske tirkep qoıǵym keledi. — Ol qaltasynan hatty alyp, ústelge tastaı saldy. — Hat meniń baıyrǵy tanysym — ledı I ınstansıa Kalmıngtonnyń atynan jazylypty-mys. Ony kórmegenime kóp bolǵan. Birneshe jyl buryn Shyǵysqa saparlap ketken. Hat sonyń mánerinde jazylǵan - ol hat qaza qalsa tap osylaı shatty-butty ǵyp shalaǵaı jazar edi. Meni osynda kelýge shaqyrypty, úıdiń ıeleri jaıynda naqty eshnárse aıtpaıdy. Kórip tursyzdar ma, bul da sol yńǵaıdaǵy amal-aıla, al munyń ózi bizdi, álbette, bir mańyzdy tujyrym jasaýǵa jeteleıdi. Ózimizdi osynda aldap ákelgen adam kim bolsyn meıli, — erkek pe álde áıel me, báribir, — bizdi jaqsy biledi nemese, neǵylǵan kúnde de, árqaısymyz jóninde maǵlumat jınaýǵa qam jasaǵan. Meniń ledı Konstansıamen dostyq qatynasym jaıynan habary bar jáne onyń hat jazý stılimen jaqsy tanys. Sondaı-aq ol dáriger Armstrongtyń áriptesterin jáne olardyń qazir qaıda júrgenin de biledi. Oǵan mıster Marstonnyń dosynyń laqap aty da málim. Ol mıss Brenttiń budan eki jyl buryn qaıda demalǵanynan jáne onda kimdermen kezdeskeninen habardar. General Makartýrdyń armıalyq dostary jaıynda da bilgeni bar. - Sál únsiz qalǵan sot bylaı dep qosyp qoıdy: - Kórdińizder me, úı ıesi biz jaıynda biraz nárse biletin bop túr. Sóıtip, osy málimetter negizinde árqaısymyzǵa belgili bir aıyp taǵyp otyr.

Onyń sózi ashý-yzaǵa ot qoıdy.

— Jalǵan!.. - dep aıqaılady general Makartýr. — Arsyzdyqpen jabylǵan jala!

— Bul zańǵa qaıshy! - dep ún qosty Vera. Daýsy úzilip - úzilip shyqty. — Baryp turǵan ońbaǵandyq!

— Naqurystyń qandaı maqsat kózdegenin túsinsem buıyrmasyn, - dep kúńk etti Antonı Marston.

Sot Ýorgreıv jurtty tynyshtyq saqtaýǵa shaqyryp, qolyn kóterdi.

— Men ózim mynany málim etkim keledi. Beımálim dosymyz meni Edýard Sıton deıtin bireýdi óltirdiń dep aıyptaıdy. Sıtonnyń jaıyn áli umyta qoıǵam joq. Onyń soty 1930 jylǵy maýsym aıynda boldy. Oǵan bir kári kempirdi óltirgeni jóninde aıyp taǵylǵan. Álginiń tásilqoı qorǵaýshysy bar edi, sol qazylar alqasynyń peıilin ózine aýdaryp aldy. Solaı bola turǵanymen, kýálardyń jaýaby onyń kinásin tolyq dáleldep berdi. Aıyptaý qorytyndysyna men osyny negiz etip aldym, sóıtip qazylar alqasy ony kináli degen baılamǵa keldi. Oǵan ólim jazasyn berýge úkim shyǵarǵanda men solardyń sheshimine arqa súıedim. Qazylar alqasyna qysym jasaldy degendi jeleý etken qorǵaýshy apelásıa berdi. Apelásıa qabyldanbady, úkim oryndaldy. Búl iste arymnyń taza ekenin málim etem. Kisi óltirýshini ólim jazasyna kesý arqyly óz mindetimdi oryndap shyqtym, bar-joǵy sol ǵana.

"Iá, álgi Sıton degenniń isin aıtyp otyr ǵoı, - dep eske aldy Armstrong. - Úkim sonda jurttyń bárin qaıran qaldyrǵan". Sonyń aldynda ol restorannan advokat Mattúzdy keziktirgen. "Aqtaý jónindegi úkim qaltamyzda - buǵan záredeı shúbá keltirýge bolmaıdy", dep sendirgen edi ol Armstrongty. Odan soń Armstrongqa: sottyń Sıtonǵa degen qyjyly bar eken, qazylar alqasyn kóndire bilipti, sóıtip olar Sıtondy aıypty dep taýypty deıtin alyp - qashpa sózder jetti. Bári de zańǵa sáıkes iske asyrylǵan-dy: óıtkeni, kári tarlan Ýorgreıv zańdy bes saýsaǵyndaı biletin. Áıtse de, sottyń álgi jigitpen bas arazdyǵy bardaı óser qalǵan. Dárigerdiń oıyna osy jaı oralǵan edi.

— Al siz Sıtonmen kezdesip pe edińiz? İsti sotta qaraýdan buryn? - degen suraq aýzynan eriksiz shyǵyp ketti. Sál-pál oılansa, bul suraqty eshqashan qoımaǵan bolar edi.

Qabyrshaqty kesirtkenikindeı qatpar-qatpar qabaqtyń astyndaǵy kóz onyń betine qadaldy.

— İsti sotta qaraýdan buryn Sıtondy eshqashan kezdestirgen emespin, - dedi sot miz baqpaı.

"Ollahı, ótirik aıtady", dep oılady Armstrong.

— Sizderge álgi Sırıl Hamılton deıtin bala jaıynda aıtyp bergim keledi, - dedi Vera daýysy dirildep. — Men onyń tárbıeshisi edim. Oǵan alysqa júzip barýǵa tyıym salynǵan. Bir joly men baıqamaı qaldym da, ol júzip ketti. Sońynan umtyldym... Biraq úlgere almadym... Sondaı ókinishti jaǵdaı boldy... Biraq munda meniń aıybym joq. Tergeýshi meni bútindeı aqtap shyqty. Sırıldiń anasy da maǵan óte meıirimdi boldy. Eger tipti sol kisiniń ózi maǵan eshqandaı kiná artpasa, meni osylaı aıyptaý kimge... kimge qajet boldy eken? Bul degen óreskel ádiletsizdik qoı... — Ol eńirep jylap jiberdi.

General Makartýr ony ıyǵynan qaǵyp qoıdy.

— Sabyr etińiz, qalqam, sabyr etińiz, - dedi ol — Sizge senemiz. Anaý ánsheıin esýas bireý, álgi nemeni aıtam.

Jyndyhanada jatatyn adam. Jyndynyń basyna qandaı oı kelmeıdi deısiń. — General keýdesin tiktep, qomdanyńqyrap otyrdy. — Eń durysy — mundaı aıyptaýǵa eshqandaı kóńil aýdarmaǵan. Solaı bola turǵanymen, Rıchmond esimdi jas jigitke qatysty áńgimede bir aýyz shyndyq joq ekenin aıtýdy mindetim dep bilem. Rıchmond meniń polkymnyń ofıseri edi. Ony barlaýǵa jibergem. Ol qaza tapty. Soǵysta bul sırek kezdesetin oqıǵa emes. Álginiń áıelime kir jaǵýǵa tyryspaq bolǵany janyma ásirese qatty batady. Qaı jaǵynan bolsyn, sútten aq, sýdan taza áıel edi. Qysqasy, aýmaǵan Sezardyń áıeli...

General tize búkti. Dirildegen qolymen murtyn shıratýǵa kiristi. Búl sózdiń oǵan ońaılyqqa túspegeni baıqaldy.

Kelesi bop Lombard sóıledi. Kózi oınaqylana kúlimdep tur edi.

— Sóıtip, álgi buratanalar... - dep bastady ol

— Iá, sol buratanalarǵa ne boldy? - dedi Marston.

Lombard myrs etti.

— Bir ótirigi joq shyndyq! Men olardy taǵdyrdyń tálkegine tap qyldym. Bul jan saqtaý máselesi. Ný jynystyń arasynda júrip adasyp ketkenbiz. Sóıtken soń joldastarymmen birge taıyp turdym, qalǵan-qutqan azyq-túlikti ózimmen birge ala kettim.

— Sonda adamdaryńyzdy tastap qashyp kettińiz be? - dep burqan-talqan boldy general Makartýr. — Olardy ashtan ólýge dýshar ettińiz be?

— Árıne, aq násildiń ókili úshin búl laıyqsyzdaý nárse, biraq jan saqtaý — eń basty paryzymyz. Odan soń, buratanalar ólemin-aý dep qaıǵy jemeıdi — bizder, evropalyqtar sekildi emes.

Vera Lombardqa júzin burdy:

— Sóıtip, olardy ashtan qatyp ólsin dep qaldyryp kettińiz be?

— Tap solaı, - dep jaýap qatty Lombard. Kúlmeńdegen kózi qyzdyń úreıge toly kózine jaltaqtamaı týra qarap turǵan.

— Djon men Lúsı Kombs degenderdiń kim ekenin esime túsire almaı álekpin, - dedi Antonı Marston yńyrana sóılep. - Bular, shamasy, ózim Kembrıdj mańaıynda mashınamen qaǵyp ketken balalar shyǵar. Búl óte qaıǵyly jaǵdaı.

— Kim úshin qaıǵyly - olar úshin be álde siz úshin be? - dep surady sot Ýorgreıv mysqyldap.

— Shynymdy aıtsam, áý basta ózim úshin ǵoı dep oılaǵam, alaıda, sizdiki durys — olar úshin qaıǵyly jaǵdaı. Áıtse de, bul jazataıym bolǵan oqıǵa. Olar jolǵa júgirip shyqqan edi. Meni bir jylǵa mashına aıdaý quqymnan aıyrdy. Jan aýyrtatyn ahýal

Dáriger Armstrong qyzynyp shyǵa keldi:

— Ondaı jyldamdyqpen júrýge bolmaıdy — bul úshin jazalaý kerek! Ózińiz sekildi jas jigitter qoǵam úshin óte qaýipti.

Antonı ıyǵyn qıqań etkizdi:

— Aý, biz erekshe jyldamdyqtar ǵasyrynda ómir súrip otyrǵan joqpyz ba! Onan soń másele jyldamdyqta emes, bizdiń túkke alǵysyz joldarymyzda. Aıyzyńdy qandyryp aǵyza almaısyń. — Ol kózimen bokalyn izdep tapty da, ishimdikter turǵan shaǵyn ústelge kelip ózine taǵy da sodaly vıskı quıyp aldy. — Qaıtken kúnde de, munda meniń aıybym joq. Bul jazataıym bolǵan oqıǵa, — dedi ol teris qarap turǵan kúıi.

Qatty tolqyp ketken malaı Rodjers kebersigen ernin qaıta-qaıta jalaǵyshtap túr edi.

— Myrzalar, ruqsat etseńizder, men de bir aýyz sóz aıtsam, - dedi ol izet bildire sóılep.

— Aıta berińiz, - dedi Lombard.

Rodjers jótkirinip aldy, tilimen ernin taǵy bir márte jalap qoıdy.

— Osy arada men jaıynda jáne mıssıs Rodjers jaıynda aıtyldy. Sondaı-aq, mıss Breıdı jóninde de. Munda bir túıir shyndyq joq. Áıelimiz ekeýimiz aqyrǵy demi taýsylǵansha mıss Breıdıdiń qasynda boldyq. Ómir boıy aýrý-syrqaýdan kóz ashpaǵan, shynjaý áıel edi. Talmasy ustaǵan sol kúni túnde, ser, dúleı boran boldy. Telefon jumys istemeıtin, sondyqtan dáriger shaqyra almadyq. Ony shaqyrýǵa ózim jaıaý kettim. Biraq dáriger tym kesh kelgen bop shyqty. Bıbimizdi qutqaryp qalý úshin qoldan kelgenniń bárin jasadyq, ser. Mıss Breıdıdi qatty qadirleıtinbiz, ony jurt biletin. Biz jaıynda bir adam jaman sóz aıta almaıtyn. Ótirik deseńiz, Qudaı bar.

Lombard malaıǵa, onyń qaıta-qaıta tartyp ketip turǵan kebersigen ernine, úrgelektengen kózine oılana qarap qaldy. Podnosty qalaı qolynan túsirip alǵanyn esine aldy. "Sený qıyn-aý sózińe", dep oılady, biraq daýystap eshteńe aıtqan joq.

— Kempir qaıtys bolǵannan keıin, sizderge, árıne, azyn-aýlaq mura qalǵan shyǵar? - dep surady Blor, burynǵy polıseıge tán daraqy ojarlyqpen.

— Mıss Breıdı murany bizge aq — adal qyzmetimiz úshin qaldyrdy. Munda turǵan ne bar, sony aıtyńyzshy maǵan? - dep qyzynyp ketti Rodjers.

— Al, siz ne deısiz, mıster Blor? - dep surady Lombard.

— Men be?

— Tizimde sizdiń de aty-jónińiz bar ǵoı.

Blor qyp-qyzyl bop ketti:

— Landordyń isi jaıynda aıtyp tursyz ba? Bul London komersıalyq bankin tonaý jónindegi is bolatyn.

— Iá, esimde, esimde, - dep sot Ýorgreıv kreslosynda qozǵalaqtap qaldy. — Ras, bul isti men qaraǵan joqpyn. Landordy sizdiń bergen jaýabyńyz negizinde sottaǵan edi, Blor. Ol kezde siz polısıada qyzmet isteıtinsiz, osy ispen a ı n al ysqan syz.

— Durys aıtasyz, - dep kelisti Blor.

— Landorǵa óle-ólgenshe katorgada bolýǵa úkim shyǵaryldy, bir jyldan keıin ol Dartmýrda dúnıe saldy. Densaýlyǵy nashar edi.

— Landor qylmysker bolatyn, - dedi Blor. — Túngi kúzetshini sespeı qatyrǵan sol edi — bul dáleldengen nárse.

— Qatelespesem, isti júrgizýdegi ilkimdiligińiz úshin alǵys aldyńyz-aý deımin, - dedi Ýorgreıv syzdana.

— Oǵan qosa qyzmetim de joǵarylady, - dedi Blor qyzaraqtap. Sosyn daýysy salǵan jerden solǵyn tartyp: — Men tek óz paryzymdy ǵana oryndadym, - dep qosyp qoıdy.

— Pa shirkin, munda qandaı adamdar bas qosqan deseńshi! - dep qarq-qarq kúldi Lombard. — Shetterinen qoıdan jýas, óz paryzyna adal azamattar óńsheń. Menen basqalary, árıne. Al, siz, dáriger, siz ne aıtasyz bizge? Dárigerlik sala boıynsha birdeńe búldirgensiz-aý? Tyıym salynǵan operasıa shyǵar, shamasy? Solaı ma?

Emılı Brent Lombardty oqty kózben atyp, ármenirek jyljyp otyrdy.

Dáriger Armstrong bylq etken joq - bıazylyqpen bas shaıqap qana qoıdy.

— Shynym sol, ne aıtarymdy bilmeı abyrjyp otyrmyn, - dedi ol. — Qurbandyǵymnyń aty-jónine baılanysty eshnárse esime túspeı túr. Ol áıeldiń atyn qalaı dep edi: Klııs pe? Álde Kloýz ba? Mundaı áýlet esimi bar naýqas esimde joq, jalpy, naýqastarymnyń bireý-mireýi meniń kinámnan qaıtys boldy degendi estigen emespin.

Ras, búl baıaǵyda bolǵan is. Bálkim, aýrýhanadaǵy áldebir operasıanyń jaıy sóz bolyp turǵan shyǵar? Syrqat adamdardyń kebi bizge tym kesh keledi. Al naýqas qaıtys bolsa, týystary hırýrgty kinálaıdy.

Ol kúrsinip, basyn shaıqady.

«Mas edim, - dep oılady ol, — ólesi mas bolatynmyn... Mas kúıimde operasıa jasadym. Júıkem juqaryp ketken, qolym dir-dir etedi. Árıne, ony men óltirdim. Sorlynyń -jasamys áıel edi - joly bolmady: bul — túkke turǵysyz operasıa — tuǵyn. Árıne, saý kezińde. Kásibı qupıa degenniń bary qandaı ǵanıbet. Medbıke bildi, biraq jumǵan aýzyn ashqan joq. Sonda qatty shıryqqam. Sol boıda táýbege kelgem. Biraq, arada osynsha jyl ótkende muny timiskilep júrip tapqan kim eken?"

Bólmede qaıtadan únsizdik ornady. Bári de — biri ashyqtan-ashyq, biri bildirtpeı — mıss Brentke qaraýmen boldy. Anaý ózine qadala qaraǵan kózderdi baıqaǵansha arada birer mınýttaı ýaqyt ótti. Qabaǵy qaıqań etip joǵary kóterilip, tarlaý mańdaıy qyrtystanyp sala berdi.

— Jaýabymdy tosyp otyrsyzdar ma? - dedi ol — Alaıda meniń aıtar eshteńem joq.

— Shynymen aıtar eshteńeńiz joq pa? - dep qaıtalap surady sot.

— Iá, eshteńem joq. — Kári qyz ernin jymyrdy.

Sot betin sıpap qoıdy.

— Qorǵaný jaǵyn keıinge qaldyrmaqsyz ba? - dep surady ol ınabat bildire.

— Maǵan eshteńeden qorǵanýdyń qajeti joq, - dep short kesti mıss Brent. — Ómir boıy ar-uıatymnyń ámiri boıynsha júrip kelem. Ózimdi ózim kinálaıtyndaı eshqandaı aıyp - kinám joq.

Onyń sózi otyrǵandarǵa onsha unamady. Alaıda Emılı Brent qoǵamdyq pikirden qorqatyndar qataryna jatpaıtyn. Senim ustanymyn eshkim ózgerte almaıtyn.

Sot jótkirinip aldy.

— Olaı bolsa, tergeýdi osymen támamdaýǵa týra keledi. Al, endi, Rodjers, aıtyńyzshy, aralda ózińiz ben áıelińizden basqa taǵy kim bar?

— Munda basqa eshkim joq, ser.

— Buǵan anyq senimdimisiz?

— Ábden.

— Úıdiń beımálim ıesine bizdi munda jınaýdyń ne úshin qajet bolǵany maǵan onsha túsiniksiz, — dedi Ýorgreıv. — Kim bolsa ol bolsyn, bul kisini, menińshe, sózdiń barshaǵa túsinikti maǵynasyndaǵy deni durys adamǵa balaýǵa bolmaıdy. Oǵan qosa, ol maǵan óte qaýipti bireý sekildi kórinedi. Menińshe, eń durysy — bizge bul jerden, múmkin bolǵanynsha, tezirek ketip qalý. Tap búgin keshten qalmaı attanýdy usynam.

— Keshirińiz, ser, - dep Rodjers onyń sózin bólip jiberdi, — aralda qaıyq joq.

— Birde-bir qaıyq joq pa?

— Iá, ser.

— Endeshe, jaǵalaýmen qalaı qatynas jasap júrsizder?

— Kúnde tańerteń, ser, Fred Narrakott keledi. Ol nan, sút, poshta ákeledi jáne jabdyqtaýshylarymyzǵa tapsyrys aparady.

— Ondaı jaǵdaıda, — dedi sot, — erteń Narrakott qaıyqpen kelgen boıda ketýimiz kerek.

Bári osyǵan kelisti, tek jalǵyz Marston ǵana qarsy boldy.

— Men qashyp kete almaımyn, - dedi ol. — Qansha degenmen, sportshy emespin be. Bul qupıanyń syryn ashpaı kete almaımyn. Shytyrman oqıǵaly romannan bir de kem túspeıtin tańǵalarlyq hıkaıa ǵoı bul.

— Meniń jasymdaǵy adamdardy mundaı qupıalar endi onsha qyzyqtyrmaıdy, - dedi sot qabaǵyn kirjıtip.

Antonı mıyǵynan myrs etti:

— Sizder, zańgerler, qylmysqa kásibı turǵydan qaraısyzdar. Al, men qylmysty unatam jáne sol úshin ishem! — Ol bokaldy óńeshine qotara saldy.

Shamasy, vıskı keńirdegine quıylyp ketse kerek. Antonı shashalyp qaldy. Aýzymen aýa qarmaı bastady, sosyn kreslodan syrǵyp tústi, saýsaǵy jazylyp júre berdi, bokal kilemge domalap ketti.

Besinshi taraý

Tosyn jaǵdaıdan báriniń tili baılanyp sileıip qaldy. Qaqqan qazyqtaı bolǵan qalyptarynda kilemde sulap jatqan denege melshıe qarap turdy. Birinshi bop Armstrong es jıdy. Marstonǵa tura umtyldy. Bir mınýttan keıin júzin burǵanda kózinen qatty tańyrqaǵany baıqaldy.

— O, jasaǵan, ol jan tapsyrypty! - dep kúbirledi Armstrong, myna sumdyqtan qatty shoshynýy sebepti daýsy qyryldap shyqty.

Onyń sózin qonaqtar qapelimde birden uǵyna qoımady. Ólip qalǵan ba? Tap osylaısha, qas qaǵym sátte, ólip ketken be? Soltústik ańyz-jyrlaryndaǵy jas qudaı sekildi osynaý tepse temir úzetin jas jigit pe jan tapsyrǵan?

Dáriger Armstrong óliktiń betine zeıin sala úńilip, ólim aldyndaǵy arpalys kezinde qısaıyp qalǵan kókpeńbek erinderin ıiskelep jatty.

— Ol ólip qaldy ma? - dep surady general Makartýr. — Shashalyp qaldy da, — ólip ketti degińiz kele me sonda sizdiń?

— Shashalyp qaldy deısiz be? - dep qaıtalap surady dáriger. — Já, qalasańyzdar muny solaı-aq ataı berińizder. Áıteýir onyń dem jetpeı tunshyǵyp ólgeni anyq. — Armstrong bokaldy qaıtadan ıiskep kórdi, túbinde qalǵan tunbaǵa saýsaǵyn batyrdy, ony tiliniń ushymen jaımen jalap ótti — sol boıda-aq túri ózgerip sala berdi.

— Adamnyń vıskıge shashalyp ólýi múmkin-aý dep ómiri oılaǵan joq edim, - dep general Makartýr sózin jalǵady.

— Bári de bir Qudaıdyń yqtıarynda, - dep Emılı Brent tálimgersı til qatty.

Júrelep otyrǵan dáriger Armstrong boıyn tiktedi.

— Joq, adam bir jutym vıskıge shashalyp óle almaıdy, - dedi ol ashýǵa býlyǵyp. — Marstonnyń ajalyn tabıǵı ólim dep aıtýǵa bolmaıdy.

— Endeshe, vıskıge... birdeńe qosylǵan ǵoı, - dep estiler-estilmes kúbir etti Vera.

Armstrong basyn ızedi:

— Ne ekenin dál aıta almaımyn, biraq vıskıge áldebir sıanıd aralastyrylǵan sekildi. Kógertetin qyshqyldyń ózine tán ıisin seze almadym. Abzaly, bul sıandy kalıı shyǵar. Ol kirpik qaǵymda uryp jyǵady.

— Ý bokalda bolǵan ba? - dep surady sot.

— Iá.

Dáriger ishimdikter turǵan ústelge keldi. Vıskı bótelkesin ashyp, ıiskep kórgen soń bir jutym ishti. Sodaly sýdy da baıqap kórdi. Sosyn basyn shaıqady:

— Anda eshteńe joq.

— Demek, sizdińshe, ol óz bokalyna ózi ý sepken be? - dep surady Lombard.

Armstrong basyn ızedi, biraq álpetinen buǵan kúmáni bary kórinip tur edi.

Solaı sıaqty, - dedi ol

— Muny ózin-ózi óltirýshilik dep oılaısyz ba? - dep surady Blor. — Buǵan sený qıyn.

Vera oıǵa batqan keıipte kúbir etti:

— Ol ózin-ózi óltiredi-aý dep eshqashan oılamaǵam. Ómirdiń qyzyǵyn kórýge sondaı qushtar edi. Avtomobılmen jotadan túsip kele jatqan kezinde álgi... álgi... soǵan sondaı uqsap ketken. Tipti qalaı jetkizerimdi de bilmeı turmyn!

Jurt onyń ne aıtpaq bolǵanyn túsingen edi. Ári jas, ári symbatty Antonı Marstondy olar kókten túsken keremetteı kórgen! Endi mine eki búktetilgen máıiti edende jatyr.

— Kimde qandaı basqa joramal bar? - dep surady dáriger Armstrong.

Bári túgel bas shaıqady. Joq, olarda basqa joramal qaıdan bolsyn. Bótelkege eshkim eshteńe sepken joq. Marstonnyń ózine vıskı quıyp alǵanyn bári kórip otyrdy - endeshe, bokalynda ý bolsa, onda oǵan Marstonnyń ózinen basqa eshkim eshteńe sala almaıtyn. Al biraq Marstonǵa ózin-ózi óltirýdiń ne qajeti bar edi?

— Munda bir kiltıpan jatyr, dáriger, - dedi Blor oıly júzben. — Marston ózin-ózi óltiretin adamǵa múldem uqsamaıtyn.

— Oǵan eshqandaı daý joq, - dep jaýap qatty Armstrong.

Osymen talqylaý támamdaldy. Basqa ne aıtýǵa bolatyn edi? Armstrong pen Lombard Marstonnyń máıitin jatyn bólmesine aparyp, seıseppen jaýyp qoıdy.

Olar holǵa qaıtyp oralǵan kezde qonaqtar úpir - shúpir bop, úreıge berilip únsiz sazaryp otyr eken, kún jyly bolǵanymen kóbiniń boıyn diril basqan.

Uıyqtaıtyn ýaqyt boldy. Kesh bop ketti, - dedi aqyry Emılı Brent.

Bul sóziniń jany bar-dy: tún ortasynan aýyp ta ketken, óıtse de qonaqtar jatyn bólmelerine qaıtatyn raı bildirmeıdi. Ońasha qalýdan qorqatyndary kórinip tur.

— Mıss Brent durys aıtady, demalatyn ýaqyt boldy, - dep sot ony qoshtady.

— Asqanany áli jınastyrǵan joq edim, - dedi Rodjers.

— Erteń tańerteń istersiz, - degen bılik aıtty Lombard.

— Áıelińiz qalaı, táýir me? - dep surady malaıdan Armstrong.

— Joǵary shyǵyp qarap keleıin.

Azdan soń Rodjers qaıtyp oraldy.

— Tuıaq serippeı uıyqtap jatyr.

— Uıyqtaǵany jaqsy. Mazalamańyz, - dedi dáriger.

— Álbette, ser. Men asqanany jınastyraıyn, esikterdi qulyptaıyn, sosyn uıyqtaıyn. — Rodjers asqanaǵa ketti.

Qonaqtar yqylassyz keıipte jaı qozǵalyp baspaldaqqa qaraı bet aldy.

Olar eden taqtaıy syqyrlaǵan, qarańǵy qýys-qýysy kóp eski úıde, panelmen qaptalǵan qabyrǵalary qupıa esikterdi jasyryp turatyn úıde turyp jatsa, onda olardyń qorqynyshy túsinikti bolar edi. Biraq, mynadaı qazirgi zamanǵy úıdegi neǵylǵan qorqynysh? Munda qarańǵy qýystar da, qupıa esikter de joq, bólmelerin elektr jaryǵy jaınatyp qoıǵan jáne bári sý jańa jıhaz - buıymdarmen jarqyrap túr! Joǵa, munda jasyrynyp qala almaısyń! Munda eshqandaı qupıa joq! Bolýy da múmkin emes! Alaıda, olardyń záre-qutyn ketirip turǵan nárseniń ózi de tap osy bolatyn...

Ekinshi qabattyń baspaldaq alańshasynda qonaqtar bir - birine qaıyrly tún aıtyp, bólmelerine tarady. İshke kirgen soń bári, nege óıtip jatqanyna ózderi de mán bermesten, esikterin birden kilttep aldy.

Sot Ýorgreıv jarqyrap jaınap turǵan jatyn bólmede tósekke jatpaq bop sheshine bastady. Edýard Sıton jaıynda oılanyp ketken. Ol kádimgi tiri adamdaı qarsy aldynda tur edi. Aq sary shash, pák taza nazary qazylar alqasyn baýrap alǵan kógildir kóz.

Memlekettik aıyptaýshy Llýellın ańysyn ańdý degendi bilmeıtin. Sóılegen sózinde pátýa bolmady. Artyq ketip qala berdi, dáleldeýdi qajet etpeıtin jaılardy dáleldep baqty. Advokat Mattúz, kerisinshe, jutynyp turdy. Faktilerdi óte bir sheberlikpen aıypker paıdasyna aınaldyra bildi. Kezekpe-kezek jaýap berý kezinde kýálardy qorqytyp úrkitip, sózinen jańyldyrýdyń da jolyn tapty. Klıentin sóıleýge barynsha tyńǵylyqty daıyndady.

Sıtonnyń ózi de kezekpe-kezek jaýap berý kezinde jerge qarap qalmady. Abyrjyp -abdyraǵan joq, aqtalǵan joq, qazylar alqasynyń yqylas peıilin ózine aýdaryp aldy. Mattúz aqtaý jónindegi úkim qaltamda dep oılady.

Sot Ýorgreıv saǵatyn qunttap burady da, tósek janyndaǵy ústelsheniń ústine qoıdy. Sondaǵy sot májilisi kúni keshe ǵana ótkendeı esinde anyq saqtalǵan edi, kýálardan qalaı jaýap alǵany, qajet derekterin qaǵazǵa jazyp otyrǵany, aıypkerdi kinálaıtyn dálelderdi qalaı tam-tumdap jınaǵany - bári esinde bolatyn. Iá mundaı ister jıi kezdese bermeıdi! Mattúz keremet áserli sóıledi. Llýellın advokat sózi qaldyrǵan jaqsy áserdi seıilte almady. Al qazylar alqasy keńeske keterdiń aldynda sot qorytyndy sózin aıtty... Sot almaly - salmaly tisin abaılap alyp, staqandaǵy sýǵa salyp qoıdy. Búrisken erinderi ishke qaraı omyraıyp ketti, bul onyń álpetine qatygez jyrtqyshtyń keıpin berdi. Sot qatparly qabaǵyn tómen túsirip, ózinen-ózi ezý tartty. Iá, ol Sıtonnyń jazadan qashyp qutylýyna jol bergen joq.

Kártamys sot súıegi syqyr-syqyr etip tósegine jatty da, jaryqty óshirdi.

Tómende, asqanada, Rodjers negr balalarynyń farfordan jasalǵan músinine kóz jiberdi.

— Ǵajap — ǵajap! Bulardyń sany on bolǵanyna bás tigýge barmyn, - dep kúbirledi ol.

General Makartýr bir búıirinen ekinshi búıirine aýnaýmen boldy. Artýr Rıchmondtyń álpeti kóz aldynan ketpeı qoıdy. Artýr oǵan unaıtyn, tipti baýyr basyp qalǵan. Búl jigittiń Leslıdiń de kóńilinen shyqqanyna qýanatyn. Leslıge jaǵý qıyn edi. Kelbetine symbaty saı qanshama jas jigitke úı kórsetpedi deısiń, al Leslı bolsa olardy qabyldaǵysy kelmeıdi, "adamdy zeriktirip jiberedi" deıdi. Ne istersiń endi! Al, Artýr Rıchmond oǵan zeriktirerdeı kóringen joq. Alǵashqy kúnnen-aq yqylas tanytty. Olar ádebıet, mýzyka, keskindeme týrasynda taýsylmaıtyn áńgimege kirisetin. Leslı onymen ázildesip, ishek-silesi qata kúlýmen bolatyn, Artýrdy ájýa qylǵandy unatatyn. Leslıdiń jas jigitke analyq qamqorlyq jasap júrgenine general dán rıza edi.

Analyq qamqorlyq deıdi-aý — naǵyz naqurys eken ǵoı búl ózi, Rıchmondtyń jıyrma segizde, al Leslıdiń odan bar — joǵy bir–aq jas úlken ekenin nege eskermegen. Al ózi Leslıdi sondaı unatýshy edi. Ol kádimgi tiri adam sıaqty qarsy aldynda tur. Iegi úshkirleý kelgen dóńgelek júz, ot ushqyndaǵan qońyrqaı kóz, sarǵysh qoıý buıra shash Leslıdi keremet unatatyn, oǵan qaltqysyz senetin.

Anda, Fransıada, urys arasyndaǵy damylda Leslıdi eske alatyn, tós qaltasynan fotosýretin shyǵaryp, oǵam uzaq ýaqyt boıy tesile qarap otyratyn. Biraq, bir joly... bári aıan boldy. Búl álgi arzanqol romandarda bolatyn ahýaldan aýmaı qaldy: Leslı ekeýine de hat jazypty, biraq konvertin shatastyryp jiberipti. Rıchmondqa arnaǵan hatyn kúıeýiniń adresi jazylǵan konvertke salypty. Tipti qazirdiń ózinde, arada osynsha jyl ótkennen keıin de búl týraly eske alý oǵan ońaı emes... Al, sonda qandaı azap shekti deseńshi.

Ekeýi kópten kóńildes eken. Álgi hattan bul ap-aıqyn ańǵarylyp turǵan. Ýıkendter!.. Rıchmondtyń sońǵy demalysy... Leslı, Leslı jáne Artýr... Anturǵan-aı! Zymıandyqpen jymıa kúletinin, "Maqul, ser. Qup bolady, ser!" dep izet bildire lypyldaıtynyn qaıtersiń! Aldamshy alaıaq! "Jaqynyńnyń qatynyna qyryndama!" degen soz qaıda!

Odan kek qaıtarý, ony ońdyrmaı jazalaý armany paıda boldy. Biraq dym eshteńe bildirgen joq, Rıchmondpen araqatynasy da esh nárse bolmaǵandaı sol burynǵysha qala berdi. Oılaǵanyndaı bop shyqty ma? Sóıtken sıaqty. Qaıtken kúnde de, áıteýir Rıchmond kóńiline kúdik alǵan joq. Burq ete qalatyn ashý-yzaǵa maıdanda eshkim kóńil aýdarmaıtyn - báriniń de júıkesi ábden juqaryp bitken-di. Ras, Armıtıdj keıde oǵan birtúrli kózben qarap qalatyn. Jap jas bala, boqmuryn, biraq baıqampaz, ańǵarympaz. Iá, sol Armıtıdj oıyn ańǵaryp qoıǵan boldy. Bul Rıchmondty bylq etpesten ólimge aıdady. Ol barlaýdan qudirettiń kúshimen ǵana aman orala alatyn. Biraq qudiret oǵan kómektespedi. Iá, ol Rıchmondty ólimge aıdady jáne buǵan áste ókinbeıdi. Ol kezde budan ońaı nárse joq-ty. Qatelik kóp ketetin, eshqandaı muqtajdyq bolmasa da ofıserlerge ajal tabatyn tapsyrma beriletin. Barlyq jerdi qarbalastyq pen úreı jaılap alǵan-dy. Bálkim, keıinirek bireýler: "Makartýr qart debdirep qaldy, kóptegen óreskel aǵattyq jiberdi, eń táýir adamdaryn qurban etti", deıtin shyǵar. Bar-joǵy sol-aq. Al, ana boqmuryn Armıtıdjdi aldaýsyratý qoldan kelmedi. Onda komandırine arsyzdyqpen bedireıe qaraıtyn jaman ádet paıda boldy. "Bálkim, Rıchmondty ádeıi ólimge aıdaǵanymdy bilgen shyǵar". (Al keıin... Soǵys aıaqtalǵan soń Armıtıdj muny jurtqa jaıdy ma eken, neǵyldy eken?)

Leslı eshteńe sezgen joq. Naqsúıerin joqtap (munyń ózi joramaldaǵandaı) kóziniń jasyn kól qyldy, biraq kúıeýi Anglıaǵa qaıtyp oralǵan shaqta ókinish - kúıinishi báseń tarta bastaǵan-dy. Rıchmondpen kóńildestigi jaıynda bul oǵan tipti emeýrin de bildirgen emes. Olar burynǵysha tura bastady, biraq Leslı budan boıyn aýlaq sala berdi... Al soǵys aıaqtalǵan soń úsh-tórt jyldan keıin ókpesi qabynýy saldarynan dúnıeden baz keshti. Munyń bári baıaǵyda bolǵan is edi. Odan beri qansha jyl ótti eken - on bes jyl ma, on alty jyl ma?

Ol áskerden birjola bosap, Devonǵa kelip qonys tepti. Shaǵyndaý úı satyp aldy, tap osyndaı úıi bolǵanyn árdaıym arman etetin. Tabıǵaty ásem jer, kishipeıil kórshiler... Balyq aýlaý, ań aýlaý... Jeksenbi kúnderi — shirkeý...

(Biraq, bir jeksenbide ol onda barǵan joq - Dáýittiń Ýrıany "naǵyz qandy qyrǵyn bolatyn jerge" jiberýge ámir etetini oqylatyn kúni. Barýǵa kóńili soqpady. Jigeri qum bolyp, unjyrǵasy túsip ketti.)

Kórshileri ózine óte iltıpatty boldy. Alǵashynda. Sosyn jurt ózi jaıynda sypsyńdaıtyndaı kórindi, búl onyń berekesin ketirdi. Jurt oǵan ala kózben qaraı bastady. Munyń abyroıyn tógetin sybysty bular da estigendeı me, qalaı... (Armıtıdj be eken? Armıtıdj áli jaıyp júrgen bolsa she?)

Sodan jurt jınalatyn jerge jýymaıtyn boldy, ońasha tirlik keshe bastady. Syrtyńnan sypsyńdap ósek aıtylatyny óte jaǵymsyz nárse.

Biraq munyń bári baıaǵyda bolǵan jaı.

Leslı alys qıanda qaldy. Artýr Rıchmond ta. Onyń ústine, búl hıkaıanyń qazir qandaı qyzyǵy bar? Tipti ózin jalǵyzdyqta qaldyrǵan kúnde de. Ol endi baıyrǵy áskerı dostarynan da qashqaqtaı bastady. (Eger Armıtıdj aıtyp qoısa, bul áńgimeniń olarǵa da jetkeni kámil)

Al, búgin keshte álgi daýys áldeqashan umytylǵan hıkaıany jurtqa jarıa qyldy. Ol ózin qalaı ustady eken? Óńi buzylyp ketpedi me eken? Laıyqty dárejede ashý-yza bildire aldy ma? Abyrjyp, abdyrap qalǵanyn baıqatqan joq pa? Kim bilsin ony. Árıne, qonaqtardyń eshqaısysy bul aıyptaýǵa asa ılana qoıǵan joq. Óıtkeni basqa aıyptaýlar arasynda múldem sıyqsyzdary da bar ǵoı. Mysalǵa, áne bir súp-súıkimdi qyzǵa balany sýǵa batyryp óltirdiń degen kiná taǵyldy. Sandyraq emeı nemene!

Árıne, bulardyń kim kórinse sony aıyptaýdan jany raqat tabatyn esi aýysqan bireýge kez bolǵany kúmánsiz!

Armıalyq eski tanysy Tom Brenttiń jıeni Emılı Brentke de, máselen, kisi óltirgeni jóninde kiná taǵyldy. Al onyń naǵyz taqýa áıel ekenin kórmeý úshin kórsoqyr bolý kerek qoı: mundaı jandardyń sváshennıksiz adym attamaıtyny málim. Munyń bári, dep oılady general, óte bir sóket nárse, al ashyǵyn aıtqanda, baryp turǵan esýastyq! Aralǵa kelip jetkenderi sol.. Toqta, olar qashan kelip edi? Búgin kúndiz eken ǵoı, anturǵan - aı. Iá, olar munda búgin kúndiz ǵana kelgen. Ýaqyttyń ótip bolmaýyn qarasańshy! "Apyraı, búl jerden qashan keter ekenbiz?" dep oılady general Árıne, erteń tańerteń, motorly qaıyq kelip jetken boıda. Biraq, qyzyq, qazir onyń araldy tastap shyǵýǵa tipten zaýqy joq... Qaıtadan úıshigine baryp qamalý, qaıtadan sol baıaǵy mazasyzdyq, sol baıaǵy úreı... Ashyq turǵan terezeden týlaǵan tolqynnyń shýyly estildi: teńiz gúrili kúsheıip, jel qataıa bastaǵan edi. General oı keship ketti: janyńdy jaı taptyrar teńiz shýy... typ-tynysh oryn... Aralda turǵan tamasha - ármen qaraı barýdyń qajeti joq... Quddy dúnıeniń qıyr shetine jetkendeısiń...

Kútpegen jerden ol óziniń búl aradan múldem ketkisi kelmeıtinin túsindi.

Vera Kleıtorn kózin ashyp, tóbege qarap jatyr edi. Qarańǵylyqtan qorqatyn, sondyqtan jaryqty óshirmegen.

"Húgo, Húgo, - dep oılady ol - Nelikten búgin keshte ol maǵan osy araǵa jýyq mańda júrgendeı kórindi eken? Qaıda eken qazir? Bilmeımin. Eshqashan bilmeıtin de shyǵarmyn. Ol meniń ómirimnen ǵaıyp boldy, máńgige joǵaldy..."

Ne úshin ǵana Húgo jaıyndaǵy oıdan qashýǵa tıis? Ol jaıynda oılaýy kerek, ony eske alýy kerek...

Kornýoll... Qap-qara jartastar, usaq sary qum... Meıirban júzdi tompıǵan mıssıs Hamılton... Kishkentaı Sırıl ózin qolynan tartqyshtap, qyńqyldaı beredi:

— Jartasqa júzip barǵym keledi. Mıss Kleıtorn, meniń jartasqa barǵym keledi. Jartasqa júzip barýǵa bola ma maǵan?

Ámanda, basyn kóterse - aq boldy, Húgonyń ózine qadala qarap turǵanyn kóredi... Keshkisin, Sırıl uıqtap jatqan kezde...

— Mıss Kleıtorn, serýenge shyqqyńyz kelmeı me?

— Nesi bar, shyqsam shyǵaıyn...

Sol kúni olar, ádettegideı, jaǵajaıda júrip qydyrystady. Jyp-jyly aıly kesh edi, Húgo ony belinen qushaqtady.

— Sizdi súıemin, Vera. Súıemin sizdi. Ózińizdi súıetinimdi bilesiz be?

Iá, ol biletin. (Qalaı bolǵan kúnde de, áıteýir, ózine solaı kórinetin.)

— Sizge úıleneıik degen usynys aıtýǵa batylym barmaıdy... Qaltamda kók tıyn joq. Tapqanym kúndelikti tirshiligime ǵana jetedi, bary sol Al bir kezde mende baıyp ketý múmkindigi bolǵan edi ǵoı. Attaı úsh aı boıy. Sırıl sol Morıs qaıtqannan keıin úsh aıdan soń dúnıege keldi emes pe...

Eger dúnıege qyz kelgende dúnıe-múlik Húgoǵa muraǵa qalatyn. Sonda qatty kúıingenin aıtyp edi ol.

— Árıne, aldyn-ala eshqandaı jospar jasamaǵam. Áıtse de, basyma tıgen bul soqqydan esimdi ázer jıdym. Shamasy, sormańdaı bop týǵan bireý shyǵarmyn. Biraq, Sırıl — sondaı súıkimdi balaqan, ony janymdaı jaqsy kórem!

Ol aq — adal shynyn aıtyp turǵan. Húgo Sırıldi, rasynda da, janyndaı jaqsy kóretin, onymen kúni boıy oınaýǵa, qandaı da bolsyn erkeligin kóterýge daıyn edi. Kekshildikten ada bolatyn.

Sırıl áljýaz bop ósti. Shynjaý, aýrýshań edi. Uzaq ómir súretin baladaı emes-ti...

Odan soń she?

— Mıss Kleıtorn, maǵan jartasqa júzip barýǵa bola ma? Nege maǵan jartasqa barýǵa bolmaıdy? — dep Sırıl tynymsyz qyńqyldaı beredi.

— Ol tym alys, Sırıl.

— Mıss Kleıtorn, ótinem sizden, jiberińizshi meni...

Vera tóseginen atyp turdy, týalet ústelshesinen aspırınniń úsh tabletkasyn aldy da, bárin birden iship jiberdi.

"Eger ózimdi-ózim óltirý qajet bola qalsa, - dep oılady ol, — sıandy kalııdi emes, veronaldyń nemese basqa bir uıyqtatatyn dáriniń kúshti dozasyn qabyldar edim".

Antonı Marstonnyń qısaıyp, qantalap ketken beti esine oralyp, selk ete qaldy.

Kamın janynan ótip bara jatqanynda sanamaqqa eriksiz kózi túsip ketti.

On negr balasy tamaq ishýge bardy,

Bireýi shashalyp óldi, toǵyzy ǵana qaldy.

"Sumdyq-aı, — dep oılady ol — Búgin tap osylaı boldy emes pe!"

Antonı Marstonnyń nelikten ólgisi keldi eken? Joq, munyń ólgisi kelmeıdi. Ólim jaıyndaǵy oıdyń ózi oǵan jerkenishti... Ólimniń buǵan qajeti joq...

Altynshy taraý

Dáriger Armstrong tús kórip jatty... Operasıa bólmesi jan shydatpas ystyq... Otyndy sonshama kóp jaqqandary nesi? Ter annan da, munnan da ketip jatyr. Qoly da tership ketken, skalpeldi ustaý qıyn... Skalpel qalaı ótkir qaıralǵan deseńshi... Mundaımen adam óltirý op-ońaı. Ol qazir ǵana bireýdi óltirdi.

Qurbandyqtyń máıiti buǵan tanys emes tárizdi. Anaý jýan, kespirsizdeý áıel bolatyn, al mynaý qý súıek, jadaý - júdeý bireý. Bet álpeti kórinbeıdi. Ol kimdi óltirýge tıis edi? Esinde joq. Al onyń bilýi kerek qoı! Eger medbıkeden surasa she? Medbıke muny kóz jazbaı ańdyp túr. Joq, odan suraýǵa bolmaıdy. Onsyz da budan sekem alyp qaldy.

Apyraý, munyń qarsy aldynda, operasıa ústelinde jatqan búl áıeldiń kim bolǵany sonda? Beti nege jaýyp qoıylǵan? Shirkin-aı, qarap kórer me edi!.. Aqyry praktıkant jigit oramaldy kóterip, onyń betin ashty.

Árıne, búl Emılı Brent qoı. Ol Emılı Brentti óltirýge tıis. Brent tabalap jatyr, kózinen kórinip túr. Ernin jybyrlatty. Ne dedi? "Bári de bir Qudaıdyń yqtıarynda ".

Al qazir Emılı kúlip máz.

— Jo-joq, mıss... - deıdi ol Emılıdiń betin oramalmen qaıta japqaly jatqan medbıkege, -tura turyńyz. Narkoz bergen kezde betin kórip turýym kerek. Efır qaıda? Ala kelýge tıis edim ǵoı. Qaıda jiberdińiz ony, mıss? "Shato Nef-dú-Pap"? Bul da jaraıdy. Oramaldy alyp tastańyz, medbıke!

Bilip edim-aý! Bul Antonı Marston ǵoı! Beti qantalap, qısaıyp ketken. Biraq ol ólmegen, tisin aqsıtady. Qudaıaqy, qarqyldap kúlip jatyr, qatty kúletini sonsha, operasıa ústeli selk-selk etedi. Abaıla, týysqan, abaıla. Ustańyz ústeldi, ustańyz, medbıke!..

Osy arada dáriger Armstrong oıanyp ketti. Tań atqan bolatyn - bólme kún sáýlesine shomylyp turǵan. Bireý eńkeıip, ıyǵynan silkilep jatyr eken. Rodjers bop shyqty. Beti úreıden sup-sur bop ketken Rodjers:

— Dáriger, dáriger! - deı beredi.

Armstrongtyń uıqysy shaıdaı ashylyp, tósegine turyp otyrdy.

— Ne bop qaldy? - dep surady ol keıistik bildirip.

— Áıelimniń haly nashar, dáriger. Oıatam, oıatam kelip — tipten oıanbaıdy. Túr álpeti de jaqsy emes.

Armstrong tez qımyldady: tóseginen atyp turyp, halatyn ıyǵyna ile saldy da, Rodjerstiń sońynan erdi.

Áıel qolyn jastanǵan kúıi bir qyryndap jatyr eken. Eńkeıip, múzdap ketken qolyn ustap kórdi, qabaǵyn kóterdi.

— Apyraı, ol shynymen de... - dep mińgir-mińgir etti Rodjers, sosyn kebersigen ernin jalap aldy.

Armstrong basyn ızedi:

— Ókinishke qaraı, ýaqyt bopty...

Áldenendeı oıǵa berilip ketken dáriger malaıdy kózben sholyp ótti, tósektiń bas jaǵyndaǵy ústelshege, qoljýǵyshqa qarady, sosyn qımylsyz jatqan áıelge qaıta nazar saldy.

— Júregi toqtap qalǵan ba, dáriger? - dep surady Rodjers tutyǵyp.

Bir mınýttaı únsiz turǵan dáriger Armstrong:

— Áıelińiz eshteńemen aýyrǵan joq pa edi, Rodjers? - dep surady.

— Revmatızmnen silelep júrgen, dáriger.

— Sońǵy kezde kimge baryp emdelip edi?

— Emdelip deısiz be? — Rodjers oǵan bajyraıa qaldy. — Dárigerde qashan bolǵanymyz tipten esimde joq.

— Áıelińizdiń júregi aýyratyn ba edi, bilmeısiz be?

— Bilmeımin, dáriger. Júregim aýyrady demeıtin.

— Uıqysy durys pa edi, jalpy? - dep surady Armstrong.

Malaı kózin taıdyryp, saýsaqtaryn buraǵyshtap, syndyryp, qaıyryp, qybyjyqtap qaldy.

— Joǵa, uıqysyn aıtarlyqtaı durys deýge bolmaıtyn, - dep mińgirledi.

— Uıyqtatatyn dári ishetin be edi?

— Uıyqtatatyn deısiz be? - dep surady Rodjers tańyrqanyp. — Bilmedim. Joq, sirá, ishpegen shyǵar — ishetin bolsa, ony biler edim ǵoı.

Armstrong týalet ústelshesine jaqyndady. Onda birneshe quıttaı bótelke turǵan: shashqa jaǵatyn losón, lavanda sýy, ish júrgizetin dári, glıserın, tis jýatyn pasta, elıksır...

Rodjers oǵan barynsha kómektesip baqty - ústel sýyrmalaryn tartty, shkaftardy ashty. Biraq olar esirtkiniń — suıyq kúıinde bolsyn, untaq kúıinde bolsyn — eshqandaı izin taba almady.

— Ol keshe keshkisin ózińiz bergen nárseden basqa eshteńe ishken joq, dáriger, - dedi Rodjers.

Gong dańǵyry tańerteńgi asqa shaqyrǵanda qonaqtar áldeqashan turyp, ári-sári kúıde alda ne bolaryn kútip júrgen. General Makartýr men sot alańqaıda boı jazyp, álemdik saıasat jaıynda pikir alysty. Vera Kleıtorn men Fılıpp Lombard úıdiń syrtyndaǵy jartasqa shyqty. Ol jerden olar Ýılám Genrı Blordy jolyqtyrdy — jaǵalaýǵa jabyǵa kóz tigip tur eken.

— Bul araǵa kelgenime biraz boldy, motorly qaıyq áli kóriner emes, - dedi ol

— Devon — jalqaýlardyń meken-turaǵy. Mundaǵylar erte turǵandy jaratpaıdy, - dedi Vera sylq-sylq kúlip.

Bularǵa arqasyn bere teris aınalǵan Fılıpp Lombard shalqyp jatqan teńizge kóz tikti.

— Qalaı, aýa raıy unaı ma sizderge? - dep surady ol

Blor aspanǵa kóz saldy.

— Jaman emes sekildi.

Lombard jaımen ysqyryp jiberdi:

— Osy sózimdi umytpańyzdar, keshke qaraı jel turady.

— Daýyl bola ma? - dep surady Blor.

Tómennen gongtyń dańǵyry estildi.

— Tańerteńgi asqa shaqyryp jatyr, - dedi Lombard. — Tipti jaqsy boldy, qarnym asha bastap edi.

Tik betkeımen tómen túsip kele jatqan kezderinde Blor Lombardqa óz oıyn aıtty:

— Bilesiz be, Lombard, Marstonnyń ne sebepti ózin-ózi óltirýge uıǵarǵanyna tipten aqylym jetpeıdi. Túni boıy sony oılap basym qatty.

Vera alda bara jatqan. Lombard bulardyń sońynda kele jatqan.

— Basqa joramalyńyz bar ma? - dep Lombard suraqqa suraqpen jaýap qaıtardy.

— Maǵan dáleldeme qajet. Quryǵanda, ony ózine-ózi qol salýǵa ıtermelegen ne nárse ekenin bilýim kerek. Jalpy alǵanda, búl jigit aqshadan muqtajdyq kórmegen sıaqty.

Qonaq bólmede bulardy Emılı Brent qarsy aldy.

— Qaıyq beri qaraı shyǵyp pa? - dep surady ol alyp - ushyp.

— Áli shyǵa qoıǵan joq, - dep jaýap qatty Vera.

Olar asqanaǵa kirdi. Býfette bekon qosyp qýyrylǵan jumyrtqa salynǵan nán tabaq býy burqyrap tábet shaqyryp tur edi, shaı men kofe sháınekteri de osy arada bolatyn. Jabylyp ketpesin dep esikti demep turǵan Rodjers bulardy ótkizip jibergen soń ishke kirip, esikti jaýyp qoıdy.

— Búgin onyń túri syrqat adamnyń túrinen aýmaıdy, - dedi Emılı Brent.

Dáriger Armstrong - ol terezege arqasyn berip turǵan — jótkirinip qoıdy.

— Búgin usaq-túıek kemshilikterge keńshilikpen qaraýymyz kerek, — dedi ol — Tańerteńgi asty Rodjerstiń jalǵyz ázirleýine týra keldi. Mıssıs Rodjerstiń... e-e... oǵan qolǵabys jasarlyq jaǵdaıy bolmady.

— Oǵan ne boldy? - dep surady Emılı Brent kidilenip.

— Asymyzdy isheıik, — dedi onyń saýalyn qulaǵyna ilmegen Armstrong. — Jumyrtqa sýyp keter. Ac iship bolǵan soń ózderińizben birge otyryp talqylaıtyn jaılar bar.

Jurt onyń aıtqanyna qulaq qoıdy. Tárelkelerin toltyryp, bireý ózine shaı, bireý kofe quıyp alǵan soń tamaq ishýge kiristi. Ózara kelisim boıynsha, araldaǵy ahýal jaıyn eshkim aýyzǵa almady. Ár alýan nárse tóńireginde: jańalyqtar, álemde bolyp jatqan oqıǵalar, sport týrasynda sóz etisti, Lohness qubyjyǵynyń qaıtadan kórinis bergeni talqylandy.

Tárelkeler taqyrlanǵan soń dáriger Armstrong kresloǵa shalqaıdy da, mańyzdy birdeńeni málim etetin kisishe tamaǵyn kenedi:

— Qaıǵyly habardy sizderge as iship bolǵan soń aıtqandy jón kórdim: mıssıs Rodjers uıqyda jatqan kúıi dúnıe saldy.

Tańyrqanǵan, shoshynǵan aıqaılar estildi.

— Qudaıym-aı! - dedi Vera. — Araldaǵy ekinshi ólim!

— Ym-ym, bul tegin nárse emes, - dedi sot, qashanǵydaı ár sózin shegeleı sóılep. — Sonda ólimge sebep bolǵan ne?

Armstrong ıyǵyn qıqań etkizdi:

— Ony aıtý qıyn.

— Bul úshin máıitti jarý kerek pe?

— Árıne, onyń ólimi týraly kýálikti máıitti jarmaı bere almas edim. Bul áıeldi men emdegem joq, densaýlyǵy qandaı kúıde ekeninen múldem habarsyzbyn.

— Túrinen áldenendeı úreıge boı aldyrǵany baıqalatyn, — dedi Vera. — Sosyn, ótken keshte qatty qaıǵyryp — qapalandy. Júregi toqtap qalǵan ǵoı, solaı ma?

— Toqtaýyn toqtady, — dep short kesti Armstrong, — biraq oǵan sebep bolǵan ne, mine bizge soǵan kóz jetkizý kerek.

— Ar-uıat, - dedi Emılı Brent.

Boıyn úreı bılegen jurt melshıip otyryp qaldy.

— Sondaǵy aıtpaǵyńyz ne, mıss Brent? - dep surady odan Armstrong.

— Estigen joqsyzdar ma, - dedi anaý, — mıssıs Rodjerske kúıeýi ekeýiniń óz bıbilerin — egde jastaǵy áıeldi óltirgeni týraly aıyp taǵyldy ǵoı.

— Sonda, sizdiń oıyńyzsha...

— Meniń oıymsha, bul — shyndyq, — dedi Emılı Brent. — Keshe keshte onyń qalaı degbirden aırylǵanyn kórdińizder. Záre-quty qalmaı qorqyp, esinen tanyp qaldy. Qaskúnemdik qylmysy aıan bolǵanyna shydaı almady. Ol, shyn máninde, qoryqqannan ólip ketti.

Armstrong senbestikpen bas shaıqady.

— Shyndyqqa janasymdy-aq teorıa, - dedi ol, — biraq marqumnyń densaýlyǵy qandaı kúıde ekenin bilmegendikten buǵan sene almaımyn. Eger júregi dimkás bolsa...

Emılı Brent ony bólip ketti:

— Odan góri muny Jasaǵannyń jazasy dep bilgen jón, - dedi ol miz baqpaı.

Bul sóz jurttyń unjyrǵasyn túsirip jiberdi.

— Tym qatty kettińiz, mıss Brent, - dep jazǵyrdy ony Blor.

Kári qyz basyn kekjeń etkizdi, kózi shyradaı janyp túr edi.

— Jasaǵannyń kúnákardy jazalaı alatynyna siz senbeısiz, al men senem.

Sot ıegin sıpalady.

— Qymbatty mıss Brent, — dedi ol, daýsynan keleke etip otyrǵany ańǵarylatyn, — óz tájirıbeme súıenip aıtar bolsam, Jaratqan jaýyzdardy jazalaýdy bizge, qarapaıym pendelerge, júktegen, al búl jumysty iske asyrýǵa kedergi keltiretin nárse shash etekten.

Emılı Brent ıyǵyn qıqań etkizdi de qoıdy.

— Keshe keshkisin tósekke aparyp jatqyzǵan kezde ol birdeńe iship, birdeńe jedi me eken? - dep surady Blor.

— Eshteńe de, - dedi Armstrong.

— Qalaı sonda? Bir shyny aıaq shaı da, bir staqan sý da ishpegen be? Onyń quryǵanda bir shyny aıaq shaı ishkenine bás tige alam. Búl sekildi adamdardyń shaı ishpese kóńili kónshimeıdi.

— Rodjers ol eshteńe ishken de, jegen de joq dep tur.

— Ol soǵa beredi ǵoı, - dep saldy Blor jáne muny nyǵyzdap aıtqany sonsha, dáriger oǵan qarap qoıdy.

— Demek, sodan sekem alyp tursyz ba? - dep surady Lombard.

— Jáne onyń sebebi de barshylyq, — dep qyzaraqtady Blor. — Álgi aıyptaýlardy keshe keshkisin bárińiz estidińizder. Bálkim, bul qur ánsheıin sandyraq - áldebir delqulynyń oılap tapqan birdeńesi bop shyǵýy da yqtımal Al eger bul shyndyq bolsa qaıtemiz? Aıtalyq, Rodjers ıen zaıyby kempirdi tyrapaı asyrdy delik. Sodan soń? Bular záredeı qaýip-qater sezingen joq, isterin yń-shyńsyz tyndyrǵanyna qýanyp máz bop júrdi — sóıtip júrgende, al saǵan kerek bolsa...

Vera ony bólip jiberdi.

— Menińshe, mıssıs Rodjers eshqashan qannen-qapersiz bolmaǵan sıaqty, - dedi ol aqyryn ǵana.

Blor Veraǵa shamdana qarady. Bul qarasy: "Sender, áıelder, adamnyń aýzyn ashtyrmaısyńdar" degendi bildirip turǵan.

— Meıli, solaı-aq bolsyn, — dep sózin sabaqtady ol — Qaıtken kúnde de, Rodjerster ózderine tónip turǵan qater joǵyn jaqsy biletin. Sóıtip júrgende, keshe keshkisin álgi beımálim delquly olardyń qupıasyn ashyp qoıdy. Sodan soń ne boldy? Mıssıs Rodjers sansyrap qaldy. Ol esin jıyp, ózine-ózi kelgenshe kúıeýiniń qalaı qasynan shyqpaı qybyjyqtaǵany esterińizde me? Áıeliniń densaýlyǵyna bola óıtip typyrlap júrgen joq edi ol Áste olaı emes! Tyǵyryqqa tirelip, amaly taýsylǵanyn sezgen. Áıeli bárin aıtyp qoıa ma dep záresi ushqan. Mine, áńgime qaıda! Olar uıymdasyp kisi óltirdi. Eger ótken ómirlerin qoparystyra bastasa jaǵdaıy neshik bolmaq? Bás tigýge barmyn, áıel bárin jaıyp salar edi. Aqyr aıaǵyna deıin barlyǵyn túgel teriske shyǵaryp, jalǵan sóıleýge tózimi jetpes edi. Ol kúıeýiniń basyna tóngen qaterge aınalady, mine másele nede. Al, ózin qoıshy, óziniń jaıy belgili. Aqyrzaman ornaǵansha ótirikti sýqıta beredi, biraq áıelge senim joq!

Áıeli bárin jaıyp salsa, munyń da saýdasynyń bitkeni. Osy sebepti, áıeli aýzyn máńgi jabýy úshin onyń shaıyna uıyqtatatyn dáriniń úlken dozasyn sebedi...

— Tósek janyndaǵy ústelshede shyny aıaq bolǵan joq, - dep kesip aıtty Armstrong. — Jalpy, onda dym eshteńe bolǵan joq — men tekserdim.

— Qaıdan bolady, - dep myrs etti Blor. — Áıeli álgi sýsyndy ishken boıda anaý shyny aıaqty shaı tabaǵymen qosa aparyp jaqsylap jýyp qoıdy ǵoı.

Únsizdik ornady. Ony general Makartýr buzdy.

— Bálkim, solaı bolǵan da shyǵar, biraq adam óz áıeline ózi ý beredi degenge sene almaımyn.

— Bas ketkeli turǵanda, - dep qyrq-qyrq kúldi Blor, — basqa sezim jaıyna qalady.

Taǵy da bári únsiz qaldy. Sol arada esik ashylyp, ishke Rodjers kirdi.

— Birdeńe kerek emes pe eken? - dep surady ol, otyrǵandardy kózben sholyp. — Qýyrylǵan nandy azdaý ázirlegenimdi aıypqa buıyrmańyzdar: nanymyz taýsylyp qaldy. Ony qaıyq ákelýge tıis edi, áli kelmeı jatyr.

— Qaıyq ádette qaı ýaqytta keletin? - dep sot Ýorgreıv kreslosynda qozǵalaqtady.

— Saǵat jeti men segizdiń arasynda, ser. Keıde segizden kete. Narrakottyń qaıda joǵalǵanyn túsinbeımin. Ózi syrqattanyp qalsa, inisin jiberýge tıis edi.

— Qazir qansha boldy? - dep surady Fılıpp Lombard.

— Onǵa on mınýt qaldy, ser.

Lombard qabaǵyn shytyp, basyn shaıqady. Rodjers taǵy birer mınýtqa kidirdi.

— Sizge kóńil aıtam, Rodjers, - dedi oqystan general Makartýr malaıǵa. — Qaıǵyly habardy dáriger bizge osy qazir ǵana jetkizdi.

Rodjers basyn ıdi.

— Raqmet sizge, ser, - dedi ol sosyn bosaǵan ydysty alyp bólmeden shyǵyp ketti.

Qonaq bólmede qaıtadan únsizdik ornady.

Úıdiń aldyndaǵy alańqaıda Fılıpp Lombard:

— Qaıyq jónindegi máselege kelsek... - dep kibijiktedi.

Blor oǵan qarap qoıdy da, qoshtap bas ızedi.

— Ne aıtqaly turǵanyńyzdy bilem, mıster Lombard, - dedi ol — bul týrasynda men de oılanǵam. Qaıyq eki saǵat buryn kelýge tıis edi. Kelgen joq. Nelikten?

— Jaýabyn taptyńyz ba? - dep surady Lombard.

— Biletinim bireý ǵana - bul jaı kezdeısoqtyq emes. Bári de bir-birimen keremet qıýlasyp tur.

— Sizdińshe, qaıyq kelmeı me sonda? - dep surady Lombard.

Onyń arqa tusynan:

— Árıne, kelmeıdi, - degen kúńkildegen renishti daýys estildi.

Blor etjendi kesek denesin buryp, sóılep turǵan adamǵa oıly júzben qarap qaldy.

— Siz de sondaı oıdasyz ba, general?

—Árıne, ol endi kelmeıdi, - dedi general ashýlanyp. — Motorly qaıyq araldan alyp keter dep dámelenemiz. Biraq bul jerden endi eshqaıda ketpeımiz — osylaı oılastyrylǵan. Eshkim de bul araldan eshqaıda kete almaıdy... Aqyrǵy dem osy jerde bolady, túsinesizder me, aqyrǵy dem... — Ol irkilip qaldy da, ózgerip shyqqan báseń daýyspen bylaı dep qosyp qoıdy: — Bul arada sondaı tynyshtyq — naǵyz janyńdy jaı taptyrar tynyshtyq. Mine, aqyr sońy, báriniń de aqyr sońy... Tynyshtyq...

Ol jalt buryldy da, kete bardy. Alańqaıdy aınalyp ótip, tik betkeımen teńizge qaraı quldılap, araldyń shetine, tastar jartastan sýǵa gúrs-gúrs qulap jatqan jaqqa qaraı ketti. Aıkezbe sekildi shamaly shatqaıaqtaı basyp bara jatyr edi.

— Taǵy bireý aqylynan aljasty, - dedi Blor. — Erte me, kesh pe bárimiz de aqyl-esten adasatyn shyǵarmyz.

— Sizdi aqyl-esten adasa qoıar deý qıyn, - dedi Lombard.

Burynǵy ınspektor kúlip jiberdi:

— Iá, meni aqyldan aljastyrý ońaıǵa soqpaıdy. - dedi ol Sosyn onsha ınabattylyq bildirmesten: — Ózińizge de ondaı qater tónip turǵan joq qoı, mıster Lombard, - dep qosyp qoıdy.

— Ras aıtasyz, boıymnan jyndanýdyń eshqandaı belgisin baıqap júrgen joqpyn, - dep jaýap qatty Lombard.

Dáriger Armstrong alańqaıǵa shyqty da, oılanyp turyp qaldy. Sol jaǵynda Blor men Lombard sóılesip turǵan. Oń jaǵynda Ýorgreıv basyn tómen salyp, árli - berli teńselip júrgen. Azdy-kem eki oıly bop turǵannan keıin Armstrong sottyń qasyna barýdy uıǵardy. Biraq sol arada asyǵa basqan aıaq dybysy estildi.

İle-shala arqa tusynan Rodjerstiń:

— Sizben shuǵyl túrde sóılesýim kerek edi, ser, - degen daýysy estildi.

Armstrong oǵan qaraı buryldy da, melshıip qatyp qaldy: malaıdyń kózi uıasynan shyǵa jazdap shaq tur eken. Beti kógerip ketipti. Qoly qalsh-qalsh etedi. Birneshe mınýt qana buryn ustamdylyq úlgisindeı bop kóringen. Aradaǵy aıyrmashylyqtyń jer men kókteı ekenin ańǵarǵan Armstrong qatty abyrjyp ketti.

— Raqym etińizshi, ser, sizben kózbe-kóz sóılessem dep sm. Ońashada.

Dáriger úıge qaraı júrdi, aqyl-esten aıyrylǵan malaı sońynan súmeńdep erip otyrdy.

— Ne boldy sizge, Rodjers? - dep surady Armstrong. — Jónge kelseńizshi.

—Bylaı qaraı, ser, bylaı qaraı ótińiz.

Ol asqananyń esigin ashty da, dárigerdi ótkizip jibergen soń ózi ishke kirip, esikti jaýyp aldy.

— Al ne boldy? - dedi Armstrong.

Rodjerstiń jutqynshaǵy joǵary-tómen tynymsyz qozǵalaqtap túr edi. Quddy birdeńeni jutqan, biraq birjola juta almaı áýre bop jatqan sekildi.

— Munda adam túsinbeıtin bir sumdyq bop jatyr, - dedi ol aqyry.

— Ne nárse jaıynda aıtyp tursyz? - dep surady Armstrong.

— Bálkim, siz meni jyndanyp ketti dep oılaıtyn shyǵarsyz, ser. Munyń bári túkke turǵysyz nárse deıtin shyǵarsyz. Biraq munyń sebebin túsindirip berý qıyn. Tipten múmkin emes. Bul ne bolǵany sonda?

— Aý, aıtsańyzshy jóndep. Jumbaqtap sóılegendi qoısańyzshy.

Rodjers taǵy da jutynyp aldy.

— Áńgime músinsheler jaıynda, ser. Ústeldiń ortasynda turǵan, farfordan jasalǵan álgi negr balalaryn aıtam. Olar on edi. Qudaı bar, olardyń sany on bolatyn.

— Iá, on bolatyn, - dedi Armstrong. — Keshe túski astyń ústinde sanap shyqqanbyz.

Rodjers onyń qasyna taıap keldi.

— Mine, kiltıpan osynda, ser. Keshe túnde ústeldegi ydys-aıaqty jınap jatqanymda olardyń toǵyzy ǵana qalǵan, ser. Men ań-tań boldym. Sóıttim de qoıdym. Búgin tańerteń, ser, dastarqan jasaǵan kezimde olarǵa qaraǵan da joqpyn — sharýam bastan asatyn... Al qazir ústeldegi ydys-aıaqty jınastyraıyn dep kelsem... Senbeseńiz ózińiz qarańyzshy. Olardyń segizi ǵana qalypty, ser! Bar-joǵy segiz ǵana. Nelikten bulaı?

Jetinshi taraý

Tańerteńgi astan keıin Emılı Brent Veraǵa jartastyń basyna shyǵaıyq, qaıyq kele jatqan joq pa eken, qaraıyq degen usynys aıtty.

Jel kúsheıe bastaǵan. Bálekeı tolqyndar teńiz betin aq kóbiktendire oınaq sap júrgen. Balyqshy qaıyqtary teńizge shyqqan joq, sondyqtan ba, motorly qaıyq ta shyqpady. Stıklhevn derevnásynyń tóbesinen tóngen bıik jota ǵana kózge shalynady. Al derevnányń ózi kórinbeıdi — shyǵanaqty teńizge qaraı suǵyna túsken jıren jartas kólegeılep tur.

— Keshe bizdi osynda alyp kelgen teńizshi maǵan óte jaqsy eser qaldyrǵan. Nege osynsha keshigip jatqany túsiniksiz, — dedi mıss Brent.

Vera jaýap qaıtarǵan joq. Boıyn bılep alǵan mazasyzdyqpen arpalysyp ketken. "Ustamdy bol, — dep qaıtalady ol ishteı. — Abyrjyp, abdyrama. Mundaı emes ediń ǵoı: júıkeń qashan da berik bolatyn".

— Qaıyq tezirek kelse eken, - dedi ol sálden keıin. — Myna aradan sondaı ketkim keledi.

— Ketkisi keletin jalǵyz siz ǵana emes, - dep dúńk etti Emılı Brent.

— Munyń bári adam senbeıtin nárse, - dedi Vera. — Jáne mán de, maǵyna da joq.

— Ózime ózim sondaı ókpelimin, - dedi mıss Brent órekpip. — Qalaısha op-ońaı qarmaqqa túsip qaldym eken? Oılanyp kórseń, sonshalyqty sóleket hat. Biraq ol kezde mende záredeı kúmán bolmaǵan.

— Árıne, qaıdan bolsyn, - dep Vera kelise ketti.

— Bireýden birdeńe estisek soǵan kádimgideı senip qalatyn ádetimiz ǵoı, - dep sózin jalǵady Emılı Brent.

Vera tereń kúrsinip aldy.

— Tańerteńgi astyń kezinde aıtqanyńyzǵa... shynymen senesiz be? - dep surady ol

— Anyqtap aıtsańyzshy, qalqam. Ne jóninde surap tursyz?

— Shynymen-aq, Rodjers pen áıeli ana kempirdi múrdem ketirdi dep oılaısyz ba? - dep sybyrlaı sóıledi Vera.

— Óz basym buǵan kámil senimdimin, - dedi mıss Brent, — al siz she?

— Ne aıtarymdy bilmeımin.

— Joǵa, buǵan eshqandaı shúbá keltirýge bolmaıdy, - dedi mıss Brent. — Esińizde me, áıeli aıaq asty talyp qaldy ǵoı, al kúıeýi kofe turǵan podnosty qolynan túsirip aldy. Onyń ústine, ashý shaqyrǵany da birtúrli jasandylaý shyqty. Bulardyń álgi mıss Breıdıdi óltirgenine esh kúmánim joq.

— Mıssıs Rodjers maǵan kóleńkesinen de qorqatyndaı kóringen, - dedi Vera. — Mundaı úrgelek jandy ómiri kezdestirmegem. Shamasy, ar-uıaty aldynda azap shegip júrgen boldy ǵoı.

Mıss Brent mińgirleı sóıledi:

— Bala kezimde bólmemde:

"KÚNÁŃİZ ÚSHİN JAZAǴA USHYRAISYZ" deıtin naqyl sóz jazylǵan taqtaısha ilýli turatyn. Mynaý tap sonyń kebi.

— Biraq, mıss Brent, qalaısha sonda... - dep alyp — ushty Vera.

— Ne - qalaısha, qalqam?

— Qalǵandary qalaı sonda? Qalǵan aıyptaýlardy aıtam.

— Sizdi túsine almadym.

— Qalǵan aıyptaýlar — olar... olar ádiletsiz ǵoı, solaı emes pe? Biraq, eger Rodjersterge taǵylǵan aıyp ádil bolsa, onda... — Vera múdirip qaldy, oıy shatasyp ketti.

Dal bop turǵan mıss Brenttiń mańdaıyndaǵy qyrtys jazylyp júre berdi.

— Túsinem... - dedi ol — Biraq mıster Lombard, mysalǵa, jıyrma adamdy ólimge dýshar etkenin ózi moıyndady emes pe.

— Óı, olar buratanalar ǵoı, - dedi Vera.

— Qara bolsyn, aq bolsyn — aǵaıynbyz bárimiz, - dedi mıss Brent tálimgersı sóılep.

"Bizdiń terisi qara baýyrlar, Hrıstos arqyly týystasqan baýyrlar, - dep oılady Vera. — Qudaı-aı, qazir qarqyldap kúlip jiberetin shyǵarmyn. Jynym qozyp barady. Óz erkime ózim ıe bolar emespin.

Al Emılı Brent oıly keıipte sózin jalǵaı tústi:

— Árıne, keıbir aıyptaý adamnyń kúlkisin keltiredi jáne qıynnan qıystyrylǵan. Mysalǵa, sotqa - ol tek qoǵam aldyndaǵy paryzyn oryndady ǵoı - jáne burynǵy polıseıge qatysty aıyptaýdy alaıyq. Sondaı-aq, ózime qatysty aıyptaý da sondaı, -dedi ol az irkilisten soń. — Ras, keshe bul jaıynda aıta almadym. Erkekter aldynda bul taqyrypta sóıleý ersi nárse.

— Qaı taqyrypta? - dep surady Vera.

Mıss Brent suraqqa kóńil aýdarmastan sózin jalǵaı berdi:

— Beatrısa Teılor maǵan kútýshi bop ornalasty. Kim ekenin keıin ǵana bildim. Ońbaı aldanyp qaldym. Tazalyq saqtaýdy unatatyn, eńbek súıgish, elpildek qyz basynda maǵan qatty unaǵan. Ókpe-renishim bolǵan joq. Biraq munyń bárin ánsheıin kóz aldaý úshin jasap júr eken. Shyn máninde, ol ar-uıattan jurdaı, jeńil júristi qyz bop shyqty. Jurt aıtatyndaı, ol.. býaz bop qalǵanda muny birden túsine de almadym. — Emılı Brent úshkirleý kishkene murnyn tyrjıtty. — Bul meni qatty shoshyntty. Ata-anasy, — olar jóni túzý adamdar edi, — ony qatań tárbıede ósirgen bolatyn. Olar da qyzdarynyń bul isin qoshtaı qoımady.

— Sonda ol qyz qaıtti? — Vera mıss Brentten kózin aýdara almaı qaldy.

— Álbette, ony shańyraǵymda odan ári qaldyrǵym kelmedi. Azǵyndyqqa kóz juma qarady dep meni eshkim kinálaı almaıdy.

— Sonda ol qyz qaıtti? - dep qaıtalady Vera tipten báseń daýyspen.

— Onyń moınynda úlken kúná bar edi, - dedi mıss Brent. — Ol azdaı, jurt ózinen teris aınalǵan kezde, odan da zor kúná jasady — ózine-ózi qol saldy.

— Ózin-ózi óltirdi me? - dep kúbir etti úreıi ushqan Vera.

— Iá, sýǵa ketip óldi.

Vera selk ete qaldy. Mıss Brenttiń bedireıgen betine qarap turyp:

— Onyń ózin-ózi óltirgenin estigende qandaı sezimdi bastan keshtińiz? Qýyp jibergenińizge ókindińiz be? Ózińizdi aıypty kórdińiz be?

— Ózimdi me? - dep Emılı Brent doldanyp shyǵa keldi. — Ózimdi ózim jazǵyratyndaı záredeı aıyp-kinám joq.

— Ol qyzdy buǵan sizdiń qataldyǵyńyz májbúr etken bolsa she? - dep surady Vera.

— Qara basynyń arsyzdyǵy, qara basynyń kúnákarlyǵy — ony ózin-ózi óltirýge ıtermelegen nárse mine osy. Ózin jibi túzý qyz sıaqty ustasa, mundaı eshteńe bolmas edi.

Ol Veraǵa júzin burdy. Kózinde ókinishtiń izi de joqty: Veraǵa óz isiniń durystyǵyna degen nyq senimmen tesireıe qarap qalǵan bolatyn. İzgi qasıetteriniń saýytymen qursanǵan Emılı Brent Negr aralynyń qaq tóbesine shyǵyp turǵan. Shynjaý kári qyz endi Veraǵa áste kúlkili bop kórinbedi, kerisinshe, asa qaterli bireý sekildi áser qaldyrdy.

Dáriger Armstrong asqanadan alańqaıǵa shyqty. Oń jaǵynda sot Ýorgreıv kresloǵa jaıǵasyp, teńizge jaıbaraqat kóz tigip otyr edi. Sol jaǵynda Blor men Lombard ún-túnsiz shylym shegip otyrǵan. Ótken jolǵydaı dáriger taǵy eki oıly bop qaldy. Sot Ýorgreıvke oılana kóz jiberdi. Bireý-mireýmen aqyldasqysy kelgen. Sottyń bultartpas logıkasyn joǵary baǵalaıtyn, áıtse de kúdikke boı aldyra berdi. Árıne, mıster Ýorgreıv - aqylman adam, biraq shaý tartyp qalǵan kisi. Mynadaı shataq iske belsendi áreket etetin adam kerek. Sóıtip, ol aqyry óz tańdaýyn jasady.

— Lombard, sizdi bir mınýtqa bola ma?

Fılıpp ornynan atyp turdy.

— Árıne.

Olar jaǵalaýǵa tústi.

Ekeýi edáýir jyraqtaǵan soń Armstrong:

— Maǵan sizdiń aqyl-keńesińiz kerek bop túr, - dedi.

Lombard qabaǵyn qaıshylady:

— Medısınadan túk habarym joq qoı.

— Meni durys túsinbedińiz, qazirgi ahýalymyz týrasynda aqyldassam dep em.

— Bul basqa áńgime.

— Shynyńyzdy aıtyńyzshy, osynyń bári jaıynda qandaı oıǵa keldińiz?

Lombard bir mınýttaı oılanyp turdy.

— Bul iste bas qatyrar nárse jetershilik, - dedi ol

— Mıssıs Rodjerstiń ólimin qalaı túsindiresiz? Blordyń aıtqanymen kelisesiz be?

Fılıpp temeki tútinin áýege saqına etip shyǵardy.

— Bul oqıǵany óz aldyna bólek alyp qarastyrar múmkindik bolsa, onda keliser de edim, - dedi ol.

— Áńgime sonda, — dep Armstrong jeńildene kúrsindi. Fılıpp Lombardtyń anaý aıtqandaı aqylsyz emestigine kózi aqı-taqı jetken-di.

Fılıpp sózin sabaqtady:

— Iaǵnı, mıster jáne mıssıs Rodjers jazyqsyz adamdy jer jastandyryp, jazaǵa ilikpeı qutylyp ketti deıtin tujyrymǵa toqtar bolsaq. Olardyń tap osylaı isteýi de ábden múmkin ǵoı. Qalaı oılaısyz, sonda olar qaıtken? Kempirge ý bergen be?

— Olar kempirdi odan góri ońaılaý ádispen attandyrǵan tárizdi, - dedi Armstrong. — Búgin tańerteń Rodjersten mıss Breıdıdiń nemen aýyrǵanyn suraǵam. Jaýaby biraz nárseniń basyn ashqandaı boldy. Medısınalyq amal - árekettiń bárin tizbeı-aq qoıaıyn, bir ǵana aıtarym - júrek aýrýlarynyń keı túrine amılnıtrıt qoldanylady. Júrek talmasy bastalǵan kezde ampýlany syndyryp, naýqasqa ıisketedi. Dárini naýqasqa der kezinde bermese, munyń sońy ólimge soqtyrýy yqtımal

— Budan ońaı ádis tabyla qoımas, - dedi Lombard oılana ún qatyp, — muny qoldanýdyń esh qıyndyǵy joqtyǵy da qyzyqtyrǵan shyǵar.

Dáriger basyn ızedi:

— Olarǵa ý taýyp almaq bop álektenýdiń de, ony ydysqa sebýdiń de — túk eshteńeniń qajeti joq edi, bir sózben aıtqanda, túk eshteńe istemeı qol qýsyryp qarap otyrý ǵana kerek bolatyn. Onyń ústine, Rodjers jeti túnde dáriger shaqyrýǵa ketti — olardyń eshkim eshteńe bilmeıdi dep oılaýyna tolyq negiz bar edi.

— Tipti bilgen kúnniń ózinde de dáleldeı almaıtyn, - dep qosyp qoıdy Fılıpp Lombard. Sony aıtyp qabaǵyn qars japty. - Iá, bul kóp nárseden syr uqtyrady.

— Keshirińiz, neden sonda? - dep tańyrqandy Armstrong.

— Bul ózimizdi Negr aralyna aldaýsyratyp alyp kelýdiń sebebin túsindiredi, degendi aıtqym kelip edi. Keıbir qylmys úshin jaýapqa tartý múmkin emes. Mysalǵa, Rodjersterdi alyńyz. Ekinshi mysal — Ýorgreıv qart — ol zańdylyqty qatań saqtaı otyryp kisi óltirdi.

— Onyń adam óltirgenine kádimgideı senip qaldyńyz ba? - dep surady Armstrong.

Lombard ezý tartty:

— E, senbegende! Árıne, sendim. Adamdy pyshaqtap óltirý qandaı bolsa, Ýorgreıv te Sıtondy tap solaı óltirdi. Biraq muny basyna parık, ústine mantıa kıip, sot kreslosynda otyryp isteýge aqyly jetti. Sondyqtan ony ádettegi jolmen jaýapqa tartýdyń esh múmkindigi joq.

Osy sát Armstrongtyń oıynda mynadaı sózder jalt ete qaldy: gospıtáldaǵy kisi óltirý. Operasıa ústelinde kisi óltirý. Qaýipsiz ári senimdi — bankidegi aqshadaı...

Al Lombard sózin jalǵaı tústi:

— Mıster Onım men Negr aralynyń qajet bolǵan sebebi de, mine, osynda.

Armstrong tereń kúrsinip aldy:

— Máseleniń toq eterine endi keldik. Bizdi munda ne úshin jınap otyr?

— Ózińiz ne úshin dep oılaısyz? - dep surady Lombard.

— Mıssıs Rodjerstiń ólimine bir mınýtqa qaıtyp oralaıyqshy, - dedi Armstrong. — Bul týrasynda qandaı joramal jasaýǵa bolady? Birinshi joramal - ony ózin áshkere etedi dep qoryqqan Rodjerstiń óltirýi; ekinshisi — basymen qaıǵy bolǵan áıeldiń óz erkimen ómirden ketýi.

— Basqasha sózben aıtqanda, ózin-ózi óltirdi deý kerek qoı, solaı ma? - dep naqtylaı tústi Lombard.

— Buǵan ne aıtasyz?

— Marston mert bolmaǵanda sizben keliser edim, - dep jaýap qatty Lombard. — On eki saǵattyń ishinde eki adamnyń ózin-ózi óltirýi — bul tipten aqylǵa syıymsyz! Ágárákı, siz: Antonı Marston, aqyl-oıdan da, aıaýshylyq seziminen de jurdaı osynaý ojar jigit, eki balany basyp ketkenine bola ózine-ózi qol saldy deıtin bolsańyz, onda betińizge qarap qarqyldap turyp kúlgen bolar edim! Odan soń, ol ýdy qaıdan tabýy múmkin? Menińshe, sıandy kalııdi jıletiniń qaltasyna salyp júretinder onsha jıi kezdespeıtin sekildi. Biraq endi búl jaıynda menen góri ózińiz kóbirek bilesiz ǵoı.

— Aqyl-esi bútin birde-bir adam sıandy kalııdi ózimen birge alyp júrmeıdi, eger tek aınalysatyn kásibine baılanysty jabaıy aralardy jıi jolyqtyratyn bireý bolmasa, - dedi Armstrong.

—Qysqasy, áýesqoı baǵban nemese fermer bolmasa deısiz toı? Al búl Marston aınalysa qoıar kásip pe? Iá, sıandy kalııdiń qaıdan paıda bolǵanyn túsindirý ońaı sharýa emes. Álde Antonı Marston ózin-ózi óltirý jóninde munda kelerden kóp buryn uıǵarym jasap, osyǵan oraı ýdy ózimen birge ala keldi me eken, álde...

— Ne nárse — álde? - dep digirledi Armstrong.

— Bul sózdiń meniń aýzymnan shyqqanyna qushtarsyz ba? - dep myrs etti Lombard. — Antonı Marstonnyń kisi qolynan ajal tapqanyn ózińiz de bek jaqsy bilip tursyz ǵoı.

— Al mıssıs Rodjers she? - dedi dáriger Armstrong julyp alǵandaı bop.

— Eger mıssıs Rodjers bolmasa, Marstonnyń ózin-ózi óltirgenine, shúbá keltirsem de, sener edim, - dedi Lombard oıly júzben. — Sondaı-aq, Antonı Marston bolmasa, mıssıs Rodjerstiń ózin-ózi óltirgenine shúbá keltirmeı-aq ta sener edim. Eger Antonı Marstonnyń jumbaq ólimi bolmasa, Rodjerstiń oz áıeliniń kózin qurtýǵa uıǵarym jasaǵanyna da senýge bolar edi. Bizge birinen soń biri shuǵyl oryn alǵan eki ólimniń sebebin túsindiretin teorıa kerek.

— Bul rette sizge azdy-kem kómek kórsete alam, - dedi Armstrong, sosyn oǵan farfordan jasalǵan eki negr balasynyń ǵaıyp bolǵany jaıyndaǵy Rodjers aıtyp bergen áńgimeni jetkizdi.

— Iá, negr balalary... - dedi Lombard. — Keshe keshkisin olardyń sany on bolǵan. Al qazir segizi ǵana qaldy deısiz be?

Armstrong óleń joldaryn taqpaqtaı jóneldi:

On negr balasy tamaq ishýge bardy,

Bireýi shashalyp óldi, toǵyzy ǵana qaldy.

Toǵyz negr balasy sosyn jatyp demaldy,

Bireýi oıanbady, segizi ǵana qaldy.

Erkekter bir-birine qarasty. Fılıpp Lombard myrs etti de sıgaretin laqtyryp tastady.

— Bári de sonshalyqty dálme-dál shyǵyp tur, sol sebepti bul áste ánsheıin kezdeısoqtyq emes. Antonı Marston túski astan keıin álde shashalyp, álde dem jetpeı tunshyǵyp óledi, Rodjers shesheı tósekke jatady da, oıanbaıdy.

— Budan shyǵatyn qorytyndy qandaı? - dedi Armstrong.

— Budan shyǵatyn qorytyndy, - dep ilip áketti Lombard, — biz jańa jumbaqqa tap keldik. Onyń sheshýi nede? Álgi mıster Iks, mıster Onım, mıster A. N. Onım qaıda? Álgi oıyna ne kelse sony istep júrgen delquly — anonımdi aıtam?

—Dáp solaı, — dedi moınynan júk túskendeı kúrsinip alǵan Armstrong, — demek, siz meni qoldaıtyn boldyńyz. Biraq bul neni bildiredi, sol jóninde oılandyńyz ba? Rodjers aralda ózimizden basqa eshkim joq dep ant-sý iship otyr.

— Rodjers qatelesedi. Bálkim, tipti ótirik aıtatyn shyǵar.

Armstrong basyn shaıqady.

— Olaı bolmas. Onda záre joq. Úreıi qalmaı qorqyp, esin joǵaltýdyń az-aq aldynda júr.

— Motorly qaıyq ta búgin kelmeı qoıdy, - dedi Lombard. — Bir-birine oraılasyp-aq túr. Mıster Onımniń bárine aldyn-ala qam jasap qoıǵany baıqalady. Mıster Onım óz josparyn iske asyryp bolǵansha, Negr araly qurlyqtan oqshaýlanyp qalmaq.

Armstrongtyń júzi qýqyl tartyp ketti.

— Túsinesiz be, bul adam baryp turǵan manák qoı, - dedi ol

— Sóıte turǵanymen, mıster Onımniń eskermegen nársesi de bar, - dedi Fılıpp ses bildire sóılep.

— Neni eskermepti?

— Araldy tintip shyǵýdyń túk qıyndyǵy joq — bul jer ósimdik ataýlydan jurdaı. Kózdi ashyp-jumǵansha súzip shyǵamyz da, qadirmendi A. N. Onımdi ustap alamyz.

— Ol qaýipti adam bolýy múmkin, - dep saqtandyrdy Armstrong.

Fılıpp Lombard qarqyldap kúlip jiberdi.

— Qaýipti deısiz be? Biz qamys sybdyrynan qorqatyn qoıanǵa uqsaımyz ba? Ony qolǵa túsirgen shaqta eń qaýipti adam myna men bolatyn shyǵarmyn. - Ol bir mınýttaı únsiz qaldy da, sózin jalǵady. — Bizge, sirá, Blordy kómekke shaqyrý qajet bolar. Mynadaı shyrǵalańda onyń paıdasy tıeri anyq. Áıelderge eshteńe aıtpaı-aq qoıǵanymyz jón. Qalǵandaryna kelsek, general, menińshe, aljyp júrgen adam, al Ýorgreıvtiń kúshi -logıkasynda ǵana. Úsheýmiz búl jumysty op-ońaı tyndyra alamyz.

Segizinshi taraý

Olar Blordy kóp úgittep jatpady. Bulardyń dáleldemelerimen á degennen-aq kelise ketti.

— Álgi farfor músinsheler, ser, bul iske bútindeı ózgeris engizdi. Munda manák áreket etip júr, — buǵan eshqandaı daý bolmasqa kerek. Mıster Onım bul operasıany bireýdiń qolymen istegeli júr dep oılamaısyzdar ma?

— Túsiniktirek etip aıtyńyzshy.

— Menińshe, istiń mán-jaıy bylaı sıaqty: keshegi aıyptaýlardan keıin Marston záre-ımany ushyp, ý ishti. Rodjers te záre — ımany qalmaı áıelin ana dúnıege attandyryp jiberdi — bári de qadirmendi A. N. O. josparyna saıma-saı iske asyrylyp jatyr.

Armstrong basyn shaıqady:

— Sıandy kalıı jaıyn esten shyǵarmańyz.

— Aıtpaqshy, sol bar eken ǵoı, ony umytyp ketippin, - dedi Blor. — Árıne, eshkim ondaı ýdy ózimen birge alyp júrmeıdi. Biraq sonda ol Marstonnyń bokalyna qalaı tap bolǵan?

— Bul týrasynda oılanǵam, - dedi Lombard. — Marston sol kúni keshte vıskıdi birneshe ret ishti. Sońǵy ret ishken bokaly men sonyń aldynda ishken bokalynyń arasynda ájeptáýir ýaqyt ótti. Osy ýaqyttyń óne boıynda bokaly tereze janyndaǵy ústelshede turdy. Tereze ashyq edi. Bireý — mireýdiń ýdy tereze arqyly salyp ketýine ábden bolatyn.

— Ony eshqaısymyzǵa baıqatpaı qalaı salmaqshy? - dep surady Blor ılanbaı.

— Ol kezde biz basqa sharýamen aınalysyp jattyq qoı, - dep short kesti Lombard.

— Durys aıtasyz, - dedi Armstrong, — aıyp taǵylmaǵan adam qalmady. Ábigerge túsip, bólmede olaı-bulaı júgirip júrdik, aıtystyq, shat - shálekeıimiz shyǵyp ashýlandyq. Iá, álgindeı jaıdyń bolýy ábden múmkin...

Blor ıyǵyn qomdap qoıdy:

— Bálkim, solaı da shyǵar. Ap, endi, jentlmender, iske kiriseıik. Ózimen birge, kezdeısoq túrde, revolver ala shyqqan eshkim joq pa? Odan artyqtyń bizge keregi de bolmas edi.

— Men ala shyqtym, - dep Lombard qaltasyn qaǵyp qoıdy.

Blor oǵan kózin baqyraıta qarady.

— Keregi bop qala ma dep revolverdi ámanda ózińizben birge alyp júresiz be, ser? - dep surady ol ádeıi nemquraıdy túrmen.

— Daǵdy ǵoı. Ne qıly ótkelekten ótýime týra kelgen.

— Túsinikti, - dedi Blor daýsyn sozyp. Sosyn bylaı dep qosyp qoıdy: — Menińshe, qazirgi ótkelek burynǵylardyń bárinen aýyr bolmaq! Eger bul jerde shynymen-aq manák boı tasalap júrse, onda onyń, pyshaq pen qanjar óz aldyna, qarý-jaraqtyń ne túrin ázirlep qoıǵany anyq.

— him, - dedi Armstrong ony qoshtaı qoımaı. — Bul arada múlt kettińiz, Blor. Mundaı manáktardyń kópshiligi qoıdan jýas keledi. Olarmen aralasyp-quralasý da óte unamdy.

— Men birdeńe biletin bolsam, bizdiń manák olardyń qataryna jatpaıtyn adam, - dedi Blor.

Sóıtip, úsheýi araldy aralaýǵa attandy. Ony súzip shyǵý kóp áýreshilikke túsirgen joq. Soltústik-batysta tep-tegis jartas teńizge tip-tik bop shanshylyp túr. Aralda aǵash joq-ty, tipti shóptiń ózi de óspeıdi deýge bolatyn. Úsh jigit asqan yqtıattylyqpen júıeli túrde jumys istedi: jartastyń qaq tóbesinen teńizge qaraı betkeılep, jol - jónekeı jartastaǵy jaryq ataýlyny túgel zer sala qarap shyqty. Jaryqtar úńgirge qaraı bastamas pa eken dep dámelengen. Alaıda eshqandaı úńgir tabylmady.

Teńiz jaǵalaýyn súzip júrgen olar Makartýrǵa ushyrasyp qaldy. General kókjıekke qadala qarap otyr eken. Tańdap alǵan orny typ-tynysh bolatyn, onyń tynyshtyǵyn tek jartasqa kelip soǵylyp jatqan tolqynnyń gúrili ǵana buzyp turǵan. Qart olarǵa kóńil aýdarmady. Kókjıekten kózin aıyrmaǵan kúıi sol burynǵysha qazdıyp otyrǵan qalpynda qala berdi. Onyń nazar aýdarmaǵanyna bular yńǵaısyzdanyp qaldy.

"Bul otyrysy tegin emes, shaldy shalyq urǵannan saý ma eken?" dep oılady Blor. Jótkirinip aldy da, tildespek oımen:

— Táýir oryn taýyp alǵan ekensiz, ser, janǵa jaıly, typ-tynysh, - dedi.

General qabaǵyn shytyp, oǵan moıyn buryp qarap qoıdy.

— Ýaqyt sondaı az, - dedi ol — Ýaqyt sondaı az qaldy, sondyqtan ózimdi mazalamaýdy suraımyn.

— Sizdi mazalamaımyz, ser, - dedi Blor bıazylyqpen. — Jaı tek araldy aralap júrmiz. Munda bireýler jasyrynyp júrgen joq pa eken, sony teksermekpiz.

General túnerip ketti.

— Sizder túsinbeısizder, eshteńe de túsinbeısizder, - dedi ol — Ótinem sizderden, ketińizder bul jerden.

Blor jónin tapty. Serikterin qýyp jetken ol:

— Qart aqylynan adasypty. Qaıdaǵy birdeńeni aıtady... - dedi.

— Ne aıtty? - dedi Lombard áýestik bildirip.

Blor ıyǵyn qıqań etkizdi:

— Ýaqytym joq, deıdi. Mazalamańdar, deıdi.

Armstrong mańdaıyn tyrjıtty.

— Qyzyq eken, - dep kúbir etti.

Aralaý negizinen aıaqtalǵan bolatyn. Úsh jigit jartastyń tóbesinde alys jaǵalaýǵa kóz tigip turǵan. Jel kúsheıe bastaǵan edi.

— Balyqshylar qaıyǵy búgin shyqqan joq, - dedi Lombard. — Daýyl bastalǵaly tur. Bul aradan derevnányń kórinbeıtini ókinishti-aq, kóriner bolsa sıgnal berýge bolar edi.

— Keshkisin laýlatyp ot jaǵý kerek shyǵar, - degen usynys aıtty Blor.

— Budan eshteńe óne qoımas, - dep qarsylyq bildirdi Lombard, — sebebi olar muny da aldyn-ala eskerse kerek.

— Qalaısha, ser?

— Ony men qaıdan bileıin. Bul ánsheıin ázil-ospaq degen bolar. Olardy adam turmaıtyn aralǵa ádeıi aparyp tastadyq, sondyqtan bergen belgilerine kóńil aýdarmańdar, dep aldaýsyratyp qoıǵan shyǵar. Bálkim, bás tigilgeni jaıynda derevnáǵa sybys taratqan bolar. Qysqasy, osyndaı bir sandyraqty oıdan shyǵarýlary múmkin.

— Sizdińshe, jurt buǵan sene qoıa ma? - dep shúbálandy Blor.

— Qaıtken kúnde de, búl osynda bolyp jatqan oqıǵalarǵa qaraǵanda áldeqaıda nanymdy, - dedi Lombard. — Ózińiz qalaı oılaısyz, eger Stıklhevn turǵyndaryna bireý kelip álgi beımálim mıster Onım qonaqtaryn túgel óltirip bitkenshe aral qurlyqtan oqshaýlanady degendi aıtsa, olar buǵan sener me edi?

— Buǵan ózimniń de sene almaıtyn kezderim bar. Áıtse de... - dep kúmiljidi Armstrong.

— Áıtse de... - dep aqsıdy Lombard, — ózińiz moıyndap turǵandaı, bul tap solaı bolmaqshy!

— Tómende bireý tyǵylyp jatqan joq pa eken? - dep surady Blor jaǵalaýdy kózben sholyp.

— Qaıdam, - dep basyn shaıqady Armstrong, — jartas shamadan tys tik. Munyń qaı jerine jasyrynasyń?

— Jartasta qýys bolýy yqtımal. Qaıyǵymyz bolǵanda, araldy aınalyp shyǵar edik, - dedi Blor.

— Qaıyǵymyz bolǵanda, - dedi Lombard, — qazir qurlyqtyń jarty jolyna jetip te qalar edik.

— Rasynda da.

Sol arada Lombardtyń basyna bir oı keldi.

— Kózimizdi jetkizeıik, - degen usynys aıtty ol. — Qýys tabylýy múmkin bir ǵana oryn bar, — áne ana tusta, oń jaqta, sýǵa taqaý jerde. Arqan tapsańyzdar, men sol jerge túsip tekserip shyǵar edim.

— Aqyl-aq, - dep kelise ketti Blor, — men baryp jip taýyp keleıin. — Sony aıtyp ol úıge qaraı júrip ketti.

Lombard basyn shalqaıtyp kókke qarady. Aspandy qara bult torlaı bastaǵan edi. Jel qataıa túsken. Ol Armstrongqa kóz qıyǵyn saldy.

— Úndemeı qaldyńyz ǵoı, dáriger. Ne jóninde oılap tursyz?

— General Makartýrdyń jaıy mazalaıdy, - dedi Armstrong birden jaýap qata qoımaı, — ony shynymen-aq shalyq urǵan ba sonda, álde olaı emes pe?

Tańerteńnen beri Vera ne isterdi bilmeı abdyrap, ábigerlenip júr edi. Emılı Brenttiń mańyna jýyǵysy kelmedi - kári qyzdan júdá jerkenip ketken. Kreslosyn úıdiń arǵy betine aparyp qoıǵan mıss Brent tynysh jerde otyryp toqymasyn toqýǵa kirisken. Ol týrasynda oılansa boldy, sýǵa ketip ólgen qyzdyń qýqyl tartqan óńi, shashyna shyrmatylyp qalǵan baldyrlar Veranyń kóz aldyna kep tura qalatyn... Endigi jerde qorqynyshqa boı aldyrmaıtyn, aıaýshylyqty qajetsinbeıtin áp-ásem qyzdyń, bálkim, azdy-kem ojarlaý bolýy da múmkin, álpetin kóretin. Al, Emılı Brent bolsa, óziniń páktigine degen nyq senimmen toqymasyn ynty-shyntysyn salyp qannen-qapersiz toqyp jatyr.

Alańqaıdaǵy taldan toqylǵan kresloǵa sot Ýorgreıv jaıǵasqan edi. Basy omsyraıǵan ıyǵyna qaraı otyryńqyrap ketipti. Vera oǵan qaraǵan boıda sottalýshylar sákisinen oryn tepken, aqshyl-sary shashty, kógildir kózdi, álpetindegi úreı nyshany birtindep tańyrqanýǵa oıysyp bara jatqan jas jigitti kóz aldyna elestetti. Edvard Sıtondy. Sosyn sottyń myrjıǵan qolymen qara qapshyqty onyń basyna kıgize salyp, úkimdi jarıalap turǵanyn kórgendeı boldy.

Sálden soń Vera teńiz jaǵasyna túsip, jaǵalaýdy boılap júrip ketti. Araldyń qart general otyrǵan shetine qaraı bet alǵan edi. Aıaq dybysyn estigen Makartýr qozǵalaqtap, basyn burdy — kózinde úreımen qosa qabat suraq ta turǵan. Vera shoshyp ketti. General oǵan birer mınýttaı qas qaqpaı qarap otyrdy. "Qyzyq. Bárin biletin adamsha qaraıdy..." dep oılady ol.

— Á, bul siz be, - dedi aqyry general — Keldińiz be...

Vera onyń janyna tize búkti.

— Sizge osy jerde otyryp teńizge qaraǵan unaı ma?

— Unaıdy. Osy arada otyryp kútken jaqsy.

— Kútken deısiz be? - dep qaıtalady Vera. — Neni kútip otyrsyz sonda?

— Aqyrǵy demdi, - dedi general báseń daýyspen. — Biraq muny ózińiz de jaqsy bilesiz ǵoı. Solaı emes pe? Bárimiz de aqyrǵy demdi kútip júrmiz.

— Bulaı degende ne aıtqyńyz keledi? - dep surady Vera daýysy dirildep.

— Eshqaısymyz da araldan kete almaımyz. Osylaı oılastyrylǵan. Jáne muny ózińiz de bilesiz. Tek bir nárseni ǵana — munyń qandaı úlken jeńildik ákeletinin túsinbeısiz.

— Jeńildik deısiz be? - dep tańyrqady Vera.

— Iá, tap solaı, - dedi general, — siz áli jassyz... muny túsinbeısiz. Biraq munyń qandaı jeńildik ekenin keıin, bári artta qalǵan kezde, aıyp júgin ármen qaraı arqalaýdyń qajeti joıylǵan shaqta ǵana uǵynasyz. Kúnderdiń kúninde muny siz de sezinetin bolasyz...

— Túsine almadym sizdi, - dedi saýsaǵyn syǵymdap syqyrlata bastaǵan Vera qumyǵyńqy únmen. Mondybas qart buǵan oıda joq jerden qorqynysh týǵyza bastaǵan.

— Bilesiz be, men Leslıdi súıetin edim, - dedi general oıly júzben. — Sondaı súıetinmin...

— Leslı degen kim — áıelińiz be? - dep surady Vera.

— Iá... Ony súıetin edim jáne maqtan tutatynmyn. Ol sondaı sulý, sondaı jaıdary bolatyn! — Qart birer mınýt únsiz otyrdy da, sózin jalǵady: — Iá, men Leslıdi súıetin edim. Anandaı iske barǵanym da sodan.

— Sonda ne aıtqyńyz keledi... - dep bastaǵan Vera múdirip qaldy.

General basyn ızedi:

— Uzamaı bárimiz de óletin bolsaq, jasyryp-jabatyn ne bar? Men Rıchmondty ólimge aıdadym. Muny kisi óltirýshilik dese de bolar. Tańǵalýǵa turarlyq nárse — qashan da zań jolymen júrýshi edim. Biraq sol kezde buǵan basqasha kózben qaradym. Ar-uıat azabyn tartqam joq. "Ózine sol kerek!" dep oıladym. Biraq, keıin...

— Ne — keıin? - dep surady Vera óshige.

General súlesoq keıipte bas shaıqady.

— Bilmeımin, - dedi ol — Eshteńe de bilmeımin, tek keıin bári ózgerip ketti. Leslı sezdi me, joq pa — ol jaǵynan habarsyzbyn. Sezbedi-aý deımin. Túsinemisiz, sodan soń ol menen syrttaı berdi. Jat bireýge aınalyp ketti. Sosyn ol dúnıe saldy da, men jalǵyz qaldym...

— Jalǵyz... jalǵyz... - dep qaıtalady Vera, sózi jańǵyryǵyp estildi.

— Aqyrǵy demdi alarda siz de qýanatyn bolasyz, -dep sózin aıaqtady Makartýr.

Pera ornynan ushyp turdy.

— Ne aıtyp turǵanyńyzdy túsinbeımin, - dep bulqan-talqan boldy.

— Al men túsinem, balam, men túsinem...

— Joq, túsinbeısiz. Siz eshteńe de túsinbeısiz.

General kókjıekke qadala qarap qaldy. Munyń bar-joǵyn da esten shyǵarǵandaı edi.

— Leslı... - dep shaqyrdy ol meıirimge toly báseń únmen.

Entige dem alǵan Blor bir oram arqan alyp qaıtyp oralǵanda, Armstrong sol baıaǵy ornynda, teńiz túkpirine tesile qarap tur edi.

— Mıster Lombard qaıda? - dep surady Blor.

— Óziniń bir joramalyn tekserip kelýge ketti, - dedi Armstrong. — Qazir keledi. Bilesiz be, Blor, mazam ketip túr.

— Bárimizde de maza joq.

Dáriger shydamsyzdana qolyn silkiledi:

— Bilem, bilem. Áńgime ol jóninde emes. Makartýr qart týrasynda.

— Sonda ne degińiz keledi, ser?

— Biz esi aýysqan adamdy izdep júrmiz, - dedi Armstrong jabyrqaý júzben. — Al general jaıynda ne aıta alasyz?

— Nemene, ony manák dep oılaısyz ba? - dedi Blor bajyraıyp.

— Joǵa, olaı deı almas em. Árıne, ol ondaı emes, — dep jaýap qatty Armstrong eki oıly keıipte. — Alaıda, men psıhıatr emespin. Oǵan qosa, onymen tildesken joqpyn, qandaı adam ekenin boljaýǵa múmkindigim bolmady.

— Árıne, onyń aljı bastaǵany daýsyz, - dedi Blor senbestik bildirip. — Biraq eshqashan oılamaǵam...

— Durys aıtasyz, - dep Armstrong ony bólip jiberdi, — kisi óltirýshiniń aralda jasyrynyp júrgeni kámil Á, mine Lombard ta keldi.

Olar arqandy onyń beline asa muqıat túrde baılady.

— Kómek qajet bola qoımas, - dedi Lombard. — Biraq jaman aıtpaı jaqsy joq, saqadaı saı turyńyzdar. Qatty julqyp qalsam, tartyńyzdar.

Olar birer mınýttaı Lombardtyń sońynan qarap turdy.

— Mysyqsha jorǵalap barady, - dedi Blor jaqtyrmaı sóılep.

— Kezinde taý-tasty talaı sharlaǵan ǵoı, shamasy, - dedi Armstrong.

— Múmkin.

Azdy-kem ýaqytqa únsizdik ornady, sosyn burynǵy ınspektor sóıledi:

— Qyzyq adam. Qandaı oıda júrgenimdi bilesiz be?

— Qandaı?

— Senim bildire almaımyn oǵan.

— Ne sebepti?

Blor birden jaýap qatqan joq.

— Qıyn suraq. Áıteýir, qarsy kelgendi ońdyrmaıtynyn bilem.

— Neshe alýan shytyrmandy jaǵdaıdy bastan keshse kerek, - dedi Armstrong.

— Shytyrmandy degennen góri shyrǵalańdy degen jón shyǵar, - dep qarsylyq bildirdi Blor, sosyn bir mınýttaı oılanyp turyp, sózin jalǵady: — Mysalǵa, siz, dáriger, keregi bolar dep ózińizben birge revolver ala shyqtyńyz ba?

Armstrongtyń kózi badyraıyp ketti:

— Men be? Qudaı saqtasyn, árıne, alǵam joq. Ne úshin?

— Al mıster Lombard ne úshin ony ózimen birge ákelgen?

— Daǵdysyna aınalǵan soń alǵan shyǵar, - dep ekiushty dolbar jasady Armstrong.

Blor jaqtyrmaı myrs etti de qoıdy. Sol arada Lombard arqandy julqyp qaldy. Ekeýi ony birneshe mınýt boıy bar kúshin salyp tartty.

Tartý jeńildene bastaǵan kezde Blor bylaı dedi:

— Daǵdynyń da daǵdysy bar! Árıne, mıster Lombard jabaıy elderge attanǵanda ózimen birge revolverdi de, prımýsty da, túnemel qapty da, dýst untaǵyn da alyp shyǵar. Biraq ana quraldy osynda ákelýge qanshalyqty qalyptasqan daǵdy bolsyn májbúr ete qoımas edi. Tek shytyrman oqıǵaly romandarda ǵana adamdar revolverin árdaıym ózimen birge alyp júredi.

Armstrong eki oıly keıipte bas shaıqady. Olar jartastyń jıeginen eńkeıip Lombardtyń qımyl-áreketin qadaǵalap turdy. Anaý óte muqıat izdestirip júrdi, biraq búl izdestirýdiń eshqandaı nátıje bermeıtini aıtqyzbaı - aq ańǵarylyp túr edi. Uzamaı Lombard jartastyń jıeginen bermen qaraı aýnady da, mańdaıynyń terin súrtip turyp:

— Endi bári túsinikti boldy. Úıdiń ishinen izdeý kerek — basqa izdeıtin jer joq, - dedi.

Úıdi tintip shyǵý túk qıyndyq keltirmedi. Aldymen olar jalǵastyra salynǵan jaılardy qarap shyqty, sosyn ǵımarattyń ózine aýysty. Ac úıdegi shkaftan mıssıs Rodjerstiń santımetrin taýyp, aralyq qabyrǵa ataýlyny túgel ólshedi. Qupıa oryn tabylmady. Ondaı oryndy qazirgi zamanǵy qabyrǵalary oqtaı túzý úılerdiń qaı jerine ornatasyń. Áýeli bular birinshi qabatty tintti. Joǵaryǵa kóterilip bara jatqan kezderinde terezeden Rodjersti kórip qaldy — kokteıl qoıylǵan podnosty alańqaıǵa qaraı apara jatyr eken.

— Jaqsy malaı — tańǵalarlyq jan. Qandaı ahýalǵa tap bolmasyn sabyr saqtaıdy, syr bermeıdi, - dedi Lombard.

— Rodjers — asa yqtıatty qyzmetshi, bul salada odan kemshilik taba almaısyń, - dep qoshtady ony Armstrong.

— Áıeli de keremet aspaz edi ǵoı, - degen pikir qosty Blor. — Keshegi túski asynan-aq baıqalǵan...

Olar birinshi jatyn bólmege kirdi. Sosyn ekinshisine... Arada bes mınýt ótken soń úsheýi baspaldaq alańyna shyǵyp bir-birine qarap únsiz turyp qaldy. Jatyn bólmelerden eshkim tabylmady — bularda tyǵylatyndaı oryn múldem joq edi.

— Myna kishkene baspaldaq qaıda bastaıdy? - dep surady Blor.

— Kútýshiler bólmesine, - dep jaýap qatty Armstrong.

— Shatyr astynda qandaı da bir bólmeler bolýǵa tıis emes pe, - degen joramal jasady Blor. — Aıtalyq, sý quıylǵan baktar, sısternalar, taǵy basqa sol sıaqtylarǵa arnalǵan. Bul bizdiń eń sońǵy jáne eń aqyrǵy úmitimiz.

Kenet joǵarydan jaımenen urlana basqan aıaq dybysy estildi.

Ony bári de estidi. Armstrong Blordy qarynan ustaı aldy. Lombard saqtandyrý ısharatyn jasap saýsaǵyn joǵary kóterdi:

— Ts-s! Tyńdaıyq!

Sol arada álgi dybys taǵy estildi: joǵaryda áldebireý aıaǵyn barynsha aqyryn basýǵa tyrysyp júr edi.

— Ol jatyn bólmede, - dep sybyrlady Armstrong, — mıssıs Rodjerstiń máıiti jatqan jerde.

— Qalaı ańǵarmaǵanbyz! - dep oǵan sybyrlaı jaýap qatty Blor. — Tyǵylyp qalýǵa taptyrmaıtyn jer tap sol ǵoı. Al endi dymymyz ishte bolsyn.

Olar baspaldaqpen joǵary kóterildi, esik aldyndaǵy kishkene alańqaıǵa toqtap, tyń tyńdady. Bólmede bireýdiń júrgeninde kúmán qalmady. Eden taqtaılarynyń syqyr-syqyr etken bolmashy dybysy estilip turǵan.

— Alǵa! - dep sybyrlady Blor.

Esikti aıqara ashty da, bólmege basa-kóktep kirip bardy. Lombard pen Armstrong sońynan umtyldy, sóıtti de úsheýi birdeı qaqqan qazyqtaı sileıip turyp qaldy. Qarsy aldarynda qolyna bir qushaq kıim-keshek ustaǵan Rodjers túr edi.

Aldymen es jıǵan Blor boldy:

— Keshirińiz, Rodjers. Bireýdiń júrgenin estigen soń, oılap qalyp edik... Qysqasy, ózińiz de túsinesiz ǵoı... — Ol bógelip qaldy.

— Keshirim ótinem, jentlmender, - dedi Rodjers. — Zattarymdy alyp keteıin dep kelgem. Tómengi qabattaǵy bos turǵan qonaq bólmelerdiń birine jaıǵassam eshkim qarsy bolmas deımin. Eń kishkentaıyna. — Ol Armstrongqa qarap sóılep turǵan.

— O ne degenińiz, jaıǵasa berińiz, - dep jaýap qatty anaý, seıseppen jaýyp qoıylǵan máıitten kózin aýdaryp.

— Raqmet, ser, - dedi Rodjers, sosyn kıim-keshegin keýdesine qysyp ustaǵan kúıi baspaldaqpen tómen túsip ketti.

Armstrong tósekke kelip, seıseptiń shetin kóterip marqumnyń alańsyzdyq ornyqqan álpetine kóz saldy. Álpeti úreıden arylypty. Onyń ornyn selqostyq basypty.

— Dári qorabymdy ózimmen ala shyqpaǵanymdy qarashy. Nemen ýlanǵanyn bilý kerek edi, - dedi ol. — Al endi izdestirýdi osymen támamdaıyq. Eshteńe tappaıtynymyzdy ishim sezip tur.

Blor shatyrǵa kiretin esiktiń ysyrmasymen arpalysyp jatqan.

— Álgi malaı aıaǵyn júdá dybysyn shyǵarmaı basady eken, - dedi ol — Bir mınýt pa álde eki mınýt pa buryn ony alańqaıdan kórgenbiz. Qalaı joǵary kóterilgenin eshqaısymyz estigen joqpyz ǵoı.

— Sondyqtan da osynda bóten bireý júr dep qaldyq emes pe, - dep qulaqqaǵys etti Lombard.

Blor shatyrdyń úńireıgen qara qýysyna kirip kórinbeı ketti. Lombard qaltasynan qol shamyn shyǵaryp, sońynan ilesti. Bes mınýttan keıin úsheýi alańqaıda bir-birine tunjyraı qarap turdy. Olar bastan-aıaq kir-qojalaq bolǵan-dy, órmekshiniń órmegi ústerinen býda-býda bop shubatylyp turǵan. Aralda ózderinen basqa, tap osy qalǵan segiz adamnan basqa, jan joq edi.

Toǵyzynshy taraý

— Sóıtip, biz qatelik jiberdik, barlyq áreketimiz qate boldy, - dedi Lombard. — Joqtan ózgege sengishtigimiz ben oı-qıalǵa erik bergishtigimizdiń nátıjesinde qaıdaǵy bir báleni oılap taptyq — bul, árıne, kezdeısoq bolǵan eki ólimniń saldary.

— Deı turǵanmen, másele sheshimin tapqan joq, - dedi Armstrong ázil-qaljyńnan aýlaq ekenin ańǵarta sóılep. — Dáriger degen atym bar emes pe, ózin-ózi óltirýshiliktiń jaıynan jaqsy habardarmyn. Antonı Marston ózine-ózi qol salatyn adamǵa uqsamaıtyn.

— Bul jazataıym bolǵan jaǵdaı emes pe eken ózi? - dep surady Lombard dúdámaldanyp.

— Ondaı jazataıym jaǵdaı bolady degenge sený qıyn-aý, - dep myrs etti birdeńeni qoshtaı qoıýǵa qulqy soqpaı turǵan Blor.

Bári únsiz qaldy, sosyn Blor sóıledi:

— Al ana áıel she.... - dedi de múdirip qaldy.

— Mıssıs Rodjersti aıtasyz ba?

— Iá, munda jazataıymdyq bolýy múmkin be?

— Jazataıymdyq deımisiz? - dep qaıtalap surady Fılıpp Lombard. — Ol qalaı sonda?

Blordyń álpetinen abdyrap qalǵany baıqaldy. Kúreń-qyzyl óńi odan ármen qaraýytyp ketti.

— Áńgime bylaı, dáriger, siz oǵan áldebir esirtki bergen edińiz ǵoı? - dep saldy.

Armstrong oǵan baǵjıa qaldy:

— Esirtki deısiz be? Qaıdaǵy esirtkini aıtyp tursyz?

— Ózińiz aıtpadyńyz ba, keshe keshte oǵan áldebir uıyqtatatyn dári berdim, dep.

— Á, sol ma! Ol eshqandaı zıany joq, tynyshtandyratyn jaı dári ǵoı.

— Qandaı dári sonda?

— Men oǵan trıonaldyń bolmashy ǵana dozasyn berdim. Múldem zıany joq dármek.

Blordyń beti kúreńitip ketti.

— Beri qarańyz, áńgimeniń ashyǵyna kósheıik: oǵan, shynymen, bolmashy doza berdińiz be?

— Ne aıtyp turǵanyńyzdy túsinsem buıyrmasyn, - dedi Armstrong ashýǵa býlyǵyp.

— Qatelesýińiz de múmkin edi ǵoı, - dedi Blor. — Mundaı jaǵdaı jıi ushyrasyp turady.

— Baryp turǵan sandyraq, - dep Armstrong onyń sózin bólip jiberdi, — osyndaı dolbar jasaýdyń ózi kúlkili. Álde siz, — dep surady ol qatty yzalanǵanyn bildiretin qatqyl únmen, — muny men ádeıi istedi dep oılaısyz ba?

— Qoıa turyńyzdar, - dep Lombard sózge kılikti, — sabyr saqtańyzdar. Bir-birimizdi aıyptaýdan eshteńe ónbeıdi.

— Men tek dárigerdiń qatelesýi múmkin ǵoı degen joramal jasadym, - dep aqtaldy qabaǵyn qars japqan Blor.

Armstrong zordyń kúshimen ezý tartty.

— Dárigerlerdiń ondaı qatelikke jol berýi múmkin emes, dostym, - dedi ol, biraq kúlkisi onsha nanymdy kórinbedi.

— Eger ondaıǵa jol berseńiz, plasınkaǵa sener bolsaq, bul alǵashqy qateligińiz bop shyqpas edi, - dep Blor ony shaǵyp aldy.

Armstrongtyń óńi qup-qý bop ketti.

— Bir-birimizge til tıgizgennen tabar paıdamyz qandaı? - dep Lombard Blorǵa dúrse qoıa berdi. — Bárimiz bir kemede otyrmyz. Osynyń ózi-aq aýyz birlik saqtaýymyzdy qajet etedi. Aıtpaqshy, ózińizge jalǵan kýálik etti degen aıyp taǵyldy emes pe, sol týrasynda ne aıta alasyz?

Blor judyryǵyn tas qyp túıip, alǵa qaraı adym attady.

— Maǵan tıisýshi bolmańyz, - dedi. Sosyn daýysy aıaq astynan báseń tartyp qaldy. — Bul óte bir óreskel jala. Siz, shamasy, aýzymdy japtyrmaq oıdasyz ǵoı deımin, mıster Lombard, alaıda meniń de bilgim keletin nárseler bar, sonyń biri ózińizge qatysty.

Lombard qabaǵyn kóterdi:

— Maǵan ba?

— Iá, sizge. Qonaqqa bara jatyp ne sebepti ózińizben birge revolver ala shyqtyńyz, sony aıtyńyzshy maǵan?

— Bilesiz be, Blor, - dedi Lombard kútpegen jerden, — bir qaraǵanda, sizdi aqymaq dep oılap qalýǵa bolady, biraq, shyn máninde, ondaı emessiz.

— Múmkin, solaı da shyǵar. Biraq revolverdiń jaıyn qalaı túsindiresiz?

Lombard ezý tartty:

— Revolverdi ala shyqqan sebebim, bir shataqqa tap bolarymdy sezgem.

— Keshe keshkisin muny bizden jasyryp qalǵansyz, - dedi Blor shúbálanyp.

Lombard basyn shulǵydy.

— Endeshe, bizdi aldaǵan boldyńyz ǵoı? - dedi Blor taqymdap.

— Belgili bir dárejede solaı, - dep kelisti Lombard.

— Qane, endi sonyń sebebin aıtyp berińizshi.

— Sizder meni munda basqalar sıaqty qonaq retinde shaqyrylǵan eken dep oıladyńyzdar, ony teriske shyǵaryp jatpadym. Men qonaq retinde kelgem joq. Shyn máninde, maǵan Morrıs deıtin áýlet esimi bar bireý usynys bildirdi. Ol maǵan júz gıneı beretin boldy, sol aqshaǵa osynda kelip tyńshylyq jasaýǵa mindettendim. Anaý meni shataq shyqqan jerde paıdam tıetin adam retinde syrttaı jaqsy biletinin aıtty.

— Al, sodan soń? - dep degbirsizdendi Blor.

— Odan soń eshteńe bolǵan joq, - dep myrs etti Lombard.

— Biraq ol sizge, árıne, qosymsha taǵy birdeńe aıtqan shyǵar, - dedi Armstrong.

— Aıtqan joq. Ol kisiden basqa esh nárse bilý múmkin bolmady. "Barǵyńyz kelse -baryńyz, barǵyńyz kelmese — qoıyńyz", dedi. Qaltamda kók tıyn joq edi. Sol sebepti kelisim berdim.

Onyń áńgimesi Blordyń kóńilin kónshitpedi.

— Nelikten keshe keshkisin bizge búl jóninde aıtyp bermedińiz? - dep surady ol.

— Áńgime bylaı, dostym, — Lombard ıyǵyn qomdap qoıdy, — ózim sol úshin osynda arnaıy shaqyrylǵan istiń keshe keshkisin júzege asatynyn men qaıdan biletin edim. Sondyqtan buǵyna qoıdym da, sizderge nanymdylaý kórinetin bir nárseni aıta saldym.

— Al qazir pikirińizdi ózgerttińiz be? — dedi Armstrong ańǵarǵyshtyq tanytyp.

— Iá, qazir bárimiz bir kemedemiz dep oılaımyn, - dedi Lombard. — Al júz gıneı — mıster Onımniń basqalar sıaqty meni de torǵa aldap túsirgen sútsirnesiniń bir kesimi ǵana. Sebebi bárimiz de, - dep sózin jalǵady ol — torda otyrmyz, buǵan záredeı shúbám joq.

Tómennen gongtyń saltanatty dańǵyry estildi — olardy lenchke shaqyryp jatqan bolatyn.

Rodjers asqana esiginiń aldynda turǵan. Er adamdar baspaldaqpen tómen túsken kezde ol birer adym ilgeri qaraı júrdi.

— Lench kóńilderińizden shyǵar dep senem, - dedi ol Daýysynan áldenege bola úrgelektenip turǵany seziletin. — Ústelge shoshqanyń súr eti men tońazytylǵan til qoıdym, kartop pisirdim. Sondaı-aq, sútsirne, pechene men konservilengen jemister bar.

— Táp-táýir as, - dedi Lombard. — Demek, azyq-túlik qory túgesilmegen eken ǵoı?

— Tamaq jetkilikti, ser, biraq bári de qalbyrdaǵy taǵamdar. Sholan aýzy-murnynan shyǵyp tur. Eske salyp qoıǵanymdy aıyp etpeńiz, ser, aralda munyń mańyzy óte zor: óıtkeni araldyń qurlyqtan uzaq merzimge oqshaýlanyp qalatyny bar.

Lombard basyn ızedi. Erkekter asqanaǵa qaraı bet aldy. Sońdarynan óksheleı basyp kele jatqan Rodjers:

— Fred Narrakottyń búgin nege kelmegeni meni qatty alańdatyp túr. Jolymyz bolmady, - dep kúbirledi.

— Dáp solaı, jolymyz bolmady, - dedi Lombard. — Óte durys aıttyńyz.

Bólmege mıss Brent kelip kirdi. Shýmaǵyn jerge túsirip alsa kerek, qazir ony muqıattap orap jatyr edi. Ornyna kelip otyrǵan soń:

— Aýa raıy buzylyp barady. Jel kúsheıip ketti, teńizde tolqyn paıda boldy, - dedi.

Adymyn asyqpaı alyp, jaımen basyp sot kirdi. Júndes qabaǵynyń astynan ázer kórinip turǵan kózi otyrǵandardy jedel sholyp ótti.

— Sizder búgin biraz ter tóktińizder, - dedi ol, daýysynda kekesin saryny bary baıqalyp tur edi.

Asqanaǵa entige basyp Vera Kleıtorn kirdi.

— Meni kútip otyrsyzdar ma? - dep surady ol — Keshigip qalǵan joqpyn ba?

— Keshikken joqsyz, - dep jaýap qatty Emılı Brent, — general áli kelgen joq.

Aqyry bári ústel basyna jaıǵasty.

— Ne buıyrasyz, bastaı bereıik pe álde taǵy kishkene kútemiz be? - dep surady Rodjers mıss Brentten.

— General Makartýr teńizdiń jaǵasynda otyr, - dedi Vera. — Gongty estimegen shyǵar, onyń ústine búgin birtúrli súlesoq.

— Men baryp oǵan lenchtiń daıyn bolǵanyn habarlaıyn, - degen usynys aıtty Rodjers.

— Ony men shaqyryp kelem, - dedi Armstrong, — al sizder tamaq ishe berińizder.

Bólmeden shyǵyp bara jatqan ol Rodjerstiń Emılı Brentke:

— Ne buıyrasyz, tildi me álde shoshqa etin be — qaısysyn salaıyn? - degen sózin qulaǵy shaldy.

Ústel basynda qalǵan beseý qansha tyrysqanmen áńgime kórigin qyzdyra almady. Qataıyp alǵan jel terezeni órshelene soqqylaı bastady. Vera dir ete qaldy.

—Daýyl bastalǵaly tur, - dedi ol.

— Keshe poıyzda menimen birge Plımýttan bir qart keldi, - dep sóz qosty Blor. — Sol qarıa daýyl turǵaly jatyr dep qaqsaýmen bolǵan. Qart teńizshilerdiń aýa raıyn qalaı aldyn-ala boljaıtyny tańǵalarlyq.

Las tárelkelerdi jınastyrýǵa kirisken Rodjers qonaqtardy aınalyp ótti. Kenet tárelkelerin qolyna ustaǵan qalpy jarty jolda qalt tura qaldy.

—Bizge qaraı bireý júgirip kele jatyr, - dedi daýsy ózgerip shyqqan ol úreılenip.

Dúrsildegen aıaq dybysy estildi. Eshkim eshteńe dep jaq ashpasa da, olar sol boıda-aq bárin túsingen edi... Beıne bireý belgi bergendeı, oryndarynan atyp turyp esikke tesile qarap qalysty.

Bólmege demin eki ıyǵynan alǵan Armstrong basa kóktep kirip keldi.

— General Makartýr...- dedi ol

— Ólip qalǵan! - dep saldy Vera erkinen tys túrde.

— Iá, ol ólip qalypty, - dedi Armstrong.

Únsizdik ornady — uzaq únsizdik.

Jeti adam, bir aýyz sóz aıtarlyq dármeni bolmaı, bir-birine ún-túnsiz kóz tigip turdy.

Daýyl qutyryna bastaǵan shaqta olar generaldyń máıitin esikten ishke engizip jatyr edi. Qonaqtar holda úpir-shúpir bop úımelesip qaldy. Tutqıyldan jeldiń ysqyrǵany men ulyǵany estilip, úıdiń shatyryna nóser shelektep quıyp berdi.

Blor men Armstrong máıitti kóterip baspaldaqqa qaraı bet alǵan kezde Vera Kleıtorn kútpegen jerden jalt burylyp, qańyrap qalǵan asqanaǵa qaraı júgire jóneldi. Onda bári sol burynǵy qalpynda bolatyn — eshkim aýyz tımegen desert sol kúıi býfette turǵan. Vera ústelge keldi. Birer mınýt únsiz turdy. Sol eki arada jymyn bildirmeı basyp bólmege Rodjers kelip kirdi.

Verany kórgen ol selk ete qaldy. Qyzǵa suraýly júzben ańtarylyp:

— Men... men... tek qarap shyǵaıyn dep kelgem, mıss, - dedi.

— Qatelesken joqsyz, Rodjers. Qarańyz: jeteýi ǵana qalypty, - dedi Vera. Daýysy aıaq asty qarlyǵyp shyqty.

Makartýrdyń máıiti tósegine ákelindi. Máıitti qarap bolǵan soń, Armstrong generaldyń jatyn bólmesinen shyǵyp tómen tústi. Barlyǵy ony tosyp qonaq bólmede topyrlasyp otyrǵan. Mıss Brent toqymasyn toqýǵa kirisken. Tereze aldyna taqap barǵan Vera Kleıtorn aralǵa shelektep tógilip jatqan nóser jańbyrdyń shýylyn tyńdap turǵan. Kreslo shetine tize búkken Blor eki qolyn tizesine qoıyp túnerip qalǵan edi. Lombard bólmede árli-berli mazasyzdana adymdap júrgen. Sot Ýorgreıv bólmeniń arǵy shetindegi shoń kresloǵa shógip qalǵan. Kózi jartylaı jumyqty. Dáriger bólmege kirgende, sot oǵan júzin buryp:

— Al ne aıtasyz, dáriger? - dep surady.

Armstrongtyń óńi qýqyl tartyp ketken edi.

— Júregi jarylyp óldi deýdiń esh qısyny joq, - dedi ol — Makartýrdy jelkeden keltekpen nemese soǵan uqsas birdeńemen urǵan.

Bári sybyrlasyp ketti, sottyń daýysy estildi:

— Sol saımandy taptyńyz ba?

— Joq.

— Áıtkenmen, general aýyr zatpen jelkeden urýdyń saldarynan qaıtys bolǵanyna kámil senimdimisiz?

— Senimdimin.

— Jón-aq, endi bilemiz ne isteý keregin, - dedi sot bylq etpesten.

Kimniń tizgindi óz qolyna alatyny endi bárine jaqsy málim boldy.

Sot Ýorgreıv tańerteńnen beri kresloda eshteńege zaýqy soqpaı, enjar halde otyrǵan da qoıǵan. Biraq qazir jetekshilikti qolyna op-ońaı túsirip aldy — bılep-tósteýge degen uzaqqa sozylǵan daǵdy septigin tıgizse kerek. Ózin quddy sotta tóraǵalyq etip otyrǵan adam sıaqty ustady. Tamaǵyn qyrnap alǵan ol sózin jalǵady:

— Búgin tańerteń, jentlmender, alańqaıda otyryp is-áreketterińizdi baqylaý múmkindigine ıe boldym. Oı-maqsattaryńyz maǵan belgili edi. Beımálim qanisherimiz — mıster A. N. Onımdi izdep tabýdy kózdep araldy tintip shyqtyńyzdar.

— Tap solaı, ser, - dedi Fılıpp Lombard.

— Birdeı qorytyndyǵa kelgenimizde daý joq, — dep sot sózin ármen jalǵastyrdy. — Biz Marston men mıssıs Rodjers ózin-ózi óltirgen joq degen tujyrym jasadyq. Olar kezdeısoq ajal tappady dep sheshtik. Sondaı-aq, sizder mıster Onımniń bizdi bul aralǵa ne úshin aldap ákelgenin de ańǵarǵan shyǵarsyzdar?

— Ol esýas! Jyndy! - dep qyr-qyr etti Blor.

— Bálkim, solaı da shyǵar, - dedi sot. — Biraq, budan jaǵdaıymyz ózgermeıdi. Qazirgi eń basty mindetimiz — ómirimizdi saqtap qalý.

— Ay, aralda ózimizden basqa jan balasy joq qoı! - dedi Armstrong daýysy dir-dir etip. — Shyn sózim, basqa jan joq!

Sot ıegin qasyp qoıdy.

— Belgili bir dárejede bul sózińiz shyndyqqa saı keledi, - dedi ol báseń daýyspen. — Men de búgin tańerteń tap osyndaı baılamǵa keldim. İzdenisterińizden eshteńe ónbeıtinin aldyn-ala aıtýyma da bolar edi. Sóıte tura, mıster Onım (ózin osylaı ataıtyndyqtan, biz de ony solaı ataı bereıik) — aralda, degen pikirdi ustanyp otyrmyn. Munda záredeı kúdik-kúmán bolmaýǵa tıis. Eger ol zań jolymen jaýapqa tartýǵa jatpaıtyn qylmystarǵa barǵan adamdardy jazalaýdy maqsat etti desek, onda onyń óz josparyn júzege asyratyn jalǵyz-aq amaly bar. Jáne onyń búl amaly maǵan bek jaqsy málim. Mıster Onımge shaqyrylǵandar arasyna synalanyp kirý qajet edi. Ol — óz aramyzdaǵy bireý...

— Jo-joq, bul múmkin emes, - dedi yshqyna aıqaılaı jazdap shaq qalǵan Vera.

Sot oǵan kúdiktene kóz tastap qoıdy da, bylaı dedi:

— Súıkimdi boıjetken, faktini jasyryp jappaýymyz kerek: óıtkeni bárimizdiń de basymyzǵa qater tónip tur. Aramyzdaǵy bireý — A. N. Onım. Ol kim — ony bilmeımiz. Aralǵa kelgen on adamnyń úsheýine qazir kúdik keltire almaımyz, olar — Antonı Marston, mıssıs Rodjers jáne general Makartýr. Endi jeti adam qaldy. Osy jeteýdiń biri, bylaıynsha aıtqanda, "jalǵan" negr balasy. — Ol jınalǵandardy kózben sholyp ótti. — Osyǵan kelisesizder me?

— Buǵan sený qıyn, biraq, shamasy, sózińizdiń jany bar-aý deımin, — dedi Armstrong.

— Buǵan tıtteı kúmán keltire almaımyn, - dep maquldady Blor. — Al eger meniń pikirimdi bilgilerińiz kelse...

Sot Ýorgreıv ısharat jasap, ony toqtatyp tastady:

—Bul máselege óz kezeginde qaıtyp oralamyz. Al qazir bilgim kep otyrǵany: osy sózimmen bárińiz túgel kelisesizder me, joq pa, sony aıtyńyzdarshy.

— Dálelderińiz maǵan aqylǵa qonymdy kórinedi, - dedi Emılı Brent, toqyma toqýdan tyıylmaǵan qalpy. — Men de bireýimizdi shaıtan ıektep alǵan dep oılaımyn.

— Buǵan sene almaımyn... - dep kúbirledi Vera, — sene almaımyn...

— Lombard, siz ne aıtasyz?

— Sizdi bútindeı qoldaımyn, ser.

Sot qanaǵattanǵandyq bildirip bas ızedi.

— Al, endi, - dedi ol — qolymyzda qandaı derekter baryn bajaılaıyq. Bizde belgili bir adamnan kúdiktenetindeı negiz bar ma, áýeli sony anyqtap alaıyq. Mıster Blor, menińshe, siz birdeńe aıtpaqshy boldyńyz-aý deımin?

Blor sasqalaqtap qaldy.

— Lombardta revolver bar, - dedi ol — Oǵan qosa, keshe keshkisin ol bizge ótirik aıtty. Onysyn ózi moıyndap otyr.

Fılıpp Lombard jırenish bildire ezý tartty.

— Jaraıdy, endeshe ekinshi márte túsinikteme bereıin. — Sóıtip ol áńgimesin qysqa da nusqa túrde qaıtalap shyqty.

— Ótirikti sýqıtyp turmaǵanyńyzdy nemen dáleldeısiz? - dep digirledi Blor. — Aıtqan sózińizdiń shyndyq ekenin qalaı rastaısyz?

Sot jótkirindi.

— Ókinishke qaraı, bárimiz de tap osyndaı ahýalǵa dýshar bop otyrmyz, - dedi ol — Qaısymyz bolmaıyq, aıtylǵan sózge senýimizge týra keledi. Baıqaýymsha, eshqaısyńyz, - dep sózin sabaqtaı tústi ol, — oryn alyp jatqan oqıǵalardyń alabóten ereksheligi baryn áli tereń sezine qoımaǵan sıaqtysyzdar. Menińshe, bir ǵana jol bar sekildi. Ol — qolymyzdaǵy derekterge súıenip, kúdikten qulan — taza aryltyp alýǵa bolatyn, quryǵanda bir adam aramyzdan tabyla ma, sony anyqtaý.

— Men tanymal mamanmyn, - dedi Armstrong. — Meni sóıtedi-aý deıtin oıdyń ózi...

Sot taǵy da ısharat jasap, dárigerdi sózin aıaqtaýǵa úlgertpeı toqtatyp tastady.

— Ózim de jurtshylyqqa ájeptáýir tanymal adammyn, - dedi ol báseń de basalqaly únmen. — Alaıda, búl birdeńege kepildik bola almaıdy, qymbattym. Dárigerler de talaı aqylynan aljasqan. Sottar da talaı aqylynan aljasqan. Tipti polıseıler de, - dep qosyp qoıdy ol Blorǵa qarap.

— Áıelder tarapyna kúdik-kúmánińiz joq shyǵar dep oılaımyn, - dedi Lombard.

Sot qabaǵyn kóterip, qorǵaýshylar qatty seskenetin sol bir kekesinge toly zárli únmen:

— Demek, sizdi durys túsinsem, áıelder arasynda manáktar bolmaıdy dep oılaıdy ekensiz ǵoı? -- dedi.

— Áste olaı emes, - dep jaqtyrmaı jaýap qatty Lombard. — Sóıte turǵanymen, sene almaımyn-aý, sene almaımyn... — Ol múdirip qaldy.

Sot sol burynǵy jer-jebirińe jetetin jeksuryn daýysymen:

— Menińshe, dáriger Armstrong, Makartýr beıbaqty maıyp qylý áıeldiń de qolynan keletin sekildi, - dedi.

— Qolynda rezeńke keltek nemese taıaq sekildi laıyqty qarýy bolsa, munyń áıel úshin túk qıyndyǵy joq, - dep jaýap qatty dáriger.

— Demek, ol muny op-ońaı tyndyra alady ǵoı?

— Álbette.

Sot tasbaqanyń moınyndaı moınyn ońǵa-solǵa qozǵap qoıdy.

— Basqa eki ólim ýlanýdyń saldarynan boldy, - dedi ol — Menińshe, ý berýshiniń shynjaý adam bop shyǵýy da múmkin ǵoı, solaı emes pe?

— Esińiz durys pa ózińizdiń! - dep ytyryndy Vera.

Sot salmaqty qalpyn saqtaǵan kúıi oǵan jaımenen nazar aýdardy. Bul adam taǵdyryn óz erkinshe kesip-pishýge daǵdylanyp qalǵan jannyń samarqaý nazary bolatyn.

"Ol maǵan tań bop kórinetin birdeńege qaraǵandaı qarap otyr", dep oılady Vera. Sol sát óziniń oǵan onsha unamaıtynyn aıaq asty túsine qaldy.

— Súıkimdi boıjetkenim, shamaly ustamdyraq bolǵanyńyzdy qalar edim. Men tipti de sizdi kinálap turǵam joq. Odan soń, mıss Brent, — ol kári qyzǵa qarap basyn ıdi, — eshqaısymyzdy sútten aq, sýdan taza sanamaý jóninde qoıyp otyrǵan qatań talabym eshkimniń kóńiline tımegen shyǵar dep sengim keledi.

Mıss Brent toqymasynan qol úzgen joq.

— Meni adam óltirýi, bireýin emes úsheýin birdeı jazym qylýy múmkin dep oılaýdyń ózi, -dedi ol basyn kótermegen kúıi, aspaı-saspaı, — ózimdi biletinderdiń bárine sandyraq nársedeı kórineri anyq. Biraq bir - birimizdi bilmeımiz, sondyqtan mundaı jaǵdaıda aıyby joqtyǵy qashan dáleldengenshe, eshkimniń de kúdikten tys turmaýǵa tıis ekenin túsinem. Men bireýimizdi shaıtan ıektep alǵan dep oılaımyn.

— Onda osyǵan toqtaımyz, - dep qorytty sot. — Eshkim de kúdikten qaǵajý qalmaıdy, kirshiksiz abyroı-bedeli de, qoǵamdaǵy orny da esepke alynbaıdy.

— Al Rodjersti neǵylamyz? - dep surady Lombard. — Menińshe, ony tizimnen oılanbastan syzyp tastaýǵa bolatyn sekildi.

— Ol neniń qurmetine? - dep yntyǵa qaldy sot.

— Birinshiden, mundaı báleni oılap tabýǵa onyń aqyly jetpegen bolar edi, al, ekinshiden, qurbandyqtyń biri sonyń zaıyby ǵoı.

— Sot qyzmetinde júrgen kezimde, jigitim, - dep sot júndes qabaǵyn joǵary kóterdi, — áıelin óltirý jónindegi birneshe isti qaraýyma týra kelgen. Bilesiz be, sonyń bárinde de kúıeýlerin aıypty dep taptyq.

— Bopty, bosqa aıtyspaı-aq qoıaıyn. Áıelin óltirý — ádettegi nárse demesek te, áredik -áredik kezdesip turatyn qylmys. Biraq bul basqa jaǵdaıat. Aıtalyq, Rodjers áıelin álsizdik bildirip, ózin ustap bere me dep qoryqqanynan, nemese áıeliniń ábden súıkimi qashqanynan, nemese, aqyr sońynda, áldebir jastaý bıkeshpen ashynajaı bolǵanynan óltirse, muny túsiner edim. Biraq ony birlesip jasaǵan qylmystary úshin áıelin tyrapaı asyratyn mıster Onım retinde, osynaý ádilet ornatqysh esalań retinde kóz aldyma elestete almaımyn.

— Siz esh nársemen dáleldenbegen derekterdi tilge tıek etip tursyz, - dedi sot Ýorgreıv. — Óıtkeni Rodjers pen áıeliniń oz bıkelerin shynymen-aq ólimge qıǵany bizge belgisiz ǵoı. Bizben birdeı ahýaldy bastan keshýi úshin ǵana Rodjersti kisi óltirdiń dep aıyptaýlary yqtımal ǵoı. Sondaı-aq, kúıeýi esinen aljasqanyn túsingen mıssıs Rodjerstiń keshe keshkisin záresi qalmaı qorqyp, tyǵyryqqa tirelýi de yqtımal.

— Jaqsy, sizdiń aıtqanyńyz bolsyn, - dedi Lombard. — A.N.Onım — bizdiń aramyzdaǵy bireý. Bárimiz túgel kúdiktimiz.

Sot Ýorgreıv sózin sabaqtady:

— Meniń oıym mynadaı: kirshiksiz abyroı-bedeli de, qoǵamdaǵy orny da, basqa jaǵdaılary da eshkimdi kúdikten qutqara almaıdy. Eń áýeli qazir bizge kimdi faktiler negizinde kúdikten bosatýǵa bolatynyn anyqtaý qajet. Túsiniriktirek etip aıtqanda, aramyzda Marstonnyń ydysyna ý sebýge, mıssıs Rodjerske uıyqtatatyn dári berýge, general Makartýrdy maıyp qylýǵa eshqandaı da múmkindigi bolmaǵan bir adam (bálkim, birnesheý bolýy da) bar ma?

Blordyń dórekileý bet-álpetinde kúlki oınady.

— Mine, endi ǵana jónge keldińiz, ser, - dedi ol.— Máseleniń toq eterine tireldik. Aq -qarasyn asyqpaı saralaıyq. Marston jaıyna keletin bolsaq, búl oraıda eshteńe anyqtaı almaısyń. Ol ózine sońǵy ret vıskı quıyp alar aldynda tereze arqyly bireý staqanyna ý salyp ketti- mys, degen pikir boldy. Aıtarym, syrttan góri ishten ý salý áldeqaıda ońaı. Sol kezde bólmede Rodjerstiń bolǵan-bolmaǵany esimde joq, biraq muny osy otyrǵan bárimiz de isteı alatyn edik. — Ol sál-pál kidirdi de, sózin jalǵady: — Endi mıssıs Rodjerske keleıik. Búl oraıda, eń áýeli, onyń kúıeýi men dárigerge kúdik týady. Muny iske asyrý ekeýine de esh qıyndyq keltirmeıtin.

Armstrong ornynan atyp turdy. Ashýǵa býlyǵyp, qalsh-qalsh etti.

— Men qarsylyq bildirem... Mynaý adam aıtqysyz jala! Ant eteıin, oǵan bergenim jaı ánsheıin uıyqtatatyn...

— Dáriger Armstrong! — Sottyń zárli daýysy ámirli yzyńdady. — Kúıip-pisetindeı retińiz bar. Áıtkenmen, barlyq faktini túgel zerdeleýimiz kerek. Mıssıs Rodjerske uıyqtatatyn dárini berý, ózgelermen salystyrǵanda, sizge nemese Rodjerske áldeqaıda ońaı bolatyn. Endi basqalardy baıqastaıyq. Ý salatyndaı múmkindik kimde kóbirek boldy — mende me, ınspektor Blorda ma, mıss Brentte me, mıss Kleıtornda ma nemese mıster Lombardta ma? Qaısymyzdy kúdikten birjola bosatýǵa bolar edi? — Únsiz qaldy da, qosyp qoıdy: — Menińshe, eshkimdi de.

—Óı, men ol áıeldiń janyna jaqyndap ta barǵan joqpyn, - dep órekpidi Vera.

— Eger qara basyp qaperim aldap júrmese, - dep sot qaıtadan sóz aldy, — istiń jaıy bylaı boldy ǵoı. Bir jerinen jańylsam, túzetip jiberýlerińizdi suraımyn: Antonı Marston men mıster Lombard mıssıs Rodjersti kóterip, dıvanǵa aparyp jatqyzdy, sol kezde onyń qasyna dáriger Armstrong keldi. Ol Rodjersti konák ákelýge jumsady. Daýystyń qaıdan shyqqany jaıynda daý-damaı bastaldy. Mıss Brentten basqa jurttyń bári kórshi bólmege kirip ketti, ol mıssıs Rodjerspen ońasha qaldy, al mıssıs Rodjers, aıta keteıin, es-tússiz kúıde jatqan edi.

Mıss Brenttiń jaǵynda qyzyl daqtar paıda boldy. Ineleri qolynda qalt turyp qaldy.

— Bul ne degen sóz! - dedi ol.

Aıaýshylyq degendi bilmeıtin aqyryn daýys áýenin jalǵastyra berdi:

— Bólmege qaıtyp oralǵanymyzda siz, mıss Brent, mıssıs Rodjerstiń ústine eńkeıip turǵan bolatynsyz.

— Jaı ǵana janashyrlyq bildirý de — qylmys pa? - dep surady Emılı Brent.

— Men faktini ǵana anyqtamaqpyn, tek faktini ǵana, - dep sózin saptady sot. — Sosyn bólmege Rodjers kirdi — ol konák ákele jatyr edi, al buǵan ýdy onyń, álbette, bólmege kirmes buryn-aq seýip qoıýyna bolatyn. Mıssıs Rodjerske konák berildi, budan soń kóp uzamaı kúıeýi men dáriger ekeýi ony jatyn bólmege jetkizdi, sol jerde Armstrong oǵan tynyshtandyratyn dári berdi.

— Bári osylaı boldy. Tap osylaı, — dep qoshtady ony Blor. Sosyn: — Endeshe, kúdikten bosatylatyndar mynalar: sot, mıster Lombard, men jáne mıss Kleıtorn! - dep masattana kúmpildep ketti.

Blordy oqty kózben atqan sot:

— Apyraı-á? Kezdeısoqtyq ataýlyny túgel eskerýimiz kerek emes pe, - dep mińgirledi.

— Sizdi túsine almadym. - Blor sotqa ańtaryla qarap qaldy.

— Mıssıs Rodjers joǵaryda óz tóseginde jatady, - dedi Ýorgreıv. — Tynyshtandyratyn dári áserin tıgize bastaıdy. Esi kiresili-shyǵasyly halde. Dál osy sátte esik qaǵylyp, bólmege bireý kirip kelse, aıtalyq, oǵan áldebir tabletkany berip: "Dáriger sizge osyny ishsin dedi" dese, ne bolar edi? Bul dárini ol ishpes edi, deısiz be?

Únsizdik ornady. Blor qabaǵyn shytyp, aıaǵyn súırete basyp árli-berli teńselip júrdi. Fılıpp Lombard sóıledi:

— Munyń bári oıdan shyǵarylǵan ótirik. Eki-úsh saǵat boıy eshqaısymyz asqanadan shyqqan joqpyz. Marston ólip qaldy, alasapyran ábigershilik bastaldy.

— Oǵan keıinirek, jurt jatyp qalǵan soń da barýǵa bolatyn, - dedi sot.

— Biraq ol kezde Rodjerstiń jatyn bólmede bolǵany anyq, - dep qarsylyq bildirdi Lombard.

— Joq, — dep Armstrong sózge aralasty. — Rodjers tómende, asqana men as úıdi jınastyryp júrgen. Osy eki aralyqta mıssıs Rodjerstiń jatyn bólmesine kim qalasa sol esh adamnyń kózine ilikpeı kóterile alatyn.

— Biraq ol kezde dáriger, - dep mıss Brent sóz qosty, — mıssıs Rodjers áldeqashan uıyqtap qalýǵa tıis emes pe — ol uıyqtatatyn dári iship edi ǵoı.

— Shamasy, solaı bolǵan da shyǵar. Biraq kesip aıta almaımyn. Naýqasqa bir dárini birneshe márte ishkizip kórmeıinshe onyń oǵan qalaı eser etetinin bilý qıyn.

Keıbireýge tynyshtandyratyn dári tym shaban áser etedi. Bári naýqastyń ózindik ereksheligine baılanysty.

Lombard sóıledi:

— Budan basqa aıtar neńiz qaldy endi, dáriger? Bul oń jambasyńyzǵa kelgen sharýa ǵoı, solaı emes pe?

Armstrong kúreńitip ketti. Biraq birdeńe aıtyp úlgermedi — sottyń zaýyqsyz da zárli daýysy qaıta estildi:

— Bir-birimizdi aıyptaýdan eshteńe ónbeıdi. Faktiler — mine, bizge keregi osy. Osyǵan uqsas jaǵdaıattyń oryn alýy múmkin ekenin anyqtadyq. Múmkindik paıyzynyń munda onsha kóp emestigin moıyndaımyn, alaıda bul jerde de kóp nárse álgi "beımálimniń" kim bop shyǵatynyna baılanysty.

— Sonda bul bizge ne beredi? - dep surady Blor.

Sot Ýorgreıv qolymen ústińgi ernin sıpap ótti. Túriniń salqyn salǵyrttyǵy sonshalyq, adam balasyna tán sezim ataýly búl kisiden aýlaq júredi-aý degen oıǵa jeteleıtin.

— Ekinshi kisi ólimin zertteý nátıjesinde, - dedi ol — osy otyrǵan eshqaısymyzdyń kúdikten tys qala almaıtynymyzdy anyqtadyq. Al endi, — dep sózin sabaqtady sot, — general Makartýrdyń ólimine keleıik. Bul búgin tańerteń bolǵan jaǵdaı. Buǵan óziniń eshqandaı qatysy joqtyǵyna kámil senimdilerdiń istiń mán-jaıyn barynsha qysqa da nusqa túrde baıandap berýin suraımyn. Ózimde alıbı joq ekenin birden aıtyp qoıaıyn. Men tańerteńnen túske deıin úıdiń aldyndaǵy alańqaıda otyrdym, ózimiz tap bolǵan osynaý adam senbes ahýal jaıynda oı keshýmen boldym. Ol jerden tek gong dańǵyry estilgen kezde ǵana kettim. Alaıda, meni eshkim kórmegen kezderdiń de bolýy yqtımal - sol aralyqta meniń teńiz jaǵasyna túsýim, generaldy óltirip, ornyma qaıtyp kelýim ábden múmkin ǵoı. Alańqaıdy tastap ketpegenimdi osy aıtyp otyrǵan sózimnen basqa eshteńemen rastaı almaımyn. Al mynadaı jaǵdaıda búl jetkiliksiz bop tabylady. Bultartpaıtyn dálel qajet.

Blor sóıledi:

— Men túske deıin mıster Lombardpen jáne mıster Armstrongpen birge boldym. Ótirik bolsa aıtsyn ózderi.

— Siz arqan ákelmekke úıge barǵansyz, - dep qarsylyq bildirdi Armstrong.

— Barsam she? - dedi Blor. — Sol boıda qaıtyp oraldym. Ony bilesizder.

— Birazǵa deıin kelip bolmadyńyz, - dedi Armstrong.

— Ay, sonda ne aıtqyńyz kep tur sizdiń? — Blor kúreńitip sala berdi.

— Birazǵa deıin kelip bolmaǵanyńyzdy ǵana aıtyp turmyn, - dep qaıtalady Armstrong.

— Ony áýeli taýyp alý kerek edi ǵoı. Bóten bireýdiń úıinen arqan shýmaǵyn izdep taýyp kórińizshi ózińiz.

— Mıster Blor ketkende, sizder birge boldyńyzdar ma? - dep surady sot Lombard pen Armstrongtan.

— Álbette, - dep maquldady Armstrong. — Aıtpaqshy, Lombard birneshe mınýtqa bir jerge baryp keldi. Al, men sol ornymda qala berdim.

Lombard ezý tartty:

— Gelıograf kómegimen osy aradan qurlyqqa sıgnal berýge bola ma eken, sony teksergim keldi. Soǵan qolaıly oryn izdedim, birer mınýt qana bolmadym.

— Ras. — Armstrong basyn ızedi. — Bul kisi óltirýge tym azdyq etetin ýaqyt.

— Eshqaısyńyz saǵatqa qaraǵan joqsyzdar ma? - dep surady sot.

— J-joq.

Men úıden saǵat taqpaı shyqqam, - dedi Lombard.

— "Birer mınýt" — ýaqytty dál kórsetetin sóz emes, - dep mysqyldady sot, sosyn toqymasynan qol úzbeı, oqtaý jutqandaı bop otyrǵan kári qyzǵa basyn burdy: — Al siz she, mıss Brent?

— Biz mıss Kleıtorn ekeýmiz taý basyna shyqtyq. Odan soń men alańqaıda shýaqtap otyrdym.

— Sizdi ol jerden kóre almaǵan sekildimin, - dedi sot.

— Meni kóre de almaıtynsyz. Úıdiń arǵy, shyǵys jaq betinde otyrdym: ol arada jel joq.

— Lenchke deıin sonda boldyńyz ba?

— Iá.

— Al siz she, mıss Kleıtorn?

— Tańerteń mıss Brentpen birge boldym, - degen naqpa - naq jaýap estildi. - Sosyn azdy-kem ýaqyt araldy aralap júrdim. Odan soń teńiz jaǵasyna túsip, general Makartýrmen sóılestim.

— Saǵat neshede sóılestińiz? - dep sot ony bólip jiberdi.

Bul joly Vera kúmiljińkireı jaýap qatty.

— B-bilmeımin, - dedi ol — Lenchten bir saǵat buryn bolar, bálkim odan da kóbirek pe eken.

Blor suraq qoıdy:

— Generalǵa qashan jolyqtyńyz, bizdiń onymen tildesýimizden buryn ba álde keıin be?

— Bilmeımin, - dedi Vera. — Ol kisi birtúrli bop otyrdy. — Vera ózinen-ózi selk ete tústi.

— Birtúrli degenińizdi qalaı túsinýge bolady? - dep yntyǵa qaldy sot.

— Ol aıtty, bárimiz de ólemiz, dedi. Sosyn aıtty, aqyrǵy demdi kútip otyrmyn, dedi. Ol meni shoshytyp jiberdi... — Veranyń daýysy báseń tartyp ketti.

Sot basyn ızedi.

— Sosyn ne istedińiz? - dep surady ol.

— Úıge qaıtyp oraldym. Odan soń, lench aldynda, taǵy da syrtqa shyqtym, taýǵa kóterildim. Kúni boıy mazam bolmaı, degbirsizdenip júrdim.

Sot Ýorgreıv ıegin sıpap qoıdy.

— Endi Rodjers qana qaldy, - dedi ol — Biraq onyń jaýaby ózimizde bar málimetke birdeńe qosa qoıar dep oılamaımyn.

Talqyǵa túsken Rodjers kóńil aýdarýǵa turarlyq eshteńe aıtpady. Tańerteń biraz ýaqyt usaq-túıek sharýamen aınalysty, sosyn lench ázirledi. Lenchtiń aldynda kokteıl berdi, sosyn shatyrdaǵy zattaryn basqa bólmege aparý úshin joǵary kóterildi. Ol terezeden syrtqa kóz salǵan joq, general Makartýrdyń qazasyna qandaı da bir qatysy bar deıtindeı eshnárse baıqaǵan joq. Lench aldynda, dastarqan jasap jatqan kezde ústelde segiz negr balasy turǵanyn óz kózimen kóripti.

Rodjers sózden tyıylyp, bólmede únsizdik ornady. Sot Ýorgreıv jótkirindi. Lombard Veranyń qulaǵyna: "Ol endi qorytyndy sóz sóıleıdi", dep sybyrlady.

— Osynaý úsh ólimniń jaı-japsaryn qoldan kelgeninshe muqıat saralaýǵa tyrystyq, — dep bastady sot. — Keı jaǵdaılarǵa baılanysty jekelegen adamnyń kisi óltirýge qatysy bolmaǵanymen (siráǵysyn aıtam), báribir eshkimdi birjola aqtalyp shyqty, kúdikten qulantaza dep sanaýǵa bolmaıdy. Qaıtalap aıtaıyn, osy bólmege jınalǵan jeti adamnyń bireýi — qaýipti qylmysker, durysy, oǵan qosa manák ekenine kámil senimdimin. Ol kim, muny biz bilmeımiz. Kómek shaqyrý maqsatynda qurlyqpen baılanys ornatý úshin qandaı shara qabyldaımyz, al eger kómek keshiger bolsa (aýa raıy mynadaı bop turǵanda sóıteri de anyq), qaýipsizdigimizdi qamtamasyz etý úshin ne isteımiz, sony sheshýimiz qajet — qazir bizge qalyp turǵany osy ǵana.

Árqaısyńyzdan qalyptasqan jaǵdaıdan qandaı jolmen qutylýǵa bolatyny jaıynda oılanýdy jáne óz pikirin maǵan habarlaýdy suraımyn. Eskertip qoıaıyn: bárimiz de barynsha sergek bolaıyq. Osy kezge deıin kisi óltirýshi óz mindetin op-ońaı atqaryp keldi — qurbandyqtary qannen-qapersiz júrdi. Endigi bizdiń mindetimiz — bir-birimizge ǵana emes, bárimizge kúdikpen qaraý. Saqtyq — eń jaqsy qarý. Alańsyz júrmeńizder, abaı bolyńyzdar. Sizderge aıtaıyn degenim osy edi.

— Sot keńesýge ketti, - dep estiler-estilmes kúbir etti Lombard.

Onynshy taraý

— Soǵan da senip qaldyńyz ba? - dep surady Vera.

Vera men Fılıpp Lombard qonaq bólmede, tereze jaqtaýy aldyndaǵy taqtaıda otyrǵan. Syrtta jańbyr quıyp turǵan, qutyrynyp alǵan jel tereze áınekterine yshqyna soqtyǵyp jatqan. Basyn sál-pál eńkeıtken Fılıpp:

— Ýorgreıv qarttyń kisi óltirýshi aramyzda júrgen bireý degen sózine senetin-senbeıtinimdi surap otyrsyz ba? - dedi.

— Iá.

— Ne deýge bolady. Logıkalyq qısynǵa júginsek, onyń aıtqany, árıne ábden oryndy, áıtkenmen...

— Áıtkenmen, - dep ilip áketti Vera, — bul adam sengisiz nárse.

Lombard murnyn tyjyraıtty.

— Munda bolyp jatqannyń bári adam sengisiz. Alaıda Makartýrdyń óliminen soń jazataıym bolǵan jaǵdaıat jóninde de, ózin-ózi óltirý jóninde de áńgime etýge jol jabyldy. Aıdan anyq nárse bireý ǵana: bul — kisi óltirýshilik. Dálirek aıtqanda, úsh birdeı kisi óltirýshilik.

Vera selk ete qaldy:

— Sumdyq jaman tús kórip, bastyǵyrylyp jatqandaısyń. Bulaı bolýy múldem múmkin emesteı kórinedi de turady maǵan.

Fılıpp túsinistik bildire bas ızedi:

— Ol ras, kóz aldyńa ne túrli nárse elesteıdi: tap qazir esik qaǵylyp, tósegińe bireý shaı ákep beretindeı bolady.

— Shirkin-aı, solaı aıaqtalar ma edi munyń bári! - dedi Vera. Fılıpp Lombard túnerip sala berdi.

— Joǵa, jaqsylyq bolar dep dámelenýdiń qısyny joq! Biz sumdyq qorqynyshty tústi óńimizde kórip, bastyǵyrylyp júrmiz!

Vera daýysyn báseńdetti:

— Eger... eger ol aramyzda bolsa, onda ol kim, qalaı oılaısyz?

Lombard myrs etti.

— Bul sózińizden ekeýmizdi ondaı dep sanamaıtynyńyzdy ańǵardym, — dedi ol - Kelisem sizben. Ózimniń kisi óltirýshi emes ekenimdi ózim jaqsy bilem, sondaı-aq, sizdiń de, Vera, boıyńyzdan eshqandaı shálkem - shalystyqty kórip turǵam joq. Ózińizden asqan bıazy da baıypty qyzdy eshqashan kezdestirgen emen. Esýas emestigińizge kimniń aldynda bolsyn kepildik ete alam.

— Raqmet. — Vera bolymsyzdaý ezý tartty.

Fılıpp sóıledi:

— Ay, mıss Vera Kleıtorn, qoshemetke qoshemetpen jaýap qaıtarmaı qala barasyz ba sonda?

Vera azdy-kem irkildi.

— Adamnyń ómirin, - dedi ol aqyry, — pishtý ǵurly kórmeıtinińizdi moıyndadyńyz ǵoı, áıtse de ana plasınkadaǵy sózdiń sizdiń aıtýyńyzben jazylǵanyna tipten sene almaımyn.

— Durys aıtasyz, - dedi Lombard. — Kisi óltirýshilikpen aınalysar bolsam, onda ózime paıdasy tıer jaǵyn ǵana qarastyrar edim. Qylmyskerlerdi jappaı jazalaý meniń sharýam emes. Ármen keteıik. Sóıtip, bir-birimizdi kúdikten bosatamyz da, sorǵa basy birge baılanǵan basqa bes aǵaıynymyzǵa nazar salamyz. Olardyń qaısysy A. N. Onım? Túısigime súıenip, — jáne buǵan jeleý eterlik eshteńem bolmasa da, — Ýorgreıvti tańdaımyn!

— Solaı ma? - dep tańyrqandy Vera. Sosyn birer mınýttaı oılanyp otyrdy da: — Nelikten? - dep surady.

— Qalaı deýge bolady. Birinshiden, ol shaý tartqan adam, al, ekinshiden, uzaq jyldar boıy sotta adam taǵdyryn óz bilgeninshe kesip-pishýmen aınalysty. Demek, ǵumyr boıy derlik ózin quddy Qudaı sekildi qudiretti sezinýmen boldy. Bul onyń basyn aınaldyrýy múmkin edi. Adamdardyń ómiri men ólimi óz qolymda dep senip qalýy yqtımal edi, al mundaıdan aýysh bop ketý jáne odan ármen shyǵandaý — aıtalyq, ózin ári Tóbe bı, ári jendet sanaý qıyn emes.

— Bálkim, solaı bolsa solaı da shyǵar, - dep kelisti Vera, kishkene kidiristep.

— Al ózińiz kimdi tańdar edińiz? - dep surady Lombard.

— Dáriger Armstrongty, - dep saldy Vera birden.

Lombard jaımen ysqyryp jiberdi:

— Dárigerdi me? Al men ony eń sońǵy orynǵa qoıar edim.

Vera basyn shaıqady:

— Onyńyz beker. Eki adam ýlanýdyń nátıjesinde ólim tapty. Osynyń ózi buǵan dárigerdiń qatysy baryn baıqatyp túr. Odan soń uıyqtatatyn dárini mıssıs Rodjerske sol bergenin umytpaý kerek.

— Durys, - dep kelisti Lombard.

— Eger aqyldan dáriger aljasar bolsa, ony áshkereleý ońaıǵa soqpaıdy. Odan soń dárigerler óte kóp jumys isteıdi, qatty sharshap-shaldyǵýdyń saldary jyndanýǵa ákep soqtyrýy múmkin, -dep órshelendi Vera.

— Sóıte turǵanymen, onyń Makartýrdy óltirgenine sene almaımyn, - dedi Lombard. — Men kidirmeı qaıtyp oralǵam: eger barǵansha jáne kelgenshe jan ushyryp júgirmese, úlgere almaıtyn. Biraq dáriger sportshy emes, sondaı júgiris jasap, entikpeı qalýy ekitalaı.

— Biraq onyń generaldy keıinirek óltirýi múmkin ǵoı, - dep qarsylyq bildirdi Vera.

— Qashan sonda?

— Generaldy lenchke shaqyrǵaly barǵanda.

Lombard taǵy da ysqyryp jiberdi:

— Armstrong generaldy sol kezde óltirdi dep oılaısyz ba? Bul úshin adamnyń júıkesi temirdeı berik bolýy qajet qoı.

— Oılap kórińizshi, oǵan keler qaýip qandaı? - dep Vera ony bólip jiberdi. — Aramyzdaǵy jalǵyz emshi sol ǵana. Generaldy bir saǵat buryn óltirgen dep aıta salǵannan nesi ketedi? Onyń sózin eshqaısymyz teriske shyǵara almaımyz ǵoı.

Fılıpp oǵan oılana kóz tigip qaldy.

— Táýir oı, - dedi ol —Óte qyzyq...

— Ol kim, mıster Blor? Sony bilgim keledi meniń. Onyń kim bolýy múmkin? — Rodjerstiń beti tartyp ketip turdy. Qolymen bylǵarynyń tıtimdeı pushpaǵyn julmalap tur edi — kúmis ydys-aıaqtardy tazalap jatqan.

— Áńgime de sonda, týysqan, - dedi burynǵy ınspektor.

— Mıster Ýorgreıv ol aramyzdaǵy bireý degendi aıtty. Endeshe, ol kim, ser? Sony bilgim keledi meniń. Ol qaı qanypezer?

— Bárimiz de sony bilgimiz keledi, - dedi Blor.

— Biraq siz birdeńeni sezip júrsiz ǵoı, mıster Blor? Qatelesken joqpyn ba?

— Bálkim, sezsem sezip te júrgen shyǵarmyn, - dedi Blor. — Biraq sezý — bir basqa da, bilý — ekinshi basqa. Al eger olaı bolmaı shyqsa she? Aıtarym: ol kisiniń júıkesi temirdeı berik bolýǵa tıis.

Rodjers mańdaıynyń terin súrtti.

— Bul sumdyq nárse boldy, - dedi daýsy qyryldap.

— Al ózińizde qandaı joramal bar, Rodjers? — dep surady Blor.

Malaı basyn shaıqady.

— Men eshteńe de túsinbeımin, ser, — dedi ol báseń tartyp ketken daýyspen. — Dym da túsinbeımin. Úreıimdi ushyryp júrgen nárse de osy.

— Bizge bul jerden ketý kerek! Mindetti túrde! - dep aıqaılap jatty dáriger Armstrong. — Qaıtken kúnde de!

Sot Ýorgreıv shylym shegýge arnalǵan bólme terezesinen oıly júzben kóz tastady, pensnesiniń baýyn bulǵaqtatty, sosyn bylaı dedi:

— Men, árıne, aýa raıyn boljaýshy rolin atqara almaımyn, solaı bola turǵanymen mynadaı joramal aıtqym keledi: taıaý aradaǵy táýlikte, — eger jel tynshymasa, bir táýlikpen de is bitpes, — tipti qurlyqtaǵylar jaǵdaıymyzdan habardar bolǵan kúnde de, qaıyq kele qoımaıdy.

Armstrong basyn sylq túsirdi.

— Oǵan deıin bizdi tósekte jatqan jerimizde-aq múrdem ketiredi ǵoı! - dep yńyrsydy ol.

— Olaı bola qoımas, - dedi sot. — Qoldan keler saqtyq sharasynyń bárin qabyldamaqpyn.

Kútpegen jerden Armstrongqa: qarttardyń ómir súrýge degen ińkárligi jastarǵa qaraǵanda anaǵúrlym basym, degen oı keldi. Óziniń ájeptáýir mol dárigerlik tájirıbesinde buǵan talaı márte tańyrqanǵan. Máselen, ózi sottan kem degende jıyrma jastaı kishi, áıtse de ómirge degen yntyzarlyǵy odan áldeqaıda az.

Al sot Ýorgreıv bolsa: "Tósekte jatqan jerimizde múrdem ketiredi!" deıdi. Dárigerler bir-birinen aýmaı qalǵan — oılary bir qalyptan shyqqandaı. Mynaý da aqymaq", dep oılady.

— Qazirdiń ózinde úsh adam mert bolǵanyn esten shyǵrmańyz.

— Ol ras. Alaıda, siz de óz tarapyńyzdan esten shyǵarmańyz: olar ómirine qaýip tónip turǵanyn bilgen joq. Al biz bilemiz.

Armstrong ashyna ún qatty:

— Ne isteýimiz kerek sonda? Erte me, kesh pe...

— Menińshe, - dedi sot Ýorgreıv, — birdeńe tyndyrý bizdiń de qolymyzdan keledi.

— Aý, biz tipti kisi óltirýshiniń kim ekenin de bilmeımiz ǵoı, — dedi Armstrong órshelenip.

Sot ıegin sıpap qoıdy. Sosyn:

— Olaı dep aıtpas edim, - dep kúbir etti.

— Sonda onyń kim ekenin bildim degińiz kele me? — Armstrong oǵan bajyraıa qarap qaldy.

— Mende sotta talap etiletindeı bultartpas dálel joq, - dep Ýorgreıv jaltara jaýap qatty. — Deı turǵanmen, faktilerdi qaıtadan saraptaı kelgenimde maǵan bárine kináli bir adam sekildi kórinedi de turady.

Armstrong qaıtadan sotqa baǵjıa qaldy.

— Túk túsinsem buıyrmasyn, - dedi ol.

Mıss Brent — ol joǵarydaǵy jatyn bólmesinde bolatyn — Taýratty qolyna alyp, tereze janyna kelip otyrdy. Taýratty ashty, biraq azdy-kem eki oıly bop otyrdy da, kitapty bylaı alyp qoıyp, týalet ústelshesine keldi. Jáshikten qara tysty qoıyn dápterin shyǵaryp, tómendegi sózderdi jaza bastady:

"Jan shoshyrlyq jaǵdaı boldy. General Makartýr qaza tapty. (Onyń nemere inisi Elsı Makfersonǵa úılengen edi.) Generaldyń kisi qolynan mert bolǵanyna eshqandaı kúmán joq. Lenchten keıin sot keremet jaqsy sóz sóıledi. Ol kisi óltirýshi - aramyzdaǵy bireý ekenine senimdi. Demek, bireýimizdi shaıtan ıektep alǵan. Ózim áý bastan sondaı oıǵa kelgem. Biraq, ol kim? Qazir jurttyń báriniń aýzynda osy suraq. Tek jalǵyz men ǵana bilemin, onyń..."

Ol birneshe sekýnd boıy qybyr etpeı otyrdy, janary kómeski tartyp, kóz aldy býaldyrlanyp ketti. Qolyndaǵy qaryndashy oınaqtaı jóneldi. Dyraý áriptermen shımaı-shatpaq etip myna sózderdi jazdy: ...kisi óltirýshiniń esimi Beatrısa Teılor...

Kózi jumylyp ketti. Biraq sol boıda selk ete qap, shoshyp oıandy. Qoıyn dápterine qarady da, ashýlana shańq etip, sońǵy jazylǵan sózderdiń qısyq-qyńyr áripterine kóz tastady.

— Iapyraı, mynany men jazdym ba? - dep kúbirledi. — Sirá, jyndanaıyn degen shyǵarmyn.

Daýyl kúsheıe tústi. Jel sarnaýyn ulǵaıtyp, úıdiń qabyrǵalaryn ekilene soqqylap jatty. Barlyǵy qonaq bólmege jınaldy. Úıme-júıme bop, úrpıisip únsiz otyrdy. Bir-birin kózdiń astymen astyrtyn baqylaýmen boldy. Podnos kótergen Rodjers ishke kirip kelgende, qonaqtar sózdiń týra maǵynasynda oryndarynan atyp-atyp turdy.

— Perdelerdi jaýyp qoıýǵa ruqsat pa? - dep surady Rodjers. — Sóıtkende munda jaılyraq bolady.

Ruqsat alǵan ol perdelerdi jaýyp, sham jaqty. Bólmeniń ishi shynymen jaılyraq bola tústi. Qonaqtardyń kóńili jadyraı bastady: endi she, erteń daýyl tynady... qaıyq keledi...

Vera Kleıtorn til qatty:

— Shaıdy siz quıasyz ba, mıss Brent?

— Jo-joq, ózińiz quıyńyz, boıjetken. Sháınek sondaı aýyr. Onyń ústine, qatty kúıinip otyrmyn-aq súr jiptiń eki shýmaǵyn joǵaltyp aldym. Ókinishti-aq.

Vera ústelge keldi. Shaı qasyqtardyń kóńildi syldyry, farfordyń syńǵyry estile bastady. Qaıǵy-muń bulty serpildi.

Shaı! Kúndegisin-kúnde ishetin, ádetke aınalǵan, sharapatty shaı! Fılıpp Lombard ázil aıtty. Blor kúlip jiberdi. Dáriger Armstrong jumys barysynda jolyqqan bir qyzyqty oqıǵany áńgimelep berdi. Sot Ýorgreıv — ol shaıǵa áýes emes-ti — hosh ıisti sýsyndy raqattana urttap otyrdy.

Osynaý jaımashýaq ahýaldyń shyraıyn Rodjerstiń kelýi buzyp jiberdi. Malaıdyń álpetinen áldenege abyrjyp turǵany ańǵaryldy.

— Keshirińizder, - dedi ol eshkimge nazar salmastan, — vana bólmesindegi japqyshtyń qaıda ketkenin bilmeısizder me?

Lombard basyn kekjeń etkizdi:

— Japqysh deımisiz? Ne aıtqaly tursyz, Rodjers?

— Ol joǵalyp ketti, ser, zym-zıa joq boldy. Vana bólmelerin tazalap júrgem, bir dárethanada... ıaǵnı vana bólmesinde, japqysh bolmaı shyqty.

— Búgin tańerteń ornynda bolyp pa edi? - dep surady sot.

— Iá, ser.

— Túri qandaı edi? - dep áýestik bildirdi Blor.

— Rezeńkelengen jibek edi, ser, alqyzyl tústi edi. Alqyzyl kafeldiń túsine saı bolatyn.

— Sóıtip, ol ǵaıyp boldy ma? - dep surady Lombard.

— Ǵaıyp boldy.

— Já, jeter. Onda turǵan ne bar? - dep burq ete qaldy Blor. — Munda mán de, maǵyna da joq. Japqyshpen kisi óltirý múmkin emes, sondyqtan ony oılap bas qatyrmaıyq.

— Iá, ser. Raqmet sizge, ser, - dedi Rodjers, sosyn bólmeden shyǵyp, esigin jaýyp ketti.

Bólmeni úreı jaılaı bastady. Qonaqtar qaıtadan bir-birin bildirtpeı baqylaýǵa kiristi.

Túski as ishetin ýaqyt boldy — dastarqan jasaldy, tamaq ishildi, ydys-aıaq jınap alyndy. Negizinen konservi qalbyrlarynan ázirlengen qarapaıym taǵam edi. Túski astan keıin qonaq bólmede tymyraıǵan tynyshtyq ornady.

Saǵat toǵyzda Emılı Brent ornynan turdy.

— Uıyqtaımyn, - dedi ol

— Men de, - dedi Vera.

Áıelder joǵary kóterildi. Lombard pen Blor olardy shyǵaryp saldy. Áıelder esikterin jaýyp alǵansha ekeýi baspaldaq alańynda turdy. Ysyrmalar sartyldap, kiltter shyldyrlady.

— Olardy kilttenip alyńdar dep úgitteýdiń qajeti joq, - dep myrs etti Blor.

— Nesi bar, qaıtken kúnde de áıteýir búgin túnde olardyń eshteńeden qaýiptenbeýine bolady, - dedi Lombard.

Ol tómen tústi. Blor da oǵan ilesti.

Bir saǵattan keıin tórt erkek uıyqtaýǵa ketti. Baspaldaqpen bári birge kóterildi. Tańerteńgi asqa dastarqan ázirlep jatqan Rodjers olardyń jaı basyp joǵary kóterilip bara jatqanyn kórdi. Baspaldaq alańyna toqtaǵandaryn baıqady. Ol jerden sottyń daýsy estildi:

— Myrzalar, túnde esikti kilttep alý qajettigin meniń aıtýymsyz-aq biletin shyǵarsyzdar dep oılaımyn.

— Kilttenip alý az, oǵan qosa esiktiń tutqasyna oryndyqtyń aıaǵyn suǵyp qoıý kerek, - dep ústedi Blor. — Kiltti syrttan ashýdyń túk qıyndyǵy joq.

— Qadirmendi Blor, shamadan tys kop bilesiz — soryńyz sonda, - dep estiler-estilmes kúńk etti Lombard.

— Qaıyrly tún, myrzalar, - dedi sot jabyrqaý júzben. — Erteń tańerteń osy quramda júzdesýge jazsyn.

Rodjers asqanadan shyǵyp, aıaǵyn bildirtpeı basyp baspaldaqpen joǵary kóterildi. Tórt erkektiń esikterin bir mezgilde ashqanyn kórdi, kiltterdiń shyldyryn, ysyrmalardyń sartylyn estidi.

— Durys boldy, - dep kúbirledi ol basyn ızep, sosyn asqanaǵa qaıtyp oraldy.

Onda tańerteńgi as daıyn etip qoıylǵan edi. Ol aınaly úıkókte turǵan jeti negr balasyna kóz tastady. Álpetinde ózine-ózi razylyq bildirgen kúlki oınady.

Qalaı bolǵan kúnde de, áıteýir olar búgin qýlyǵyn asyra almaıdy, men shara qoldanam.

Asqanany kesip ótti, býfet bólmesine kiretin esikti kilttedi, holǵa bastaıtyn esik arqyly shyǵyp, ony da kilttep, kiltterdi qaltasyna salyp tastady. Odan soń shamdy óshirdi de, jańa jatyn bólmesine qaraı tapyraqtap tura júgirdi.

Onda tek bıik shkaftyń ishine ǵana jasyrynýǵa bolatyn, sondyqtan Rodjers, eń aldymen, shkafty tekserdi. Sosyn esikti kilttep, ysyrmasyn saldy da, sheshine bastady.

— Qara domalaqtarǵa baılanysty qýlyqtyń búgin iske aspaıtyny kámil, - dep kúbirledi ol, — men shara qoldandym...

On birinshi taraý

Qulqyn sáride bir oıaný Fılıpp Lombardtyń daǵdysyna aınalǵan edi. Búgin de sol ádetinshe oıanyp ketti. Shyntaǵyna kóterilip tyń tyńdady. Jel sál-pál basylaıyn depti. Jańbyrdyń shýy estilmeıdi... Saǵat segizde jel qaıtadan kúsheıdi, biraq muny Lombard sezgen joq. Qaıtadan uıyqtap ketken-di.

Toǵyz jarymda ol kereýetine turyp otyrdy, saǵatyna kóz saldy, ony qulaǵyna tosty, jyrtqysh tárizdenip, aýmaǵan qasqyrǵa uqsap, tisin aqsıtty.

— Qımyldaıtyn shaq keldi, - dep kúbirledi.

Toǵyzdan otyz bes ketkende ol Blordyń esigin qaǵyp turdy.

Anaý esikti saqtyq jasap abaılap ashty. Shashy úrpi-túrpi, uıqydan kózin áreń ashyp tur.

— Uıqy soǵyp jatqanyńyzǵa on úsh saǵat boldy, - dedi Lombard ańqyldap. — Demek, aryńyz taza eken.

— Ne boldy? - dep Blor ony bólip jiberdi.

— Sizdi oıatty ma? - dep surady Lombard. — Shaı ákeldi me? Ýaqyt qansha bolǵanyn bilesiz be?

Blor moınyn buryp, kereýettiń bas jaǵynda turǵan qońyraýly jol saǵatyna kóz jiberdi.

— Toǵyzdan otyz bes ketipti, - dedi ol — Osynsha ýaqyt uıyqtarmyn dep oılasam neǵyldeısiń. Rodjers qaıda?

— "Jańǵyryq aıtar dep... qaıda?" — tap sonyń kebi, - dep jaýap qatty Lombard.

— Sonda munymen ne aıtqyńyz kep túr? - dep ashýlandy Blor.

— Rodjerstiń ǵaıyp bolǵanyn ǵana aıtpaqpyn, - dep jaýap qatty Lombard. — Jatyn bólmesinde joq. Sháınekti otqa qoımapty, tipti plıtanyń astyna da ot jaqpapty.

Blor mińgirleı sóılep qarǵanyp - silendi:

— Ol, nálet, qaıda joǵalyp ketýi múmkin? Araldy kezip qańǵyp júr me eken? Tura turyńyz, kıinip alaıyn. Sosyn jurttyń bárinen surap shyǵyńyz: bálkim, olar birdeńe biletin shyǵar.

Lombard basyn ızedi. Jabyq turǵan esikterdi qaǵyp, dálizdi boılap júrip ketti.

Armstrong turypty — kıimin kıip bop qalypty. Sot Ýorgreıvti de, Blor sekildi, oıatýǵa týra keldi. Vera Kleıtorn kıinip alǵan eken. Emılı Brenttiń bólmesi bos túr.

İzdeýshi top úıdi sharlap shyqty. Rodjerstiń bólmesi sol burynǵysha qańyraǵan kúıi tur. Tósegi jınalmaǵan, ustarasy men gýbkasy áli keýip úlgermegen.

Basy ashyq nárse bireý: ol osynda qonyp shyqqan, - dedi Lombard.

— Qalaı oılaısyz, ol bizdi kútip bir jerde tyǵylyp jatqan joq pa eken, — dedi Vera burynǵy batyldyǵynan birjola ada bolǵan, dirildegen báseń daýyspen.

— Qazir meniń oıyma kelmeıtin nárse kemde-kem, kógershinim, - dedi Lombard. — Sizge berer aqylym: qashan ony taýyp alǵansha jubymyzdy jazbaýymyz kerek.

— Araldyń bir jerinde júrgen shyǵar ol, - dedi Armstrong.

Olarǵa qyrynyp úlgermegen, biraq muntazdaı bop kıingen Blor kelip qosyldy.

— Mıss Brent qaıda joǵalǵan? - dep surady Blor. — Mine, sizderge taǵy bir jumbaq.

Alaıda tómen túsken olar mıss Brentti holdan keziktirdi. Ústinde jańbyrda kıetin jelbegeıi bar eken.

— Teńiz býyrqanyp jatyr. Qaıyq teńizge shyǵa qoımas.

— Apyraı, aralda jalǵyz qydyrystaýǵa táýekel etip júrmisiz, mıss Brent? - dep surady Blor. — Munyń qanshalyqty qaterli ekenin, shynymen, túsinbeısiz be?

— Shyn sózim, mıster Blor, men barynsha saq boldym, - dep jaýap qatty kári qyz.

Blor myrs etti.

— Rodjersti kórdińiz be? - dep surady ol

— Rodjersti me? — Mıss Brent qabaǵyn kóterdi. — Joq, búgin ony kórgem joq. Jaıshylyq pa?

Tap-taza qyrynǵan, taza kıimderin kıgen, almaly tisin salyp ta alǵan sot Ýorgreıv baspaldaqpen tómen túsip kele jatty. Asqananyń aıqara ashylǵan esiginen ishke kóz jibergen ol:

— Qaraı kórińder, dastarqan jasaýdy umytpapty, - dedi.

— Ol muny keshe keshkisin jasap qoıǵan bolar, - dedi Lombard.

Olar asqanaǵa kirip, uqypty túrde ornalastyrylǵan prıborlar men tárelkelerge, býfette qaz-qatar turǵan shyny aıaqtarǵa, kofe sháıneginiń kıiz úıkógine kóz saldy. Vera birinshi bop baıqady. Sottyń qolyn bar kúshimen syǵymdap jibergeni sonsha, — sportshy degen aty bar emes pe, — qart qabaǵyn shytty.

— Negr balalaryna qarańyzdar! - dep aıqaılap jiberdi Vera.

Aınaly sheńberde alty qara domalaq qana qalypty.

Uzamaı Rodjerstiń de jaıy málim boldy. Ol japsarlas salynǵan jaıdan tabyldy — bul kir jýatyn qosalqy úı edi. Kishkene baltany áli qolyna qysa ustap jatyr eken — otqa jaǵatyn aǵash shaýyp jatsa kerek. Otyn jaratyn úlken balta esik janynda súıeýli tur — shúıdesinde qyzyl-qońyr daqtar bar. Rodjerstiń jelkesinen úlken jaraqat úńireıedi...

— Bári túsinikti, - dedi Armstrong. — Qanisher art jaǵynan bildirmeı kelgen, baltany joǵary kótergen de, Rodjers eńkeıe bergen sátte soqqy darytqan.

Blor baltanyń sabymen áýrelenip, as úıden ákelingen kishkene elekpen oǵan ún sebelep jatty.

— Aıtyńyzshy, dáriger, mundaı soqqyny óte qarýly adam ǵana jasaı ma? - dep surady sot.

—Joǵa, mundaı soqqyny tipti áıel de daryta alady, eger suraǵyńyzdy durys túsingen bolsam. — Sony aıtyp dáriger jan-jaǵyna qarandy.

Vera Kleıtorn men Emılı Brent as úıge ketken-di.

— Al qyzǵa mundaı soqqy jasaý tipten de ońaı — ol sportshy ǵoı. Mıss Brent juqaltań ǵana, biraq mundaı áıelder kóp rette áleýetti bop keledi. Oǵan qosa, shalyq urǵan jandardyń, ádette, asa qaýqarly bolatynyn umytpańyz.

Sot oıly keıippen bas ızedi. Blor kúrsinip alyp, boıyn tiktedi.

— Saýsaq tańbasy joq, - dedi ol — baltanyń sabyn jaqsylap súrtipti.

Art jaqtan qarqyldaǵan kúlki estildi — olar jalt qarady: aýlanyń ortasynda Vera Kleıtorn tur edi.

— Bálkim, bul aralda ara da bar shyǵar? Bar ma álde joq pa? — dep ol ár sózdi aıtqan saıyn ekilene qarqyldaı kúlip, shańqyldaǵan daýyspen doldana aıqaılaı bastady. — Bal qaıda deımin búl jerdegi? Ha-ha-ha!

Erkekter Veraǵa ań-tań bop qarap qaldy. Apyraý, osy bir baısaldy da basalqaly qyzdyń kóz aldarynda esi aýysqaly turǵany ma?

— Maǵan óıtip baqyraıa qaramańyzdar! - dep órshelene tústi Vera. — Ne, meni jyndanyp ketti dep oılaısyzdar ma? Sizderden jón surap turmyn: aralary qaıda bul araldyń, omartasy qaıda? Á, túsinbedińizder me? Áne bir sıyqsyz sanamaqty kórgen joq pa edińizder? Ár jatyn bólmede ilýli tur ǵoı, jurttyń bári bilýi úshin! Naǵyz naqurys bolmasaq, birden osy araǵa kelmes pe edik. "Jeti negr balasy otynǵa kesti taldy", demeı me? Men búl sanamaqty jatqa bilem. Kelesi shýmaǵynda: "Alty negr balasy omartadan bal aldy", delinedi, sondyqtan da bul aralda omarta bar ma dep surap turmyn ǵoı. Oı, ishegim - aı! İshegim - aı!.. — Ol taǵy da es joq, tús joq qarqyldap kúle bastady.

Armstrong onyń qasyna kelip, qulashyn kerdi de, shapalaqpen jaǵynan tartyp jiberdi. Veranyń tynysy tarylyp ketti, yqylyq atyp, túkirigin jutyndy. Ún qatpaı turyp qaldy.

— Raqmet... Ózime - ózim keldim... - dedi ol sálden keıin, ózine tán sol baıaǵy sabyrly da baıypty únmen. Sosyn burylyp, as úıge qaraı bet aldy. — Mıss Brent ekeýmiz sizderge tańǵy as ázirleımiz. Raqym etip, otyn ákelińizdershi — plıtaǵa ot jaǵý kerek.

Dáriger shapalaǵynyń izi Veranyń jaǵynan alqyzyl bop alaýlaı kórinip túr edi.

Ol as úıge ketkennen keıin Blor:

— Tym shapshań esin jıǵyzdyńyz ǵoı onyń, dáriger, - dedi.

— Endi ne isteýim kerek edi? Basqasy azdaı, endi ustamaly aýrýmen arpalysý ǵana qalyp edi bizge, - dep aqtaldy Armstrong.

— Ol esirigi bar áıelge uqsamaıdy, - dep qarsylyq bildirdi Lombard.

— Ras aıtasyz, - dedi Armstrong. — Meılinshe baısaldy, aqyldy qyz. Júıke shıryǵýynyń saldary ǵoı. Árkimniń-aq basynda bolatyn jaǵdaı.

Olar Rodjers shapqan otyndy jınap, as úıge alyp bardy. Vera men Emılı Brent as ázirleý qamyna kirisip ketipti. Mıss Brent peshtiń kúlin alyp, Vera bekonnyń qabyǵyn sydyryp jatyr eken.

— Raqmet, - dep Emılı Brent olarǵa alǵys aıtty. — Tańǵy asty múmkin bolǵanynsha tezirek ázirleýge tyrysarmyz — otyz-qyryq mınýttan keıin daıyn bop qalar. Oǵan deıin sháınek qaınaı qoımaıdy.

— Maǵan qandaı oı kelgenin bilesiz be? - dep sybyrlady Lombardqa burynǵy ınspektor Blor.

— Ózińiz aıtyp bergeli turǵanda ony boljap qaıtem.

Burynǵy ınspektor toqtaýly adam edi. Qaǵytý degendi qaqpaıtyn, sondyqtan qyńq etpesten sózin jalǵastyra berdi:

— Amerıkada mynadaı bir jaǵdaı bolǵan. Qos qarıany - kúıeýi men áıelin - baltamen shaýyp óltiripti. Tapa-tal túste. Úıde olardyń qyzy men kútýshisinen basqa eshkim bolmaǵan. Kútýshisiniń mundaı iske bara almaıtyny kámil dáleldengen. Qyzy — biraz jasqa kep qalǵan kári qyz eken. Onyń osyndaı sumdyq qylmys jasaýy múmkin degen nárse aqylǵa qonbaıtyn. Aqylǵa qonbaǵandyǵy sonsha, kinási joq dep tabylǵan. Sóıte turǵanymen, búl sodan basqa eshkimniń qolynan kelmeıtin is edi. — Sál únsizdikten keıin ol bylaı dep qosyp qoıdy: — Balta kózime túskende osy oqıǵa esime oraldy. Keıin as úıge kirgende kórdim, túk eshteńe bolmaǵandaı aby kirip, kúbi shyǵyp júr. Al qyzdyń ustamaǵa ushyraýy - jıi kezdesip turatyn jaǵdaı, buǵan tańǵalýdyń qajeti joq, sizdiń she qalaı?

— Solaı shyǵar, - dedi Lombard.

— Biraq ana kempirdi aıtsaıshy! - dep Blor sózin jalǵady. — Tazalyq saqtaǵyshyn qarashy — aljapqysh taǵýdy da umytpaǵan, al ol aljapqysh mıssıs Rodjerstiki shyǵar, kim biledi. Sosyn taǵy: "Tańǵy as otyz-qyryq mınýttan keıin daıyn bolady", deıdi. Kempir, ollahı, aqyldan aljasqan. Ondaı jaǵdaı kári qyzdardyń basynda bolyp turady — olar manákqa aınalyp, kim kórinse sony óltire beredi dep turǵan joqpyn, ánsheıin mıy aınalyp, aýysh bop ketedi. Myna bizdiń mıss Brent te dinniń negizinde aqylynan adasqan — ózin Qudiretti kúshtiń qarýy syndy sezinedi. Bilesiz be, ol bólmesinde Táýratty oqıdy da otyrady.

— Bul aýyshtyqqa eshqandaı dálel bola almaıdy, Blor.

— Onyń ústine, jańbyrda kıetin jelbegeıin ala shyqqan, - dep Blor tuspalyn nyqtaı berdi. — Teńizge bardym, degendi aıtty.

Lombard basyn shaıqady.

— Rodjersti otyn shaýyp jatqan kezde óltirgen, - dedi ol — ıaǵnı tósekten turǵan boıynda. Osy sebepti Emılı Brentke taǵy bir-eki saǵat jańbyr astynda júrýdiń qajeti bolmaıtyn. Meniń pikirimdi bilgińiz kelse, aıtaıyn: Rodjersti óltirgen adam mindetti túrde tósegine qaıtyp oralyp, shyrt uıqyda jatqandaı túr jasap baǵar edi.

— Meni durys túsingen joqsyz, mıster Lombard, - dedi Blor. — Eger mıss Brenttiń eshqandaı aıyp-kinási bolmasa, onda aralda jalǵyz qydyrystaýǵa júregi daýalamas edi. Bulaı isteıtinder túk eshteńeden qoryqpaıtyndar ǵana. Demek, ol túk eshteńeden qoryqpaıdy, endeshe kisi óltirýshi de - tap sol.

— Kóńilge qonymdy pikir eken, - dedi Lombard. — Bul meniń oıyma kelmepti. — Sosyn mıyǵynan myrs etip: — Ózime kúdiktenýdi qoıǵanyńyzǵa qýanyshtymyn, - dedi.

Blor tartynyńqyrap qaldy:

— Durys, áýeli sizden bastaǵam — ana revolver bar emes pe, odan soń óte bir túsiniksiz nárseni aıtyp berdińiz, anyǵynda, aıtyp bermedińiz. Biraq qazir kózim jetti, siz odan góri shetindeý birdeńeni oılap taba alar edińiz. Ózińiz de menen kúdiktenbeıtin shyǵarsyz.

Fılıpp oılana jaýap qatty:

— Bálkim, qatelesetin de bolarmyn, biraq maǵan mynadaı jospar jasaý ózińiz sıaqty oı-qıaly sonshalyqty shaban adamnyń qolynan kelmeıtindeı kórinedi de turady. Aıtarym: ondaı jaǵdaıda siz keremet akter bop shyǵar edińiz jáne men sizge tańdanyp basymdy ıer edim. - Ol daýysyn báseńdetti: — Arada bir táýlik óter-ótpeste bizdi tyrapaı asyrýlary múmkin, sondyqtan syryńyzdy menen jasyrmaýyńyzǵa bolady: ana joly jalǵan túsinik berdińiz ǵoı, solaı ma?

Blor yńǵaısyzdanyp salmaǵyn bir aıaǵynan ekinshi aıaǵyna aýystyrdy.

— Endi jasyrdyń ne, jasyrmadyń ne — báribir, - dedi ol aqyry. — Aıtaıyn. Landor kináli emes, bul basy ashyq nárse. Perselldiń buzaqylary maǵan para berdi, sóıtip biz ony túrmege tyqtyq. Esińizde bolsyn, men bul sózimnen bas tarta alam...

— Kýálardyń kózinshe, degińiz kele me? - dep ezý tartty Lombard. — Jo-joq, búl áńgime ekeýimizdiń aramyzda qalmaq. Nesi bar, táp-táýir tabys tapqan shyǵarsyz.

— Ýáde etkenderiniń jartysyn da alǵam joq. Perselldik buzaqylar tas sarań eken. Biraq qyzmetim ósti. Ony jasyra almaımyn.

— Al Landorǵa úkim shyǵarylyp, ol katorgada óldi me?

— Onyń óletinin men qaıdan bileıin? - dep dúńk etti Blor.

— Árıne, ony qaıdan bileıin dep edińiz, tek ánsheıin jolyńyz bolmaǵany bolmasa.

— Meniń be? Álde — onyń ba?

— Sizdiń de, Blor. Sebebi, onyń ólimine baılanysty sizdiń de ómirińiz merziminen buryn úzilgeli tur.

— Myna meniń be? - dep Blor oǵan qas qaqpaı qarap qaldy. — Rodjers pen basqalar sıaqty ózimdi mert qylýǵa jol berip qarap turady dep oılaısyz ba meni? Sandyraq! Ózin qorǵaı alatyn bir adam bolsa, ol men shyǵarmyn! Bás tikkińiz kele me?

Lombard sóıledi:

— Básteskendi unatpaımyn. Onyń ústine, sizdi óltirip tastasa, utysty maǵan kim tóleıdi?

— Beri qarańyz, mıster Lombard, maǵan ne aıtqyńyz kelip tur sonda?

Lombard tisin aqsıtty:

— Aıtaıyn degenim, qurmetti Blor, sizdiń tiri qalý múmkindigińiz onsha kóp emes.

— Ne sebepti?

—Sebebi oı-qıaldan ada bolýyńyz saldarynan sizdi harap qylýdyń túk qıyndyǵy joq. A.N.Onımdeı oı-qıalǵa baı qylmysker sizdi qas pen kózdiń arasynda aldap soǵady.

— Al ózińizdi she? - dep shaptyqty Blor.

Lombardtyń qabaǵy qars jabyldy.

— Meniń oı-qıalym A.N.Onım oı-qıalynan áste kem emes, — dedi ol — Men ne qıly shyrǵalańǵa tap boldym jáne bárinen qutylyp shyqtym! Basqa eshteńe aıtpaımyn, biraq búl shyrǵalańnan da qutylarmyn dep senem.

Vera plıta janynda - ol jumyrtqa qýyryp jatqan - bylaı oılap turdy: "Aqymaq bireýlershe esiriktengenim ne bolǵanym? Olaı istemeýim kerek edi. Úreıge boı aldyrmaý qajet, eshqashan da boı aldyrmaýǵa tıispin". Óıtkeni ol qashan da óziniń salqynqandylyǵyn maqtan tutýshy edi ǵoı.

Mıss Kleıtorn jarady — sasqan joq, Sırılldiń sońynan júze jóneldi.

Muny eske alýdyń ne qajeti bar endi? Ótken is ótti... kelmeske ketti... Sırıll sýǵa batqan kezde Vera jartastyń jarty jolyna jetken. Aǵys ózin qaıtadan teńizdiń ortasyna qaraı áketip bara jatqandaı kórindi. Ózin aǵystyń erkine berdi - aqyryn-aqyryn ǵana júzip, qaıyq kelip jetkenshe sýda terbetilýmen boldy... Ony jurt júrek jutqan batyldyǵy, salqynqandylyǵy úshin maqtady. Húgodan basqalarynyń bári maqtady. Al Húgo oǵan kóz qıyǵyn saldy da qoıdy... Qudaı-aı, Húgo jaıynda oılaý, tipti qazirdiń ózinde de, janǵa qalaı batady deseńshi... Qaıda eken ol qazir? Ne istep júr eken? Súıgeni bar ma eken, úılendi me eken?

— Vera, bekon kúıip barady, - dedi mıss Brent keıistik bildirip.

— Solaı eken-aý, keshirińiz, mıss Brent. Baıqamaı qalyppyn...

Emılı Brent býy burqyraǵan bekonnan sońǵy jumyrtqany aldy. Qyzǵan tabaǵa bekon tilimderin salyp jatqan Vera:

— Ustamdylyǵyńyz tańǵalarlyq, mıss Brent, - dedi.

— Meni bala kezimnen asyp-saspaýǵa, shamaly nársege bola shala búlinbeýge baýlyǵan edi, - dep jaýap qatty kári qyz.

"Bul sábı kezinde zábirdi kóp kórgen ǵoı. Sondyqtan ony túsinýge bolady", dep oılady Vera. Al daýystap bylaı dedi:

— Shynymen-aq, qoryqpaısyz ba?.. Álde ólgińiz kelip júr me?

"Ólgińiz kelip júr me?" Emılı Brenttiń qasańdanyp qalǵan mıyna bireý biz suǵyp alǵandaı boldy. Ólgińiz kelip júr me, deıdi. Joǵa, ólgisi kelip júrgen ol joq! Basqalar óledi, ol ras, biraq bul emes, Emılı Brent emes. Bul qyz ne biletin edi? Árıne, Emılı Brent eshteńeden qoryqpaıdy: Brentter qorqynysh degendi bilmeıdi. Ol áskerıler otbasynda týyp-ósken, áýletindegi jarannyń qaı-qaısysy da ólimniń júzine jasqanbaı qaraı alatyn. Olar ádil joldan aınymaı abyroıly ǵumyr keshti, ózi, Emılı Brent te, osy jolmen keledi. Ótken ómirinde uıattan beti órtenetindeı eshteńe joq... Olaı bolsa, ol árıne, ólmeıdi... "Ol senderge qam jasaıdy "'. "Túnde tónetin qaýip-qaterden, kúndiz ushatyn jebeden qoryqpaısyń..." . Qazir kúndiz bolatyn, qaýip-qater joıylǵan. Eshqaısymyz da araldan kete almaımyz. Kim aıtyp edi muny? Árıne, general Makartýr ǵoı (onyń týysy Elsı Makfersonǵa úılengen edi). Ózin tosyp turǵan jaǵdaıattan ol esh qorqyp - úrikken joq. Kerisinshe, buǵan kádimgideı qýanyp júrgendeı kórindi. Al bul kúná! Keı adamdar ólimge eshqandaı mán bermeıdi de, óz erikterimen ómirmen qosh aıtysady. Beatrısa Teılor... Ótken túnde Beatrısa túsine kirdi - terezeniń ar jaǵynda, betin áınekke basyp túr eken, úıge kirgizýdi surap yńyrsyp, jalynyp-jalbaryndy. Biraq Emılı Brenttiń ony kirgizgisi kelmedi. Óıtkeni kirgizse bir sumdyqtyń bolary anyq edi.

Emılı selk ete tústi de, esin jıyp aldy. Myna qyz kisige qalaı-qalaı qaraıdy ózi!

— Bári daıyn ǵoı, solaı emes pe? - dep surady ol elp etip. — Tańǵy asty bereıik.

Bul tamaqtaný oǵashtaý jaǵdaıda ótti. Bári de bir-birine shamadan tys iltıpat bildirýmen boldy,

— Sizge taǵy kofe usynýǵa bola ma, mıss Brent?

— Súr ettiń bir tilimine qalaısyz, mıss Kleıtorn?

Bekonnyń bir tiligine qarsylyq bildirmeısiz be?

Altaýy da túk eshteńe bolmaǵandaı, beıqam keıip tanytty. Biraq báriniń de kóńili alaı-túleı edi. Oılary on saqqa bólinip, dal bop otyrǵan...

Endi ne bolmaq? Ne bolmaqshy? Kelesi kim? Kim?

Apyraı, sáti túser me eken? Biraq baıqap kórýge bolady. Tek úlgersem eken. Qudaı-aı, tek úlgersem eken...

Dinniń negizindegi aýyshtyq... Túrine qarasań, ondaıǵa tipti de qımaısyń... Álde men qatelesip júrmin be?

Bul degen sumdyq qoı... Jyndanyp ketetin shyǵarmyn. Jibim aıaq asty joǵalyp ketti, vana bólmesindegi alqyzyl japqysh ta aıaq asty joǵaldy - bulardyń kimge qajet bolǵanyna aqylym jetpeıdi. Eshteńege túsinbeımin...

Sorly-aı, aıtylǵan sózdiń bárine sendi. Onyń sharýasy ońaı tyndyryldy... Sonda da báribir saq bolý kerek.

Farfordan jasalǵan alty negr balasy... tek altaý ǵana — keshke deıin onyń qanshasy qalar eken?

— Myna sońǵy jumyrtqany kimge bersem eken?

— Djem kerek pe?

— Raqmet, odan da taǵy kishkene súr et alaıyn.

Altaýy túk eshteńege alańy joq jandaı tamaqtanyp jatty.

On ekinshi taraý

Tańǵy as ishildi. Sot Ýorgreıv tamaǵyn qyrnap aldy da, shińkildegen daýsymen yzbarlana sóılep:

— Menińshe, bizge,— aıtalyq, jarty saǵattan keıin, — qonaq bólmede bas qosyp, qalyptasqan jaǵdaıdy talqylaý qajet bolar, — dedi.

Eshkim qarsylyq bildirgen joq. Vera tárelkelerdi jınap aldy.

— Ústel ústin tazalaımyn, sosyn ydys-aıaqty jýam, - dedi ol

— Biz ydys-aıaqty býfet bólmesine alyp baraıyq, - degen usynys aıtty Fılıpp.

— Raqmet.

Emılı Brent ornynan turmaq boldy da, ah uryp qaıtadan otyra ketti.

— Sizge ne boldy, mıss Brent? - dep surady sot Ýorgreıv.

— Ókinishti-aq, — dep aqtaldy Emılı Brent, — mıss Kleıtornǵa kómekteskim kelip edi, biraq shamam bolmaı qaldy. Basym aınalyp tur.

— Basyńyz aınalyp túr ma? — Dáriger Armstrong onyń qasyna keldi. — Bul ábden tabıǵı nárse. Asa qatty kúızelýdiń saldary. Abzaly, sizge bir dári bergenim...

— Joq! - dedi Brent julyp alǵandaı.

Jurt ańyryp qaldy. Dáriger Armstrong qyp-qyzyl bop ketti.

Kári qyzdyń álpetinen záresi kete shoshynǵany ańǵarylyp turǵan.

— Erkińiz bilsin, - deı saldy Armstrong.

— Eshqandaı dári ishkim kelmeıdi, - dedi Emılı Brent. — Osylaı otyra tursam basymnyń aınalǵany ózinen ózi basylady.

Ydys-aıaq jıystyrylǵannan keıin Blor Veraǵa:

— Úı sharýasymen aınalysýǵa etim úırenip ketken, sondyqtan, qalasańyz, sizge kómekteseıin, mıss Kleıtorn, - dedi.

— Rahmet, - dedi Vera.

Olar Emılı Brentti asqanada qaldyryp ketti.

Býfet bólmesinen shyǵyp jatqan kúńgirlegen daýystar oǵan birazǵa deıin estilip turdy. Basynyń aınalǵany birtindep qoıaıyn dedi. Boıyn uıqy basyp, maýjyratyp áketip bara jatty. Qulaǵynda yzyl paıda boldy... álde, bálkim, bólmede shynymen-aq áldene yzyldap júr me eken? Kim eken búl yzyldap júrgen - bal arasy ma álde túkti ara ma, dep oılady ol. Sol arada tereze áınegimen jorǵalap bara jatqan bal arasyna kózi túsip ketti. Búgin tańerteń Vera Kleıtorn bal arasy jóninde birdeńe aıtqandaı edi.

Ara jáne bal... Ol baldy aıryqsha unatady. Kárezdi alyp, dákeden jasalǵan qaltaǵa salý kerek. Mine, endi bal da tama bastady: typ-typ-typ...

Kim mynaý bólmede júrgen...Ústinen sý tamyp týr... Bul Beatrısa Teılor ǵoı ózennen shyqqan. Basyn buryp qarasa kórer de edi...

Biraq nelikten oǵan basyn búrý sondaı qıyn?..

Al eger aıqaılasa she?... Aıqaılaýǵa da ál-dármeni jetpeıdi. Bólmede jan balasy joq... Ol japadan-jalǵyz otyr. Sol arada arqa tusynan aıaq dybysyn estidi... sýǵa ketken qyzdyń táltirekteı basqan aıaǵynyń qumyǵa shyqqan dybysy... Ylǵaldyń alabóten ıisi tanaýyn qytyqtady... Al ara bolsa, terezede tynym tappaı yzyldaıdy. Sol sát birdeńeniń ózine bizdeı bop qadalǵanyn sezdi. Ara ǵoı moınynan shaǵyp alǵan...

Bul kezde qalǵandary qonaq bólmede Emılı Brentti kútip otyrǵan.

— Men baryp alyp kelsem qaıtedi? - degen usynys aıtty Vera.

— Sál kidire turyńyz, - dep Blor ony toqtatyp qoıdy.

Vera ornyna otyrdy. Bári suraýly júzben Blorǵa qarap qaldy.

— Áńgime bylaı, - dep bastady ol — menińshe, izdeýdi toqtatý kerek — kisi óltirýshi qazir asqanada otyr! Bás tigýge barmyn, barlyq kisi ólimine kári qyz kináli.

— Al sonda bul iske ony ne ıtermeleýi múmkin? - dep surady Armstrong.

— Din negizindegi aqyldan aljasý. Ne aıtasyz buǵan, dáriger?

— Kim biledi, solaı da shyǵar. Bul sózińizdi teriske shyǵara almaımyn. Alaıda eskertip qoıaıyn, bizde bultartpas dálel joq.

— Tańǵy asty ázirlep jatqanymyzda ol birtúrli bop júrdi, - dedi Vera. — Kózine qaraýdyń ózi... — Ol selk ete qaldy.

— Bul jetkilikti dálel emes, - dep ony Lombard bólip ketti. — Qazir qaı-qaısymyzdyń da ońyp júrgenimiz shamaly.

— Sosyn bizge aıyp taǵylǵan kezde buǵan qandaı da bir túsinik berýden bas tartqan jalǵyz sol ǵana boldy. Nelikten dep suraısyzdar ma menen? Sebebi aqtalarlyq eshteńesi joq edi.

— Olaı deý jón bola qoımas, - dedi Vera. — Keıin bul hıkaıany maǵan ózi aıtyp berdi.

— Sonda ol sizge nendeı áńgime aıtty, mıss Kleıtorn? - dep surady sot Ýorgreıv.

Vera Beatrısa Teılorǵa qatysty oqıǵany baıandap berdi.

— Nanymdy-aq hıkaıa eken, - dep qulaqqaǵys etti sot. — Óz basym buǵan eshqandaı kúmán keltire almaımyn. Aıtyńyzshy, mıss Kleıtorn, sizdiń oıyńyzsha qalaı, mıss Brent ózin aıypty sezine me, bolǵan jaıǵa ókinish bildire me?

— Menińshe, ondaıy joq sekildi, - dedi Vera. — Qyzdyń ólimine nemquraıdylyq bildiretin sıaqty.

— Bul taqýa áıelderdi qoısańshy! Kim naǵyz tas júrek deseń — osyndaı kári qyzdar. Munyń sebebi — kádimgi qyzǵanysh qana, - dedi Blor.

Sot ony bólip jiberdi:

— Qazir saǵat on birge on mınýt qaldy. Abzaly, mıss Brentten ózimizben birge bolýdy suraǵanymyz jón shyǵar.

— Sonda qalaı, túk eshteńe istemeı, qol qýsyryp qarap otyrmaqsyz ba? - dep surady Blor.

Sot sóıledi:

— Bizden qandaı isti talap etetinińizdi túsinbedim. Ázirge kúdikterimizdi rastaıtyn dáneńe joq qolymyzda. Deı turǵanmen, dáriger Armstrongtyń mıss Brentke aıryqsha kóńil bólýin surar edim. Al endi qazir asqanaǵa baraıyq.

Emılı Brent bularǵa arqasyn bergen kúıi sol burynǵysha kresloda otyrǵan. Ras, ózderiniń kelgenine eshqandaı kóńil aýdarmaǵany bolmasa, analar basqadaı bir kúdik týdyrarlyq eshteńe baıqaı almaǵan.

Olar tek kreslony aınalyp ótkende ǵana kórdi — beti kúp bolyp isip, erni kógerip, kózi sharasynan shyǵyp ketipti.

— Mássaǵan, ol ólip qalypty ǵoı! - dep daýystap jiberdi Blor.

— Aramyzdaǵy taǵy bireý aqtalyp shyqty, ókinishke qaraı, tym kesh aqtaldy, - degen sot Ýorgreıvtiń sabyrly daýsy estildi.

Armstrong marqumǵa qaraı eńkeıdi. Ernin ıiskep kórip basyn shaıqady, sosyn qabaǵyn kóterip qarady.

— Dáriger, ol neden jan tapsyrǵan? - dep surady Lombard shydamsyzdanyp. — Biz ketkende ómirine eshqandaı qater tónip turǵan joq edi ǵoı.

Armstrong Emılı Brenttiń moınyndaǵy tıtimdeı núktege zeıin sala qarap qalǵan-dy.

— Bul shprıstiń izi, - dedi ol

Yzyldaǵan dybys estildi.

— Anany qarańyzdar, terezede bal arasy... joǵa bul túkti ara! - dep aıqaılap jiberdi Vera. — Búgin tańerteń ne degenim esterińizde me!

— Bul ara shaqqannyń izi emes, - dedi Armstrong túnerip. — Mıss Brentke ýkol salynǵan.

— Oǵan qandaı ýdy salypty? - dep surady sot.

— Sıandy kalıı bolsa kerek, biraq bul óz dolbarym ǵana. Shamasy, Marstondy mert qylǵan ý shyǵar. Mıss Brent dem jetpeı tunshyǵyp, til tartpaı ketken tárizdi.

— Al ara qaıdan paıda bolǵan? - dep qarsylyq bildirdi Vera. — Álde bul jaı ǵana sáıkestik pe?

— Múldem olaı emes! - dedi Lombard ta túnerip. -— Bul jerde eshqandaı sáıkestik joq! Bizdiń qanisherge qyzyq kerek. Ol óte qaljyńbas jigit. Óziniń qarǵys atqyr sanamaǵynan bir eli aýytqymaıdy! — Bylaıynsha ýaqytta barynsha salmaqty Lombard bajyldaı jazdap shaq qalyp túr edi. Ne qıly shytyrman oqıǵa men shyrǵalańǵa toly ómiri shynyqtyrǵan júıkesi syr bere bastasa kerek. — Bul esýastyq, esýastyq! Bárimiz de esýastanyp kettik! - dep baqyrdy ol

— Deı turǵanmen, — dedi sot baısaldy keıippen, — aqyl-parasattan aıryla qoımaspyz dep senem. Bireý-mireý ózimen birge shprıs ákelip pe edi?

Armstrong qomdandy, biraq daýysy úrgelektene shyqty:

— Men ákelgem, ser.

Tórt jup kóz oǵan tesireıe qaldy. Bul kózderden ashyqtan-ashyq kórinip turǵan dúleı óshpendilik dárigerdiń eńsesin túsirip jiberdi.

—Men shprısti ámanda ózimmen birge ala júrem, - dedi ol. — Dáriger ataýlynyń bári sóıtedi...

— Durys-aq, - dep kelisti onymen sot. — Al sol shprısińizdiń qazir qaıda ekenin aıtpas pa ekensiz?

— Joǵaryda, shamadanymda.

— Soǵan kóz jetkizýimizge bola ma? - dep surady sot.

Sot bastaǵan sherý baspaldaqpen ún-túnsiz joǵary kóterildi. Shamadannyń ishindegi zattyń bári edenge aqtaryldy. Onda shprıs joq bop shyqty.

— Shprısti urlap ketipti! - dep aıqaılap jiberdi Armstrong.

Bólmede únsizdik ornady.

Armstrong terezege arqasyn súıep turǵan. Tórt jup kóz dárigerge taǵy da jaýlyqpen, kúdikpen baǵjıa qaldy. Dáriger nazaryn Ýorgreıvten Veraǵa aýdaryp, keýkelektep, kúmiljı sóılep:

— Ant eteıin aldaryńyzda, shprısti urlap ketipti! - dep aqtaldy.

Blor men Lombard bir-birine kóz tastap qoıdy. Sot sóz aldy.

— Osy bólmede bes adam turmyz, - dep málim etti sot. — Aramyzdaǵy bireý - kisi óltirýshi. Jaǵdaı burynǵydan beter qaýipti bola bastady. Aıypsyz tort adamdy aman saqtap qalýdyń amalyn jasaýymyz qajet. Dárigerden ózinde qandaı dári-dármek baryn aıtyp berýin suraımyn.

— Jolǵa arnalǵan dári qorabymdy ala shyqqam, - dep jaýap qatty Armstrong. -Qarańyzdar, onda tek uıyqtatatyn dáriler: trıonal, sýlfonal, brom, sosyn soda men aspırın bar. Osylar ǵana. Sıanıdter joq.

— Men de uıyqtatatyn dári ala shyǵyp edim, - dep sóz qosty sot. — Sýlfonal ǵoı deımin. Eger kóp mólsherde ishseń sespeı qatyrýy múmkin. Sizde, mıster Lombard, revolver bar dep estigen sıaqtymyn.

— Bolsa she? - dedi Lombard qyzaraqtap.

— Másele mynada. Dárigerdiń dári qorabyn, meniń uıyqtatatyn dárimdi, sizdiń revolverdi, sondaı-aq, taǵy bireýden tabylyp jatsa, basqa da barlyq dári-dármek pen qarý-jaraqty jınap, senimdi jerge tyǵyp tastaýǵa usynys bildirgeli turmyn. Osyny oryndaǵan soń árqaısymyz ózine jáne óz zattaryna tintý júrgizýge kelisim berýge tıispiz.

— Revolverdi ber deısiz, ólsem berer me ekem ony! - dedi Lombard qyzynyp.

— Mıster Lombard, - dep sot onyń sózin bólip jiberdi, — sizdiń artyqshylyǵyńyz -jastyǵyńyz, sondaı-aq kúsh - qaıratyńyz da barshylyq, alaıda burynǵy ınspektor da onsha osal emes-aý deımin. Jekpe-jekte kim jeńetinin aıta almaımyn, biraq anyq biletin nársem: dáriger Armstrong, mıss Kleıtorn jáne men Blordyń jaǵyna shyǵamyz da, oǵan qoldan kelgenshe kómektesemiz. Qarsylyq kórseter bolsańyz, sizdi qalaıda jeńemiz.

Lombard basyn shalqalaqtatty. Jyrtqysh ańsha tisin aqsıtty.

— Maqul bárińiz bir jaq ekensizder, solaı-aq bolsyn.

Sot Ýorgreıv basyn ızedi:

— Aqylyńyz bar eken, jigitim. Revolverdi qaıda saqtap júrsiz?

— Kereýetim janyndaǵy ústelshe sýyrmasynda.

— Túsinikti.

— Baryp alyp keleıin.

— Bizdiń de birge barǵanymyz abzal bolar.

Lombardtyń ezýine taǵy da erepeısiz kúlki úıirildi.

— Basqany bilmeımin, sizdi aldap soǵý qıyn.

Olar Lombardtyń jatyn bólmesine keldi. Lombard birden ústelshege baryp, sýyrmany tartty. Sóıtti de, qarǵanyp-silenip keıin sheginshektedi — sýyrma bos jatyr edi.

— Al rızamysyzdar? — Tyrdaı jalańash Lombard erkekterge bólmeni tintýge kómektesip júrdi.

Vera dálizde kútip turǵan. Tintý odan ári jalǵasty. Dáriger Armstrongqa, sot pen Blorǵa -birinen soń birine tintý júrgizildi.

Blordyń bólmesinen shyqqan soń erkekter Veraǵa qaraı bet aldy.

— Mıss Kleıtorn, - dedi oǵan sot, — eshkimdi bóle-jarmaý keregin túsinesiz ǵoı deımin. Revolverdi qaıtken kúnde de tabýymyz qajet. Sýǵa túskende kıetin lypańyzdy ala kelgen shyǵarsyz?

Vera basyn ızedi.

— Olaı bolsa, jatyn bólmege baryp, sol kıimińizdi kıip osynda qaıtyp kelýińizdi ótinem.

Vera esigin jaýyp aldy. Birneshe mınýttan keıin denesimen dene bop qabysqan jibek lypasyn kıip qaıtyp oraldy.

— Raqmet sizge, mıss Kleıtorn, - dedi sot. — Bólmeńizdi tintip shyqqansha osy jerde kúte turyńyz.

Vera dálizde erkekterdiń shyǵýyn shydamdylyqpen tosyp otyrdy. Sosyn kúndelikti kıimderin qaıta kıip, olardyń qasyna keldi.

— Qazir bir nársege anyq senimdimiz, - dedi sot. — Eshqaısymyzda qarý-jaraq ta, ý da joq. Dári-dármekti qazir senimdi orynǵa aparyp qoıamyz. Sholanda asqanalyq kúmis ydys-aıaqqa arnalǵan seıf bolýǵa tıis.

— Munyń bári jaqsy, - dep Blor ony bólip jiberdi. — Biraq kilt kimde saqtalmaqshy? Ózińizde ǵoı, solaı ma?

Sot oǵan jaýap qaıtaryp jatpady. Sholanǵa qaraı bet aldy, qalǵandary óksheleı basyp sońynan erdi. Sholanda, shynymen-aq, kúmis ydys-aıaq saqtalatyn jáshik bar eken. Sottyń nusqaýymen barlyq dári-dármek jáshikke salyndy, jáshik qulyptaldy. Sonan soń sot jáshikti býfetke aparýǵa, býfetti de syrtynan qulyptaýǵa ámir etti. Jáshiktiń kiltin sot Fılıpp Lombardqa, al býfettikin — Blorǵa berdi.

— Sizder aramyzdaǵy eń qarýly adamsyzdar, - dedi ol — Sondyqtan kiltti bir-birińizden tartyp alý sizderge ońaıǵa soqpaıdy, sondaı-aq basqa eshkim de eshqaısyńyzdan kiltti tartyp ala almaıdy. Al býfetti de, jáshikti de buzyp ashý ári qıyn, ári aqylǵa syımaıtyn sharýa, óıtkeni qaskúnem búkil úıdi basyna kóteredi. — Ol az-kem únsiz qaldy da, sózin jalǵady: — Endi bizge asa mańyzdy máseleni sheshý kerek. Mıster Lombardtyń revolveri qaıda?

— Meniń oıymsha, - dep sóz qosty Blor, — bul suraqqa qarýdyń ıesi ǵana jaýap bere alady.

Fılıpp Lombardtyń tanaýy deldıip ketti.

— Siz aqymaqsyz, Blor. Revolverimdi urlap ketti dep qansha ret qaıtalap aıtýǵa bolady!

— Revolverdi sońǵy ret qashan kórdińiz? - dep surady sot.

— Keshe keshkisin, jatarda, túngi ústelsheniń sýyrmasyna suǵa salǵam.

Sot basyn ızedi.

— Demek, kimde bolsa ony tańerteń urlaǵan: álde Rodjersti izdep olaı-bulaı shapqylap júrgen kezimizde me, álde máıitin taýyp alǵan shaqta ma, áıteýir sol shamadaǵy alas-kúlesti paıdalanǵan.

— Revolverdi úıdiń ishine tyqqan shyǵar, - dedi Vera. — İzdeý kerek.

Sot Ýorgreıv daǵdyly ádetimen ıegin sıpap qoıdy.

— İzdegenmen eshteńe tabyla qoımas degen oıdamyn, - dedi ol — Qylmyskerdiń revolverdi qolaıly orynǵa jasyryp úlgerýi ábden yqtımal Shynymdy aıtsam, ony tabýdan kúderim úzildi.

— Men, árıne, revolverdiń qaıda ekenin bilmeımin, esesine shprıstiń qaıda ekenin bilem, - dep Blor batyl túrde málim etti. — Erińizder sońymnan.

Ol ortalyq esikti ashty da, serikterin úıdiń syrtyna qaraı bastaı jóneldi. Olar shprısti asqana terezesi aldynan tapty. Janynda qıraǵan farfor músinshe — besinshi negr balasy jatyr edi.

— Budan basqa qaı jerde jatýshy edi bul - dedi Blor masaırap. — Mıss Brentti óltirgen soń qylmysker terezeni ashyp, shprısti laqtyryp jibergen, sońynan negr balasyn da attandyrǵan.

Shprısten saýsaq tańbasy tabylmady. Shamasy, ony muqıat súrtken. Vera úzildi-kesildi túrde:

— Endi revolvermen aınalysý kerek, - dep málim etti.

— Jaraıdy, - dedi sot. — Biraq bir ǵana shart — bárimiz birge júrýimiz qajet. Esterińizde bolsyn: jalǵyz júrgen jan manáktyń jumysyn jeńildetedi.

Olar úıdi tómendegi tóleden joǵarydaǵy shatyrǵa deıin synyq súıemin qaldyrmaı qaıtadan tintip shyqty, biraq eshteńe tappady. Revolver iz-túzsiz joǵaldy!

On úshinshi taraý

"Aramyzdaǵy bireý... Aramyzdaǵy bireý... Aramyzdaǵy bireý..." degen oı qaı-qaısysynyń da basynan shyrq úıirilip shyqpaı qoıdy. Olar beseý edi - bári de túgel úreıge boı aldyrǵan bolatyn. Bári de bir-birin ańdýmen, basqan izin baǵýmen júrgen, bári de qaraptan-qarap urynýǵa ázir - aq edi jáne munysyn eshkimnen jasyrmaıtyn.

Sypaıygershilik degen uǵym umytyldy, olar ózara shúıirkelesýden de qaldy. Shynjyrmen qosaqtalǵan katorgashylar sekildi, bir-birine jan saqtaý túısigimen tirkesken bes dushpanǵa aınaldy.

Bári de birtindep adam sıqynan aırylyp bara jatqan. Baǵzydaǵy jabaıy, jyrtqyshtyq qasıetterge qaıta ıe bola bastaǵan. Sottyń boıynan kemeńger kári tasbaqaǵa uqsastyq aıan berdi, ol búkshıip alǵan-dy, moıyny ıyǵyna qaraı otyryp ketken, bárin kórip, baıqap turatyn kózderi saqtyqpen jylt-jylt etetin. Burynǵy ınspektor odan beter ojarlanyp, turpaıylana tústi. Aıýǵa uqsap, qoıtańdap júretin boldy. Kózderi qantalap ketken-di. Álpetinen dáıim yzaly óshpendilik yzǵar shashyp turatyn.

Barar jer basar taýy qalmaı tyǵyryqqa tirelip, qýǵynshylaryna qarsy shabýǵa daıyn jabaıy ań - mine, ol osyny eske salatyn. Fılıpp Lombardtyń, kerisinshe, barlyq sezim -túısigi odan ármen shıryǵyp ketti. Sál ǵana sybdyrdyń ózinen saqtana qalatyn boldy. Aıaq alysy jeńil de jyldam, qımyl-qozǵalysy elgezek ári epteılirek bola tústi. Appaq ótkir tisterin aqsıtyp, jıi-jıi ezý tartatyndy shyǵardy.

Vera tynshyp qaldy. Qarsy aldyndaǵy bir núkteden kóz aýdarmaı kresloda otyrdy da qoıdy. Ol áınekke basymen soǵylyp qulaǵan torǵaıdy eske salatyn. Búl da soǵan uqsap, qybyr etip qozǵalýdan qorqyp, ún-túnsiz buǵyna qaldy: shamasy, osylaı melshıip otyrsa, ózgeler ózin umytyp ketedi dep úmittense kerek.

Armstrongtyń jaǵdaıy tipten jaman edi. Beti tartyp ketetin boldy, qoly dirildeıtindi shyǵardy. Bir sıgaretten soń ekinshisin tutatyp, tartyp bolmaı jatyp óshire berdi. Eshqandaı áreketke barmaı qarap otyrýǵa májbúrlik basqalardan góri soǵan qatty batatyndaı edi. Áredik - áredik qyzyna sóılep ketetin.

— Bulaı otyrýǵa bolmaıdy, bir qareket jasaýymyz qajet. Múmkin, já ne dep turmyn, múmkin emes, mindetti túrde áldebir áreket jasaýymyzǵa bolady. Aıtalyq, laýlatyp ot jaqsaq.

— Kún osyndaı bop turǵanda ma? - dep nyǵyrtty ony Blor.

Jańbyr shelektep quıyp turǵan. Dúleılene soqqan jel úıdi dirildetip jiberetin. Tereze áınegin tynymsyz urǵylaǵan nóserdiń bir saryndy dybysy esten tandyra jazdaıtyn. Olar jalpyǵa ortaq áreket josparyn jasady, aıta keterligi, búl jospar únsiz jasaldy, jan balasy tis jaryp til qatqan joq. Bári qonaq bólmede bolady.

Bólmeden bir-aq adam ǵana shyǵady. Qalǵandary onyń qaıtyp oralýyn kútedi.

Lombard sóıledi:

— Bul ýaqyt enshisindegi nárse. Daýyl basylsyn. Sodan soń bir áreket jasaýǵa bolady — sıgnal berermiz, alaý jaǵarmyz, sal qurastyrarmyz, áıteýir qarap qalmaspyz!

Armstrong tosynnan-tosyn qarqyldap kúlip jiberdi:

— Ýaqyt enshisi deısiz be? Bizde ýaqyt joq qoı. Oǵan deıin bárimiz túgel mert bolamyz ǵoı...

Sot Ýorgreıv soz aldy, onyń báseń daýysynan batyldyq sezilip turdy:

— Saq bolsaq, bizdi eshkim mert qyla almaıdy. Saq bolýymyz qajet.

Kúndiz olar, ádettegideı, tamaqtandy, biraq as ishýdi barynsha jeńildetti. Beseýi birge as úıge bardy.

Sholannan konservilerdiń úlken qory tabyldy. Sıyr tili qalbyry men kompottyń eki qalbyry ashyldy. Olar tamaqty sol as úı ústeli janynda túregep turyp ishti, eshkim otyrǵan joq. Bolǵan soń bári shubyryp qonaq, bólmege qaıtyp oraldy da, qaıtadan bir-birin ańdı bastady...

Olardy qasiretti, qaıǵyly qıalı oılar bılep alǵan-dy...

Muny istep júrgen Armstrong qoı... Maǵan kóziniń astymen qarap qoıady... Deni saý adamnyń kózi ondaı bolmaıdy... Al bul tipten dáriger bolmaı shyqsa she... Durys, tap solaı! Ol emhanadan qashyp shyqqan, dárigermin dep jurtty aldap júrgen jyndy... Joq, jańylýym múmkin emes... Mynalarǵa aıtsam ba eken?.. Álde, durysy, aıqaıdy salý ma?.. Joq, qajeti joq, ol odan beter býgyna túsedi. Al túrine qarasań kádimgi jóni túzý adam sıaqty... Saǵat neshe? Úshten on bes ketipti!.. Apyraı, men de óstip júrip aýanǵa aınalyp keter me ekem... Iá, muny istep júrgen Armstrong... áne, maǵan qarap otyr...

Joq, olar meni qarmaı almaıdy - qaýqary jetpeıdi. Kim tıisse de sazaıyn bere alam... Qaterli qaqtyǵysqa alǵash kıligip turǵam joq. Biraq, anturǵan, revolver qaıda quryp ketti eken?.. Ony alǵan kim? Ol eshkimde joq, tekserip shyqtyq qoı. Bárimiz de tintildik... Ol eshkimniń qolynda joq... Biraq, onyń qaıda ekenin biletin bireý bar...

Bular jyndanyp kete jazdap shaq júr... Bular jyndanyp ta ketti... ólip qalam ba dep qorqady. Bárimiz de ólip qalam ba dep qorqamyz... Men de qorqam ólip qalam ba dep... biraq bul bizdiń ólip qalýymyzǵa bóget bola almaıdy. "Kór qazýly tur". Muny qaıdan oqyp edim?.. Ana boıjetken... Sol qyzdyń basqan izin baǵý kerek. Iá, sony ańdıtyn bolam...

Tórtke on bes mınýt qalypty... bar bolǵany tórtke jıyrma mınýt qalypty. Saǵat toqtap qalǵan shyǵar, sirá... Men eshteńe túsinbeımin... eshteńe de. Mundaı nárse bolmaýǵa tıis edi... Biraq bolyp jatyr ǵoı! Nege biz oıanbaımyz? Oıanyńyzdar — Aqyrzaman týdy!.. Oılana da almaımyn, oıym shashyraı beredi... Basym. Basym onsha bolmaı tur... basym synyp barady... jarylyp keterdiń az-aq aldynda... Bul ne pále ózi... Saǵat qansha boldy? Qudaı-aı! Bar bolǵany tórtke shırek qalypty.

Asyp-sasyp abdyramaý kerek... Tek asyp-sasyp abdyramaý kerek... Eń bastysy, asyp-sasyp abdyramaý...

Sonda budan ońaı nárse bolmaıdy — óıtkeni usaq-túıegine deıin bári aldyn-ala oılastyryldy ǵoı. Biraq eshkim kúdiktenbeýge tıis. Sóıtkende olar senedi. Senbeıtin amaldary qalmaıdy. Bulardyń qaısysyn tańdaǵan jón? Mine, másele qaıda — qaısysyn? Abzaly... ıá, ıá, sony tańdaǵan durys bolar.

Saǵat besti soqty, bári dúrligisip qaldy.

— Kimniń shaı ishkisi keledi? - dep surady Vera.

Únsizdik ornady. Ony Blor buzdy.

— Men qarsy emespin, - dedi ol.

Vera ornynan turdy:

— Baryp shaı ázirleıin. Al sizder osy arada otyra berińizder.

— Qalqam, - dep Ýorgreıv ony kishipeıildik bildire kidirtti, — biz de birge baraıyq, sol jerde otyryp ony qalaı ázirleıtinińizge qaraıyq desem, bárimizge ortaq pikirdi bildiretin shyǵarmyn.

Vera oǵan jalt qarap, zorlana kúldi.

— Árıne, osylaı deıtinińizdi bilgem, - dedi ol.

Ac úıge beseýi birge ketti. Vera shaı ázirledi. Ony tek Blor ekeýi ǵana ishti. Qalǵandary vıskı ishkendi jón kórdi... Jańa bótelkeniń tyǵyny aǵytyldy, ashylmaǵan, shegelenip tastalǵan jáshikten selter sıfony shyǵaryldy.

— Qudaı saqtansań saqtaıdy, - dep kúbirledi ezýine jymysqy kúlki úıirilgen sot.

Sosyn bári qonaq bólmege qaıtyp oraldy. Jaz aıynyń kezi bolǵanymen, bólme ishi qarańǵy edi. Lombard ajyratqyshty burady, biraq jaryq qosylmady.

— Tańǵalatyn ne bar, - dedi ol — motor jumys istemeıdi. Rodjers joq, onymen eshkim aınalysqan emes. Biraq motordy ot aldyrýǵa bizdiń de shamamyz jeter edi, - dedi sosyn kúmiljińkirep.

— Sholannan bir býma shyraq kórgem, - dedi sot, — menińshe, sol qolaıly bolar.

Lombard bólmeden shyǵyp ketti. Qalǵandary birin-biri baǵyp otyrdy. Uzamaı bir býma shyraq pen birtalaı shaı tabaq alyp Fılıpp qaıtyp oraldy. Bes shyraqty jaǵyp bólmeniń ár jerine bólip qoıdy. Saǵat altyǵa shırek qalǵanyn kórsetip tur edi.

Altydan jıyrma ketkende Vera janyn qoıarǵa jer tappaı qaldy. Jatyn bólmesine kóterilip, salqyn sýmen samaıyn shylaýdy uıǵardy - basy sondaı qatty aýyryp turǵan. Ornynan turyp esikke keldi. Sol arada oıyna oı túsip, qaıtyp oralyp, jáshikten bir shyraq aldy. Tutatyp, shaı tabaqqa balaýyz tamyzyp shyraqty japsyrǵan soń, bólmeden shyǵyp esigin jaýyp ketti. Tort er adam qonaq bólmede qaldy. Vera joǵary kóterilip, dálizben júrip ótti. Esikti ashty da, tabaldyryqta melshıip turyp qaldy. Tanaýy deldıip ketti. Teńiz... Sent-Tredennıktegi teńiz ıisi ańqıdy.

Tap sol ıis. Qatelesýi múmkin emes. Araldaǵynyń bárinen teńiz ıisi shyǵatynyna tańyrqaýǵa bolmas, biraq búl teńizden esetin jel ákeletin ádettegi ıis emes. Sol kúni, teńiz shalqýynan keıin kún sáýlesi baldyr japqan jartasty qyzdyra bastaǵan kezde, jaǵajaıdan tap osyndaı ıis ańqyp turǵan...

Maǵan aralǵa júzip barýǵa bola ma, mıss Kleıtorn? Nege maǵan aralǵa barýǵa bolmaıdy?

Júgensiz ketken jeksuryn balaqaı! Qyńqyldaýdan basqany bilmeıdi! Qarashy muny, bul joq bolsa ǵoı, Húgo shylqyǵan dáýlet ıesi bop shyǵar edi... ózine úılener edi...

Húgo!.. Ol osy mańaıda, tym jaqyn jerde. Joq, ol bálkim, ony bólmede kútip otyrǵan shyǵar...

Ol ilgeri qaraı adym attady. Terezeden jel gýlep, shyraqtyń jalyny lypyldaı bastady. Jalp etti de sónip qaldy... Qarańǵylyq ornady. Veranyń tula boıy qaltyrap ketti. "Qoı, bosqa aqymaq bolma, — dedi ol ózine-ózi, - neden qorqasyń sonsha? Tórteýi de qazir anda, tómende. Bólmede eshkim joq, bolýy da múmkin emes. Kózińe qos kóringen ǵoı".

Alaıda myna ıis, Sent-Tredennıktegi qumdaýytty jaǵajaıdyń ıisi, kózine qos kóringendiktiń saldary emes-ti.

Árıne, bólmede bireý bar... Álginde ǵana áldenendeı sybdyrdy estigen — oǵan eshqandaı kúmán joq... Ol tyń tyńdaı bastady. Tap sol mezette sap-salqyn jabysqaq qol keńirdegine janasa ketti — teńiz ıisi ańqyǵan dymqyl qol...

Vera baqyryp jiberdi. Aza boıy qaza bop, bar daýysymen aıqaıdy saldy - kómekke shaqyrdy. Qonaq bólmeniń ishi qalaı byqpyrt tıgendeı bolǵanyn, alas - qapasta aýdarylǵan oryndyqtyń qalaı qulaǵanyn, esiktiń qalaı aıqara ashylyp, erkekter tepkishektiń birnesheýin birden attap ózine qaraı qalaı jan ushyra júgirgenin ol estigen joq. Qorqynysh bárin qumyqtyryp jibergen. Sol eki arada esiktiń oıyǵynan jylt-jylt etken ot kórinip, qolyna shyraq ustaǵan erkekter bólmege basa kóktep kirip keldi. Vera da esin jıyp aldy.

— Ne pále?

— Ne boldy?

— Apyraı, ne boldy sizge?

Vera selk ete qaldy, alǵa qaraı bir adym attady da, sylq etip edenge qulap tústi. Bireý betine úńilgen sıaqty, bireý ózin túregeltip otyrǵyzyp, basyn tizesine qaraı eńkeıtken sıaqty - ol esi kiresili-shyǵasyly kúıde bolatyn.

Biraq sol jerde bireý: "Mássaǵan, mynaǵan qarańdar!" dep aıqaılap jiberdi, Vera da ózine-ózi keldi. Kózin ashyp, basyn kóterdi. Erkekter úpir-shúpir bop tóbege qarap qalypty — ol jerden teńiz baldyrynyń shyraq jaryǵynda bolymsyz jyltyraǵan uzyn shýmaǵy salbyrap tur edi. Qarańǵyda keńirdegine janasqan nárse de osy bolatyn. Ózin múrdem ketirý úshin o dúnıeden kelgen jannyń jabysqaq ta dymqyl qoly eken dep qalǵan nársesi edi bul!

Vera esiriktene, ekilene kúldi:

— Baldyr... bar bolǵany baldyr... Mundaǵy ıistiń qaıdan shyqqany endi túsinikti. — Sony aıtyp taǵy da talyqsyp ketti — júregi loblyp qoıa berdi. Bireý ony taǵy da túregeltip otyrǵyzdy, basyn tizesine qaraı eńkeıtti.

Arada óte uzaq ýaqyt ótkendeı kórindi. Bireý ernine stakan tosty - ıisine qaraǵanda oǵan konák quıylǵan sekildi. Urttaıyn dep umsyndy, biraq áldene ony toqtatyp tastady, mazasyz sıgnal mıynda sırena sıaqty sarnap qoıa berdi. Boıyn tiktep, staqandy ıterip tastady.

— Muny qaıdan aldyńyzdar? - dep surady ol tiksinip.

Blor oǵan baǵjıa qarap qaldy, sosyn ǵana jaýap qatty:

— Ac úıden ákeldim.

— İshpeımin, - dep kesip aıtty Vera.

Bári ántek ańyryp qaldy, sosyn Lombardtyń qarqyldap kúlgen daýysy estildi.

Jaraısyz, Vera! - dedi ol qoshtap. — Bir-aq mınýt buryn qoıan júrek ekenińizdi baıqatqanyńyzben aqyl - esten aırylmaǵan ekensiz. Tómen túsip, bastalmaǵan bótelke alyp keleıin. — Sony aıtyp ol lyp etip esikten shyǵyp ketti.

— Jaqsy bop qaldym, - dedi Vera, daýysy onsha senimdi shyqpady. — Abzaly, sý ishkenim jón bolar.

Armstrong oǵan ornynan turýǵa kómektesti. Vera shatqaıaqtaı basyp, Armstrongqa jarmasyp, qoljýǵyshqa keldi. Salqyn sýdy aǵyzyp, staqandy toltyrdy.

— Konáktan beker bas tarttyńyz, - dedi Blor ókpelep.

— Kim biledi ony, - dedi Armstrong.

— Men oǵan eshteńe sepkem joq, - dep burqan-talqan boldy Blor. — Osyǵan emeýrin bildirip tursyz ǵoı, solaı ma?

— Siz oǵan birdeńe septi dep turǵan men joq. Biraq solaı isteýińiz ábden múmkin edi, siz bolmasańyz basqa bireý bótelkege aldyn-ala ý salyp qoıýy yqtımal ǵoı.

Bólmege jedel basyp Lombard kirdi. Qolynda konáktyń bastalmaǵan bótelkesi men shtopor bar. Ashylmaǵan bótelkeni Veranyń betine taqaı umsynyp:

— Ustańyz, kógershinim. Qoryqpaı ishe berińiz, - dedi. Folgasyn sypyryp, tyǵynyn julyp aldy. — Úıde spırttik ishimdik qorynyń moldyǵy tipten jaqsy boldy. A.N.Onım úlken ańǵarympazdyq jasapty.

Veranyń boıyn demil-demil diril bılep turǵan. Armstrong staqandy tosyp, Fılıpp oǵan konák quıdy.

— İship jiberińiz, mıss Kleıtorn, - dedi dáriger, — keremet qatty kúızelisti bastan keshtińiz ǵoı jańa.

Vera konáktan bir jutty, sol boıda-aq beti qaıtadan bal-bul janyp shyǵa keldi.

Lombard kúlip jiberdi:

— Mine, iske aspaı qalǵan alǵashqy kisi óltirýshilik.

— Meni óltirgileri keldi dep oılaısyz ba? -dep sybyrlady Vera.

— Árıne, sizdi qoryqqannan júregi jarylyp keter degen ǵoı, - dep jaýap qatty Lombard. — Mundaı jaǵdaıdyń bolýy múmkin ǵoı, durys pa, dáriger?

Armstrong jaýap berýden jaltardy.

— him, sizge kesip-piship eshteńe aıta almaımyn. Júregi saý, qaıratty jas jigittiń qoryqqannan ólip ketýi ekitalaı nárse. Solaı bola turǵanymen... — Ol Blor ákelgen konákty alyp, oǵan saýsaǵyn malyp, abaılap jalap kórdi. Álpetinen birdeńe ańǵara qoıý qıyn edi. — Dámi ádettegideı sekildi, - dedi ol dúdámaldana ún qatyp.

Shat-shálekeıi shyqqan Blor oǵan qaraı óńmeńdedi:

— Osydan meni ý berýshi dep aıtyp kórińiz, moınyńyzdy burap julyp alaıyn!

Baıyrǵy suńǵylalyǵyn konák qaıtadan qalpyna keltirgen Vera erkekterdiń kóńilin aýdarýǵa asyqty.

— Sot qaıda? - dep surady ol.

Erkekter bir-birine kóz tastasty.

— Ne boldy eken oǵan... Maǵan ol bizben birge kóterilip kele jatqandaı kóringen...

— Maǵan da, - dedi Blor. — Al siz ne aıtasyz, dáriger? Siz menen keıin kele jatqansyz.

— Ol sońymnan ergen sıaqty edi... Árıne, onyń bizge ilese almaıtyny belgili ǵoı. Jastyń ulǵaıǵany syr bermeı qoımaıdy.

Olar taǵy da bir-birine kóz tastasty.

— Túk túsinsem buıyrmasyn, - dedi Lombard.

— Júrińizder, izdeıik, - degen usynys aıtty Blor, sosyn esikke qaraı bet aldy.

Erkekter artynan erdi, eń sońynda Vera kele jatty.

Baspaldaqpen tómen túse bastaǵan kezderinde Armstrong:

Sirá, ol qonaq bólmede qalǵan shyǵar, - dep málim etti.

Olar holdy kesip ótti. Armstrong demil - demil: Ýorgreıv! Ýorgreıv! Qaıdasyz? - dep shaqyrýmen boldy.

Eshqandaı jaýap joq! Jańbyrdyń bolymsyz shýyly ǵana buzyp turǵan óli tynyshtyq. Qonaq bólmege jetken Armstrong tabaldyryqta sileıip turyp qaldy. Qalǵandary art jaqtan topyrlap, onyń jelkesinen syǵalasty. Bireý aıqaılap jiberdi.

Sot Ýorgreıv bólmeniń arǵy shetinde, arqalyǵy bıik kresloda otyr edi. Kreslonyń eki jaǵynda shyraq janyp turǵan. Biraq olardy alabóten tańyrqatqany jáne qorqytqany onyń sot mantıasy men parık kıip otyrǵany boldy...

Dáriger Armstrong ısharat jasap serikterin kidirtti de, ózi mas adamsha táltirekteı basyp, kresloda qalshıyp otyrǵan sotqa qaraı júrdi. Eńkeıip, sazaryp qalǵan betke tesile qarady. Sosyn shalt qımyldap sottyń basyndaǵy parıkti julyp tastady. Parık jerge qulap tústi, sopaqsha mańdaı jalańashtanyp qaldy - mańdaıdyń qaq ortasynda dóńgelek tesik úńireıip túr, odan qyzyl-kúreń qoıý qan sorǵalap jatyr... Dáriger Armstrong onyń jansyz salbyrap qalǵan qolyn kóterip, tamyryn ustap kórdi. Sosyn serikterine burylyp, salqyn-salǵyrt, báseń, ózgerip shyqqan únmen:

— Sotty atyp ketipti...- dedi.

— Mine, joǵalǵan revolver, - dedi Blor.

Dáriger sol baıaǵy sónińki daýyspen sózin jalǵady:

— Ony bastan atqan. Til tartpaı ketken.

Vera eńkeıip, parıkke kóz saldy.

— Mynaý mıss Brent joǵaltyp alǵan aq sur jip.

— Vanadan ǵaıyp bolǵan, kleenkaly alqyzyl japqysh ta osynda bop shyqty, - dedi Blor.

— Bulardyń qandaı ájetke jaraǵanyn qarańyz... - dep kúbirledi Vera.

Kútpegen jerden Lombardtyń kúlkisi estildi — bul tarqyldaǵan jasandy kúlki bolatyn:

— Bes negr balasy shyǵardy sotta janjaldy,

Bireýine jaza berildi, tórteýi-aq qaldy.

Qanisher sot Ýorgreıv sespeı qatty! Endi ol ólim jazasyna kesetin úkim shyǵarmaıdy! Qara telpekti endi kımeıdi! Ol sotta sońǵy ret tóraǵalyq etip otyr. Endi ol jazyqsyz jandardy dar aǵashyna attandyra almaıdy! Eger Sıton osy arada bolsa, qarqyldap turyp kúler edi. Kúlkiden ishegi túıilip qalar edi onyń!

Báriniń esi shyǵyp ketti — Lombard osyndaı dárejede óz erkine ózi ıe bola almaıdy dep eshkim kútpegen.

— Búgin tańerteń ǵana maǵan jendet osy kisi degenińiz qaıda? - dep Vera ony bólip jiberdi.

Lombard dereý es jıyp, ózine-ózi keldi.

— Onyńyz ras, — dedi ol solǵyndaý daýyspen. — Nesi bar, endeshe, qatelesken boldym. Aramyzdaǵy taǵy bireý tym kesh... aqtalyp shyqty!

On tórtinshi taraý

Olar sotty bólmesine aparyp, tósegine jatqyzdy. Sosyn baspaldaqpen tómen túsip, bir-birine ári-sári kúıde kóz tastasyp holda bir mınýttaı turyp qaldy.

— Ne isteımiz? - dep surady Blor jabyrqaý únmen.

— Áýeli tamaqtanyp alamyz. Jan saqtaý úshin qaırat qajet, - dep jaýap qatty Lombard.

Olar qaıtadan as úıge bardy. Til qalbyryn ashty. Tamaqtaryn tábetsiz, apyl-ǵupyl ishti.

— Endi ómiri tilden tatyp almaspyn, - dedi Vera.

Tamaq ishken soń bári de otyrǵan oryndarynda qala berdi.

— Biz tórteý-aqpyz, - dedi Blor. — Endigi kezek kimdiki?

Dáriger Armstrong oǵan tańyrqana qarady.

— Eger saq bolsaq... - dep bastady ol oılanbastan.

Biraq ony Blor sol boıda bólip jiberdi:

— Ana kisi de solaı degen... Mert boldy ǵoı báribir!

— Oraıyn qalaı keltirdi eken, biler me edi, - dedi Armstrong.

Lombard qarǵanyp silenip aldy:

— Óte sheber oılastyrylǵan. Jendet mıss Kleıtornnyń bólmesine baldyr ákelgen, al odan arǵysy qolmen qoıǵandaı boldy. Biz mıss Kleıtorndy óltirip jatyr dep oılap joǵary qaraı júgirdik. Jendet sol alas-qapasty paıdalanyp, qartqa kútpegen jerden tap bergen.

— Myltyq daýysyn eshqaısymyzdyń estimeı qalǵanymyzdy qalaı túsindiresiz? - dep surady Blor.

Lombard basyn shaıqady:

— Alasapyran bop ketti emes pe: mıss Kleıtorn shyńǵyryp, jel ulyp jatty, biz oǵan kómekke umtyldyq, ózimiz de aýyzǵa túskendi aıtyp aıqaıdy salýmen boldyq. Myltyq daýsyn qaıtip estısiń? — Shamaly únsizdikten soń ol bylaı dep qosyp qoıdy: — Biraq endi bulaısha arandamaspyz. Kelesi joly oǵan basqa birdeńe oılap tabýǵa týra keler.

— Bul oǵan túkke turmaıdy, - dedi Blor astarlaı sóılep. Sosyn Lombardpen kóz tastasyp qoıdy.

— Tórteýmiz-aq qaldyq, áli bilmeımiz kim ekenin... - dep bastady Armstrong.

— Men bilem, - dep Blor ony bólip jiberdi.

— Meniń záredeı kúmánim joq... - dedi Vera.

— Men kámil senimdimin... - dep naqpa-naqtap sóıledi Armstrong.

— Al meniń, - dep Lombard ony bólip jiberdi, — aqyry kózim jetti...

Olar bir-birine kóz tastasty. Vera ornynan turdy, aıaǵy táltirektep ketti.

— Mazam bolmaı tur, - dedi ol. — Uıyqtaımyn... Budan artyqqa shydaı alar emespin.

— Abzaly, meniń de sizden úlgi alǵanym jón bolar, - dedi Lombard. — Bir-birimizge tesireıe qarap otyrǵannan ne paıda?

— Óz basym qarsy emespin, - dedi Blor.

— Budan artyqty oılap ta tappaısyń, - dep kúbir etti dáriger. — Alaıda, menińshe, eshkim kirpik ile qoımas.

Bári bir mezgilde esikke qaraı qozǵaldy.

— Revolver qaıda eken qazir, sony biler me edi? - dedi Blor.

Tórteýi baspaldaqpen ún-túnsiz joǵary kóterildi. Alańshada shyn mánindegi jylaryńdy álde kúlerińdi bilmeıtin kórinis oryn aldy. Árkim óz bólmesiniń esigi aldyna baryp turdy da, esiktiń tutqasynan ustady. Sosyn, beıne bireý buıryq bergendeı, bári bir mezgilde dereý bólmelerine kirip, esikterin jaýyp aldy. İle-shala jabylyp jatqan ysyrmalardyń sartyly, kiltterdiń syldyry, súıretip ákelgen oryndyqtardyń saldyr -gúldiri estildi.

Záresi zár túbine ketken adamdar túnge qaraı tas bekinip aldy.

Esik tutqasyna oryndyqtyń aıaǵyn suqqan Lombard jeńildene kúrsinip, túngi ústelshe qasyna keldi. Shyraq- tyń jarytymsyz jaryǵynda aınadaǵy álpetine uzaq kóz jiberdi. Sosyn: "Bul hıkaıa seniń de júıkeńe áserin tıgize bastapty", dep mińgirledi.

Betinen julmyrlyq jymıys jylt berdi. Tez-tez sheshindi. Kereýet janyna kelip, saǵatyn ústelshe ústine qoıdy. Ústelshe sýyrmasyn tartyp qaldy — kózi atyzdaı bop ketti: sýyrmada revolver jatyr edi...

Vera Kleıtorn tósekte jatqan. Bas jaǵynda shyraq janyp turǵan. Ol qarańǵylyqtan qorqatyn.

"Tań atqansha maǵan keler qater joq, - degen sózdi dýadaıyn san márte qaıtalady. — Ótken túnde eshteńe bolǵan joq, búgin túnde de eshteńe bolmaıdy. Birdeńe bolýy múmkin emes. Esik kilttendi, ysyrmasy salyndy. Munda eshkim kire almaıdy..."

Kenet basyna bir keremet oı sap ete qaldy: "Ay, osy jerde qala bermeımin be! Osy bólmede qala bersem, eshqaıda shyqpasam qaıtedi! Tamaǵy qurysyn! Kómek kelip úlgergenshe osy jerde qala berýime bolady! Kerek bolsa búl arada bir táýlik otyram, tipti eki táýlik otyrýyma da bolady... Osy jerde qalam".

Solaıy solaı, biraq osynsha ýaqyt qamalyp otyra ala ma? Saǵattar boıy oz oıymen ózi ońasha qala ala ma — óıtkeni, til qatysatyn da jan balasy joq, aınalysatyn da is joq...

Sóıtip, onyń oıy Kornýollǵa, Húgoǵa, óziniń Sırıllmen sońǵy áńgimesine qaıtyp oraldy. Jeksuryn balaqaı, óne boıy qyńqyldaı beretin, jalyna beretin...

— Mıss Kleıtorn, nege maǵan jartasqa barýǵa bolmaıdy? Júzip bara alam oǵan. Básteseıik, júzip bara alam!..

Adyraı, oǵan jaýap bergen myna ózi me?

— Árıne, Sırıll, sen oǵan júzip bara alasyń! Oǵan kimniń kúmáni bolsyn.

— Endeshe, maǵan jartasqa qaraı júzýge bola ma, mıss Kleıtorn?

— Bilesiń be, Sırıll, mamań saǵan ruqsat bere qoımas buǵan. Qane, bylaı isteıik. Erteń sen jartasqa qaraı júzesiń. Al men bul kezde mamańdy áńgimemen aldandyra turam. Ol janyǵyp ózińdi izdegende sen oǵan jartastan qol bulǵap turasyń! Sonda qalaı qýanar eken ol!

— Raqmet sizge, mıss Kleıtorn! Qandaı keremet!..

Bul erteńge ýáde etti. Erteń Húgo Núkıge ketetin.

Ol qaıtyp oralǵansha bári támam bolatyn edi...

Al eger oılaǵany oryndalmasa she? Eger oqıǵa basqasha óris alyp ketse? Sırılldi qutqaryp úlgerse, ol: "Mıss Kleıtorn maǵan jartasqa júzip barýǵa ruqsat etti", dese?

Onda turǵan ne bar? Ol táýekelge bel býady. Eger álgindeı jamanatqa dýshar bolsa, bárin bet baqtyrmaı teriske shyǵarady: "Uıat joq qoı sizde, Sırıll! Sizge eshqashan ondaı ruqsat bergen emespin!" deıdi. Búl sózine eshkim shúbá keltire almaıdy. Balaqaı qosyp aıtýdy unatatyn. Oǵan kóp eshkim sene bermeıtin. Árıne, Sırıll munyń ótirikshi ekenin biletin bolady. Bilse qaıtedi endi, bile bersin... Joǵa, ondaı sátsizdik bola qoımaıdy. Ózi sońynan júze jóneledi. Árıne, qýyp jete almaıtyny anyq. Sóıtip, eshkim eshqashan eshteńe bile almaıdy...

Húgo sezip qoıdy ma eken? Buǵan birtúrli jatsyna qaraǵany da sondyqtan emes pe?.. Húgo bildi me? Tergeý aıaqtalǵan boıda birden júrip ketkeni de sondyqtan emes pe?

Bul oǵan hat jazdy, biraq anaý ony jaýapsyz qaldyrdy.

Húgo...

Vera bir búıirinen ekinshi búıirine aýnaqshı berdi. Jo - joq, onyń Húgo jaıynda oılamaǵany jón. Búl janyn azapqa túsiredi. Umytý kerek, umytý kerek; máńgilikke umytý kerek... Húgodan birjola kúder úzý kerek... Biraq nelikten búgingi keshten beri oǵan Húgo jaqyn mańaıda júrgendeı kórine bastady?

Kózin ashyp, tóbeniń qaq ortasynda úlken qara ilmek turǵanyn kórdi. Buryn ony baıqamaǵan. İlmekten baldyr salbyrap tur...

Jabysqaq baldyr shýmaǵynyń moınyna janasqanyn esine túsirip, tula boıy dir ete qaldy. Búl qarǵys atqyr ilmek qaıdan paıda boldy eken? Qara ilmekten kóz aıyra almaı qaldy, ol ózine tartty da turdy...

Burynǵy ınspektor Blor kereýetiniń jıeginde otyrǵan. Etjeńdi betindegi qantalap ketken kózi elegize jylt-jylt etedi. Qarsylasyna qarsy shabýǵa daıyn qatygez qaban -osy otyrysynda ol mine, osyny eske salatyn.

Uıqysy qashyp ketken-di. Qater tónip-aq túr. On adamnan tórteýi ǵana tiri qaldy. Basqalar qalaı qaza tapsa, sot ta solaı baqıǵa kóshti, al ol kisi ári aqyldy, ári qyraǵy, ári aılaker edi ǵoı.

Blor yzalana yńyrandy. Shal ne dep edi ózi? "Saq bolýymyz kerek".

Ózine-ózi dán rıza eki júzdi neme búkil ómirin sot zalynda otyryp ótkizdi, sóıtip ózin qudiretke jeteǵabyl sezinýge daǵdylanyp aldy. Biraq oǵan da kezek keldi... Ol qashan da saqtyq jasaıtyn, biraq onysynan kórgen paıdasy qane?!

Olar tórteý-aq qaldy. Boıjetken, Lombard, Armstrong jáne ózi. Uzamaı bireýine kezek keledi... Biraq ol kezek basqaǵa kelse keler, tek Ýılám Genrı Blorǵa kele qoımas. Ol ózine qam jasaı biledi. (Átteń tek revolver... Qaıda eken ol? Revolver - mine, mazasyn ketirip júrgen nárse osy.)

Blordyń mańdaıyna qyrtys jınaldy, kózi syǵyraıyp ketti - tósekke jatýǵa zaýqy soqpady, revolverdiń qaıda ekenin oılap bas qatyrýmen boldy... Tym-tyrys tynyshtyqta tómendegi saǵattyń qalaı soqqany estilip turdy. Tún ortasy. Blordyń shıryqqany shamaly bosańsydy, ol tipti jantaıyp jatty. Alaıda, sheshingen joq.

Jatyp alyp oı keshti. Barlyq oqıǵany túý basynan bastap júıeli túrde, Skotland-Árdta júrgen kezindegideı, asa muqıat saraptap shyqty. Qazymyrlyq qashanda ózin-ózi aqtaıdy.

Shyraq janyp bitýge qalǵan. Blor shyrpy ońaıda ma eken dep tekserip kórdi, sosyn shyraqty úrlep óshirdi. Alaıda qarańǵylyqta tynyshsyzdana bastady. Boıdaǵy baǵzydan saqtalǵan, buǵynyp jatqan úreıler boı kóterip, ózine tap bergendeı — ózin jáýkemdep tastaǵysy keletindeı kórindi. Kóz aldyna ártúrli álpet eles berdi: kelemesh qylyp aqsur jipten jasalǵan parık kıgizip qoıǵan sottyń kespiri; mıssıs Rodjerstiń sazaryp qalǵan surqy; Marstonnyń qısaıyp, kógerip ketken beti... Sosyn taǵy bir álpet-aq qaǵazdaı qýaryp ketken bet, kózildirik, qysqalaý murt... Ony bir jerden kórgen sıaqty, biraq qaı jerden? Osy aradan, araldan emes. Odan kóp buryn. Búl adamnyń esimin nelikten qaıtse de esine túsire almaıtyny qyzyq. Aıta keterligi, kádimgi meńireıgen álpet... topas adamǵa tán álpet.

Qalaı umytqan! Oıyna birden sap ete qaldy. Landop ǵoı!

Qyzyǵy, Landordyń túr-keskinin múldem esten shyǵarypty. Keshe keshte ǵana eske túsirýge tyrysqan, biraq onysynan eshteńe ónbegen. Al qazir, quddy taıaýda ǵana júzdeskendeı, ap-anyq elestetip túr...

Landordyń áıeli bar edi - qashan kórseń de betinen áldebir mazasyzdyq taby ańǵarylyp turatyn ilmıgen usqynsyz bireý edi. On tórttegi qyzalaǵy da bar-tyn. Bulardyń taǵdyr-talaıy qandaı bolǵany jaıynda ol alǵash ret oılanyp qaldy.

(Revolver. Revolver qaıda bolýy múmkin? Mine, qazir ne týraly oılaný kerek...) Búl jaıynda neǵurlym kop bas qatyrǵan saıyn, revolverdiń qaıda joǵalǵany jónindegi joramaldary da soǵurlym suıyla berdi... Ana úsheýdiń biri qolǵa túsirmese neǵylsyn.

Tómendegi saǵat birdi soqty. Blor áldeneden elegizip qaldy. Kereýetke túregelip otyrdy. Áldebir dybysty qulaǵy shaldy, esiktiń ar jaǵynan shyqqan estiler-estilmes sybdyr edi ol Qarańǵylyq qushaǵyndaǵy úıde áldekim júrgen bolatyn. Mańdaıynan shyp-shyp ter shyqty. Jurttyń bárinen jasyrynyp, dálizdi kezip júrgen kim ol? Kim bolsa da odan jaqsylyq kútýge bolmas!

Blor dereý kereýetten tústi de, kesek deneli bolǵanyna qaramastan, aıaǵyn jymyn bildirmeı basyp esikke jaqyndady. Búl joly eshteńe estı almady. Áıtse de, qatelespegenine Blor nyq senimdi edi. Kenet bireý esiginiń tap janymen júrip ótti. Munyń tóbe shashy tik turdy. Qaıtadan qorqynysh qursaýyna tústi... Áldekim tún jamylyp, jasyryn aralap júr... Ol qaıtadan tyń tyńdady — taǵy da eshteńe estı almady. Bólmeden shyǵýǵa, anda, dálizde, ne bop jatqanyn kórýge degen dúleı qushtarlyq boıyn bılep aldy. Tas qarańǵyda tentirep júrgen kim ekenin bilýge qumartty. Joǵa, budan asqan mıǵulalyq bolmas. Anaǵan, dálizde júrgenge, tek sóıtkeniń ǵana kerek qoı. Blordy dálizge júgirip shyǵýǵa májbúr etý úshin esiginiń qaq aldymen qasaqana árli-berli ótip júr ǵoı.

Blor qalshıyp turyp qaldy — tyń tyńdady. Jan-jaqtan túrli shý, sybdyr, jumbaq sybyr-kúbir shyǵyp jatqandaı kórindi, biraq Blordyń zerek te sergek parasat-paıymy qorqynyshqa qarsy turyp baqty: búl oı-qıaly shıryǵýynyń saldary ekenin túsindi. Kenet taǵy bir dybysty qulaǵy shaldy, búl jolǵy dybys senýge ábden bolatyndaı edi. Jaımen, saqtana basqan aıaq dybysy. Alaıda bar ynty-shyntysymen tyńdaǵan adam úshin ájeptáýir qatty estiletin. Aıaq dybysy esiginiń aldynan ótip ári asty (Lombard pen Armstrong bólmeleri ármenirekte bolatyn). Aspaı-saspaı, batyl adymdap bara jatqan adamnyń aıaq dybysy.

Blor qobaljýdan tyıyldy. Ne bolsa ol bolsyn, esesine tas qarańǵyda úıdi aralap júrgen kim ekenin biledi.

Qazir aıaq dybysy baspaldaq jaqtan estilip turǵan. Qaıda bara jatyr eken ol sonda? Eger Blor áldebir áreketke bel baılasa, onda kesek deneli jáne bir qaraǵanda jaıbasar kórinetin adam úshin sırek kezdesetin shapshańdyqpen áreket jasaıtyn. Aıaǵyn ushynan basyp kereýetke keldi, shyrpy qorabyn qaltasyna salyp aldy, shnýrdy rozetkadan sýyryp, túnde jaǵatyn shamnyń hromdalǵan sıraǵyna orap tastady. Qajet bolǵan jaǵdaıda ebonıt úıkógi bar aýyr salmaqty sham qarý esebinde qoldanýǵa ábden jaraıtyn.

Dybys shyǵarmaýǵa tyrysyp, oryndyqty esik tutqasynan sýyrdy, ysyrmany keri ıterip qoıdy, esikti ashyp, dálizben júrip ketti. Holdan bolar-bolmas sybdyr estildi. Aıaǵyn bildirmeı basqan Blor, - ol úıyqpen shyqqan, - baspaldaq alańyna jetti. Dybystyń bári nelikten sonshalyqty anyq estilip turǵanyn ol endi ǵana túsindi.

Jel basylyp, aspan ashylypty. Baspaldaqtaǵy terezeden túsip turǵan aı sáýlesinen Blor ortalyq esikten shyǵyp bara jatqan bir adamdy kórip qaldy.

Sońynan tura júgirmek boldy da, sol boıda ózin-ózi toqtatty. Taǵy da aqymaqtyq jasaýǵa az-aq qaldy. Ony úıden aldap alyp shyǵý úshin qurylǵan tuzaq shyǵar bul!

Biraq búl qýaıaq bir nárseni eskermegen-di: ol endi Blordyń ýysynda bolatyn. Óıtkeni, úsh bólmeniń bireýi bos turǵany anyq. Endi tek ol kimniń bólmesi ekenin bilý ǵana qaldy!

Blor tezdetip dálizge qaıtyp oraldy. Áýeli Armstrongtyń esigin qaqty. Eshqandaı jaýap joq. Bir mınýttaı kútti de, Lombardtyń bólmesine bet aldy. Ol qolma-qol ún qatty:

— Bul kim?

— Men ǵoı, Blor. Armstrong bólmesinde joq. Sál tosa turyńyz.

Ol kelesi bólmege qaraı júgire jóneldi. Esigin qaqty.

— Mıss Kleıtorn! Mıss Kleıtorn!

— Ne bop qaldy? Bul kim? - degen úreıge toly daýysy estildi Veranyń.

— Qoryqpańyz, mıss Kleıtorn. Quıttaı kúte turyńyz. Qazir kelem.

Ol Lombardtyń bólmesine qaıtyp oraldy. Bólmeniń esigi ashylypty. Lombard tabaldyryqta túr edi. Sol qolynda shyraq bar. Pıjamasynyń syrtynan shalbaryn kıe salypty. Oń qolyn pıjama kúrtesiniń qaltasyna salyp alǵan.

— Nendeı jaǵdaı? - dep surady ol.

Ne bop jatqanyn Blor oǵan eki aýyz sózben túsindirip berdi. Lombardtyń kózi jaınap ketti.

— Demek, búl Armstrong boldy ǵoı. Jaraısyń.

Sony aıtyp, dárigerdiń esigine qaraı qozǵaldy.

— Keshirińiz, Blor, - dedi ol — dál qazir men óz kózime ǵana senýge beıilmin. — Ol esikti tarsyldatyp qaǵa bastady. — Armstrong! Armstrong!

Eshqandaı jaýap joq. Lombard tizerleı ketti de, qulyp tútigine úńildi. Oǵan shynashaǵyn tyǵyp kórdi.

— Kiltti alyp tastaǵan, - dep málim etti ol.

— Armstrong bólmeni jaýyp, kiltti ózimen birge alyp ketken shyǵar.

— Óte oryndy saqtyq, — dep kelisti Fılıpp. — Kettik sońynan, Blor... Bu joly bizden qutyla almas! Bir mınýtke! — Ol júgirip Veranyń esigine bardy. — Vera!

— Iá?

— Biz Armstrongty izdegeli bara jatyrmyz. Bir jaqqa ketip qalypty. Qandaı jaǵdaı bolmasyn esikti ashpańyz. Túsindińiz be?

— Túsindim.

— Eger Armstrong kelip sizge Blor ekeýmizdi bireýler óltirip ketti dese de tyńdamańyz. Maqul ma? Esikti tek Blor ekeýmiz birge kelip, ózińizben tildeskende ǵana ashatyn bolasyz. Túsindińiz be?

— Túsindim. Sonshalyqty aqymaq emespin ǵoı.

— Bopty, endeshe, - dedi Lombard.

Ol Blordy qýyp jetti.

— Al endi izge túsemiz! Ań aýlaý bastaldy!

— Saq bolýymyz kerek, - dedi Blor.— Onyń revolveri bar ekenin umytpańyz!

— Osy arada ońbaı qatelestińiz! — dep máz bola kúlip jiberdi Fılıpp, sosyn baspaldaqpen júgirip túsip, syrtqy esikti ashty. — Ysyrmasy salynbaǵan, — dep qulaqqaǵys etti ol, — demek, Armstrongtyń kez kelgen sátte qaıtyp kelýi múmkin... Aıtpaqshy, revolver qaıtadan ózime oraldy, -— dep qosyp qoıdy od sosyn ony qaltasynan jartylaı sýyryp Blorǵa kórsetti. — Revolverdi búgin keshte túngi ústelshe sýyrmasynan taptym — burynǵy ornyna ákep tastapty.

Blor tabaldyryqta melshıip turyp qaldy. Túri buzylyp ketti. Sony baıqaǵan Fılıpp, ashý shaqyryp:

— Áńgimeni qoıyńyz, Blor! Sizdi óltireıin dep turǵan men joq. Qalasańyz, bólmeńizge baryp tas bekinip alyńyz da otyra berińiz, al men Armstrongty izdeýge kettim, - dedi. Sony aıtyp, aıdyń sútteı jaryǵyna shomylǵan alańqaıǵa shyqty.

Sál-pál eki oıly bop qalǵan Blor sońynan ilesti. "Otqa túsýge ózim qulshynǵan sıaqtymyn, — dep oılady ol — Biraq endi kúl bolmasa búl bolsyn. Qarýly qylmyskermen alǵash ret júzdeskeli turǵan eshteńem joq qoı".

Bir basyna kemshiligi jetip artylatynymen, Blor sýjúrek emes-ti. Qaýip-qaterge qashan da qas qaqpaı qarsy shyǵatyn. Zardaby qandaı bolatynyna qaramastan ádettegi, túsinikti qaýip-qater ony qorqyta almaıtyn, esesine túsiniksiz, ǵaıyptan bolǵan qater ataýlydan záre-quty qalmaıtyn.

Vera qýǵyn aıaqtalǵansha tóseginen turyp, kıinip alýdy uıǵardy. Mezgil-mezgil esikke qarap qoıady. Qalyń taqtaılar, kilt, ysyrma, al tutqaǵa emen oryndyqtyń aıaǵy suǵýly. Mundaı esikti Armstrongtan áldeqaıda áleýetti adam da qırata almaıdy. Onyń ornynda bolsam, kúshpen emes, aılamen áreket eter edim, dep oılady Vera.

Ol Armstrongtyń ne isteýi múmkin ekenin kóz aldyna elestetýmen boldy. Lombard dolbarlaǵandaı, olardyń qazasy jaıynda habarlar ma eken álde ólimshi jaraly bolǵansyp, yshqyna yńyrsyp munyń bólmesine eńbektep keler me eken?

Oıyna basqa da varıanttar oraldy. Mysalǵa, úı órtenip jatyr dep aıqaılaýy múmkin. Bárinen jamany, shynymen-aq úıge ot qoıýy da ǵajap emes... Ras-aý, nege solaı etpeske? Erkekterdi úıden aldap shyǵaryp áketti, al ózi sonyń aldynda edenge benzındi kóldetip tókse, endi tek shyrpy shaǵý ǵana qalyp tursa she? Al bul bólmesinde tas bekingen kúıi mıkeshe bireý sekildi melshıip otyra beredi, júgirip shyǵatyn múmkindik qalmaǵansha otyrady.

Ol tereze aldyna keldi. Tyǵyryqtan shyǵar jol osy. Basyńa kún týǵanda sekirip ketýge bolady. Árıne, bıikteý, biraq tómende gúlzar bar.

Vera ústel basyna kep jaıǵasty, kúndeligin ashyp, aıshyqty qoltańbamen kósiltip jaza bastady. Óıtip-búıtip ýaqyt ótkizý kerek qoı áıteýir.

Bir kez oqystan ushyp turdy. Tómende synǵan birdeńeniń dybysy estildi. Áınek emes pe eken, dep oılady. Tyń tyńdady, biraq qaıtadan bári tyna qaldy.

Sosyn urlana basqan aıaqtyń qumyǵa shyqqan dybysy, tepkishekterdiń syqyry, kıimniń sýsyly qulaǵyna shalyndy, — álde oǵan osylaı kórindi me? — biraq ol muny, sonyń aldyndaǵy Blor sekildi, oı-qıaly shıryǵýynyń saldary bolar dep sheshti.

Alaıda kóp uzamaı basqa, búl joly jalǵany joq, kádimgideı dybystar qulaǵyna jetti, dybys tómennen shyǵyp jatqan — onda bireýler sóılesip júr edi. Odan soń baspaldaqtan tapyr-tupyr etken aıaq dybysy ap-aıqyn estildi, sosyn esikter sart-surt ashylyp-jabyldy, bireýler tas tóbesinde, shatyrda, árli-berli adymdap júrdi. Mine, endi bireýler esiginiń aldyna taıap keldi.

— Vera? Bólmedesiz be? - dep daýystady Lombard.

— Iá. Ne boldy?

— Bizge esik ashasyz ba? - dedi Blor.

Vera esikke kelip, oryndyqty sýyrdy, kiltti burap, ysyrmany ıterip, esikti ashty. Erkekter shalbarynan sý sorǵalap, entige dem alyp tur edi.

— Ne boldy? - dep qaıtalady Vera.

— Armstrong ǵaıyp boldy, - dedi Lombard.

— Qalaısha? - dep Vera aıqaılap jiberdi.

— Ǵaıyp boldy, - dedi Lombard. — Armstrong aralda joq.

— Tap solaı — ǵaıyp boldy, - dep quptady ony Blor. — Óz kózime ózim sene almaı turmyn: naǵyz kózbaılaýshy bop shyqty, — qysqasyn aıtqanda, jer jutyp ketkendeı zym-zıa.

— Bos sóz, - dep Vera ony bólip ketti. — Ol bir jerde jasyrynyp jatyr.

— O ne degenińiz, - dep Blor qarsylyq bildirdi, — munda jasyrynatyn jer joq. Jartas baltyrdaı jalańash. Oǵan qosa, aı da bulttan aryldy. Sútteı jaryq. Al anaý esh jerde joq.

— Jasyryn túrde úıge qaıtyp oralǵan shyǵar, - deıtin joramal jasady Vera.

— Biz muny da eskerdik, - dedi Blor, — sóıtip úıdi tómendegi tóleden joǵarydaǵy shatyrǵa deıin súzip shyqtyq. Tóbede júrgenimizdi ózińiz de estigen shyǵarsyz. Qysqasy, ol munda joq. Ǵaıyp boldy, ushty-kúıli joǵaldy...

— Múmkin emes, - dep senbestik bildirdi Vera.

— Áıtkenmen, aqıqat shyndyq osyndaı, - dedi Lombard. — Sosyn taǵy da mynadaı jaıttan habardar etip qoıaıyn: asqana terezesi qıratylypty, al ústelde bar-joǵy úsh qaradomalaq qana qalypty.

On besinshi taraý

Úsheýi túgel as úı ústeli tóńiregine jınalyp, tańǵy astaryn iship jatty. Kún jarqyrap túr edi. Aýa raıy keremet bolatyn. Keshe ǵana surapyl daýyl turǵanyn eshteńe eske salmaıtyn. Aýa raıynyń ózgerýimen tutqyndardyń da kóńil kúıi ózgerdi. Quddy qorqynyshty tústen oıanǵandaı sezimde boldy. Árıne, olar qaterden qutylǵan joq-ty, alaıda kúnniń jaryǵynda ol onsha qaýipti kórinbedi. Keshe, úı syrtynda jel doldana sarnap turǵan shaqta, ózderin qareket jasaý qabiletinen aıyrǵan, jýasytqysh jeıde tárizdi qundaqtap tastaǵan úreı seıilgen bolatyn.

— Taýdyń eń bıik jerine shyǵyp, arǵy betke aınamen sıgnal bersek qaıtedi? — degen usynys aıtty Lombard. — Bálkim, bir zerek jigit jota-jotany aralap júrgen shyǵar, munyń "SOS" ekenin túsine qoıar. Al keshkisin laýlatyp ot jaǵýǵa bolady... Ras, bizde otyn azdaý, onyń ústine derevná turǵyndarynyń bizdi ot aınala bılep júr dep oılap qalýy da múmkin.

— Jaǵadaǵy bireýler Morze álippesin biletin shyǵar, kesh túskenshe bizge qaıyq jiberer, — dedi Vera.

— Aspan ashyldy, — dedi Lombard. — Biraq teńiz áli býyrqanyp jatyr. Tolqyndar úlken, sondyqtan erteńge deıin birde bir qaıyq aral jaǵasyna jýysa almaıdy.

— Taǵy bir túndi osynda ótkizý kerek bola ma! - dep shoshyndy Vera.

Lombard ıyǵyn qıqań etkizdi:

— Basqa laj joq! Bir táýlikten keıin bul aradan qaıtsek te ketetin shyǵarmyz dep senem. Bizge tek bir táýlik qana shydaý kerek, sonda aman qalamyz.

Blor tamaǵyn kenedi.

— Anyǵyna jeter kez keldi, - dedi ol — Armstrongqa ne boldy eken?

— Bizde dolbar jasaýǵa negiz bolarlyq bir-aq nárse bar, - dedi Lombard. — Asqanada bar-joǵy úsh negr balasy qalypty. Olaı bolsa, bul Armstrongtyń múrdem ketkenin bildiredi.

— Endeshe, onyń máıitin nege taba almadyńyzdar? - dep surady Vera.

— Áńgime de sonda, - dep Blor Verany qoshtap qoıdy.

Lombard basyn shaıqady.

— Iá, bul óte túsiniksiz jaǵdaı, - dedi ol — Aqylǵa syıymsyz nárse.

— Ony teńizge laqtyryp jiberýleri múmkin, — degen joramal aıtty Blor.

— Kim? — dep Lombard Blorǵa dúrse qoıa berdi. — Siz be? Men be? Siz onyń úıden qalaı shyqqanyn kórdińiz. Qaıtyp oralyp, meni shaqyrdyńyz — men bólmemde bolatynmyn. Ekeýmiz úıdi de, aınala mandy da túgel tintip shyqtyq. Ony óltirip, oǵan qosa, máıitti araldyń arǵy shetine arqalap aparýǵa qaı ýaqytta úlgeretin edim, sony aıtyńyzshy?

— Muny men bilmeımin, - dedi Blor, — biraq jaqsy biletin bir nársem bar.

— Ol ne? - dep surady Lombard.

— Ol — sizde revolverdiń bolǵandyǵy. Qazir ol qaıtadan óz qolyńyzda. Ony urlap áketti degenińizge qansha aıtsańyz da senbeımin.

— Aý, ne shatyp tursyz, Blor! Bárimiz túgel tintildik emes pe?

— Tintilsek she? Siz ony tintýge deıin-aq tyǵyp tastaǵansyz. Sosyn jasyrǵan jerińizden qaıta baryp alǵansyz.

Keńkeles neme, aıtyp turmyn ǵoı sizge, ony sýyrmama ákep salyp ketken, dep. Kórgen kezde tipti talyp túse jazdadym.

— Meni kim dep oılaısyz ózińiz? - dedi Blor. — Armstrong, tipti Armstrong bolmaı-aq basqa kez kelgen bireý bolsyn, revolverdi ne úshin sizge qaıta aparyp tastamaq?

Lombard debdirep, ıyǵyn qomdady:

— Ne úshin ekenin qaıdan bileıin. Aqylǵa syıymsyz nárse. Bulaı isteý kimge qajet bolǵanyn túsinbeımin. Eshqandaı logıka joq.

— Iá, munda logıka joq. Budan góri táýirirek birdeńe oılap tabýyńyzǵa bolatyn edi, — dep qoshtaı ketti ony Blor.

— Osynyń ózi-aq meniń jalǵan sóılemeıtinimdi kórsetpeı me?

— Bul týrasynda men basqasha oıdamyn.

— Odan ózgeni sizden kútpegen de edim, - dedi Lombard.

— Áńgime bylaı, Lombard, eger adal adam retindegi abyroı-bedelińizben qosh aıtysqyńyz kelmese, osy bir ózińiz maqtan tutatyn abyroı-bedelmen...

— Ómiri maqtan tutpaǵan nársemniń biri sol - dep estiler-estilmes kúńk etti Lombard. — Muny qaıdan shyǵardyńyz?

Blor bylq etpesten sózin jalǵaı berdi:

— Jáne eger bizge shyndyqty aıtqan bolsańyz, onda sizge qalatyn nárse bireý ǵana. Revolver óz qolyńyzda turǵanda, mıss Kleıtorn ekeýmiz sizdiń yqtıaryńyzdan shyǵa almaımyz. Ar-uıat aldynda adal bolǵyńyz kelse — revolverdi dári-dármekpen jáne basqa da nárselermen birge seıfke salyp qoıyńyz, al kiltter burynǵysha ózińizde jáne mende saqtalatyn bolady.

Fılıpp Lombard sıgaret tutatyp, tútinin saqına etip shyǵardy.

— Esińiz durys pa? - dep surady ol.

— Demek, usynysymnan bas tartasyz ǵoı?

— Úzildi-kesildi túrde. Revolver meniki jáne ony eshkimge bermeımin.

— Olaı bolsa, - dedi Blor, — basqasha oılar amalymyz da joq, bizdiń oıymyzsha, siz tap sol..

— A. N. Onımmin ǵoı, solaı ma? Meni kim dep oılaǵyńyz kelse, sol dep oılaı berińiz. Biraq eger tap sol adam men bolsam, onda nege sizdi ótken túnde tyrapaı asyrmadym? Oǵan sanasa san jetpeıtin múmkindik boldy ǵoı mende.

— Sony aıtam-aý, búl shynymen-aq túsiniksiz, - dep Blor basyn shaıqady. — Sirá, eshkim bilmeıtin ishki esep - qısabyńyz bolǵan shyǵar.

Osy kezge deıin Vera keriske aralaspaǵan. Alaıda osy arada ózin-ózi ustaı almady.

— Sizder áýmeser bireýlerden aýmaı qaldyńyzdar, - dedi ol.

— Ne sebepti? — dedi Lombard oǵan tesireıe qarap.

— Sanamaq baryn umytyp kettińizder me? Jumbaqtyń sheshýi sonda jatyr ǵoı. — Sony aıtyp ol daýsyn kótere taqpaqtaı jóneldi:

Tórt negr balasy teńizge shomylýǵa bardy,

Bireýi jemge aldandy, úsheýi ǵana qaldy.

"Jemge aldandy" - mine, jumbaqtyń kilti jáne búl óte mańyzdy nárse. Armstrong tiri, -dep sózin sabaqtady Vera, - óziniń ólimine bizdi sendirý úshin ol negr balasyn ádeıi laqtyryp tastaǵan. Ne deseńizder o deńizder, biraq Armstrongtyń osynda, aralda ekenine kámil senimdimin. Onyń ǵaıyp bolýy - jaı ánsheıin aıla-sharǵy, ózimiz aldanyp qalǵan álgi aıtylǵan jem.

Lombard oryndyqqa tize búkti.

— Oılanyp qaraǵan adamǵa sózińizdiń jany bar, - dedi ol

— Durys aıtasyz, - dep qoshtady ony Blor.

— Jaraıdy, sonda Armstrong qaıda? Araldy túgel súzip shyqtyq. Olaı da, bulaı da óttik.

— Onda turǵan ne bar? — dep Vera keıistik bildire sóıledi. — Kezinde revolverdi de izdedik, biraq taba almadyq qoı. Áıtse de, ol osynda, aralda boldy.

— Ay, adam men revolverdiń arasynda azyn-aýlaq aıyrmashylyq bar emes pe, - dep kúńk etti Lombard. — Eń bolmasa mólsherine qarasańyzshy.

— Onda turǵan ne bar? - dep qasarysty Vera. — Báribir meniń aıtqanym durys.

— Bizdiń A. N. Onım ne sebepti ózin bulaısha ustap bergen? Sanamaqta jem jaıynda aıtqany nesi. Muny sál ǵana ózgerte salýyna bolatyn edi ǵoı.

— Apyraý, esýas bireýdiń áýresine túsip júrgenimizdi túsinbegensiz be? - dep tap berdi Vera oǵan. — Tek esýas qana balalar sanamaǵyna dálme-dál saı keltirip bir qylmystan soń bir qylmysqa bara alady! Sotqa kleenkadan mantıa jasaý, Rodjersti otyn shaýyp jatqan kezde óltirý, mıssıs Rodjersti uıyqtatatyn dárige endi qaıtyp oıanbaıtyndaı etip toıdyrý, mıss Brent mert bolǵan bólmege túkti arany jiberý - bári de balalarǵa tán qatygezdikpen jasalǵan! Bári, bári túgel týra kelip tur!

— Durys aıtasyz, - dep qostady ony Blor.— Biraq búl jerde, qalaı bolǵanda da, áıteýir aıýanhana joq. Sondyqtan, sanamaqtan aýytqymaý úshin onyń qandaı qýlyq oılap tabatynyn bilmeımin.

— Sony da áli túsinbegensiz be? - dep saldy Vera. — Qazir biz adamdyq qasıetterden jurdaı bop qalǵan joqpyz ba — dál qazir aıýanhanaǵa attandyrsa da bolady bizdi. Aıýanhana degenińiz sol emes pe.

Tańerteńgilik ýaqytty olar taý basynda ótkizdi, kishkentaı aınanyń kómegimen árqaısysy kezekpen - kezek jaǵalaýǵa sıgnal jiberdi. Shamasy, muny eshkim baıqamaǵan sıaqty. Eshkim sıgnalmen jaýap qaıtarǵan joq. Aýa raıy sondaı tamasha bolatyn, Devon jaǵalaýy bolmashy bulyńǵyrlanyp turǵan. Tómende teńiz taýdaı tolqynyn jartasqa ókirte urǵylap jatty. Birde-bir qaıyq teńizge shyqqan joq. Olar araldy qaıtadan súzip ótti. Armstrongtyń eshqandaı izin keziktire almady.

— Taza aýada ózińdi áldeqaıda jaqsy sezinesiń, - dedi Vera úıge qarap qoıyp, sosyn kishkene irkilisten keıin sózin jalǵady: — Osy jerde qalaıyqshy, anda qaıtyp barǵym kelmeıdi.

— Tabylǵan aqyl - dedi Lombard. — Bul arada bizge keler eshqandaı qaýip-qater joq: bireý qastyq jasaǵysy kelse ony jyraqtan baıqap qoıamyz.

— Kelistik, osy arada qalamyz, - dedi Vera.

— Áıtkenmen, túnge qaraı báribir qaıtyp oralýymyzǵa týra keledi, - dedi Blor qarsylyq bildirip, — ashyq aspan astynda qalaı túneısiń.

Veranyń boıy qaltyrap ketti.

— Ol týraly oılaǵym da kelmeıdi. Keshegideı taǵy bir túndi bastan kesher halim joq.

— Bólmeńizge kirip kilttenip alyńyz — sonda eshteńeden qoryqpaýyńyzǵa bolady, - dedi Fılıpp.

— Bálkim, solaı etken durys ta shyǵar, - dep kúmiljı kúbirledi Vera. — Shirkin, kún shýaǵyna shomylý degen bir ǵanıbet qoı. — Sony aıtyp kerilip aldy.

"Eń tańǵalarlyǵy, - dep oılady Vera, — qazir ózimdi kádimgideı-aq baqyttymyn deýime bolady. Al, shyndyǵynda, qaterden áli qutylǵan joqpyz... Biraq, nege ekenin bilmeımin, bul meni mazalaǵandy qoıdy... áıteýir, kúndiz solaı... Kúshim tasyp turǵandaı sezinem... Ólmeıtin sıaqtymyn..."

Blor saǵatyna qarady.

— Saǵat eki, — dep málim etti ol. — Lenchke qalaı qaraısyzdar?

— Jo-joq, men úıge barmaımyn. Osy arada, taza aýada qalam.

— Já, bolar sizge, mıss Kleıtorn. Óıte bersek, ál-qýattan aırylamyz, al kúsh-qaırat bizge áli qajet bolady.

— Konservilengen tildiń túriniń ózi qusqymdy keltiredi. Tamaq ishkim kelmeıdi. Adamdar keıde birneshe kún boıy nár tatpaıdy ǵoı, aıtalyq, aryqtaǵysy kelgende.

— Maǵan kelseńizder, - dedi Blor, — meniń tamaq ishpesem kóńilim kónshimeıdi. Al siz qalaı qaraısyz, mıster Lombard?

— Shynymdy aıtsam, konservilengen tilge ańsarym aýyp turǵan joq, - dedi Lombard. — Men, abzaly, mıss Kleıtornnyń qasynda qalarmyn.

Blor eki oıly bop qaldy.

— Maǵan bola alańdamańyz, - dedi Vera oǵan. — Maǵan qorqatyndaı eshteńe joq. Eger Lombard meni ózińiz joqta óltirip tastaıdy dep oılasańyz, menińshe, bosqa qaýiptenesiz.

— Yqtıaryńyz bilsin, - dedi Blor. — Biraq bárimiz birge júremiz dep kelisken sıaqty edik.

— Arystannyń apanyna bas suǵýǵa beldi bekem býdyńyz ba? - dep surady Lombard. — Birge baraıyn ba?

— Joq, qajeti joq, - dep short kesti Blor. — Osynda qala berińiz.

— Solaı ma? Demek, qansha aıtqanmen, menen qorqady ekensiz ǵoı? - dep Fılıpp qarq-qarq kúldi. — Qalaı ǵana túsinbeısiz: qalasam, osy turǵan jerde - aq ekeýińizdi birdeı atyp tastaı alam ǵoı.

— Ol ras, biraq ondaı jaǵdaıda jospardan aýytqýyńyzǵa týra keler edi, - dedi Blor. — Jospar boıynsha biz qarǵys atqyr sanamaqta qalaı aıtylsa solaı, birimizden keıin birimiz mert bolýymyz kerek qoı.

— Bul jóninde siz, nelikten ekenin, tap solaı bolatynyna senimdi adam sekildi aıtyp tursyz, - dedi Fılıpp.

— Shynym sol ana jerkenishti úıge jalǵyz baram – aý degen oıdan tula boıym túrshigedi, - dedi Blor.

— Osy sebepti, - dedi Fılıpp báseń daýyspen, — revolverdi bersin dep tursyz ba? Aıtqanym aıtqan: bermeımin! Ondaı aqymaq emespin!

Blor ıyǵyn qıqań etkizdi de, tik betkeımen úıge qaraı joǵary órlep kete bardy.

— Aıýanhanada túski as berilip jatyr, - dedi Lombard. — Ańdar belgili bir ýaqytta tamaqtanýǵa daǵdylanǵan.

— Qalaı oılaısyz, Blor qaterge basyn baılaǵan joq pa? - dep mazasyzdandy Vera.

— Menińshe, ol jerde anaý aıtqandaı qater joq sıaqty: sebebi, Armstrongta qarý joq qoı. Blor odan eki ese áleýetti, onyń ústine qaýip baryn biledi. Ol óz aldyna, Armstrongtyń tipti onda bolmaýy da múmkin. Óz basym onyń onda joqtyǵyna kámil senimdimin.

— Armstrong ol jerde joq bop shyqsa, demek...

— Demek, másele Blorda, - dedi Fılıpp.

— Shynymen solaı oılaısyz ba?..

— Qyzyq ekensiz, kógershinim, Blordyń aıtqan áńgimesiniń túri sizge málim. Eger Blor jalǵan sóılep júrmese, Armstrongtyń ǵaıyp bolýyna meniń qatysym joq bop shyǵady. Onyń áńgimesi meni aqtap beredi. Biraq ózin emes. Ol aıaq dybysyn estidim jáne úıden shyqqan adamdy kórdim dep sendiredi. Áıtse de onyń ótirik aıtýy da múmkin. Aıtalyq, Armstrongty sonyń aldynda eki saǵat buryn múrdem ketirýi ábden yqtımal

— Qalaısha?

Lombard ıyǵyn qıqań etkizdi:

— Bul bizge belgisiz. Meniń pikirimdi bilgińiz kele me? Eger bizge bireýden saqtaný kerek bolsa, tek Blordan ǵana saqtaný kerek. Ol jóninde ne bilemiz? Eshteńe derlik bilmeımiz. Bálkim, polısıada eshqashan qyzmet atqarmaǵan da bolar. Onyń esi aýysqan mıllıoner... shalyq urǵan bıznesmen... aıdaýdan qashqan ury-qary bop shyǵýy da ǵajap emes. Blor jóninde kózimiz anyq jetken bir ǵana nárse bar. Ol — osy qylmystardyń qaı-qaısysyn bolsyn iske asyra alatyndyǵy.

Veranyń óńi qýqyl tartyp ketti.

— Eger ol bizge de aýyz salsa ne isteımiz? - dep sybyrlady ol estiler-estilmes.

Lombard qaltasyndaǵy revolverin qarmanyp qoıdy.

— Saspańyz, — dedi ol baıaý únmen, — sizdi qolymnan kelgenshe qorǵaımyn. — Sosyn qyzǵa áýestik bildire qarap qaldy: — Siz maǵan qaıran qalarlyqtaı qaltqysyz senim bildiresiz... Ózińizdi óltirip tastamaıtynyma kózińiz jetip tur ma?

— Áıteýir bireýge sený kerek qoı, - dedi Vera. — Menińshe, Blor jónindegi pikirińiz qate. Óz basym sol burynǵysha jendet — Armstrong dep oılaımyn. Al sizde búl aralda ózimizden basqa taǵy bireýler bar-aý degen sezim joq pa? — Ol Fılıppke basyn burdy: — Basqan izimizdi baǵyp, ańdyp júrgen bireýlerdi aıtam.

— Bul júıke juqarýynyń saldary ǵoı.

— Demek, siz de muny sezgen ekensiz-aý? - dep Vera Lombardty tyqsyra tústi. — Aıtyńyzshy, basyńyzǵa mynadaı bir oı keldi me... — Ol múdirip qaldy, sosyn ile-shala sózin jalǵady: — Birde men bir kitap oqyǵam, onda amerıkalyq qalashyqqa Joǵarǵy sottyń ókili retinde kelgen eki sot jóninde aıtylatyn. Olar qara qyldy qaq jarǵan ádil úkim shyǵarý úshin kelipti. Mine, osy sottar, olar... qysqasy, olar basqa dúnıeden kelgen kórinedi.

Lombard qasyn kerdi.

— Kóktegi qudiret jibergen-aý, shamasy, - dep kúldi ol. — Joǵa, men tylsym kúsh degenge senbeımin. Bul aradaǵynyń bári — adamnyń qolymen jasalyp jatyr.

— Keıde buǵan kúdiktenem, - dedi Vera áreń-áreń estiletindeı etip.

— Ar-uıatyńyz mazalaı bastaǵan eken, - dep jaýap qatty Lombard, oǵan uzaq qadala qarap otyryp. Sosyn kishkene únsizdikten keıin, ánsheıin aıta salǵandaı bolyp: — Sóıtip, balaqandy sýǵa ketirgen boldyńyz ǵoı, - dedi.

— Joq! Joq! Olaı dep aıtpańyz!

— Iá-ıá, sýǵa ketirdińiz. — Lombard keńpeıildene kúldi. — Sebebin bilmeımin. Sebebin kóz aldyma elestete de almaımyn. Búl iske erkektiń aralasy bolýy múmkin-aý dep qana shamalaımyn. Taptym ba?

Vera oıda joq jerden silesi quryp, sansyrap, eshteńege zaýqy soqpaı enjar tartyp qalǵanyn sezdi.

— Iá, - dedi ol tunjyrap. — Bul iske erkektiń aralasy bar.

— Raqmet, - dedi Lombard. — Bilgim kelgeni osy ǵana edi.

Kenet Vera ornynan atyp turdy.

— Ne boldy ózi? - dep daýystap jiberdi. — Jer silkindi me?

— Joǵa, qaıdaǵy jer silkiný. Áıtse de, ne bolǵanyn ózim de túsinbeı qaldym: áldebir qatty soqqy daryǵandaı jer dir ete tústi. Sosyn kóz aldyma... Aıqaıdy estidińiz be? Men estidim.

Ekeýi de úıge kóz tigip qaldy.

— Dúrsil sol jaqtan shyqty. Júr kóreıik, onda ne bop jatqanyn, - degen usynys aıtty Lombard.

— Jo-joq, attap baspaımyn!

— Ózińiz bilińiz. Men kettim.

— Jaraıdy, men de birge baraıyn, - dedi Vera kóńilsiz.

Olar betkeımen tyrmysyp joǵary órlep, úıge keldi.

Úıdiń aldyndaǵy kún shýaǵyna shomylǵan alańqaı typ-tynysh janǵa jaıly oryndaı kórinedi. Ekeýi sol jerde birer mınýt turdy da, saqtyq úshin úıdi bir aınalyp ótýdi uıǵardy. Buryshty endi aınala bergen olar Blordyń ústinen shyqty. Ol úıdiń shyǵys jaq betindegi tas tóselgen alańqaıda qoldaryn eki jaqqa sozyp jiberip shalqasynan jatyr edi - basy myj-myj bopty: tóbesine aq mármárdiń dyǵal kesegi qulapty.

— Ústimizdegi kimniń bólmesi? - dep surady Lombard.

— Meniki, — dep jaýap qatty Vera daýsy dirildep. — Al mynaý bólmemdegi kamın sóresinde turǵan saǵat... Iá, tap sol aıý pishinindegi aq mármár saǵat. Aıý pishinindegi, - dep qaıtalady ol sosyn tilin tistep turyp qaldy.

Fılıpp onyń ıyǵyna qolyn qoıdy.

— Endi bári túsinikti, - dedi ol túnerip. — Armstrong úıde jasyrynyp jatyr. Biraq, bul joly menen qutyla almaıdy.

Vera oǵan jarmasa ketti:

— Aqymaqtyq jasamańyz! Bizdiń kezegimiz keldi. Blordyń sońynan ketemiz. Oǵan keregi de ózin izdep barǵanymyz ǵoı. Ol osyǵan esep jasap otyr.

— Ábden múmkin, - dedi Fılıpp, oılanyp alǵannan keıin.

— Qalaı bolǵan kúnde de, kúdigimniń durys bop shyqqanyn endi moıyndaýyńyz kerek.

Anaý basyn ızedi:

— Iá, kúdigińiz rastaldy. Árıne, búl Armstrong qoı. Biraq, ol anturǵan qaı jerde tyǵylyp jatyr eken, á? Blor ekeýmiz búkil araldy súzip shyqqanbyz.

— Eger ótken túnde tappasańyz, ony dál qazir de tappaısyz, - dedi Vera. — Bul aıdan anyq nárse.

— Solaıy solaı endi, biraq... - dep qasardy Lombard.

— Ol ózine aldyn-ala qupıa oryn daıyndap alǵan shyǵar — sol qalaı oıymyzǵa kelmegen, búl degen ádettegi nárse ǵoı. Bilesiz be, ana eski qojalyqtardaǵy katolık sváshennıkterin jasyrǵan qupıa oryndar sekildi etip, deımin.

— Munyń eski qojalyq emes, qazirgi zamanǵy úı ekenin umytyp tursyz.

— Báribir munda da qupıa oryn jasatýǵa bolady.

Fılıpp basyn shaıqady:

— Kelgen kúnniń erteńine-aq úıdi túgel ólshep shyqtyq, munda eshqandaı keýek joqtyǵyna kepildik bere alam.

— Bálkim, qatelesken bolarsyzdar, - dedi Vera.

— Tekserip shyqsam ba dep em...

— Tekserem deısiz be? Oǵan keregi de osy emes pe. Úıdiń ishinde qolaıly jer taýyp buǵynyp, qashan keler eken dep kútip otyr ǵoı.

— Qarýym bar ekenin umytyp tursyz, — dep qarsylyq bildirdi Lombard, qaltasynan revolverdi jartylaı sýyryp.

— Blorǵa qorqatyn dáneńe joq — Armstrongtyń oǵan áli jetpeıdi, degenińiz bar edi. Blor odan áldeqaıda áleýetti, sosyn ol qaýip baryn biledi, degensiz. Biraq siz Armstrongtyń jyndanǵan adam ekenin eskermeısiz. Al jyndynyń esi durys adamnyń aldynda tolyp jatqan artyqshylyǵy bar. Ol eki ese aılaker.

Lombard revolverdi qaıtadan qaltasyna salyp qoıdy.

— Maqul solaı-aq bolsyn, - dedi ol.

— Al túnde ne isteımiz? - dep surady kishkeneden keıin Lombard.

Vera jaýap qaıtarǵan joq.

— Bul jóninde oılandyńyz ba? - dedi anaý digirlep.

— Ne isteımiz, deısiz be? - dep qaıtalap surady Vera keýkelektep. — Qudaıym-aı, qalaı ǵana bul úıge...

— Jalpy alǵanda, qorqatyn eshteńe joq, - dedi Lombard munyń lajyn tapqandaı bop. — Aýa raıy jaqsy. Aı sútteı jaryq bolmaq. Jartastyń joǵarylaý jerine shyǵamyz, qaýipsiz oryn taýyp alamyz. Túndi sol jerde ótkizip, tań atqanyn kútemiz. Eń bastysy — uıyqtap qalmaý kerek... Túni boıy kóz ilmeımiz, eger bireý-mireý bizge jaqyndamaq bolsa, ony atyp óltirem. Bálkim, sýyqqa shydamaıtyn shyǵarsyz? — dep surady ol sál únsizdikten keıin. — Kóılegińiz tym juqa eken.

— Sýyqqa ma? Ólseń odan beter sýyp ketesiń. — Vera ishek-silesi qata qıqyldap kúldi.

— Durys aıtasyz, - dep qoshtady ony Lombard.

Vera otyrǵan ornynda shydamsyzdana qozǵalaqtaı berdi.

— Bul arada budan artyq otyra almaımyn. Jyndanyp ketetin túrim bar. Kishkene júrip qaıtaıyqshy.

— Qarsy emespin.

Olar birese joǵary órlep, birese tómen quldılap, teńizge tónip turǵan jartasty boılap jaımen júrip ketti. Kún uıasyna eńkeıgen edi. Batar kúnniń shapaǵy teńiz betine altyn jalatyp, Vera men Lombardty da altyn kireýkemen kómkerdi.

— Sýǵa shomyla almaıtynymyz sondaı ókinishti... - dedi Vera birtúrli berekesizdeý kúlkimen.

Fılıpp teńizge kóz tikti.

— Anaý ne? - dep ol Verany bólip jiberdi. — Áne, ana úlken tastyń janyndaǵyny aıtam? Joǵa, sál ármenirekte, oń jaqta!

Vera kóz aıyrmaı qarap qaldy.

— Kıim salǵan túıinshekke uqsaıdy, - dedi ol.

— Sýǵa shomylýshy emes pe eken? - dep tyrq-tyrq kúldi Lombard. — Abzaly, olaı emes shyǵar. Sirá, baldyr bolar.

— Tómen túsip kóreıik, - degen usynys aıtty Vera.

— Kıim eken ǵoı, - dedi Lombard olar tómenirek túsken kezde. — Dálirek aıtqanda, kıim salynǵan túıinshek. Qarańyz, áne shárkeı jatyr. Júrińiz, jaqynyraq baraıyq.

Olar jaqpar tastar arasymen tyrbanyp tómenge qaraı quldılady, biraq Vera oqystan toqtaı qaldy.

— Bul kıim emes, adam, - dedi ol.

Máıit eki tastyń ortasyna qystyrylyp qalypty — sirá, ony búl jerge teńizdiń shalqýy ákep tastaǵan bolsa kerek.

Vera men Lombard sońǵy bıik jaqpar tastan áreńdep ótip, sýǵa ketken adamnyń janyna jaqyndady. Onyń ústine eńkeıdi. Kógerip, isinip ketken jan shoshyrlyq álpet kózderine shalyndy.

— O, Jasaǵan! - dep daýystap jiberdi Lombard. — Aý, bul Armstrong qoı!

On altynshy taraý

Arada talaı zaman ótkendeı boldy... Dúnıe shyr kóbelek aınalyp jatty... Ýaqyt qybyr etpeı qoıdy. Ol toqtap qaldy - myń ǵasyr óte shyqqandaı kórindi. Joǵa, bar-joǵy bir mınýt qana ótti. Ekeýi sýǵa ketken adamnan kóz aýdara almaı turdy... Aqyry Vera men Fılıpp jaımen ǵana bastaryn kóterip, bir-biriniń kózine qarady.

Lombard kúlip jiberdi.

— Sóıtip, endi bári túsinikti boldy, - dedi ol.

— Aralda ekeýmizden basqa jan balasy qalǵan joq, - dedi Vera kúbirlep.

— Tap solaı, - dedi Lombard. — Endi eshqandaı kúdik joq qoı, solaı emes pe?

— Mármár aıýǵa baılanysty qıturqyny qalaı iske asyrdyńyz? - dep surady Vera.

Ol ıyǵyn qıqań etkizdi:

— Qalaýyn tapsań qar janady, degen ǵoı, kógershinim, bar-joǵy sol-aq...

Olardyń kózi qaıta kezdesti.

"Ony endi ǵana tanyp turmyn, - dep oılady Vera. — Kimge uqsaıdy desem — arlanǵa uqsaıdy eken ǵoı. Qasqyr sıaqty aqsıady..."

— Bul aqyrǵy dem, túsinemisiz, aqyrǵy dem, - dedi Lombard, daýysynan ses kórsetkeni sezilip turdy. — Aqıqat bizge aıan boldy. Aqyrǵy dem de taıap qaldy...

— Túsinem, - dep jaýap qatty Vera qas qaqpaı.

Sony aıtyp, qaıtadan teńizge kóz jiberdi. General

Makartýr da teńizge qarap otyrǵan... Qashan edi? Keshe ǵana ma? Álde burnaǵy kúni me? Ol da dálme-dál osylaı: "Bul aqyrǵy dem!" degen. Boı usyna, áldenege qýanǵandaı bop aıtqan...

Biraq aqyrǵy dem jaıyndaǵy oıdyń ózi Veranyń kóńilin alaı-túleı etip jiberdi. Jo-joq, ol ólmeıdi, ondaı jaǵdaı bolmaıdy. Vera sýda jatqan adamǵa kóz tikti.

— Beıshara dáriger Armstrong! - dedi ol

— Óıdoıt degen-aı! - dedi Lombard kelemeshteı daýys sozyp. — Áıel tabıǵatyna tán aıaýshylyq bildirý me bul?

— Aıaýshylyq bildirse nesi bar? - dedi Vera. — Ózińizde aıaýshylyq sezim joq pa buǵan?

— Basqaǵa bolsa da, sizge joq. Menen aıaýshylyq kútpeı-aq qoıyńyz.

Vera qaıtadan máıitke kóz saldy.

— Máıitti myna jerde qaldyrýǵa bolmaıdy. Ony úıge aparý kerek.

— Qurbandyqtyń bárin bir jerge jınaý úshin be? Tártipke keltirý úshin be? Maǵan salsańyz, osylaı jata bersin - oǵan qaıǵyratyn men joq.

— Eń bolmasa, joǵaryraq kóterip qoıaıyq ta, tolqyn shaıyp ketpesin.

— Meılińiz, - dep kúldi Lombard.

Eńkeıip, máıitti ózine qaraı tartty. Júreleı ketken Vera oǵan járdemdesip jatty.

— Jeńil jumys emes. - Lombard entige dem alyp turdy.

Aqyry olarǵa máıitti sýdan shyǵaryp alýdyń sáti tústi.

Lombard boıyn tiktedi.

— Qalaı, endi rızamysyz? - dep surady ol

— Ábden, - dedi Vera.

Qyzdyń qatqyldaý úninen Lombard sekem alyp qaldy. Veraǵa qaraı buryldy, biraq qolyn qaltasyna apara bergende-aq revolverdiń ornynda joqtyǵyn túsine qoıdy. Vera eki metrdeı jerde oǵan revolverdi kezenip tur edi.

— E-e, áıeldiń baýyrǵa degen jan ashyrlyǵynyń sebebi osynda eken ǵoı! -dedi Lombard. — Qaltama túsýdi kózdegen ekensiz ǵoı?

Vera basyn ızedi. Qolyndaǵy revolver qyl eli qalt etken joq.

Ólim tym jaqynda turǵan. Buryn eshqashan bulaısha jaqyn kelmegen. Biraq Fılıpp Lombardtyń oǵan tize búkpek oıy joq-ty.

— Ákelińiz revolverdi! - dep ámir etti ol

Vera kúlip jiberdi.

— Qane, berińiz ony maǵan! - dedi Lombard.

Qandaı amal qoldaný keregin oısha jedel saraptaı bastady. Ne isteý kerek? Ony qalaı jibitýge bolady? Aldarqatý kerek pe? Úreıin seıiltý kerek pe? Álde revolverdi qolynan julyp alǵan jón be? Búkil ómirin Lombard táýekelge bel baılaýmen ótkizgen. Onysyn ózgertýge endi kesh.

— Áńgime bylaı, kógershinim, sizge aıtarym... - dep bastady ol ár sózin naqpa - naqtap. Biraq, sózin aıaqtap bolmastan qyzǵa tap berdi.

Qabylan da, jolbarys ta ondaı jyldam atylmas... Vera shúrippeni oılanbastan basyp qaldy... Oq Lombardty kóktep ótti de, anaý gúrs etip tasqa qulap tústi.

Shúrippeden saýsaǵyn aıyrmaǵan kúıi Vera saqtana basyp onyń qasyna jaqyndady. Bosqa jasalǵan saqtyq edi. Lombard ólip ketken bolatyn — oq júregin jaryp ótken.

Jeńildik, adam aıtsa sengisiz, aıtyp jetkizgisiz jeńildik - mine, Veranyń sezingeni osy edi. Bitti, bári támam. Endi eshkimnen qoryqpaýyna, eshkimnen taıanysh izdemeýine bolady... Aralda jalǵyz qaldy. Toǵyz máıitpen birge jalǵyz ózi ǵana qaldy. Qalsa nesi bar? Ózi tiri ǵoı, áıteýir!.. Ol ózin shekten tys baqytty jáne alabóten alańsyz sezinip, teńiz jaǵasynda otyrdy da qoıdy... Endi qorqatyn eshkim joq-ty.

Vera aqyry úıge qaıtyp oralýǵa oqtalǵan kezde kún batyp bara jatqan. Qýanysh júregin kernep ketkeni sonsha, erik kúshinen aıyrylyp qaldy. Oıpyraı deseńshi — endi oǵan qaýip tóndirip turǵan eshkim joq. Osynaý ǵajaıyp sezimnen jany keremet raqat tapty.

Tek shamalydan keıin ǵana sumdyq qarny ashyp, uıqysy kelip turǵanyn sezdi. Biraq áketip bara jatqany - uıqy bolatyn. Tósekke súńgip ketip, uıyqtaı berse, uıyqtaı berse, uıyqtaı berse, shirkin!.. Erteń qaıyq kelmes deımisiń aqyry, ózin qutqarmas deımisiń? Shyndyǵyna kelgende, oǵan endi báribir. Kelse keler, kelmese kelmes - ol osynda qala berýge de qarsy emes. Ásirese, qazir, aralda jan balasy qalmaǵan shaqta. Munda sondaı janǵa jaıly tynyshtyq...

Ornynan turyp, úı jaqqa kóz jiberdi. Oǵan endi qorqatyn eshteńe qalǵan joq! Neden qoryqpaq! Bul da kádimgi úı, turmysqa jaıly, qazirgi zamanǵy. Birneshe saǵat buryn munyń syrt kórinisinen - aq úreıi ushqanyn eske alýdyń ózi kúlkili... Qorqynysh... bul sondaı jumbaq sezim... Biraq, qorqynysh ataýlynyń bári keıinde qaldy. Ol jeńiske jetti... eń qaterli qaýipten qutyldy. Dushpannan kek qaıtararlyq tapqyrlyq ta, eptilik te tabyldy boıynan.

Úıge qaraı kóterile bastady. Kún teńizge qonaqtady, aspandy alqyzyl otty jolaqtar torlady. Keremet ádemi kórinis, janǵa jaıly tynyshtyq...

"Bul sumdyqtardy túsimde kórgen joq pa ekem ózi?" dep oılady Vera.

Ol sondaı sharshaǵan edi... Silesi qatyp, qaljyraǵan. Tula boıy túgel qaqsap, kózi óz-ózinen jumyla beredi. Qorqatyn dáneńe joq oǵan... Uıyqtaıdy. Uıyqtaı beredi... uıyqtaı beredi... uıyqtaı beredi... Alańsyz uıyqtaıdy: óıtkeni, aralda ózinen basqa jan balasy joq.

Sońǵy negr balasy sharshady, tynys alǵan joq...

Vera ezý tartty. Úıge kirdi. Munda da tynyshtyq ornaǵan, boı úırenbegen tosyn tynyshtyq. "Ár bólme saıyn derlik bir-bir ólikten jatqan úıde uıyqtaýǵa basqa ýaqytta táýekelim turmas edi", dep oılady ol Álde áýeli as úıge baryp tamaq iship alǵany durys pa? Joǵa, qajet emes. Neǵylady tamaqty. Dińkesi quryp, qulaýdyń az-aq aldynda tur... O l asqana esigi janynan ótti. Ústelde áli úsh músinshe tur edi.

— Artta qalyp qoıypsyzdar, kishkentaı dostarym, - dedi ol kúlip, sosyn eki negr balasyn terezeden laqtyryp jiberdi. Synyqtary tas tóselgen alańqaıǵa shashylyp ketti. Úshinshi negr balasyn qolyna qysa ustap alǵan ol: — Júr menimen birge! Biz jeńdik, balaqaı! Jeńdik! — dedi.

Holdy batar kúnniń solǵyndaý shapaǵy jaryq qyp túr edi. Negr balasyn qolyna qysa ustap alǵan ol baspaldaqpen joǵary kóterilip bara jatty. Aıaǵyn ázer kóterip, jybyrlaı qozǵalyp bara jatty.

Sońǵy negr balasy sharshady, tynys alǵan joq...

Sanamaq qalaı aıaqtalýshy edi? Iá-ıá: "Ol úılengeli ketti, basqa eshkim qalǵan joq".

Úılený... Qyzyq, oǵan taǵy da Húgo osynda, úıde sekildi kórinip ketti... Iá, bul ras. Ol joǵaryda kútip otyr.

— Joqty soqpa, - dedi Vera ózine. — Sileń quryp sharshadyń, munyń bári oı-qıalyńnyń oıyny.

Ol baspaldaqpen jaımen jyljyp kele jatty. Alańshada revolver qolynan sýsyp túsip ketti, qulaǵan dybysyn qalyń kilem qumyqtyryp tastady. Revolverden aıyrylǵanyn Vera baıqaǵan joq. Esil-derti farfordan jasalǵan negr balasynda bolatyn. Úıdiń ishi qandaı typ - tynysh! Oǵan úıde bireý bar sekildi kórinedi de turady, ol nesi eken? Búl Húgo ǵoı, ol ózin joǵaryda kútip otyr...

Sońǵy negr balasy sharshady, tynys alǵan joq...

Sońǵy shýmaqta ne jaıynda aıtylatyn edi? Ol úılengeli ketti, delinetin be edi? Joq, joq... Mine, esiginiń aldyna da keldi. Húgo onda ózin kútip otyr - buǵan záredeı kúmáni joq.

Ol esikti ashty... Tańǵalǵannan daýysy shyǵyp ketti... Ana ilmekte ilýli turǵan nemene? Daıyn tuzaǵy bar arqan solmasa neǵylsyn? Astynda oryndyq tur - bul soǵan shyǵýy kerek, sosyn ony aıaǵymen ıterip jiberýi kerek... Á - á, Húgo osylaı istegenin qalaıdy eken ǵoı... Iá, sanamaqtyń sońǵy jolynda tap solaı delingen:

Bardy da óldi asylyp, endi eshkim qalǵan joq.

Farfordan jasalǵan negr balasy qolynan túsip ketti, edenmen domalap bardy da, kamınniń toryna soǵylyp byt - shyt boldy.

Vera oılanbastan alǵa qaraı adym attady. Mine, aqyrǵy dem - ony Sırılldiń muzdaı dymqyl qoly keńirdegine janasqan jerde almaǵanda qaı jerde alýǵa bolar edi.

Júzip bara ǵoı jartasqa, Sırıll, ruqsat etem.

"Kisi óltirýden artyq ońaı nárse joq! Biraq, keıin... keıin bul jaıyndaǵy estelik ómir boıy oıyńnan ketpeıtin bolady..."

Vera oryndyqqa shyqty, kózi aıkezbeniń kózindeı keń ashylyp ketken edi... Tuzaqty moınyna saldy. Munyń óz paryzyn oryndap shyǵýyn Húgo baqylap tur, — ol kútip tur.

Vera oryndyqty ıterip jiberdi...

EPILOG

— Mundaıdyń bolýy múldem múmkin emes! - dep kúıip — pisti ser Tomas Legg, Skotland-Árd komısarynyń kómekshisi.

— Dáp solaı, ser, — dep izet bildire jaýap qatty ınspektor Meın.

— Araldan on máıit tabylǵan — basqa birde-bir tiri jan ıesi joq, deıdi. Aqylǵa syıymsyz sandyraq!

— Áıtkenmen, bul shyndyq, — dedi ınspektor bylq etpeı.

— Qarǵys atqyr, olardy kim óltirip ketken sonda? - dedi ser Tomas Legg.

— Mine, tap osy jumbaqty sheshýge talpynyp jatyrmyz, ser.

— Medısınalyq saraptamanyń kómegi bolmady ma?

— Bolǵan joq, ser. Ýorgreıv pen Lombardty atyp ketipti. Ýorgreıvti — bastan, Lombardty — júrekten atqan. Mıss Brent pen Marston sıandy kalıımen ýlanýdan, al mıssıs Rodjers — uıyqtatatyn dáriniń kop mólsherin ishýden ólgen. Rodjersti baltamen bastan shapqan, Blordyń basy myjylyp qalǵan. Armstrong sýǵa ketken. General Makartýrdy jelkeden uryp, bas súıegin ýatyp jibergen. Vera Kleıtorn tuzaqtan tabyldy.

Komısardyń kómekshisi qabaǵyn shytty:

— Búkpesi kóp is eken. — Oıyn tıanaqtaǵandaı bop únsiz otyryp qaldy, sosyn qaıtadan ınspektor Meınge dúrse qoıa berdi: — Stıklhevn turǵyndarynan eshteńe surap bile almadyńyz ba? Olardyń dym eshteńeden habarsyz bolýy múmkin emes qoı!

Inspektor Meın ıyǵyn qomdap qoıdy:

— Onda balyqshylar turady, ser, qarapaıym, qanaǵatshyl adamdar. Olar araldy áldebir mıster Onım degenniń satyp alǵanyn ǵana biledi, — bar-joǵy sol ǵana.

— Biraq, aralǵa azyq-túlik jetkizetin, qonaqtardyń kelýine úıdi ázirlep qoıatyn bireýler bolýǵa tıis emes pe.

— Bul ispen Morrıs aınalysqan. Aızek Morrıs deıtin bireý.

— Ol ne aıtady?

— Eshteńe aıtpaıdy, ser, jaqynda jantásilim etipti.

Komısardyń kómekshisi qabaǵyn túıip aldy.

— Morrıs jaıynda biz birdeńe bilemiz be?

— Bilgende qandaı, ser, bilemiz, árıne. Baryp turǵan jyryndy bolatyn. Úsh jyl buryn Bennıto aferasyna qatysty — esińizde me, sonda olar aksıalar baǵasyn shyrqatyp jibergen edi ǵoı? Biraq, buǵan at salysqanyn dáleldeı almadyq. Sondaı-aq, ol esirtkige baılanysty áne bir qylmysqa da úles qosty. Taǵy da eshteńe dáleldeı almadyq. Morrıs aman qutylýdyń aıla-sharǵysyna sheber edi.

— Negr aralyn satyp alý jónindegi kelissózdi sol júrgizgen be?

— Iá, ser, biraq araldy aty-jónin ataýdy hosh kórmegen klıent úshin satyp alatynyn jasyrmaǵan.

— Qarjy-qarajat qaǵazdaryn nege qoparystyrmaısyz, bálkim, birdeńe iliktirer me edińiz?

Inspektor Meın ezý tartty:

— Morrısti jaqsy bilseńiz, ser, basyńyzǵa mundaı oı eshqashan kelmegen bolar edi. Ol sıfrlardy qubylta biletin, eldegi eń bilgir sarapshylardyń ózin shatastyra alatyn. Bennıto isinde odan kóresini kórdik qoı. Bul jerde de iz tastamapty, al ony kim jaldaǵanyn áli anyqtaı almaı jatyrmyz.

Tomas Legg kúrsindi:

— Morrıs Stıklhevnge keledi, sharýashylyqqa qatysty isterdiń bárin retteıdi. Mıster Onımniń atynan áreket jasap júrgenin aıtady. Mıster Onımniń qonaqtary bás tigip, aralda bir apta jatatyn boldy, sondyqtan olar qandaı sıgnal bermesin, oǵan kóńil bólmeý kerek, degendi Stıklhevn turǵyndaryna aıtyp túsindiredi.

Ser Tomas Legg kreslosynda yrǵalaqtap aldy.

— Olaı bolsa, jergilikti turǵyndar buǵan eshqandaı kúdik keltirgen joq degińiz kele me maǵan, Meın?

Meın ıyǵyn qıqań etkizdi:

Ser, Negr araly buryn jas amerıkalyq mıllıoner Elmer Robsonnyń ıeliginde bolǵanyn umytyp otyrsyz. Ol qonaqtarymen birge onda qandaı jynoınaq jasamady deısiz! Stıklhevn turǵyndarynyń kózi atyzdaı bolǵan-dy. Biraq kele-kele bárine kóndigesiń, bul aralda adam aıtsa sengisiz nárseler bolyp jatýǵa tıis degen oıǵa olardyń da eti úırenip ketti. Bul turǵyda olardy túsinýge ábden bolady.

Ser Tomas Leggtiń kelispeıtin amaly qalmady.

— Fred Narrakott — qonaqtardy aralǵa alyp barǵan sol edi — kóńil aýdarýǵa turarlyq bir sóz aıtty. Qonaqtardyń poshymy ózin qaıran qaldyrǵanyn qulaq-qaǵys etti. "Mıster Robsonda bas qosatyn jamaǵat bularǵa múldem uqsamaıtyn", dedi. Menińshe, Morrıs ámirine qulaq aspaı, SOS sıgnaly boıynsha olarǵa kómekke attanýyna bulardyń tap osyndaı qarapaıym, eleýsiz jandar bolǵany septigin tıgizse kerek.

— Narrakott pen onyń joldastary aralǵa qashan baryp jetti?

— On biri kúni tańerteń SOS sıgnalyn skaýttar toby baıqaǵan. Alaıda aralǵa barýdyń eshqandaı múmkindigi joq-ty. Narrakott onda tek on ekisi kúni túste ǵana jetken. Jergilikti turǵyndar buǵan deıin araldy tastap shyǵar múmkindik eshkimde bolmaǵanyn aıtyp otyr. Daýyldan keıin teńiz áli de uzaq býyrqanyp jatypty.

— Al odan baıqatpaı júzip shyǵýǵa bolatyn ba edi?

— Araldan jaǵalaýǵa deıin bir jarym shaqyrymdaı, oǵan qosa teńiz tynshý tappaı turǵan, tolqyn jaǵalaýdy tynymsyz soqqylap jatqan. Ol óz aldyna, jaǵadaǵy jartastarda skaýttar men balyqshylar túr edi — olardyń eki kózi aralda bolatyn.

Ser Tomas Legg kúrsinip aldy.

— Aıtpaqshy, ana úıden tabylǵan plasınkanyń jaıy qalaı? Bálkim, sonyń kómegi tıip qalar bizge?

— Bul máseleni zerttegem, ser, — dedi ınspektor Meın. — Plasınkany teatr men kınoǵa rekvızıt daıyndaıtyn fırma shyǵarypty. Aızek Morrıstiń ótinishi boıynsha, A.N.Onımge, eskvaırǵa jiberilipti. Jarıalanbaǵan pesanyń áýesqoılyq qoıylymyna arnap berilgen tapsyrys retinde qabyldanǵan. Mashınkaǵa basylǵan mátin plasınkamen birge qaıtarylǵan.

— Al mátinniń ózi sizge eshqandaı oı salmady ma? - dep surady ser Tomas Legg.

— Endi osy pýnktke kósheıin, ser. — Inspektor Meın tamaǵyn kenedi. — Plasınkadaǵy mátinde aıtylǵan aıyptaýlardy qoldan kelgeninshe barynsha muqıat tekserdim. Rodjersterden bastadym — olar aralǵa birinshi bop kelgen edi. Erli-zaıypty Rodjerster mıss Breıdı deıtin bir áıelde malaılyqta bolypty. Mıss Breıdı kop aýyrmaı dúnıe salǵan. Ony emdegen dáriger pálendeı eshteńe aıta almady. Aradaǵy áńgimeden Rodjerster óz bıbisin ýlap óltirdi deýge eshqandaı negiz joq degen qorytyndyǵa keldim. Olar naýqasty kútýge nemquraıdylyqpen qaraǵan tárizdi, basqasha sózben aıtqanda, kúdik keltirýge bolarlyq jaılar bar. Biraq mundaı kúdik keltirý oryndy ma — ony dáleldeý múldem múmkin emes.

Kelesisi — sot Ýorgreıv. Oǵan eshqandaı kiná taǵa almaısyń. Ol Sıtondy dar aǵashyna attandyrdy. Biraq Sıton, shyn máninde de, kúnákar edi, buǵan eshqandaı shúbá keltirýge bolmaıdy. Ras, oǵan taǵylǵan aıyp-kinániń bultartpas aıǵaqtary ol ólim jazasyna kesilgennen keıin kóp jyldan soń tabyldy. Biraq is sotta qaralǵan kezde on adamnyń toǵyzy Sıtondy kinásiz dep tapqan jáne sottyń odan ósh alyp otyrǵanyna senimdi bolǵan.

Vera Kleıtornnyń kishkentaı bala sýǵa ketip ólgen otbasynda kútýshi bolǵanyn anyqtadym. Biraq munda onyń kinási joq sekildi. Muny az desek, balany qutqaryp qalýǵa talpynǵan — qýyp jetpek bop sýǵa sekirgen, aǵys ony ashyq teńizge alyp ketken, sóıtip ózi ajal taba jazdap shaq qalǵan.

— Aıta berińiz, Meın, - dedi Legg tereńirek tynys alyp.

— Dáriger Armstrongqa kósheıin, - dedi Meın. — Ájeptáýir tanymal tulǵa. Harlı-strıtte kabıneti bar. Bilgir de senimdi dáriger degen abyroı-bedelge ıe. Jasyryn operasıa jasaǵany jóninde eshqandaı derek joq, alaıda 1925 jyly, Leıtmorda, Klııs degen áýlet esimdegi naýqasqa, shynynda da, operasıa jasaǵan — sol tusta ol sondaǵy aýrýhanada jumys istepti. Naýqastyń dıagnozy perıtonıt eken, sol arada, operasıa ústelinde, dúnıe salypty. Armstrongtyń operasıany oıdaǵydaı jasamaýy da yqtımal, óıtkeni búl iske endi ǵana mashyqtana bastaǵan edi, alaıda olaqtyq pen qylmys tym alshaq uǵymdar ǵoı. Anyǵy bireý: onda búl áıeldi óltirerlikteı eshqandaı sebep bolǵan joq.

Odan ári — Emılı Brent. Beatrısa Teılor ózinde kútýshilik qyzmet atqarypty. Ol ekiqabat bolyp qalypty da, kóri qyz ony kóshege qýyp salypty, tyǵyryqqa tirelgen qyz sýǵa ketip ólipti. Qatygez qylyq, alaıda qylmys dep tanyrlyq áreket munda da joq.

— Mine, másele qaıda, - dedi ser Tomas Legg. — Mıster Onımdi, shamasy, jaýapqa tartýǵa bolmaıtyn qylmystar ǵana qyzyqtyrǵan bop shyqty toı.

Meın sabyrly qalpynan aýytqymaı, odan ári sanamalaı berdi:

— Marston esimdi jas jigit mashınany quıyndata aıdaýdy unatatyn. Júrgizýshi kýáliginen eki márte aırylǵan bolatyn, al, óz pikirimshe, oǵan mashına aıdaýǵa ada-júdá tyıym salý qajet edi. Basqadaı qylmys jasaǵany tirkelmegen. Djon jáne Lúsı Kombs — Marston Kembrıdj mańaıynda basyp ketken balalar. Dos-jarany ony aqtap jaýap bergendikten, aıyppul tóleýmen ǵana qutylǵan.

Al general Makartýrǵa qatysty birdeńe izdep tabý tipten múmkin bolmady. Qyzmetin múltiksiz atqaryp joǵary órleýmen bolǵan, maıdanda júrektilik tanytqan... taǵysyn taǵylar. Artýr Rıchmond onyń qol astynda Fransıada qyzmet atqarǵan, barlaýǵa jiberilip, qaza tapqan. General ekeýiniń arasynda eshqandaı eges oryn almaǵan. Búl az desek, ekeýi jaqsy dos bolǵan. Ol kezde kóp adamnyń tarapynan ókinishti qatelikter ketti — komandırler adamdardy bosqa qurban etti. Sirá, osyndaı aǵattyq týraly aıtylsa kerek.

— Ábden múmkin, - dep kelisti ser Tomas Legg.

— Fılıpp Lombardqa keleıik. Ol, negizinen shet elderde, kóptegen kúmándi ispen aınalysqan. Bir ret pe, álde eki ret pe túrmege túse jazdap shaq qalǵan. Eshteńeden qaımyqpaıtyn, qaıtpas qaısar adam degen aty shyqqan. Áldebir alys túkpirlerde adam óltirýdi, óltirgende de qyryp salýdy buıym ǵurly kórmeıtinder qatarynan.

— Endi Blordyń jaıyn aıtaıyn. — Meın múdirdi. — Eske sap qoıaıyn, Blor bizge áriptes bolǵan adam.

Komısardyń kómekshisi kresloda yrǵalaqtap qaldy.

— Blor alaıaq bireý bolatyn! - dep aqyryp jiberdi ol

— Soǵan kózińiz anyq jete me, ser?

— Oǵan qashan da kúdikpen qaraıtynmyn. Biraq árdaıym qutylyp ketip júrdi. Landordyń isi boıynsha Blordyń jalǵan kýálik etkenine kámil senimdimin. Tergeý nátıjesi meni qanaǵattandyrǵan joq. Alaıda aıybyn dáleldeıtin eshqandaı derek taba almadym.. Harrıske Landordyń isimen aınalysýdy tapsyrǵam, ol da eshteńe tappady. Solaı bola turǵanymen, óz pikirimde qala berem: isti durys júrgize bilgende Blordyń aıybyn dálelder edik. Onyń alaıaq bireý bolǵandyǵy kúmánsiz. — Ser Legg az-kem únsiz qaldy da, bylaı dedi: — Aızek Morrıs jantásilim etti, dedińiz be? Ol qashan ólgen sonda?

— Osyndaı suraq qoıaryńyzdy bilgem, ser. Morrıs segizinshi tamyzǵa qaraǵan túnde jan tapsyrypty. Meniń oıymsha, uıyqtatatyn dáriniń kóp mólsherin ishken. Munda da eshqandaı derek joq: ózin-ózi óltirýshilik pe álde jazataıym bolǵan jaǵdaı ma — anyqtaý qıyn.

— Bul týrasynda ne oılaıtynymdy bilgińiz kele me? - dep surady Legg.

— Shamalap otyrmyn, ser.

— Aızek Morrıs óte bir qolaıly sátte ólgen.

Inspektor basyn ızedi:

— Siz de tap osyndaı oıda bolady ǵoı dep jobalaǵam.

Ser Tomas Legg ústeldi judyryǵymen qoıyp qaldy:

— Munyń bári adam sengisiz, aqylǵa syıymsyz nárse! On adam muhıttyń ortasyndaǵy jalańash jartasta mert bolǵan, al biz olardy kim óltirgenin de, nege jáne qalaı óltirgenin de bilmeımiz.

Meın jótkirindi.

— Bul sózińizge qosyla almaımyn, ser. Búl adamnyń kisilerdi ne úshin óltirgenin bilmeı otyrǵan joqpyz, bilemiz. Onyń ádildik ıdeıasy negizinde aýysh bop ketken manák ekeninde kúmán joq. Zań quryǵyna ilikpeıtin adamdardy izdep tabý úshin ol qyrýar eńbek sińirgen. Sóıtip, solardyń ishinen on adamdy tańdap alǵan: olar aıypty ma álde aıypty emes pe — bul bizge báribir...

Komısardyń kómekshisi taǵy da yrǵalaqtady.

— Báribir, deısiz be? - dep ınspektordy bólip jiberdi. — Al, menińshe... — Ol múdirip qaldy. Inspektor izetpen tosyp otyrdy. Legg kúrsinip, basyn shaıqady. — Aıta berińiz, - dedi ol. — Sýyrtpaqtyń bir ushyn ustaǵandaı bolǵam. Osy qylmystardyń qupıasyn ashyp beretin sýyrtpaqty. Biraq qolma-qol aırylyp qaldym. Sóıtip, ne jóninde aıtyp jatyr edińiz, Meın?

— Sonymen, osy on adam ólim jazasyna laıyq bolatyn, — osylaı delik. Olar osy jazany aldy. A.N.Onım mindetin oryndady. Qalaı ebin tapqanyn bilmeımin, biraq ol bizge beımálim jaǵdaıda araldan ǵaıyp boldy, jer jutyp ketkendeı joǵaldy.

— Iá, kez kelgen kózbaılaýshy qyzǵanar edi. Biraq bilesiz be, Meın, bul hıkaıanyń aqıqat shyndyq bop tabylatyn túsindirmesi bolýǵa tıis qoı.

— Qatelespesem, ser, eger bul adam aralda bolmasa, onda ol araldy tastap ta kete almaıdy degen oıǵa tirelip tursyz ǵoı deımin, al qurbandyqtar qaldyrǵan jazbalarǵa qaraǵanda, shyn máninde de, ol adam onda bolmaǵan. Budan týyndaıtyn jalǵyz ǵana kóńilge qonymdy túsindirme: jendet — sol onnyń biri.

Ser Tomas Legg basyn ızedi. Meın áńgimesin ármen jalǵady:

— Mundaı joramal bizde de bolǵan. Biz ony tekserdik. Negr aralynda ne bolyp, ne qoıǵany jóninde biraz nárse biletinimizdi aıtyp qoıaıyn. Vera Kleıtorn kúndelik jazdy, Emılı Brenttiń de kúndeligi bar. Ýorgreıv qart sot hattamasynyń qasań tilimen jazylǵan, biraq keı jaǵdaıattyń jaı-japsaryn anyqtaı túsýge septigi tıetin jazba qaldyrypty. Blordyń da jazbasy bar. Bul jazbalardaǵy faktiler bir-birine dál keledi. Olar mynadaı kezekte mert bolǵan: Marston, mıssıs Rodjers, general Makartýr, Rodjers, mıss Brent, sot Ýorgreıv. Sottyń óliminen keıin Vera Kleıtorn kúndeligine Armstrongtyń tún ortasynda úıden ketip qalǵanyn, al Blor men Lombard onyń sońynan júgirgenin jazyp qoıypty. Blordyń qoıyn dápterinde: "Armstrong ǵaıyp boldy", degen jazý bar, bul shamasy, álgiden biraz keıin jazylsa kerek. Osy jaǵdaıatgardyń bárin qarastyryp shyqqannan keıin qupıanyń sheshýi ózinen-ózi suranyp turǵandaı bolady. Armstrong, esińizde bolar, sýǵa ketip ólgen edi. Eger ol esi aýysqan bireý bolsa, onda toǵyz adamdy birinen soń birin múrdem ketirip, artynan jartastan teńizge qulap ózin-ózi óltirýine bolatyn edi ǵoı. Al meniń oıymsha, onyń jaǵalaýǵa júzip barǵysy kelgen sıaqty.

Táp-táýir joramal biraq tekserýge múldem jaramsyz. Túkke alǵysyz deýge bolady. Birinshiden, sot dárigeriniń bergen jaýabymen sanaspaý múmkin emes. Ol aralǵa on úshi kúni tań ata bardy. Biraq bizge kórsetken kómegi mardymsyz boldy. Bar aıtqany tek: búl adamdar kem degende otyz alty saǵat buryn, bálkim, tipti odan da buryn jazym bolǵan, dedi. Armstrong týrasynda budan áldeqaıda naqtylaý tujyrym jasady. Onyń máıiti sýda segiz - on saǵattaı bolǵan, sosyn ony tolqyn jaǵaǵa laqtyryp tastaǵan, dedi. Budan: Armstrong onynan on birine qaraǵan túnde sýǵa ketken, deıtin qorytyndy shyǵady, nelikten solaı ekenin qazir dáleldep bereıin. Biz tolqynnyń máıitti qaı jerge ákep tastaǵanyn anyqtadyq: ol eki tastyń arasyna qystyrylyp qalypty - ol tastardan aǵza bólshekteri, shash jáne taǵy basqa osyndaı nárseler tabyldy. Shamasy, teńizdiń shalqýy máıitti ol jerge on biri kúni kúndizgi saǵat on birlerge taman shyǵaryp tastasa kerek. Odan soń daýyl basyldy - kelesi shalqý álgindeı bıiktikke kóterilgen joq.

Armstrong ana úsheýin ózi sýǵa ketip ólgenge deıin-aq jer jastandyrdy, degen daý aıtýyńyz múmkin. Biraq eskerip elemeýge bolmaıtyn bir qaıshylyq bar. Shalqý deńgeıi Armstrong máıitin tapqan jerimizge jetpegen. Teńizdiń shalqýy munshalyq bıik kóterilmegen. Oǵan qosa ol eki qoly eki janynda uzynynan túsip jatyr, eger ony ol jerge shalqý shyǵaryp tastasa eshqashan bulaı jatpas edi. Bul eń sońynan ólgen adam Armstrong emestiginiń bultartpas aıǵaǵy.

Meın tynysyn tereńnen alyp, sózin jalǵady.

— Osy faktilerdi eskere otyryp, ármen baraıyq. Sonymen, on biri kúni tańerteń araldaǵy ahýal qandaı bolǵan edi? Armstrong "ǵaıyp boldy" (sýǵa ketti). Demek, úsh adam ǵana tiri qaldy, olar: Lombard, Blor jáne Vera Kleıtorn. Lombard revolvermen atyp óltirilgen. Onyń máıitin Armstrong denesi janynan taptyq. Vera Kleıtorn óz bólmesinde arqanǵa asýly turǵan jerinen tabyldy. Blor úıdiń aldyndaǵy alańqaıda jatty. Basyn dyǵal mármár myj-myj ǵyp tastapty: mármár kesegi onyń tóbesine joǵarydaǵy terezeden qulaǵan deýge tolyq negiz bar.

— Qaı terezeden? - dep eleń ete qaldy Legg. — Kimniń bólmesinen?

— Vera Kleıtornnyń bólmesinen. Al endi, ser, osy oqıǵalardyń árqaısysyna jeke-jeke toqtalaıyn. Fılıpp Lombardtan bastaıyn. Aıtalyq, ol mármár kesegin Blordyń tóbesinen tastap jiberdi, sosyn qyzdyń sýsynyna esirtki qosyp berip, ony tuzaqqa ildi, odan soń teńiz jaǵasyna baryp, sol jerde revolverden atylyp óldi, deıik. Biraq, ondaı jaǵdaıda revolverdi kim alǵan bop shyǵady? Óıtkeni, revolverdi úıden, Ýorgreıv bólmesi tabaldyryǵynan taptyq qoı.

— Onda kimniń saýsaǵynyń tańbasy bar eken?

— Vera Kleıtornnyń.

— Endeshe, bári aıdan anyq emes pe...

— Ne aıtqaly otyrǵanyńyzdy túsinem, ser. Muny istegen Vera Kleıtorn ekeninde eshqandaı shúbá joq. Ol Lombardty atyp óltiredi, revolverdi alyp úıge kelip, Blordyń basyna mármár kesegin tastap jiberedi, sosyn ózi asylyp qalady. Osylaı bolýy ábden múmkin edi.Bólmesindegi bir oryndyqtyń otyrǵyshyna baldyrdyń qıqymy jabysyp qalypty, týflıiniń tabanynan tabylǵan qıqymmen dálme-dál birdeı. Ol oryndyqqa shyǵyp, tuzaqty moınyna ilip, oryndyqty ıterip jibergenge uqsaıdy.

Biraq, munda da bir kiltıpan bar: eger Vera oryndyqty ıterip jibergen bolsa, ol edende qulap jatar edi. Al bul oryndyq qabyrǵa janyndaǵy basqa oryndyqtarmen bir qatarda tur. Demek, Vera Kleıtornnyń óliminen soń bireý ony turǵyzyp, qabyrǵa janyna aparyp qoıǵan.

Endi Blor ǵana qaldy. Eger siz maǵan Lombardty óltirip, Verany tuzaqqa asylýǵa májbúr etkennen keıin ol úıden shyǵyp, aldyn-ala baılap qoıǵan jibinen tartyp qalyp nemese basqadaı bir ádispen tóbesine mármár kesegin qulatty, deıtin bolsańyz, búl sózińizge senbes edim. Mundaı jolmen eshkim ózin-ózi óltirmeıdi jáne Blordyń ózi de ondaı adam emes edi. Basqa bilmese de, Blordy biz bilemiz ǵoı: ádildik ornatýǵa jan-tánimen qushtar adam ol emes.

— Durys aıtasyz, - dedi Legg.

Inspektor sózin sabaqtady:

— Olaı bolsa, ser, munyń ózi aralda taǵy bireýdiń bolǵanyn ańǵartady. Barlyǵy tegis támam bolǵannan keıin bárin retke keltirgen de sol "bireý". Biraq osy kúnderdiń ishinde ol qaı jerde tyǵylyp júrdi jáne qaıda qashyp ketti? Stıklhevn turǵyndary qaıyq baryp jetkenshe araldan eshkimniń de shyǵyp kete almaǵanyna kámil senimdi. Olaı bolsa... — Ol múdirip qaldy.

— Ne — olaı bolsa? - dedi ser Tomas Legg.

Inspektor kúrsindi. Basyn shaıqady. Komısardyń kómekshisine qaraı eńkeıdi. Sosyn:

— Olaı bolsa, olardy kim óltirgen? - dep surady.

SKOTLAND-ÁRDQA "EMMA DJEIN" BALYQ

AÝLAITYN KEME KAPITANY

JİBERGEN QOLJAZBA

Bolmys - bitimimde qarama-qaıshylyq kóp ekenin jas kezimde - aq ańǵarǵam. Romantıkaǵa ómir boıy tamsanýmen kele jatqanymdy eń aldymen aıtyp qoıǵym keledi. Balalyq shaqta esim kete oqyǵan shytyrman oqıǵaly romandardaǵy romantıkalyq tásilge, — mańyzdy qujatty bótelkege salyp, aýzyn tas qyp bekitip teńizge tastaıdy, - keremet súısinýshi edim. Sol súısinisim kúni kúnge deıin saqtaldy — mine, jan syrymdy jazyp, ony bótelkege salyp, aýzyn tas qyp bekitip, tolqyndarǵa tabys etýge sheshim qabyldap otyrǵanymnyń sebebi de osynda. Jan syrymnyń qolǵa tıetinine júzden bir ǵana múmkindik bar, al tıe qalsa (bálkim, mundaı úmitpen ózimdi-ózim bosqa aldandyryp otyrǵan da shyǵarmyn), Negr aralynyń osy kúnge deıin jabýly jatqan qupıasy ashylmaq.

Meni tamsandyrǵan tek romantıka ǵana emes-ti. Tiri jan ıeleriniń jan tapsyrǵanyn qyzyqtaýǵa keremet qumartatynmyn, olardy óltirgende aıyzym qanatyn. Baý-baqsha zıankesterin qyryp salýǵa qushtar edim.... Óltirýge degen yntyzarlyq maǵan bala kezden málimdi. Sonymen qabat, meniń boıymda álgige múldem qarama-qaıshy - ádildik ornatýǵa degen eren qulshynys ta bar-tyn. Meniń qyrsyǵymnan kinásiz adam ǵana emes, tipti tilsiz haıýannyń ózi ólim tabýy múmkin-aý degen oıdan tula boıym túrshigetin. Qashan da ádildiktiń ústemdik etýin kókseıtinmin.

Nelikten zańger bolýǵa uıǵarym jasaǵanym, — basqalardan góri, ásirese, psıhologıadan habary bar adamdarǵa, — túsinikti ǵoı dep oılaımyn: bul meniń minez-qulqymnyń sıqyna saı keletin tańdaý edi. Zańger mamandyǵy barlyq derlik oı-armanyma oraılasa ketti.

Qylmys pen jaza meni beıtarap qaldyrmaıtyn. Tyńshylar men qylmystar jaıyndaǵy ne qıly romandardy ámanda qyzyǵa oqıtynmyn. Qur ánsheıin ýaqyt ótkizý maqsatynda keıde kisi óltirýdiń asa kúrdeli ádis - tásilderin oılap tabýmen aınalysatynmyn.

Sóıtip, aqyry sot qyzmetin atqarýǵa kiriskenimde minez-qulqymnyń osy kezge deıin buǵyp jatqan taǵy bir qyry boı kórsetti. Sottalýshy sákisinde otyrǵan beıshara qylmyskerdiń sazaıyn tartar kez jaqyndap qalǵanyn, qutylar amal joqtyǵyn seze tura odan jaltaryp ketýge jan salatynyn baqylaý meni aıtyp - jetkizgisiz jan raqatyna bóleıtin. Alaıda, esterińizde bolsyn: aıypsyz adamnyń sottalýshy sákisinde otyrǵan túri maǵan eshqashan qýanysh ákelmeıtin. Eki ret pe álde odan da kop pe, aıypkerdiń kinási joqtaı kóringen kezde isti jaýyp tastaǵanym bar: búl iste qylmys quramy joqtyǵyn qazylar alqasyna dáleldep bere aldym. Áıtkenmen, kisi ólimine qatysty ister boıynsha jaýapqa tartylǵan aıypkerlerdiń basym kópshiligi polıseılerdiń iskerligi arqasynda shyn máninde de kináli bop shyǵatyn.

Edvard Sıtonǵa qatysty iste de solaı boldy. Ras, onyń túr álpeti men ózin-ózi ustaýy jalǵan eser qaldyratyn, sóıtip ol qazylar alqasynyń iltıpatyn ózine aýdaryp aldy. Áıtse de, onsha myqty bolmaǵanymen, meılinshe naqty aıǵaqtar jáne sot qyzmetinde jıǵan tájirıbem onyń taǵylǵan aıypqa saı qylmys jasaǵanyna, atap aıtqanda, ózine qaltqysyz senim bildirgen qartań áıeldi óltirgenine kózimdi anyq jetkizdi.

Adamdardy dar aǵashyna qyms etpeı attandyratyn sot degen atym shyqty, bul óte ádiletsiz tańylǵan ataq edi. Qazylar alqasyna beretin aqyl-keńesim qashan da barynsha ádil ári rıasyz bolatyn. Sonymen birge, qyzyl tilge sheber keı advokattyń jalyndy sózderi arqyly qazylar aıaýshylyǵyn týdyrýyna jol bere almaıtynmyn. Qashan da olardyń nazaryn qolymyzda bar aıǵaqtarǵa aýdaryp otyratynmyn.

Sońǵy jyldary minez-qulqyma ózgeris ene bastaǵanyn baıqadym: óz erkime ózim ıe bolýdan qaldym — úkim shyǵarýmen ǵana shektelip qoımaı, ony ózim oryndasam degen qushtarlyq paıda boldy. Óz qolymmen - nesin jasyram - kisi óltirgim keldi. Muny óz bolmys bitimimdi pash etýge degen qushtarlyq dep bildim, al munyń árbir sýretkerge etene tán qasıet ekeni málim. Al men óz salamdaǵy — qylmys salasyndaǵy — sýretker edim, dálirek aıtqanda, sondaı bola alatynmyn. Sóıtip, oı-qıalyma bılik júrgizýden qaldym. Osy kezge deıin ony tizgindep otyrǵam: óıtpesem, bul qushtarlyǵym qyzmetime kedergi keltiretin.

Maǵan qaıtken kúnde de, áıteýir... kisi óltirý qajet boldy! Onda da jaı ánsheıin ádettegishe óltire salý emes. Buryn-sońdy bolmaǵan, qulaq estip, kóz kórmegen, adam aıtsa nanǵysyz kisi óltirýshilik kerek edi! Shamasy, oı - qıalym balanyń oı-qıaly dárejesinde qalǵan ǵoı deımin. Meni kózge ásem kórinetin, áser qaldyratyn nárseler qyzyqtyrýshy edi. Kisi óltirý meni qyzyqtyryp áketti... Iá-ıá, kisi óltirý qyzyqtyra berdi... Alaıda, týa bitti daryǵan ádilet sezimi, osy sózime senýińizdi suraımyn, maǵan toqtaý salyp, kisi óltirýge erik bere qoımady. Jazyqsyz jandardyń japa shegýine jol bere almaıtynmyn.

Jazalaý jaıyndaǵy oı maǵan kútpegen jerden keldi — áldebir qarapaıym dárigermen arada bolǵan kezdeısoq tildesý kezinde onyń aýzynan shyqqan bir sóz meni osyndaı oıǵa jeteledi.

Ol zań quryǵyna ilikpeıtin qylmys túri kóp ekenin qulaqqaǵys etken edi. Sol ekeýara áńgimemizdiń az-aq aldynda dúnıe salǵan kempirdiń, ózi emdep júrgen naýqastyń basynda bolǵan jaıdy soǵan mysal etip keltirdi. Naýqastyń túbine erli-zaıypty malaılary jetkenine shúbám joq, dedi maǵan dáriger. Olar taǵaıyndalǵan dárini naýqasqa ýaqtyly bermegen jáne muny qasaqana istegen, sebebi bıbileri ólgennen keıin onyń ósıeti boıynsha eleýli somada aqsha alýǵa tıis bolatyn. Bulardyń aıybyn dáleldeý is júzinde múmkin emes, dep túsindirdi maǵan dáriger. Áıtkenmen, álgi aıtqan sózimniń aqıqat nárse ekenine senimim kámil dedi. Kisi ólimine bile tura jol berýdiń mundaı oqıǵasy sırek kezdesetin jaǵdaı emes, alaıda búl úshin zań boıynsha jaýapqa tartýǵa bolmaıdy, dep qosyp qoıdy olBári osy áńgimeden bastaldy. Ne isteý keregin túsine qoıdym. Bir adamdy óltirý maǵan azdyq etedi. Kisi óltiretin bolǵan soń qyryp salý kerek, dep sheshtim.

Balalar sanamaǵy, álgi on negr balasy jónindegi sanamaq, oıyma tústi. Qatary ár shýmaq saıyn birtin - birtin kemı beretin osynaý qaradomalaqtardyń taǵdyr — talaıy eki jasar bala kezimde maǵan esten ketpesteı eser etken. Qylmyskerlerdi izdestirýmen qupıa túrde aınalysa bastadym... Qalaı izdestirgenimniń egjeı-tegjeıin baıandap jatpaımyn - búl tym kop oryn alar edi. Tanys — beıtanystarmen tildese qalǵan sáttiń bárinde derlik áńgime arnasyn dittegen baǵytyma qaraı buryp jiberýge tyrysyp baqtym — sóıtip, tańǵalarlyq nátıjelerge jettim. Dáriger Armstrongtyń hıkaıasyn aýrýhanada jatqan kezimde ózime kútim jasaǵan medbıkeden estidim: salaýattylyqty jaqtaýda aldyna jan salmaıtyn búl áıel meni ishimdikke áýestiktiń zıandy ekenine sendirip baqty, soǵan dálel retinde mas dárigerdiń operasıa kezinde bir áıeldi qalaı pyshaqtap tastaǵanyn mysalǵa keltirdi. Onyń qaı aýrýhanada tájirıbeden ótkeni jóninde eleýsiz suraq qoıyp, ózime qajet derektiń bárin derlik bilip aldym. Sóıtip álgi dáriger men naýqas áıeldiń izin qınalmastan taptym.

Klýbymdaǵy eki sózýar ardagerdiń áńgimesinen general Makartýrdyń basyndaǵy jaǵdaıdan habardar boldym. Amazonka jaǵasynan jaqynda ǵana oralǵan saıahatshy maǵan Fılıpp Lombard deıtin bireýdiń sol óńirlerde qandaı júgensizdik jasaǵanyn áńgimelep berdi. Aǵylshyn sheneýniginiń ashý kernegen áıeli Malorkada maǵan adamgershilik qaǵıdalaryn qatań saqtaıtyn pýrıtan áıel Emılı Brent pen onyń sormańdaı kútýshisiniń hıkaıasyn aıtyp berdi. Antonı Marstondy ózi jasaǵandaı qylmystarǵa aıyptylardyń úlken tobynan tańdap aldym. Adam aıtqysyz raqymsyzdyǵy men aıaýshylyq bildirý oıyna kirip te shyqpaıtyndyǵy ony qoǵamǵa asa qaýipti, ıaǵnı jazalaýǵa laıyq pendege aınaldyrǵan edi. Al burynǵy ınspektor Blorǵa kelsek, onyń qylmysy týrasynda men, árıne, áriptesterimnen estip-bildim: Landordyń isi jóninde olar jasyryp jappalamaı meniń kózimshe qyzý talqylap jatatyn. Sony estip yzadan jarylyp kete jazdadym. Polıseı — zań qyzmetshisi, tek osy sebepten de ol joǵary adamgershilik qasıetterge ıe bolýǵa tıis. Bulardyń aýzynan shyqqan ár sózdiń aıryqsha salmaǵy bar, óıtkeni olar tártip saqshysy sanalady.

Aqyr sońynda Vera Kleıtornnyń jaıyn aıtaıyn. Bir joly Atlant muhıtyn kesip ótip kele jatqanymda shylym shegetinder salonynda túnniń bir ýaǵyna deıin otyryńqyrap qalǵam. Maǵan serik bolǵan — Húgo Hamılton esimdi kelbetti jas jigit edi. Basynda bir úlken qaıǵy bary álpetinen - aq ańǵarylyp turǵan. Sony esten shyǵarý úshin ishimdikti ústi-ústine simirýmen boldy. Bas qaıǵysyn bireýmen bólisýge zárý bop otyrǵany baıqaldy. Birdeńe bile qoıaıyn degen oıym joq, ádettegishe áńgimelese ketkem. Estigen jaılarym tula boıymdy túrshiktirdi, ár sózi kúni búginge deıin esimde...

— Óte durys aıtasyz, — dedi ol — Jaqynyńdy óltirý úshin onyń ydysyna, aıtalyq, kúshala salýdyń nemese ony jartastan ıterip jiberýdiń qajeti joq, áste olaı emes. — Ol eńkeıe túsip, kózime qadala qarap otyryp sóılep ketti: — Men bir qylmysker qyzdy biletinmin... Óte jaqsy biletinmin... Nesin jasyraıyn, ony tipti súıetin edim. Qazirdiń ózinde de súıetin sıaqtymyn... Al endi sumdyqty aıtaıyn, ol maǵan bola qylmys jasady... Árıne, meniń budan habarym bolǵan joq. Áıelder — meıirimsiz jandar. Baryp turǵan meıirimsiz jandar solar! Áp-ásem, qarapaıym, jaıdary qyzdyń qolynan kisi óltirý keledi degenge sener me edińiz? Sýǵa ketip óletinin bile tura quıttaı balany teńizge jiberedi degenge she? Áıel adam mundaı iske barady degenge she? Sener me edińiz osyǵan?

— Qatelesip turǵan joqsyz ba? - dep suradym men. — Bul kezdeısoq bolǵan jaǵdaıat emes pe eken?

— Joq, bul kezdeısoqtyq emes, - dedi ol mastyǵynan taban asty aıyǵyp. — Mundaı oı basqa eshkimniń basyna kelmes edi. Qaıtyp oralǵan boıda, kózine kózim túsip ketkeni sol bárin túsine qoıdym... Meniń bárin túsingenimdi ol da túsindi. Biraq ol bir nárseni eskermegen-di: álgi balany men keremet jaqsy kóretin edim.... - Ol únsiz qaldy, biraq búl hıkaıanyń barlyq búge-shigesinen habardar bolyp, kisi óltirýshiniń izine túsýim úshin osy aıtqandarynyń ózi-aq jetkilikti bolatyn.

Endi maǵan onynshy qylmyskerdi tabý qajet edi. Ony da taptym: bul Aızek Morrıs deıtin bireý tuǵyn. Baryp turǵan jyryndy edi. Basqa da kóptegen bylyq isterimen birge esirtki satýmen de shuǵyldanatyn, dos-jar kisilerimniń bireýiniń qyzyn esirtkige eliktirip qoıǵan-dy. Beıshara qyz jıyrma ekige qaraǵan jasynda ózine-ózi qol saldy.

Qylmyskerlerdi izdestirip júrgen shaqta josparym da birtindep qalyptasa bastaǵan. Endi qazir ol daıyn bolatyn, sońǵy núktesi qoıylýyna Harlı-strıttegi bir dárigerge baryp kórinýim sebep boldy. Buryn ózime operasıa jasalǵanyn qulaqqaǵys etken edim. Dáriger ózime ekinshi ret operasıa jasaýdyń paıdasy joqtyǵyna kózimdi jetkizdi. Ol ashyǵyn aıtpaı, barynsha oraǵyta sóıledi, biraq menen shyndyqty jasyryp qalý qıyn.

Ózimdi uzaqqa sozylatyn azapty ólim kútip turǵanyn túsindim, biraq aqyrǵy demim bitkenshe boı usynyp otyra bermek oıym joq-ty, muny, árıne, dárigerden jasyryp qaldym. Jo-joq, men alaburtqan sezim quıyny qushaǵynda ólim tabýǵa tıispin. Ólmes buryn ómirden keńirdektep toıǵansha lázzat alýym kerek.

Endi bul istiń qalaı júzege asqanyn aıtyp bereıin.

Áýestik bildirýshilerdi adastyrý úshin araldy Morrıs arqyly satyp aldym. Bul isti ol oıdaǵydaı etip tyndyrdy jáne basqasha bolýy da múmkin emes-ti: Morrıs mundaı sharýalardy atqarýdyń qas sheberi — tuǵyn. Bolashaq qurbandyqtarym jaıyndaǵy jınaǵan derekterimdi júıeleı kelip, árqaısysyna laıyqty aldanys ázirledim. Aıta keterligi, nazarǵa alǵan qurbandyqtarymnyń bári túgel qarmaqqa tústi. Shaqyrylǵandar Negr aralyna segizinshi tamyz kúni kelip jetti. Olardyń arasynda ózim de bar edim.

Morrısti ana dúnıege attandyryp ta jibergem. Asqazany as qorytpaıtyn aýrýy bar-dy. Londonnan shyǵarda oǵan bir tabletka berip, jatardyń aldynda ishýi keregin eskertkem, munyń ózime keremet kómekteskenin aıtyp sendirgem. Morrıstiń kúdik keltirmeıtinine, bergen aqyl-keńesimdi alǵys jaýdyra otyryp oryndaıtynyna esh kúmánim bolmady. Artynda áshkereleıtin qaǵazdar nemese jazbalar qalady-aý degen záredeı qaýpim bolǵan joq. Ol ondaı adam emes-ti.

Qurbandyqtarym belgilengen kezekti qatań saqtaı otyryp ólýge tıis edi — buǵan aıryqsha mán bergem. Olardyń bárin bir qatarǵa qoıa almaıtynmyn — árqaısysynyń aıyp-kinási árqıly bolatyn. Uzaqqa sozylar jan kúızelisine dýshar bop, úreıge batpaýy úshin aıyby azdar aldymen ólsin dep sheshtim, al qanypezer qylmystylardy sońyna qaldyrdym. Birinshi bop Antonı Marston men mıssıs Rodjers óldi; Marston — til tartpaı ketti, mıssıs Rodjers uıyqtap jatyp typ-tynysh kóz jumdy. Meniń óz túsinigimde, kópshiligimizge tán adamgershilik sezimnen Marston týa bitti ada bolatyn. Ol adamgershilik deıtin uǵymnan múldem beıhabar edi: putqa tabynýshynyń tap ózi — tuǵyn Mıssıs Rodjers, — buǵan senimim kámil — negizinen kúıeýiniń yqpalymen áreket jasaıtyn.

Bul ekeýiniń qalaı ólgenin táptishteýdiń qajeti bola qoımas. Bulardyń ólimine sebep bolǵan nárseni polısıanyń ózi-aq qınalmastan anyqtap bere alar edi. Sıandy kalııdi tabý ońaı — ony jabaıy arany qyrý úshin qoldanady. Bul ýdyń mende azyn-aýlaq jıyntyǵy bar edi, ózimizge taǵylǵan aıyptaýdan keıin paıda bolǵan jappaı abyr-sabyrdy paıdalanyp, Marstonnyń tolyqtaı derlik bosap qalǵan bokalyna baıqatpaı ý salyp kettim.

Taǵy bir qosyp aıtarym — qonaqtarym taǵylǵan aıyptaýlardy tyńdap otyrǵan kezde bet-álpetterine kóz aıyrmaı qaradym da otyrdym, sóıtip olardyń bári túgel kináli degen qorytyndyǵa keldim: men sıaqty tájirıbe jıǵan adam mundaıda qatelespeıdi.

Syrqatymnyń sońǵy kezde jıilep ketken jan shydatpas ustamasyna qarsy maǵan hloralgıdrat atalatyn óte kúshti uıyqtatatyn dári berilgen edi. Bul dármektiń ólimge ushyratatyn dozasyn jınaqtaý maǵan qıynǵa túsken joq. Rodjers áıeline konák ákeldi, ony ústel ústine qoıdy. Janynan ótip bara jatyp dárini konákqa salyp kettim. Taǵy da bári oıdaǵydaı bop shyqty, óıtkeni ol kezde bizdi shekten tys sekemshildik áli baýraı qoımaǵan.

General Makartýr qınalmaı jan tapsyrdy. Bildirmeı basyp jaqyndap kelgenimdi ol estigen joq. Ornymda joqtyǵymdy eshkim baıqap qalmaýy úshin alańqaıdan qaı ýaqytta ketýim keregin asa muqıat túrde oılastyrdym, sóıtip búl da sátimen iske asty.

Aldyn-ala boljaǵanymdaı, generaldyń qazasy qonaqtardy araldy tintip shyǵýǵa ıtermeledi. Aralda jeteýimizden basqa tiri jan joqtyǵyna kózderi jetip, kóńilderine kúdik kirdi. Jasaǵan josparyma sáıkes, dál osy tusta ózime sybaılas taýyp alýym qajet edi. Men Armstrongty tańdadym. Ol maǵan ańǵal adamdaı eser qaldyrǵan, oǵan qosa meni burynnan tanıtyn, men jaıynda kop estigen bolatyn, sondyqtan men sıaqty qoǵamda óz orny bar adam kisi óltirýshi bop shyǵady - aý degen oı onyń basyna eshqashan kirmeýge tıis edi. Ol Lombardtan kúdiktenip júrdi, men de onyń bul oıyn qoshtaıtyn túr bildirdim. Oǵan ózimniń aılakerlikpen jasalǵan josparym baryn, sonyń arqasynda qylmyskerdi qaqpanǵa aldap túsirip áshkereleı alatynymyzdy aıttym.

Búl tusta barlyq qonaqtyń bólmesi tintilgenimen, adamnyń jeke basyna tintý áli júrgizilmegen edi. Biraq men uzamaı-aq ondaı tintý bolatynyn bilip júrdim.

Rodjersti onynshy tamyz kúni tańerteń óltirdim. Ol otyn shaýyp jatqan, jaqyndap kelgenimdi estigen joq. Keshkisin ol asqanany qulyptap ketken edi, qaltasynan sonyń kiltin aldym.

Budan keıin paıda bolǵan alas-qapas kezinde Lombardtyń bólmesine kirip, revolverin alyp ketý maǵan esh qıyndyqqa túsken joq. Onda revolver baryn biletinmin: ózińmen birge qarý ala kelýdi umytpa dep Lombardqa eskertip qoıý jóninde Morrıske tapsyrma bergen de men edim.

Tańerteńgi as kezinde kofe quıyp jatyp mıss Brenttiń shyny aıaǵyna uıyqtatatyn dáriniń qalǵanyn salyp jiberdim. Ony jalǵyz qaldyryp, asqanadan shyǵyp kettik. Sálden keıin bólmege baıqatpaı kelip kirgenimde ol uıqyly-oıaý halde otyrǵan, sol jerde oǵan sıandy kalıımen ýkol jasadym. Túkti aranyń paıda bolǵanyn siz balanyń oıyny sanarsyz, biraq meniń shynymen-aq kóńil kótergim keldi. Ózimniń súıikti sanamaǵymnan qyl eli aýytqymaýǵa tyrystym.

Budan keıingi oqıǵalar tap sol ózim oılastyrǵandaı baǵytta óris aldy. Umytpasam, bas-basymyzǵa tintý júrgizýdi ózim talap ettim ǵoı deımin. Sóıtip, bárimizge muqıat túrde tintý júrgizildi. Búl kezde men revolverdi tyǵyp tastaǵam, al ý men uıyqtatatyn dárini paıdalanyp úlgergem.

Jasaǵan josparymdy iske asyrýdy Armstrongqa dál osy tusta usyndym. Josparym asa kúrdeli emes-ti - kelesi qurbandyq ózim bolýym kerek edi. Jendet ábigerge túspek, oǵan qosa, ólgen adamdar qataryna qosylsam, úıdiń ishin emin - erkin aralap júre alatyn bolam, sóıtip osynaý beımálim jendettiń kim ekenin anyqtaımyn, dedim. Armstrong josparymdy unatty. Ony sol kúni keshte - aq iske asyrdyq. Mańdaıǵa japsyrylatyn qyzyl balshyq, vanadan alynǵan alqyzyl kleenka, aqsur jip - búl qoıylym úshin bizge qajet bolǵan nárse osylar ǵana edi. Buǵan shyraqtardyń óleýsiregen, jypylyqtaǵan jaryǵyn qosyńyz, onyń ústine qasyma tek Armstrong qana keldi. Osy sebepti búl sharýa da múltiksiz iske asty. Baldyr moınyna janasqan mıss Kleıtorn jan daýysy shyǵyp baqyrǵanda bári soǵan kómekke umtylǵan edi, sóıtip meniń ólikti múmkindiginshe tabıǵı etip beıneleýime ýaqyt artyǵymen jetti.

Munyń áseri kútkenimizden áldeqaıda artyq boldy, Armstrong óz rólin keremet sheber oryndap shyqty. Olar meni bólmeme kóterip aparyp, tósegime jatqyzdy. Budan soń meni eske alǵan eshkim bolǵan joq: bári de qorqynyshqa boı aldyryp, bir-birinen qaýiptenip júrgen-di.

Túngi saǵat ekide Armstrongpen kezdesýge tıis edim. Ony úıdiń artyndaǵy bıik jartasqa alyp bardym. Eger bireý - mireý sońymyzdan urlana basyp keler bolsa búl aradan ol bizge kórinip turady, al ózimizdi eshkim kóre almaıdy, óıtkeni úıdiń terezeleri arǵy bette, dedim. Armstrong sol burynǵysha qannen-qapersiz bolatyn, munysy tańǵalarlyq nárse edi: óıtkeni eger esinde bolsa, sanamaq — "bireýi jemge aldandy" dep eskertip túr edi ǵoı...

Armstrong jemdi eshqandaı kúdik keltirmesten jutyp qoıdy.

Bul joly da bári minsiz bitti. Eńkeıe berip daýystap qaldym da, betkeıdiń tómengi jaǵynan úńgirge kiretin aýyzdy kórdim, degendi aıttym, sosyn: sen de qarashy, shynymen solaı ma eken, dedim. Ol eńkeıdi. Sol sát ony arqasynan ıterip jiberdim, ol teńselip ketti de, býyrqanǵan teńizge baryp kúmp etti. Men úıge qaıtyp oraldym. Dálizben júrip kele jatqanymdy Blor estigen bolsa kerek. Kishkene kútip turdym da, Armstrongtyń bólmesine baryp kirdim, sálden soń estilsin dep aıaǵymdy ádeıi tarpyldata basyp ol jerden ketip qaldym. Tómenge túsken kezimde joǵarydan bir esik ashyldy. Úıden shyǵyp bara jatqanymdy olar kórgen bolsa kerek. Bir mınýttan soń ekeýi meniń izimmen ketti. Men úıdi aınaldym da, asqananyń ózim aldyn-ala ashyp qoıǵan terezesi arqyly ishke kirdim. Kirgen soń terezeni japtym, áınegin sodan keıin ǵana syndyrdym. Sosyn bólmeme kóterilip, tósegime kelip jattym.

Olar úıdi taǵy da tintip shyǵatyn bolar dep jobalaǵam, biraq máıitterge zeıin sala qoımas, tek seısepterdi kóterip, Armstrong ólikke uqsap jasyrynyp jatqan joq pa dep tekserip óter, degem. Oılaǵanymdaı boldy da shyqty.

Aıtpaqshy, umytyp barady ekem, revolverdi Lombardtyń bólmesine aparyp tastadym. Tintý júrgiziler aldynda ony qaıda jasyrǵanymdy bilgińiz keletin shyǵar, sirá. Shkafta konservi, pechene salynǵan ne túrli qoraptar syqasyp turatyn. Eń tómengi qoraptyń birin, sirá galetter salynǵan qorap qoı deımin, ashtym da, soǵan revolverdi suǵa sap, skochpen qaıtadan jelimdep tastadym.

Dánekerlengen qalbyrlar men jelimdelgen qoraptardy qoparystyrý eshkimniń oıyna kelmes degem jáne sonym durysqa shyqty, onyń ústine joǵarydaǵy qalbyrdyń bári áli qol tımegen qalypta turǵan. Alqyzyl kleenkany qonaq bólmedegi bir kreslonyń shyttan tigilgen qaptamasynyń astyna, jipti - shamaly jerin sógip - dıvannyń kópshigine jasyrǵam.

Sóıtip kópten kútken sát te týdy: aralda bar bolǵany úsh-aq adam qaldy. Bulardyń bir-birinen záresi qalmaı qorqatyny sonsha, nege de bolsa daıyn edi, onyń ústine, bireýinde revolver bar edi. Men olardy terezeden baqylap turdym. Blor úıge kelgende Veranyń terezesinen tóbesine mármár saǵatty tastap jiberdim.

Blordyń saýdasy osylaı bitti.

Veranyń Lombardty qalaı atyp óltirgenin terezemnen kórdim. Tal boıynda batyldyq ta, tapqyrlyq ta bar qyz bolatyn. Ol Lombardtan kem túspeıtin, keı máselede tipti asyp ta ketetin. Budan soń men birden Veranyń bólmesine qaraı umtyldym - ol kelgenshe sahnany daıar ǵyp qoıǵym keldi.

Óte bir tartymdy psıhologıalyq eksperıment júrgizbekshi edim. Ar-uıatynyń azaby (óıtkeni, álginde ǵana adam óltirdi ǵoı) jáne záre-qutyńdy alatyn myna qorshaǵan orta Verany ózin-ózi óltirýge ıtermeleı ala ma, buǵan osylar jetkilikti bola ma? Jetkilikti bolatyn shyǵar degem. Qatelespeppin. Vera Kleıtorn kóz aldymda asylyp óldi: shkaftyń tasasyna jasyrynyp baqylap turǵam.

Endi eń sońǵy kezeńge kósheıin. Shkaftyń tasasynan shyǵyp, qulap jatqan oryndyqty kóterip, qabyrǵa janyna qoıdym. Revolverdi baspaldaq alańynan taptym - sol araǵa Veranyń qolynan túsip qalǵan edi. Saýsaǵynyń tańbalary joıylyp ketpeýine qam jasadym.

Taǵy ne aıtýǵa bolady? Áńgimemdi aıaqtadym. Qoljazbany bótelkege salam, aýzyn tastaı ǵyp bekitip, teńizge laqtyram. Ne úshin? Iá, ne úshin?.. Jumbaǵyn eshkim eshqashan sheshe almaıtyn qylmystyń túrin tapqanym jónindegi oımen óz kóńilimdi ózim kóterip júrgem. Biraq men sýretkermin jáne óner tek óner úshin ǵana emestigine kózim anyq jetti. Ár sýretkerdiń boıynda jurt meni moıyndasa eken deıtin tabıǵı yntyzarlyq bolady. Uıattaý bolsa da aıtaıyn, men de álemniń óz aıla — amalymnan habardar bolǵanyn qalaımyn...

Osynaý jan syrymdy Negr aralynyń qupıasy ashylmaıdy degen boljalyma oraı jazdym. Alaıda polısıanyń ózim oılaǵannan góri aqyldyraq bop shyǵýy da yqtımal Óıtkeni qylmysymdy ashýǵa septigin tıgizetin úsh túrli jaǵdaıat bar toı. Birinshisi: Edvard Sıtonnyń aıypty ekendigi polısıaǵa bek jaqsy málim. Olaı bolsa, on adamnyń bireýi buryn kisi óltirmegenin olar biledi, al budan, qanshalyqty qısynsyz bolsa da, Negr aralyndaǵy qyrǵynǵa basqa bireý emes, tap sol adam ǵana kináli degen qorytyndy shyǵady. Ekinshi jaǵdaıat balalar sanamaǵynyń jetinshi shýmaǵynda aıtylǵan. Armstrong óliminiń sebebi ony qarmaqqa túsirgen "jem" bolatyn, dálirek aıtqanda, osynyń qyrsyǵy ony arty ólimge ákep soqtyrǵan shyrǵalańǵa kıliktirgen edi. Basqasha aıtqanda, sanamaqta Armstrongtyń ólimi áldenendeı bir aldap-arbaýǵa baılanysty ekeni ap-anyq kórsetilgen bolatyn. Osynyń ózi-aq qupıanyń syryn ashýǵa septese alar edi. Ol kezde bar-joǵy tort adam ǵana tiri qalǵan, sol tórteýdiń ishinde Armstrongtyń tek maǵan ǵana qaltqysyz senim bildire alatyndyǵy aıdan anyq edi. Al endi úshinshi jaǵdaıattyń tek sımvoldyq sıpaty ǵana bar. Ol - mańdaıymdaǵy ólim tańbasy. Kaın tańbasy emeı ne bul sonda?

Áńgimem aıaqtalyp keledi. Jan syrym jazylǵan bótelkeni teńizge laqtyrǵan soń, bólmeme kóterilip, tósegime kep jatam. Pensneme qara baý taǵylǵan, shyn máninde búl baý emes, jińishke rezeńke. Pensneni astyma salam. Rezeńkeniń bir ushyn esiktiń tutqasyna orap tastaımyn, ekinshi ushymen revolverdi aınaldyra oraımyn, biraq onsha qatty shyrmamaımyn. Odan ári, óz tuspalym boıynsha, mynadaı jaǵdaı bolmaq. Qolym - ony oramalmen orap alam - shúrippeni basady da, oramal jerge qulap túsedi. Rezeńkege baılanǵan revolver pensnemen birge esikke qaraı ushyp, esiktiń tutqasyna baryp soǵylady, rezeńke tarqatylyp ketedi de, pensnede salbyrap qalady - búl eshkimniń kúdigin keltirmeıdi. Jerde jatqan oramal da eshqandaı kúmán týǵyzbaıdy. Ózimdi tapqan kezde basymdy oq tesip ótken qalypta kereýette jatam, búl - baqytsyzdyqta bastas bolǵan serikterimniń kúndelikterindegi jazbaǵa tolyq saı kelmek. Sot dárigerleri denemizdi zerdeleýge kiriser ýaqyt jetkende meniń qashan ólgenimdi anyqtaý múmkin bolmaıdy.

Daýyldan keıin adamdar aralǵa júzip keledi, biraq olar bul jerden ne tappaq — bar bolǵany tek on máıit pen Negr aralynyń sheshilmeıtin jumbaǵyn ǵana tabar.

- 19 tam. 2018 00:00
Bilim mınıstri granttardyń bólinýine qatysty pikir bildirdi
- 22 tam. 2018 00:00
Atamyz Jambyl aqynǵa

- 16 tam. 2018 00:00
Almatyda oqýshylardyń tamaqtanýynyń biryńǵaı standarty engiziledi
Almatyda jańa oqý jylynan bastap, oqýshylardyń tamaqtaný júıesiniń jańa standarty engiziledi. Bul týraly óńirlik komýnıkasıalar qyzmetinde ótken brıfıń barysynda aıtyldy.

Jalǵastyrý...
- 22 tam. 2018 00:00
Qarańǵylyq
Zemstvo dárigeri qabyldaýyn aıaqtap, aýrýhanadan úıine qaraı betteı bergende, onyń janyna ústindegi tony qyryq jamaý, aıaǵynda úlken qara baıpaq, jasqana basyp jaqyndaı berdi.

Jalǵastyrý...

Sońǵy jańartý

On qara domalaq

You Might Also Like

Jańalyqtar

Jarnama