Oqýshylarǵa adamgershilik tárbıesin berý joldary
SHQO, Ulan aýdany,
Mamaı batyr aýyly, M. Lomonosov atyndaǵy
orta mekteptiń aǵylshyn tili pániniń muǵalimi
Abraımova Erkejan Mýratkanovna
Adamgershilikke tárbıeleý quraly — eńbek pen ata - ana úlgisi. (Ybyraı Altynsarın)
Balaǵa beriletin adamgershilik tárbıe degenimiz ne? Ony qashan, qaı ýaqytta bastaýǵa bolady? Ol ne úshin qajet? – osyndaı suraqtar jalpy bilim beretin mekteptiń aldyna qoıylatyn máseleli suraq bolyp otyr. Mektep bitirýshi árbir oqýshyǵa mekteptik kezeńde sáıkes jáne jetkilikti túrde adamgershilik bilim berilýi kerek, ıaǵnı bala adamgershilik biliminiń bastaýlarymen úzdiksiz ári júıeli túrde sýsyndaýy qajet. Onsyz adamnyń qoǵamda ómir súrýi, adamdar arasynda ózin laıyqty ustaı alýy qıynǵa túseri sózsiz.
Jańa kezeńdegi bilim berýdiń ózekti máselesi jas urpaqqa - adamgershilik - rýhanı tárbıe berý. Qundy qasıetterge ıe bolý, rýhanı baı adamdy qalyptastyrý onyń týǵan kezinen bastalýy kerek.
Halyqta «Aǵash túzý ósý úshin oǵan kóshet kezinde kómektesýge bolady, al úlken aǵash bolǵanda ony túzete almaısyń» dep beker aıtylmaǵan. Sondyqtan balanyń boıyna jastaıynan izgilik, meıirimdilik, qaıyrymdylyq, ıaǵnı adamgershilik qundy qasıetterdi sińirip, óz - ózine senimdilikti tárbıeleýde otbasy men pedagogtar sheshýshi rol atqarady. Rýhanı - adamgershilik tárbıe - eki jaqty proses.
Bir jaǵynan ol úlkenderdiń, ata - analardyń, pedagogtardyń balalarǵa belsendi yqpalyn, ekinshi jaǵynan - tárbıelenýshilerdiń belsendiligin qamtıtyn qylyqtarynan, sezimderi men qarym - qatynastarynan kórinedi. Sondyqtan belgili bir mazmundy iske asyra, adamgershilik yqpaldyń ár túrli ádisterin paıdalana otyryp, pedagog istelgen jumystardyń nátıjelerin, tárbıeleýshileriniń jetistikterin zer salyp taldaý kerek.
Adamgershilik – adamnyń qoǵamdyq ómiriniń negizi. Adamgershilik bilimi – qoǵamdyq bilimderdiń basty jáne bastapqy bóligi, onyń bazasy bolyp tabylady. Qoǵamdyq bilimderge jatatyn saıası, quqyqtyq, estetıkalyq, fılosofıalyq, dinı bilimderdiń barlyǵy da adamgershilik bilimderge, ıaǵnı kez kelgen saıasat, estetıkalyq ıdeal, quqyqtyq normalar, dinı nanym - senimder adamdarda jáne qoǵamda qalyptasqan adamgershilik ıdeıalarǵa, nusqamalarǵa, maqsattarǵa táýeldi jáne onymen tyǵyz baılanysty bolyp keledi. Óıtkeni adamgershilik bilimi adamdardyń dúnıetanymyn, olardyń qyzmetin jáne minez - qulqyn, isteri men áreketterin anyqtaıdy. Sondyqtan da kórnekti pedagogtar adamgershilik bilimin «bilim berýdiń altyn qazyǵy» dep beker aıtpaǵan.
Adamgershilik - Adamǵa qoıylatyn basty talap – asyl da izgi adamgershilik qasıetterdi boıyna sińirgen, ulaǵatty azamat bolyp shyǵý. Óıtkeni adam – óziniń adamgershiligimen, qaıyrymdylyǵymen, adaldyǵymen jáne ádilettigimen ardaqty. Halqymyz qaıyrymdy - meıirimdi jandy «adamgershiligi mol adam» dep dáriptegen. Qaıyrymdy, meıirimdi jan – ózgelerdi, basqa adamdardy oılap, solarǵa qol ushyn berýshi jan. Al, adamdardyń qamyn jeý degenimiz adamgershilikke kelip saıady. Adamgershilik – adamnyń rýhanı arqaýy.
Muny adamgershilik týraly aıtylǵan maqal - mátelderden baıqaýǵa bolady.
Adamgershilik bolmaı,
Ádildik bolmas.
Adamnyń uıaty betinde,
Adamgershiligi nıetinde.
Asyńa toıǵyzbasań da,
Aq nıetińe toıǵyz.
Sý bermegenge, sút ber,
Aq nıetińdi bilsin.
Keń bolsań, kem bolmaısyń.
Kishipeıildilik – kisiniń kórki.
Aqylyń bolsa, aryńdy saqta,
Ar uıat kerek ár ýaqytta.
Ynsap, uıat, tereń oı -
Asyl zeınet oılap qoı.
Ulyq bolsań, kishik bol.
Óz qadiriń – óz baılyǵyń.
Ary taza, nar júgin kóteredi.
Adamgershiliktiń negizi minez - qulyq normalary men erejelerinen turady. Olar adamdardyń is - qylyqtarynan, minez - qulyqtarynan kórinedi, moraldyq ózara qarym - qatynastardy basqarady. Otanǵa degen súıispenshilik, qoǵam ıgiligi úshin adam eńbek etý, ózara kómek, sondaı - aq qoǵamǵa tán adamgershiliktiń ózge de formalary, bul – sananyń, sezimderdiń, minez - qulyq pen ózara qarym - qatynastyń bólinbes elementteri, olardyń negizinde qoǵamymyzdyń qoǵamdyq - ekonomıkalyq qundylyqtary jatady.
Balanyń ómirge belsendi kózqarasynyń baǵyty úlkender arqyly tárbıelenedi. Tárbıeleý, bilim berý jumysynyń mazmuny men formalary balalardyń múmkindigin eskerý arqyly naqtylanady. Adamgershilikke, eńbekke tárbıeleý kúndelikti ómirde, úlkenderdiń qoldan keletin jumysty uıymdastyrý prosesinde, oıyn jáne oqý isinde josparly túrde iske asady.
Ataqty pedagog Sýhomlınskıı; «Bala kezde úsh jastan on eki jasqa deıingi aralyqta ár adam óziniń rýhanı damýyna qajetti nárseniń bárin de ertegiden alady.
Tárbıeniń negizgi maqsaty – deni saý, ulttyq sana sezimi oıanǵan, rýhanı oılaý dárejesi bıik, mádenıetti, parasatty, ar - ojdany mol, eńbekqor, isker, boıynda basqa da ıgi qasıetter qalyptasqan urpaq tárbıeleý.
Erteginiń rýhanı tárbıelik máni zor. Ol balaǵa rýhanı lázzat berip, qıalǵa qanat bitiretin, jas balanyń rýhynyń ósip jetilýine qajetti nárseniń mol qory bar rýhanı azyq«, dep atap kórsetken.
Rýhanılyq jeke tulǵanyń negizgi sapalyq kórsetkishi. Rýhanılyqtyń negizinde adamnyń minez - qulqy qalyptasady, ar - uıat, ózin - ózi baǵalaý jáne adamgershilik sapalary damıdy. Munyń ózi meıirimdilikke, izgilikke shaqyrady.
Rýhanı - adamgershilik tárbıe — bul durys daǵdylar men ózin - ózi ustaý daǵdylarynyń normalary, uıymdaǵy qarym - qatynas mádenıetiniń turaqtylyǵyn qalyptastyrady. Jeke adamnyń adamgershilik sanasynyń dárejesi onyń minez - qulqy men is áreketin anyqtaıdy.
Sananyń qalyptasýy – ol balanyń mektepke barmastan buryn, qoǵam týraly alǵashqy uǵymdarynyń qalyptasýyna, jaqyn adamdardyń ózara qatynasynan bastalady. Balany jaqsy adamgershilik qasıetterge, mádenıetke tárbıeleýde tárbıeli adammen joldas bolýdyń áseri kúshti ekenin halqymyz ejelden baǵalaı bilgen.
«Jaqsymen joldas bolsań – jetersiń muratqa, jamanmen joldas bolsań - qalarsyń uıatqa...» «Jaman dos, joldasyn qaldyrar jaýǵa» — degen maqaldardan kórýge bolady. Maqal - mátelder, jumbaq, aıtys, óleńder adamgershilik tárbıeniń arqaýy. Úlkendi syılaý adamgershiliktiń bir negizi. Adamzattyq qundylyqtar bala boıyna is - áreket barysynda, ár túrli oıyndar, hıkaıalar, ertegiler, qoıylymdar arqyly beriledi.
Adamgershilik – adamnyń rýhanı baılyǵy, bolashaq urpaqty izgilik besigine bóleıtin rýhanıat dáýirine jańa qadam bolyp tabylady. Adamgershilik tárbıeniń nátıjesi adamdyq tárbıe bolyp tabylady.
Ol tulǵanyń qoǵamdyq baǵaly qasıetterimen sapalary, qarym - qatynastarynda qalyptasady. Adamgershilik qoǵamdyq sananyń eń basty belgileriniń biri bolǵandyqtan, adamdardyń minez - qulqy, is - áreketi, qarym - qatynasy, kózqarasymen sıpattalady.
Olar adamdy qurmetteý, oǵan sený, ádeptilik, kishipeıildik, qaıyrymdylyq, janasharlyq, izettilik, ınabattylyq, qarapaıymdylyq t. b. Adamgershilik – eń joǵary qundylyq dep qaraıtyn jeke adamnyń qasıeti, adamgershilik jáne psıhologıalyq qasıetteriniń jıyntyǵy.
Adamgershilik taqyryby – máńgilik. Ol eshqashan eskirmek emes. Jas urpaqtyń boıyna adamgershilik qasıetterdi sińirý - ata - ana men ustazdardyń basty mindeti. Adamgershilik ár adamǵa tán asyl qasıetter. Adamgershiliktiń qaınar bulaǵy – halqynda, otbasynda, olardyń ónerlerinde, ádet - ǵurpynda. Ár adam adamgershilikti kúndelikti turmys — tirshiliginen, ózin qorshaǵan tabıǵattan boıyna sińiredi.
Kórnekti pedagog V. Sýhomlınskıı «Eger balaǵa qýanysh pen baqyt bere bilsek, ol bala solaı bola alady», — deıdi. Demek, shákirtke jan - jaqty tereń bilim berip, onyń júregine adamgershiliktiń asyl qasıetterin úzdiksiz uıalata bilsek, erteńgi azamat jeke tulǵanyń ózindik kózqarasynyń qalyptasýyna, aınalasymen sanasýyna yqpal eteri sózsiz.
Qaı zamanda bolmasyn adamzat aldynda turatyn uly murat - mindetteriniń eń bastysy — óziniń isin, ómirin jalǵastyratyn salaýatty, sanaly urpaq tárbıeleý.
Urpaq tárbıesi — keleshek qoǵam tárbıesi. Sol keleshek qoǵam ıelerin jan - jaqty jetilgen, aqyl - parasaty mol, mádenı — ǵylymı órisi ozyq etip tárbıeleý — bizdiń de qoǵam aldyndaǵy boryshymyz.
Adamgershilik tárbıesiniń árqaısysynyń erekshelikterin jetik biletin ustaz halyq pedagogıkasyn ǵasyrlar boıy qalyptasqan salt - dástúrlerdi, ádet - ǵurypty jan - jaqty tereń bilýmen qatar, órkenıetti ómirmen baılanystyra otyryp, bilim berýdiń barlyq kezeńderinde paıdalanǵany durys. Ata - ananyń bolashaq tárbıesi úshin jaýapkershiligi urpaqtan urpaqqa jalǵasýda.
«Balapan uıada ne kórse, ushqanda sony iledi»degendeı, ata - ananyń kún saıyn atqaryp júrgen jumysy – balaǵa úlken sabaq.
Jaqsy adamgershilik qasıetterdiń túp negizi otbasynda qalyptasatyny belgili. Adamgershilik qasıetter izgilikpen ushtastyrady. Ásirese eńbekke degen turaqty yqylasy bar jáne eńbektene bilýde ózin kórsetetin balalardy eńbek súıgishtikke tárbıeleý basty mindet bolyp tabylady.
Ata - babalarymyzdyń balany besiginen jaqsy ádetterge baýlyǵan. «Úlkendi syıla», «Sálem ber, jolyn kesip ótpe» degen sekildi ulaǵatty sózderdiń máni óte zor. Adamgershilikti, ar - uıaty bar adamnyń bet - beınesi ımanjúzdi, jarqyn, bıazy, ózi parasatty bolady. Ondaı adamdy halyq «Iman júzdi kisi» dep qurmettep syılaǵan.
Balalarymyzdy ımandylyqqa tárbıeleý úshin olardyń ar - uıatyn, namysyn oıatyp, meıirimdilik, qaıyrymdylyq, kishipeıildik, qamqorlyq kórsetý, adaldyq, izettilik sıaqty qasıetterdi boıyna sińirý qajet. Balany úlkendi syılaýǵa, kishige izet kórsetýge, ımandy bolýǵa, adamgershilikke baýlý adamgershilik tárbıesiniń jemisi.
8 synypta adamgershilik tárbıesi aıasynda mynadaı tárbıe saǵattary ótti:
Taqyryby
Mazmuny
Týǵan tilim - tirligimniń aıǵaǵy
1. Aqyn – jazýshylardyń óleńderinen, shyǵarmalarynan úzindi.
«Jalǵasyn tap» oıyny.
Adam bolam deseńiz....
Abaıdyń qara sózderi. «Adamgershilik» taqyrybyndaǵy naqyl sózder, maqal - mátelder.
Qazaq qandaı halyq?
Qazaqtyń jaqsy jáne jaman qasıetteri;
Qazaqtyń ataqty uldary men qyzdary;
Jaqsydan úıren, jamanan jıren.
Uly adamdar ómirinen úzindi.
Róldik oıyndar, Venn dıagramsy arqyly qorytyndylaý.
Azamattyq boryshyn biledi.
Adaldyq - olardyń isi.
Kómek berýge ázir.
Shynshyl bolamyn suraq - jaýap
Sóz anasy - sálem.
Mektepishilik ereje. kim kóp biledi?
Otbasy jáne áleýmettik ortada ózin - ózi ustaý mádenıeti. pikirtalas
Rýhanı - adamgershilik tárbıesinde aldymen balany tek jaqsylyqqa - qaıyrymdylyq, meıirimdilik, izgilikke tárbıelep, sony maqsat tutsa, ustazdyń, ata - ananyń da bolashaǵy zor bolmaq. «Men úsh qasıetimdi maqtan tutam», — depti Aqan seri. Olar: jalǵan aıtpadym, jaqsylyqty satpadym hám eshkimnen eshteńeni qyzǵanbadym.
Bul úsh qasıet árkimniń óz qudaıy. «Óz qudaıynan aıyrylǵan adam bos keýde, ólgenmen teń» degen eken. Shyndyǵynda bul aqıqat. Olaı bolsa, jeke tulǵany qalyptastyrýda, olardyń jan dúnıesine sezimmen qarap, árbir is - áreketine maqsat qoıýǵa, josparlaýǵa, ony oryndaýǵa, ózine - ózi talap qoıa bilýge tárbıeleý — adamgershilik tárbıeniń basty maqsaty. Maqsatqa jetý úshin san alýan kedergiler bolýy múmkin. Ondaı qasıetterdi bala boıyna jas kezinen bastap qalyptastyrý jeke tulǵany qalyptastyrýdyń negizin qalaıdy.
«Elimizdiń kúshi - patshada, sábıdiń kúshi - jylaýynda» demekshi, bizdiń kúshimiz, qorǵanyshymyz, senimimiz - adamgershiligimizde bolýy kerek. Ol úshin Aqannyń osy úsh qasıetin bala boıyna daryta bilsek – uly jeńis bolary anyq
Til. Halyqtyń ótkeni, jany, búkil rýhanı dúnıesi jáne barsha shyǵarmashylyq oı - tolǵanystarynyń ǵajaıyp syry til qoınaýynda beınelengen. Munyń bári ana sútimen birge bala boıyna darıdy. Eń bastysy, osynyń bári «ananyń tili, aıaýly únimen» jetkeni abzal.
Án - kúı. Bala besik jyryn tyńdap ósýi tıis. Óıtkeni, alǵash ret balanyń jan sezimin terbeıtin, rýhanı jiger beretin – halyq áýeni. Qazaqtyń án - kúıleri saryndy, keń tynysty, shalqymaly bolyp keledi. Janǵa jaǵymdy názik áýender adamǵa emosıonaldyq - estetıkalyq áser beredi.
Óleń - jyr. Ǵajaıyp ǵalamat syrǵa toly qazaqtyń óleń - jyrlary adam janyn arbaıdy, úılesimdilik pen yrǵaqqa shyrmaıdy, adam ómiri men qorshaǵan álemniń tylsym syryna úńildiredi, rýhanı shattyqqa bóleıdi. Balanyń tili shyǵyp, hat tanı salysymen ana tilinde jazylǵan nurly, qýanysh pen shattyqqa toly óleńderdi estip, tyńdap, oqyp, aıtyp, tanı bergeni jón. Sonda bala jany súıispenshiliktiń, úmittiń, senimniń, armannyń bıigine umtylatyn bolady.
Ertegi – arman - qıalǵa jetekteýshi. Balaǵa alǵash ret erlik, batyldyq sezimin oıatatyn, qaýip - qater, qıynshylyqty bastan keshirý, synnan ótý, aıla - kúsh jumsaýǵa baýlıtyn, armany oryndalý, muratyna jetý dámin tattyratyn – ertegiler. Adam taǵdyryn, dúnıeniń sanalýandyǵyn, meıirimdilik pen qatigezdik, ásemdik pen usqynsyzdyq týraly da osy ertegilerden tanyp biledi. Ár adam óziniń rýhanı damýyna qajetti nárseniń bárin ertegiden alady.
Endeshe, osyndaı adamzat balasynyń rýhanı tájirıbesinen týyndaǵan, halyqtyń qalpynan shyqqan, ulttyń jan - dúnıesin ashatyn rýhanı ıgilikter jany men táni saý, baqytty urpaq ósirip, dáýletti elde ómir súretinimizge senim mol.
Mamaı batyr aýyly, M. Lomonosov atyndaǵy
orta mekteptiń aǵylshyn tili pániniń muǵalimi
Abraımova Erkejan Mýratkanovna
Adamgershilikke tárbıeleý quraly — eńbek pen ata - ana úlgisi. (Ybyraı Altynsarın)
Balaǵa beriletin adamgershilik tárbıe degenimiz ne? Ony qashan, qaı ýaqytta bastaýǵa bolady? Ol ne úshin qajet? – osyndaı suraqtar jalpy bilim beretin mekteptiń aldyna qoıylatyn máseleli suraq bolyp otyr. Mektep bitirýshi árbir oqýshyǵa mekteptik kezeńde sáıkes jáne jetkilikti túrde adamgershilik bilim berilýi kerek, ıaǵnı bala adamgershilik biliminiń bastaýlarymen úzdiksiz ári júıeli túrde sýsyndaýy qajet. Onsyz adamnyń qoǵamda ómir súrýi, adamdar arasynda ózin laıyqty ustaı alýy qıynǵa túseri sózsiz.
Jańa kezeńdegi bilim berýdiń ózekti máselesi jas urpaqqa - adamgershilik - rýhanı tárbıe berý. Qundy qasıetterge ıe bolý, rýhanı baı adamdy qalyptastyrý onyń týǵan kezinen bastalýy kerek.
Halyqta «Aǵash túzý ósý úshin oǵan kóshet kezinde kómektesýge bolady, al úlken aǵash bolǵanda ony túzete almaısyń» dep beker aıtylmaǵan. Sondyqtan balanyń boıyna jastaıynan izgilik, meıirimdilik, qaıyrymdylyq, ıaǵnı adamgershilik qundy qasıetterdi sińirip, óz - ózine senimdilikti tárbıeleýde otbasy men pedagogtar sheshýshi rol atqarady. Rýhanı - adamgershilik tárbıe - eki jaqty proses.
Bir jaǵynan ol úlkenderdiń, ata - analardyń, pedagogtardyń balalarǵa belsendi yqpalyn, ekinshi jaǵynan - tárbıelenýshilerdiń belsendiligin qamtıtyn qylyqtarynan, sezimderi men qarym - qatynastarynan kórinedi. Sondyqtan belgili bir mazmundy iske asyra, adamgershilik yqpaldyń ár túrli ádisterin paıdalana otyryp, pedagog istelgen jumystardyń nátıjelerin, tárbıeleýshileriniń jetistikterin zer salyp taldaý kerek.
Adamgershilik – adamnyń qoǵamdyq ómiriniń negizi. Adamgershilik bilimi – qoǵamdyq bilimderdiń basty jáne bastapqy bóligi, onyń bazasy bolyp tabylady. Qoǵamdyq bilimderge jatatyn saıası, quqyqtyq, estetıkalyq, fılosofıalyq, dinı bilimderdiń barlyǵy da adamgershilik bilimderge, ıaǵnı kez kelgen saıasat, estetıkalyq ıdeal, quqyqtyq normalar, dinı nanym - senimder adamdarda jáne qoǵamda qalyptasqan adamgershilik ıdeıalarǵa, nusqamalarǵa, maqsattarǵa táýeldi jáne onymen tyǵyz baılanysty bolyp keledi. Óıtkeni adamgershilik bilimi adamdardyń dúnıetanymyn, olardyń qyzmetin jáne minez - qulqyn, isteri men áreketterin anyqtaıdy. Sondyqtan da kórnekti pedagogtar adamgershilik bilimin «bilim berýdiń altyn qazyǵy» dep beker aıtpaǵan.
Adamgershilik - Adamǵa qoıylatyn basty talap – asyl da izgi adamgershilik qasıetterdi boıyna sińirgen, ulaǵatty azamat bolyp shyǵý. Óıtkeni adam – óziniń adamgershiligimen, qaıyrymdylyǵymen, adaldyǵymen jáne ádilettigimen ardaqty. Halqymyz qaıyrymdy - meıirimdi jandy «adamgershiligi mol adam» dep dáriptegen. Qaıyrymdy, meıirimdi jan – ózgelerdi, basqa adamdardy oılap, solarǵa qol ushyn berýshi jan. Al, adamdardyń qamyn jeý degenimiz adamgershilikke kelip saıady. Adamgershilik – adamnyń rýhanı arqaýy.
Muny adamgershilik týraly aıtylǵan maqal - mátelderden baıqaýǵa bolady.
Adamgershilik bolmaı,
Ádildik bolmas.
Adamnyń uıaty betinde,
Adamgershiligi nıetinde.
Asyńa toıǵyzbasań da,
Aq nıetińe toıǵyz.
Sý bermegenge, sút ber,
Aq nıetińdi bilsin.
Keń bolsań, kem bolmaısyń.
Kishipeıildilik – kisiniń kórki.
Aqylyń bolsa, aryńdy saqta,
Ar uıat kerek ár ýaqytta.
Ynsap, uıat, tereń oı -
Asyl zeınet oılap qoı.
Ulyq bolsań, kishik bol.
Óz qadiriń – óz baılyǵyń.
Ary taza, nar júgin kóteredi.
Adamgershiliktiń negizi minez - qulyq normalary men erejelerinen turady. Olar adamdardyń is - qylyqtarynan, minez - qulyqtarynan kórinedi, moraldyq ózara qarym - qatynastardy basqarady. Otanǵa degen súıispenshilik, qoǵam ıgiligi úshin adam eńbek etý, ózara kómek, sondaı - aq qoǵamǵa tán adamgershiliktiń ózge de formalary, bul – sananyń, sezimderdiń, minez - qulyq pen ózara qarym - qatynastyń bólinbes elementteri, olardyń negizinde qoǵamymyzdyń qoǵamdyq - ekonomıkalyq qundylyqtary jatady.
Balanyń ómirge belsendi kózqarasynyń baǵyty úlkender arqyly tárbıelenedi. Tárbıeleý, bilim berý jumysynyń mazmuny men formalary balalardyń múmkindigin eskerý arqyly naqtylanady. Adamgershilikke, eńbekke tárbıeleý kúndelikti ómirde, úlkenderdiń qoldan keletin jumysty uıymdastyrý prosesinde, oıyn jáne oqý isinde josparly túrde iske asady.
Ataqty pedagog Sýhomlınskıı; «Bala kezde úsh jastan on eki jasqa deıingi aralyqta ár adam óziniń rýhanı damýyna qajetti nárseniń bárin de ertegiden alady.
Tárbıeniń negizgi maqsaty – deni saý, ulttyq sana sezimi oıanǵan, rýhanı oılaý dárejesi bıik, mádenıetti, parasatty, ar - ojdany mol, eńbekqor, isker, boıynda basqa da ıgi qasıetter qalyptasqan urpaq tárbıeleý.
Erteginiń rýhanı tárbıelik máni zor. Ol balaǵa rýhanı lázzat berip, qıalǵa qanat bitiretin, jas balanyń rýhynyń ósip jetilýine qajetti nárseniń mol qory bar rýhanı azyq«, dep atap kórsetken.
Rýhanılyq jeke tulǵanyń negizgi sapalyq kórsetkishi. Rýhanılyqtyń negizinde adamnyń minez - qulqy qalyptasady, ar - uıat, ózin - ózi baǵalaý jáne adamgershilik sapalary damıdy. Munyń ózi meıirimdilikke, izgilikke shaqyrady.
Rýhanı - adamgershilik tárbıe — bul durys daǵdylar men ózin - ózi ustaý daǵdylarynyń normalary, uıymdaǵy qarym - qatynas mádenıetiniń turaqtylyǵyn qalyptastyrady. Jeke adamnyń adamgershilik sanasynyń dárejesi onyń minez - qulqy men is áreketin anyqtaıdy.
Sananyń qalyptasýy – ol balanyń mektepke barmastan buryn, qoǵam týraly alǵashqy uǵymdarynyń qalyptasýyna, jaqyn adamdardyń ózara qatynasynan bastalady. Balany jaqsy adamgershilik qasıetterge, mádenıetke tárbıeleýde tárbıeli adammen joldas bolýdyń áseri kúshti ekenin halqymyz ejelden baǵalaı bilgen.
«Jaqsymen joldas bolsań – jetersiń muratqa, jamanmen joldas bolsań - qalarsyń uıatqa...» «Jaman dos, joldasyn qaldyrar jaýǵa» — degen maqaldardan kórýge bolady. Maqal - mátelder, jumbaq, aıtys, óleńder adamgershilik tárbıeniń arqaýy. Úlkendi syılaý adamgershiliktiń bir negizi. Adamzattyq qundylyqtar bala boıyna is - áreket barysynda, ár túrli oıyndar, hıkaıalar, ertegiler, qoıylymdar arqyly beriledi.
Adamgershilik – adamnyń rýhanı baılyǵy, bolashaq urpaqty izgilik besigine bóleıtin rýhanıat dáýirine jańa qadam bolyp tabylady. Adamgershilik tárbıeniń nátıjesi adamdyq tárbıe bolyp tabylady.
Ol tulǵanyń qoǵamdyq baǵaly qasıetterimen sapalary, qarym - qatynastarynda qalyptasady. Adamgershilik qoǵamdyq sananyń eń basty belgileriniń biri bolǵandyqtan, adamdardyń minez - qulqy, is - áreketi, qarym - qatynasy, kózqarasymen sıpattalady.
Olar adamdy qurmetteý, oǵan sený, ádeptilik, kishipeıildik, qaıyrymdylyq, janasharlyq, izettilik, ınabattylyq, qarapaıymdylyq t. b. Adamgershilik – eń joǵary qundylyq dep qaraıtyn jeke adamnyń qasıeti, adamgershilik jáne psıhologıalyq qasıetteriniń jıyntyǵy.
Adamgershilik taqyryby – máńgilik. Ol eshqashan eskirmek emes. Jas urpaqtyń boıyna adamgershilik qasıetterdi sińirý - ata - ana men ustazdardyń basty mindeti. Adamgershilik ár adamǵa tán asyl qasıetter. Adamgershiliktiń qaınar bulaǵy – halqynda, otbasynda, olardyń ónerlerinde, ádet - ǵurpynda. Ár adam adamgershilikti kúndelikti turmys — tirshiliginen, ózin qorshaǵan tabıǵattan boıyna sińiredi.
Kórnekti pedagog V. Sýhomlınskıı «Eger balaǵa qýanysh pen baqyt bere bilsek, ol bala solaı bola alady», — deıdi. Demek, shákirtke jan - jaqty tereń bilim berip, onyń júregine adamgershiliktiń asyl qasıetterin úzdiksiz uıalata bilsek, erteńgi azamat jeke tulǵanyń ózindik kózqarasynyń qalyptasýyna, aınalasymen sanasýyna yqpal eteri sózsiz.
Qaı zamanda bolmasyn adamzat aldynda turatyn uly murat - mindetteriniń eń bastysy — óziniń isin, ómirin jalǵastyratyn salaýatty, sanaly urpaq tárbıeleý.
Urpaq tárbıesi — keleshek qoǵam tárbıesi. Sol keleshek qoǵam ıelerin jan - jaqty jetilgen, aqyl - parasaty mol, mádenı — ǵylymı órisi ozyq etip tárbıeleý — bizdiń de qoǵam aldyndaǵy boryshymyz.
Adamgershilik tárbıesiniń árqaısysynyń erekshelikterin jetik biletin ustaz halyq pedagogıkasyn ǵasyrlar boıy qalyptasqan salt - dástúrlerdi, ádet - ǵurypty jan - jaqty tereń bilýmen qatar, órkenıetti ómirmen baılanystyra otyryp, bilim berýdiń barlyq kezeńderinde paıdalanǵany durys. Ata - ananyń bolashaq tárbıesi úshin jaýapkershiligi urpaqtan urpaqqa jalǵasýda.
«Balapan uıada ne kórse, ushqanda sony iledi»degendeı, ata - ananyń kún saıyn atqaryp júrgen jumysy – balaǵa úlken sabaq.
Jaqsy adamgershilik qasıetterdiń túp negizi otbasynda qalyptasatyny belgili. Adamgershilik qasıetter izgilikpen ushtastyrady. Ásirese eńbekke degen turaqty yqylasy bar jáne eńbektene bilýde ózin kórsetetin balalardy eńbek súıgishtikke tárbıeleý basty mindet bolyp tabylady.
Ata - babalarymyzdyń balany besiginen jaqsy ádetterge baýlyǵan. «Úlkendi syıla», «Sálem ber, jolyn kesip ótpe» degen sekildi ulaǵatty sózderdiń máni óte zor. Adamgershilikti, ar - uıaty bar adamnyń bet - beınesi ımanjúzdi, jarqyn, bıazy, ózi parasatty bolady. Ondaı adamdy halyq «Iman júzdi kisi» dep qurmettep syılaǵan.
Balalarymyzdy ımandylyqqa tárbıeleý úshin olardyń ar - uıatyn, namysyn oıatyp, meıirimdilik, qaıyrymdylyq, kishipeıildik, qamqorlyq kórsetý, adaldyq, izettilik sıaqty qasıetterdi boıyna sińirý qajet. Balany úlkendi syılaýǵa, kishige izet kórsetýge, ımandy bolýǵa, adamgershilikke baýlý adamgershilik tárbıesiniń jemisi.
8 synypta adamgershilik tárbıesi aıasynda mynadaı tárbıe saǵattary ótti:
Taqyryby
Mazmuny
Týǵan tilim - tirligimniń aıǵaǵy
1. Aqyn – jazýshylardyń óleńderinen, shyǵarmalarynan úzindi.
«Jalǵasyn tap» oıyny.
Adam bolam deseńiz....
Abaıdyń qara sózderi. «Adamgershilik» taqyrybyndaǵy naqyl sózder, maqal - mátelder.
Qazaq qandaı halyq?
Qazaqtyń jaqsy jáne jaman qasıetteri;
Qazaqtyń ataqty uldary men qyzdary;
Jaqsydan úıren, jamanan jıren.
Uly adamdar ómirinen úzindi.
Róldik oıyndar, Venn dıagramsy arqyly qorytyndylaý.
Azamattyq boryshyn biledi.
Adaldyq - olardyń isi.
Kómek berýge ázir.
Shynshyl bolamyn suraq - jaýap
Sóz anasy - sálem.
Mektepishilik ereje. kim kóp biledi?
Otbasy jáne áleýmettik ortada ózin - ózi ustaý mádenıeti. pikirtalas
Rýhanı - adamgershilik tárbıesinde aldymen balany tek jaqsylyqqa - qaıyrymdylyq, meıirimdilik, izgilikke tárbıelep, sony maqsat tutsa, ustazdyń, ata - ananyń da bolashaǵy zor bolmaq. «Men úsh qasıetimdi maqtan tutam», — depti Aqan seri. Olar: jalǵan aıtpadym, jaqsylyqty satpadym hám eshkimnen eshteńeni qyzǵanbadym.
Bul úsh qasıet árkimniń óz qudaıy. «Óz qudaıynan aıyrylǵan adam bos keýde, ólgenmen teń» degen eken. Shyndyǵynda bul aqıqat. Olaı bolsa, jeke tulǵany qalyptastyrýda, olardyń jan dúnıesine sezimmen qarap, árbir is - áreketine maqsat qoıýǵa, josparlaýǵa, ony oryndaýǵa, ózine - ózi talap qoıa bilýge tárbıeleý — adamgershilik tárbıeniń basty maqsaty. Maqsatqa jetý úshin san alýan kedergiler bolýy múmkin. Ondaı qasıetterdi bala boıyna jas kezinen bastap qalyptastyrý jeke tulǵany qalyptastyrýdyń negizin qalaıdy.
«Elimizdiń kúshi - patshada, sábıdiń kúshi - jylaýynda» demekshi, bizdiń kúshimiz, qorǵanyshymyz, senimimiz - adamgershiligimizde bolýy kerek. Ol úshin Aqannyń osy úsh qasıetin bala boıyna daryta bilsek – uly jeńis bolary anyq
Til. Halyqtyń ótkeni, jany, búkil rýhanı dúnıesi jáne barsha shyǵarmashylyq oı - tolǵanystarynyń ǵajaıyp syry til qoınaýynda beınelengen. Munyń bári ana sútimen birge bala boıyna darıdy. Eń bastysy, osynyń bári «ananyń tili, aıaýly únimen» jetkeni abzal.
Án - kúı. Bala besik jyryn tyńdap ósýi tıis. Óıtkeni, alǵash ret balanyń jan sezimin terbeıtin, rýhanı jiger beretin – halyq áýeni. Qazaqtyń án - kúıleri saryndy, keń tynysty, shalqymaly bolyp keledi. Janǵa jaǵymdy názik áýender adamǵa emosıonaldyq - estetıkalyq áser beredi.
Óleń - jyr. Ǵajaıyp ǵalamat syrǵa toly qazaqtyń óleń - jyrlary adam janyn arbaıdy, úılesimdilik pen yrǵaqqa shyrmaıdy, adam ómiri men qorshaǵan álemniń tylsym syryna úńildiredi, rýhanı shattyqqa bóleıdi. Balanyń tili shyǵyp, hat tanı salysymen ana tilinde jazylǵan nurly, qýanysh pen shattyqqa toly óleńderdi estip, tyńdap, oqyp, aıtyp, tanı bergeni jón. Sonda bala jany súıispenshiliktiń, úmittiń, senimniń, armannyń bıigine umtylatyn bolady.
Ertegi – arman - qıalǵa jetekteýshi. Balaǵa alǵash ret erlik, batyldyq sezimin oıatatyn, qaýip - qater, qıynshylyqty bastan keshirý, synnan ótý, aıla - kúsh jumsaýǵa baýlıtyn, armany oryndalý, muratyna jetý dámin tattyratyn – ertegiler. Adam taǵdyryn, dúnıeniń sanalýandyǵyn, meıirimdilik pen qatigezdik, ásemdik pen usqynsyzdyq týraly da osy ertegilerden tanyp biledi. Ár adam óziniń rýhanı damýyna qajetti nárseniń bárin ertegiden alady.
Endeshe, osyndaı adamzat balasynyń rýhanı tájirıbesinen týyndaǵan, halyqtyń qalpynan shyqqan, ulttyń jan - dúnıesin ashatyn rýhanı ıgilikter jany men táni saý, baqytty urpaq ósirip, dáýletti elde ómir súretinimizge senim mol.
You Might Also Like
