InfoHub Logo

Bul maqalada kórme qyzmeti arqyly oqýshylardyń estetıkalyq mádenıetin damytý máselesi qarastyrylady. Estetıkalyq ustanymnyń qalyptasýy adamnyń ózin-ózi rastaýynyń naqty mehanızmi retinde negizdelgen. Yntymaqtastyq pedagogıkasynyń ıdeıalary jáne oqýshylardy estetıkalyq mádenıetke baýlýǵa yqpal etetin pedagogıkalyq is-áreketter kesheni baıandalǵan. Oqýshylardy estetıkalyq mádenıetke tartý prosesiniń komponenttik quramy ashyldy. Ár túrli oqý sabaqtary men sabaqtan tys is - sharalar-dárister, ekskýrsıalar, beıneleý óneri men kórkem eńbektiń praktıkalyq sabaqtary, áńgime-sabaqtar, tanymal óner sheberleriniń shyǵarmashylyǵyna arnalǵan taqyryptyq synyp saǵattaryn ótkizý prosesinde oqýshylardyń estetıkalyq tárbıesin damytýdaǵy kórme qyzmetiniń rólin erekshe atap ótken jón.

Kilt sózder: pedagogıka, estetıkalyq mádenıet, estetıkalyq tárbıe, kásibı qyzmet, kórme qyzmeti, shyǵarmashylyq belsendilik.

Bilim berýdi izgilendirýdiń zamanaýı tendensıalary jáne qoǵamnyń shyǵarmashylyq tulǵaǵa ósip kele jatqan qajettiligi adamnyń estetıkalyq mádenıetin qalyptastyrý máselesiniń ózektiligin, onyń mazmuny men baǵyty boıynsha jaqsylyq pen sulýlyq ıdeıalaryn bekitetin materıaldyq, rýhanı qundylyqtardy qabyldaý, baǵalaý jáne kóbeıtý qabiletterin anyqtaıdy. Estetıkalyq mádenıettiń mańyzdy quramdas bóligi estetıkalyq talǵam bolyp tabylady, sondyqtan ony qalyptastyrý máselelerin sátti sheshý jeke damý úshin, mádenı dástúrlerdiń tasymaldaýshysy retinde estetıkalyq qundylyqtardyń rólin nyǵaıtý úshin úlken mańyzǵa ıe, sondyqtan oqý ortasynyń qalyptasýyna áser etedi. Qazirgi pedagogıkalyq teorıa men praktıka turǵysynan oqýshylardyń estetıkalyq mádenıetin qalyptastyrý máseleleri ózekti jáne oqýshylardyń ómirinde rýhanı qundylyqtardy bekitetin, olardyń mazmuny men fýnksıonaldy belsendiligin baıytatyn joldardy izdeýmen baılanysty. Estetıkalyq mádenıet - bul emosıonaldy jáne zıatkerlik kúshterdi biriktiretin adamnyń ıntegrasıalyq qasıeti. Olardyń ókili - baǵalaý jáne shyǵarmashylyq qyzmet, ıaǵnı shyndyq pen ónerdegi sulýlyqtyń jeke kórinisi.

Ǵylymı zertteýlerdi taldaý nátıjeleri olardyń damýy men qyzmetindegi estetıkalyq mádenıet - syrtqy faktorlarǵa, áleýmettik ortaǵa, kórkem mádenıettiń qundylyqtaryna, sulýlyq zańdarymen qorshaǵan shyndyqty ıgerý praktıkasyna baılanysty dep aıtýǵa múmkindik beredi. Sonymen qatar, estetıkalyq talǵamdardyń damýy men qalyptasýyna sezim, oılaý, adam qyzmeti sıaqty psıhologıalyq kórinistermen baılanysty ishki prosester áser etedi [1]. Oqýshylardyń estetıkalyq mádenıetin qalyptastyrý - bul kóp qyrly proses, onyń negizin kelesi baǵyttar quraıdy:

1. Jalpy bilim beretin mekemeniń oqý-tárbıe qyzmeti. Oqýshylardy oqý pánderiniń (til, ádebıet, tarıh, tabıǵı sıkl pánderi, mýzyka, beıneleý óneri) mazmunyn meńgerýge tartýdy kózdeıdi.

2. Otbasyndaǵy ómir men qyzmet. Munda estetıkalyq mádenıettiń negizderi, úıdegi ómirdi uıymdastyrý, kıim, otbasyndaǵy qarym-qatynas, zattardyń, qubylystardyń aǵa sulýlyǵyn baǵalaý, estetıkalyq qyzmetke tikeleı qatysý jáne t.b. áser etetin sezimder qalyptasady.

3. Balalardyń kórkemdik - estetıkalyq qyzyǵýshylyqtary men qalaýlaryn eskere otyryp, olardyń estetıkalyq tájirıbesin baıytýǵa baǵyttalǵan mekteptegi synyptan tys tárbıe jumysy (kórmeler, bı úıirmeleri, hor ujymdary, beıneleý óneri stýdıalary jáne t.b.).

4. Jalpy bilim beretin oqý ornynyń mektepten tys mekemelermen, atap aıtqanda balalar men jasóspirimder shyǵarmashylyǵy ortalyǵymen, stýdıalarmen, mýzyka jáne óner mektepterimen yntymaqtastyǵy.

5. Tómen sapaly mádenıettiń úlgileriniń basym bolýyna baılanysty buqaralyq aqparat quraldarynyń áseri saý estetıkalyq talǵamdardy qalyptastyrý prosesin qıyndatady, tárbıeshilerdiń, ata-analardyń aýyr jumysyn talap etedi, joǵary estetıkalyq qajettilikterdi, jaǵymsyzdan bas tartýdy aldyn-ala qalyptastyrady. Estetıkalyq mádenıet qundylyq qatynasynyń mańyzdy kórinisterin biriktiredi, sondyqtan adamnyń emosıonaldylyǵy, zıatkerlik jáne praktıkalyq belsendiligi deńgeıinde bolady. Bul oqýshylardyń estetıkalyq talǵamynyń kelesi komponentterin ajyratýǵa múmkindik beredi: emosıonaldy, belsendilik jáne ıntellektýaldyq.

Kórme ekspozısıasynyń beıneleý jáne sándik-qoldanbaly ónerdi nasıhattaý, óskeleń urpaqty otandyq jáne álemdik mádenıet qundylyqtarymen tanystyrý isindegi estetıkalyq mańyzdylyǵy kúmán týdyrmaıdy. Kórme quraldarynyń ereksheligi, kórkemdik ortanyń ózi oqýshylardyń shyǵarmashylyq bastamasyn damytýǵa jaǵdaı jasaıdy, beıneleý jáne sándik-qoldanbaly óner týyndylarymen kórneki tanysýdan shyǵarmalardy estetıkalyq qabyldaýǵa, qundylyqtardyń gýmanısik júıesin, adamgershilik nusqaýlardy qalyptastyrýǵa kóshýge yqpal etedi [2]. Mektep jaǵdaıynda oqýshylardy shyǵarmashylyqtyń ár túrimen, úıirmelermen aınalysýǵa, balalar shyǵarmashylyǵy murajaılaryn uıymdastyrýǵa, sondaı-aq dıdaktıkalyq materıal retinde paıdalanylatyn kórme eksponattarynyń qoımalary men ekspozısıalyq koleksıalaryna arnaıy úı-jaılar men sheberhanalar bólinýi kerek. Murajaı men oqý orynnyń ózara is-qımylyn úılestirý prosesinde oqýshylardyń estetıkalyq mádenıetin damytý tek oqý-tárbıe maqsattaryna ǵana emes, jastardyń ǵylymı dúnıetanymyn qalyptastyrýǵa da yqpal etedi degen pikirmen kelispeýge bolmaıdy. Kórme is-áreketiniń pedagogıkalyq áleýeti negizinde oqýshylardy oqytý men tárbıeleýdiń tıimdiligi aıqyn:

- murajaılardyń zaldarynda jáne qoımalarynda otandyq jáne álemdik mádenıettiń biregeı qundylyqtary olardy kórkem mádenıettiń shynaıy oshaqtaryna aınaldyrýǵa yqpal etedi;

- oqýshylardy murajaı eksponattarymen tanystyrý arqyly oqytý, tárbıeleý oqýshylardyń otandyq jáne álemdik mádenıettiń shynaıy eskertkishteri negizinde bilim alýyna yqpal etedi;

- murajaı isiniń ereksheligin ıgerý oqýshylardyń kórkemdik-shyǵarmashylyq qyzmet ádisterin ıgerýine, oqýshylarǵa estetıkalyq mádenıetti sińirýge yqpal etedi;

- murajaı koleksıalaryn zerdeleý barysynda oqýshylar ótkenniń dástúrli ónerdegi tamasha kórkemdik dástúrlerimen ǵana tanysyp qoımaı, qazirgi zamanǵy ónerdiń joǵary úlgilerimen tanysady [3].

Oqý oryndarynyń qyzmetin taldaý kórme eksponattarynyń oqýshylardyń qabyldaýy úshin tartymdy qasıetterin, túrli-tústi, kólemdi formalardyń alýan túrin, oıý-órnek pen sújettik dekoratıvti dızaındy, tarıhı qubylystar men oqıǵalarmen baılanysty qoldana otyryp, oqýshylardyń alǵashqy oqý jyldarynan bastap murajaı mádenıetine degen qyzyǵýshylyǵyn damytý qajettiligin kórsetedi.

Másele mádenı qundylyqtardy estetıkalyq qabyldaý qabiletin damytýda ǵana emes, sonymen birge shyndyq qubylystaryna, óner týyndylaryna, murajaı eksponattaryna baǵalaý qatynasyn tárbıeleý, paıymdaýdyń belgili bir júıesin jasaý týraly bolyp otyr. Oqýshy kóretin jáne estıtin nárse - bul onyń bolashaq shyǵarmashylyǵy úshin alǵashqy tirek. Ol materıal jınaıdy, odan keıin onyń qıaly qurylady. Oqýshy qorshaǵan orta týraly túsinigin, oǵan degen kózqarasyn ashady jáne bul onyń ishki álemin, qabyldaý erekshelikterin, ıdeıalaryn, qyzyǵýshylyqtaryn, qabiletterin ashýǵa kómektesedi. Sonymen qatar, kórme ekspozısıasy arqyly oqýshylardyń jas ereksheligine, kórkemdik-shyǵarmashylyq erekshelikterine negizdelgen jańa bilim kózi retinde oqýshylardy estetıkalyq tárbıeleý júıesi áli ázirlenbegen ekenin atap ótken jón. Oqýshylardy murajaı mádenıetimen, murajaı eksponattarymen, olardyń estetıkalyq prınsıpterimen jáne kórkemdik tásilderimen tanystyrý jalpy bilim beretin mekteptegi beıneleý óneri sabaqtaryndaǵy estetıkalyq sıkl pánderiniń mańyzdy jaǵy bolyp tabylady. Kóptegen muǵalimder ekspozısıalyq materıaldyń kórkemdik-pedagogıkalyq áleýetin baǵalamaıdy, kórmeniń oqýshylardyń kórkemdik-estetıkalyq tárbıesin damytýǵa yqpal etetin mádenı ortalyqtar retinde qarastyrmaıdy.

Kórmeniń fýnksıonaldyq mańyzdylyǵyn óner týyndylary qoımasynan dúnıetanymdy, adamgershilik-estetıkalyq krıterıılerdi, jas urpaqtyń tarıhı sanasyn qalyptastyratyn ulttyq kórkem mádenıet ortalyǵyna aınaldyrý qazirgi jaǵdaıda oqýshylardyń rýhanı-adamgershilik jáne kórkemdik-shyǵarmashylyq damýynda óte mańyzdy.

Kórkem-estetıkalyq bilim berý máselelerin sheshýdiń tıimdi nysany - jeke kórme zalyn uıymdastyrý. Oqýshylardyń eksponattardy jınaýǵa tikeleı qatysýy jáne olardy júıeleý bilimdi jetildirýge degen umtylysty tárbıeleýge jáne odan ári maqsatty zertteý jumysyna qyzyǵýshylyqty damytýǵa, qazaq tarıhyna, dástúrleri men mádenıetine degen maqtanysh sezimin jáne tereń qurmet sezimin tárbıeleýge yqpal etedi. Sonymen qatar, murajaı eksponattaryn qoldana otyryp sabaq ótkizý materıaldy mehanıkalyq ıgerýdiń qaýiptiligin joıady, oqýshylardyń óner týyndylarynyń erekshe ereksheligin sanaly túrde ıgerýin qamtamasyz etedi, olarmen tanysý tek aýyzsha beıneler men reprodýktıvti mysaldarǵa ǵana emes, sonymen birge shyndyq qubylystaryn, otandyq jáne álemdik mádenıet obektilerin emosıonaldy jáne estetıkalyq qabyldaýǵa negizdelýi kerek.

Qazirgi zamanǵy bilim berý - tárbıe prosesinde kórme isiniń pedagogıkalyq áleýetin jetkiliksiz paıdalaný, atap aıtqanda, estetıkalyq-kórkemdik pándik orta jaǵdaılarynyń aıyrmashylyǵyna jáne nátıjesinde oqýshylardyń birkelki emes daıyndyq deńgeıine, olardyń mýzeı mádenıeti men ekspozısıalyq-kórmelik qyzmet týraly habardar bolý deńgeıine baılanysty. Demek, oqýshylarynyń mádenı qundylyqtar men shyndyq qubylystaryn emosıonaldy, estetıkalyq qabyldaýǵa baǵyttalǵan murajaı mádenıetin tanýdyń jańa dıdaktıkalyq jaǵdaılaryn jasaý qajettiligi týyndady. Ekspozısıalyq-kórmelik qyzmetti ıgerý oqýshylardyń otandyq mádenı murany, álemdik ónerdiń mádenı qundylyqtaryn zerdeleýine yqpal etýi múmkin. Kórme qyzmetiniń pedagogıkalyq áleýetin jandandyrý kelesi mindetterdi sheshýdi kózdeıdi:

- oqýshylardyń rýhanı-adamgershilik qalyptasýyndaǵy kórkem mádenıettiń jalpy deńgeıiniń damýyndaǵy murajaı ekspozısıasynyń rólin anyqtaý;

- oqýshylardyń dástúrli shyǵarmashylyqty, zamanaýı beıneleý jáne sándik ónerdiń joǵary úlgilerin qabyldaý men áser etý erekshelikterin zertteý;

- respýblıkanyń bilim berý mekemeleri men kórmeleriniń yntymaqtastyǵyn jolǵa qoıý;

- ár túrli kórmelerde, oqýshylardyń kórkemdik-estetıkalyq, rýhanı-adamgershilik tárbıesinde shoǵyrlanǵan mádenı-qundylyq áleýetin paıdalanýdyń formalary men ádisterin oılastyrý;

- murajaı ekspozısıasy arqyly oqýshylardyń tanymdyq qyzmetin, olardyń mádenı muraǵa qyzyǵýshylyǵyn, rýhanı-adamgershilik qundylyqtardy qabyldaýyn jandandyrý ádisterin ázirleý;

- oqýshylardy murajaı jumysynyń negizgi baǵyttarymen jáne komýnıkasıa nysandarymen tanystyrý tásilderin ázirleý;

- ekspozısıalyq materıaldyń kórkemdik-estetıkalyq áleýetin, onyń formalary men mazmunyn álemge tanýǵa áser etý erekshelikterin ashý;

- mektep oqýshylaryn murajaı isimen jáne murajaı qyzmetkerleriniń ekspozısıalyq-aǵartýshylyq jumystarynyń ınovasıalyq ádisterimen tanystyrý tásilderin qarastyrý [4].

Respýblıkamyzdyń pedagogtary men mádenıet qaıratkerleriniń ıeligindegi orasan zor mýzeılik ekspozısıalyq materıal belgilengen baǵytta - oqýshylardyń estetıkalyq mádenıetin damytýda, tárbıelik áleýetin paıdalanýda, olardy otandyq mádenı qundylyqtarmen tanystyrýda zertteý júrgizýge múmkindik beredi.

Kórme men mektepterdiń baılanysy burynnan kele jatqan dástúrge ıe, biraq kóbinese oqýshylar murajaılarǵa aldyn-ala daıyndyqsyz júıeli túrde barmaıdy. Kórme ekspozısıasy kelesi sharttardy oryndaý kezinde estetıkalyq mádenıetti qalyptastyrýdyń tıimdi quraly bola alady:

- bul estetıkalyq tárbıe júıesiniń mańyzdy quramdas bóligi retinde qarastyrylady;

- shyǵarmanyń kórkemdik-estetıkalyq qundylyǵy men eksponattyń shynaıylyǵy eskeriledi;

- ekspozısıa kórkem shyǵarma retinde qarastyrylady.

Kórme tájirıbesin psıhologıalyq-pedagogıkalyq taldaý oqýshylarmen jumys isteýdiń basym baǵytynyń eki negizgi túrin anyqtaýǵa múmkindik beredi. Olar oqýshynyń tanymdyq jáne emosıonaldy damýyna baǵyttalǵan. Taqyryptyń emosıonaldy damýyna nazar aýdarý sonymen qatar birqatar mindetterdi qamtıdy: jarqyn áser etý, ártúrli tájirıbe berý, tabıǵattyń jetilýine nemese adamnyń sheberligine tańdaný, tanymnyń sulýlyǵy men qýanyshynan lázzat alý; tanymdyq qyzyǵýshylyqtardy damytý, rýhanı mádenıettiń negizderin tárbıeleý. Kórmeniń, galereıanyń tárbıe jumysynyń basty maqsattarynyń biri estetıkalyq damý bolyp tabylady, ol adamnyń adamgershilik qalyptasýynyń sharttarynyń biri retinde túsiniledi.

Qorytyndylaı kele, bilim berý jáne damytý mindetterin ózara qarym-qatynasta sheshý adamnyń estetıkalyq jáne emosıonaldy-adamgershilik qalyptasýynyń negizin qalaýǵa kómektesetinin atap ótken jón. M.N. Meıramovtyń pikirinshe, kórme is-áreketi jaǵdaıynda estetıkalyq mádenıetti qabyldaýdy júıeli, maqsatty túrde oqytý erte jastan, atap aıtqanda jalpy bilim beretin mektepten bastalýy kerek [5]. Kórme qyzmeti arqyly estetıkalyq qabyldaýdy oqytý prosesi kezeń-kezeńimen júrgizilýi kerek.


Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. Almahanova H. Jas óspirimderge estetıkalyq tárbıe. Ádistemelik nusqaý. – Almaty: Jaıran, 1990. – 42 b.

2. Láýdıs V. Ia. Metodıka prepodavanıa psıhologıı: ýcheb. posobıe / V. Ia. Láýdıs. – 3-e ızd., ıspr. ı dop. – M.: Izd-vo ÝRAO, 2010. – 128 b.

3. Qalıev S. Oqýshylardyń jeke tulǵasyn qalyptastyrýdyń teorıalyq negizderi. – Almaty, 2002. – 33 b.

4. Slastenın V.A. Pedagogıka / V.A.Slastenın ı dr. – M.: Shkola- Pres, 2002. – 512 b.

5. Meıramov N.M. Estetıkalyq mádenıettiń qalyptasý negizderi. – Almaty: Talap, 2015. – 75 b.

---