InfoHub Logo

Ólgen adamdy qazaqtar ádette úsh-tórt saǵattan artyq al kóp degende jarty táýlikten artyq saqtamaıdy. Sol saǵatta ólgen adamnyń úıine tóńirektegi aýyldyń moldalary shaqyrylady. Olar shaqyrysymen tez kelip jetedi. Sharıǵat boıynsha ólikti arýlap jýyp, janazasyn oqyp, kómgennen keıin, onyń kóılek - kónshekteri men baska kıim-keshekteri kedeılerge beriledi. Sodan keıin moldalarǵa sadaqa úlestiriledi, bul sadaqa «ysqat» dep atalady. Ysqat — qazaqtardyń túsinigi boıynsha, moldalarǵa, sharıǵat zańy arqyly belgilengen tólemmen, ólgen adamnyń kúnásin satý degen sóz. Muhammedtiń sharıǵaty boıynsha ysqat — ólgen adamnyń tiri kúninde, balıǵyǵa jetken kúnnen bastap, kúnine bes ret oqylatyn namazdyń oqylmaı qalǵan qazalary úshin jáne ramazan aıyn (musylmandardyń oraza ustaıtyn aıynyń aty) orazasyz ótkizgeni úshin qudaı joly (sadaqa) túrinde kedeılerge berilýge tıis. Biraq osy sharıǵat boıynsha: «Ólgen adamnyń kúnásin kóterý», ıaǵnı ólik basynda «kóterdiń be?», «kóterdim» dep ýáde berý mindeti moldalarǵa júktelmegen. Mundaı sózderdi moldalarǵa qazaqtardyń ózderi aıtqyzady. Sharıǵat boıynsha ólgen adamnyń tiri kezindegi árbir kúnine 30 qadaq bıdaıdan, al ramazan aıynyń árbir kúnine 35 qadaq bıdaıdan, nebári 365 kúnge — 277 put 20 qadaq bıdaı ysqat berilýi kerek. Bul bıdaı jergilikti baǵa boıynsha aqshaǵa shaǵylady. Aqsha malǵa aýdarylady, mal kelip moldalarǵa úlestiriledi. Al endi, bul esep boıynsha ólgen adamnyń úıinen óte kóp mal nemese aqsha shyǵarý kerek bolatyn. Ony tóleýge keı adamnyń búkil mal-múlki jetpeıtin bolǵandyqtan, ádette moldalar, áıteýir, qaıtken kúnde de sharıǵat talabyn saqtaý úshin ysqatqa shyǵarylǵan maldy asa qymbat baǵalaıdy. Osy baǵa boıynsha ysqat malyn alady. Bul dástúrdi qazaqtar bylaısha oryndaıdy: óliktiń bir jaǵynda, basyna taman, onyń balasy ne týysqany otyrady, al ekinshi jaǵynda qolyna quran alyp, molda otyrady. Sonan, ólgen adam, joǵaryda aıtqanymyzdaı, balıǵyǵa jetkennen beri (kúıli adamnyń balalaryn 13 jastan, kedeı balalaryn 15 jastan bastap eseptegende) neshe jas jasaǵan bolsa, ólgen adamnyń týysqany moldaǵa qurandy ólik ústinen sonsha ret berip: «Ákemniń, aǵamnyń, ne sondaı bir týysqanymnyń kúnásin qabyl etesiń be?» degen suraq qoıyp otyrdy. Molda qurandy ala berip, «qabyl ettim2» dep jaýap qaıyryp otyrady. Súıekti shyǵararda ólgen adamnyń áıelderi oıbaı salyp daýys shyǵarady, oǵan aýyldaǵy basqa áıelder de qosylady. Betterin tyrnap, qan qylady. Bastaryna túsken qaıǵy-qasiretin jurt aldynda qanshalyq kúshtirek kórsetkisi kelse, betterine de jara sonshalyq kóp túsedi. Sonan keıin, Muhammed zańy boıynsha, moldalar ólik basyna kelip, janaza oqı bastaıdy. Janazadan keıin ólik beıitke aparylady.

Beıit aýyl tóńiregindegi eń bıik jerdiń ústinen qazylady, al onyń ústine salynatyn eskertkish alystan kórinetin bolýy úshin qatary bıik etilip jasalynady. Erkekterdiń eskertkishiniń tóbesine — naıza, áıelderdiń beıitiniń ústine — baqan men pispek, al balalardikine — besik qoıylady. Bul beıitterdi jergilikti qazaqtardyń bári de jaqsy biledi. Elsiz, jolsyz endalada kele jatqan jolaýshyǵa ol beıitter jón silteıtin belgi bolyp tabylady. Óıtkeni, qazaqtar beıitke qarap bara jatqan baǵytyn túzeıdi de, dańǵyl joldyń ústindegi jolaýshylar syqyldy júre beredi. Ólgen kisini jerleıtin oryndy qarastyrǵanda, onyń beıitinin sýǵa jaqyn bolý jaǵy eske alynady. Óıtkeni, júrginshilerdiń sol beıitti baǵdarlap sý taýyp ishý maqsaty kózdestiriledi.

Bata oqý úshin ólgen adamnyń alysta turatyn aǵaıyn-týǵandary, dos-jarlary, tamyr-tanystary keledi. Kelgen adamdar ózderiniń dáýletine qaraı, ólgen adammen kóńildestigine qaraı, ysqatqa, jerleýge shyǵarylǵan shyǵynnyń ornyn toltyrý úshin eki, úsh, jeti ne on shaqty jylqy nemese túıe jetektep keledi, bul «aza» dep atalady. Kelýshilerdi ólgen adamnyń týysqandary zor qurmetpen qarsy alady, al áıelder joqtaý aıtyp qarsy alady. Joqtaý, qonaqtar biraz ýaqyt tyńdap, quran oqýǵa kiriskenge deıin sozyla beredi, quran oqylǵan kezde basylady.

Ólgen adamnyń er-turmandary, kıimderi, qarý-jaraqtary jáne basqa jaqsy zattarynyń bári úı ishinde ilýli turady. Úıdiń sol jaǵyna ushy syrtqa shyǵarylǵan uzyn naıza qoıylady. Naızanyń ushyna úlken oramal baılanady. Eger ólgen adam jas bolsa — qyzyl, orta jastaǵy adam bolsa — qara, qart bolsa — aq oramal baılanady. Munyń mánisi — bul úıde qandaı jastaǵy adamnyń ólgenin osy belgi boıynsha júrginshilerge bildirý. Bul zattardyń bári keıde búkil jyl boıy sol qalpynda tura beredi. Qyryq kún ótken soń — qyrqy, jyl tolǵannan keıin — asy beriledi.

Bir aı buryn tóńirektegi jáne alystaǵy aýyldarǵa as beriletin kún týraly (astyń saýyny aıtylyp) habar beriledi. Asqa qatysqysy keletinder báıgige qosý úshin attaryn jaratýǵa tıis bolady. Taǵaıyndalǵan merzimde, aýyldyń qasyna tolyp jatqan qaz - qatar kıiz úıler tigiledi, sodan keıin kelýshilerdi qonaq etý úshin astyń maly soıyla bastaıdy.

Baı qazaqtardyń asy as berýshini kóp shyǵynǵa ushyratady. Mysaly, meniń ózim biletin bir baıdyń asynda 100-ge jýyq jylqy, odan áldeqaıda kóp qoı soıyldy, 30 put kúrish asylyp, onyn ústine 10 put meıiz salyndy. Kelgen qonaqtardyń kóptigi sonsha, olar 200 kıiz úıge ornalastyryldy, asqa qosylǵan attardyń bas báıgisine 40 jylqy, 4 túıe tigildi.

Qonaqtarǵa tigilgen úılerge kilemder tóselip, kórpeler jaıylady. Shaqyrylǵan adamdardyń bári osy úılerge kelip ornalasady. Asqa kelgen árbir qurmetti qazaq saba-saba qymyz ákelýge tıis. Jasy úlken adamnyń ákelgen sabasy sondaı jasy úlken qart adamdardyń aldyna qoıylady. Qonaqasy bergen kezde árbir qazaqqa, onyń qurmetiligine qaraı ettiń tıisti sybaǵaly múshesi tartylady. Atap aıtqanda, qarttar men moldalarǵa -bas tartylady, onyń bir qulaǵy balaǵa beriledi. Sultandar men jalpy qurmetti adamdarǵa — jaıa, qabyrǵa, bir kesek baýyr jáne quıryq tartylady.

İshek-qaryn aýyl áıelderine beriledi. Moıyn malshylarǵa beriledi. Sıraqtary men búırekteri balalarǵa beriledi. Bul dástúrler saqtalynbasa, qonaqtar qatty zábirlenip qalady.

Et, palaý jep, qymyz iship bolǵannan keıin jınalǵan jurttyń bári at shabysty qaraý úshin qyrǵa shyǵady. Bul arada, at báıgeden kelgenshe, kúres bastalady. Kúreste jyqqan adam azyn-aýlaq báıge alady. Báıgede aty ozyp kelgen adam men kúreste jyǵyp shyqqan adam báıgelerin túgel ala almaıdy. Báıgeni olardyń týysqandary, tanystary úlesip áketedi. Sondyqtan, keıde aty ozyp kelgen adam men kúresip jyqqan adam, tek jeńistiń dańqyna rıza bolyp qala beredi.

Báıgeden keıin qonaqtar taraıdy. Ólgen adamnyń úıine ilinip qoıylǵan zattardyń bári jınalyp alynady. Ushyna belgi taǵylǵan naıza syndyrylady. Ólgen adamǵa molda quran oqyǵannan keıin, ólgen adamnyń áıeliniń basyndaǵy qara oramal alynady, sóıtip bári de daǵdyly qalpyna keltiriledi.

As tek er adamdarǵa ǵana beriledi. Al eger áıel adamdarǵa berile qalsa, qonaqasydan basqa joǵaryda aıtqanymyzdaı, báıge, kúres jáne de basqa qyzǵylyqty sán-saltanattar kórsetilmeıdi jáne úıge áıeldiń qaıtys bolǵandyǵy jóninde belgiler de qoıylmaıdy. Balıǵyǵa tolmaı ólgen balaǵa, joǵaryda aıtylǵandaı, janaza oqyp jerleýden basqa, eshqandaı as berý degen bolmaıdy.

1870 jyl.

---