InfoHub Logo

Kılımandjaro - bıiktigi 19710 fýt, basyn máńgi qar basyp jatqan taý, dálirek aıtqanda, Afrıkanyń eń bıik shyńy. Masaı taıpalary onyń batys shyńyn "Ngaıe-Ngaıe" dep ataıdy eken, munyń maǵynasy Táńirdiń turaǵy nemese qudaıdyń qonysy degen sóz. Sol shyńnyń quzar basynda mert bolǵan qabylannyń muzdap qatyp-qýrap qalǵan súıegi jatyr. Osynaý qarly quzǵa qabylandy ne aıdap barǵanyn tiri jan bilmeıdi.

— Bir ǵajaby bul dert múlde janyma batar emes,- dedi ol.- Ábden asqynyp, meńdegende ǵana bilinedi ǵoı deımin.

— Tipti esh jeriń aýyrmaı ma?

— Esh jerim aýyrmaıdy. Tek qolqany atatyn múńkigen ıisi demeseń. Endi ol jaǵyn keshirersiń. Júregińdi aınytyp turǵan bolar.

— Olaı deme, qaıtesiń olaı dep.

— Analarǵa qarashy,- dedi endi syrqat,- Mine qyzyq, bulardy qaı Qudaı aıdap ákeldi? Qur tamashalaý úshin qalyqtap júr me eken, álde ıisti sezdi me eken bul jyrtqyshtar.

Ol jatqan kereýet qalyń japyraqty mımozanyń saıasynda turǵan edi. Osydan kún nuryna shomylǵan jazyqty keńirek sholyp ári qaraı kóz jiberdi de, ol anadaı jerde qoqılanyp júrgen úsh quzǵyn qusty kórdi, al endi birnesheýi aspanda qalyqtap júrdi de qoıdy. Olardyń tek jerge túsken kóleńkeleri ǵana tez-tez zymyraǵandaı. - Mashına buzylǵan kúnnen beri olar sýmańdap osy mańnan ketpeı qoıdy, - dedi aýrý. Búgin bul quzǵyndar bir nárseni sezgendeı jerge jalpıyp-jalpıyp qonyp alǵan. - Alǵashynda men bolashaq áńgimelerimniń bir jerine qystyryp jiberýime septigi tıe me degen oımen olardyń bar áreketin baqylaýmen bolǵan edim. Baqsam, olaı oılaýymnyń ózi aǵattyq eken.

— Kóp eshteńe oılaı berme,- dedi áıel.

— Jaı aıtqanym ǵoı, ánsheıin, - dedi aýrý,- Bireýmen sóılesip til qatyssań, tym-táýir bop qalasyń. Bir jaǵynan seniń de kóńilińdi aýlaǵym keledi.

— Áńgime onda emes qoı, ony óziń de jaqsy bilesiń,- dedi áıel. – Men tek qazir qolymnan esh nárse kelmeıtinine ǵana qapalanam. Ekeýmiz bir-birimizge súıeý bop, ushaqtyń kelýin kúteıik.

— Sol páleketińdi kútpeı-aq qoıalyqshy osy.

— Apyrmaı, saǵan ne járdem berýim kerek? Shynymen-aq dármensiz bolǵanym ba?

— Múmkin, aıaǵymdy kesip tastarsyń, sonda jaranyń irińi ulǵaıa qoımas... biraq, oǵan da shúbám bar. Áıtpese atyp-aq tasta meni. Sen endi múlt jibermeıtin mergensiń ǵoı. Myltyq atýdy saǵan ózim úıretpep pe edim.

— Aıtpashy, qaı-qaıdaǵyny. Daýystap bir nárse oqyp bereıin be?

— Ne oqısyń?

— Ózimiz buryn oqymaǵan hıkaıalardan.

— Kerek emes, tyńdaýǵa shamam joq,- dedi aýrý - Áńgime shertken janǵa jaılyraq. Tipti bir-birimizben daýlassaq ta kóńil jadyrap ýaqyt tez óter edi.

— Daýlasatyn ne bar maǵan. Senimen sóz jarystyryp aıtysqym kelmeıdi. Tipti qatty ashýlanǵan kúnde de daý-sharǵa barmaıyq. Múmkin, búgin bizge mashına jiberip qalar. Bálkim ushaq keler.

— Meniń tipti ornymnan qozǵalatyn oıym joq,- dedi syrqat. - Odan ne shyǵady? Tek seniń kóńilińdi aýlaý úshin ǵana bolmasa.

— Áı, qorqaqsyń-aý, shirkinim!

— Shynymen-aq janjal shyǵarǵyń kep otyr ma, ólsem de tynysh óleıinshi. Qorqaq dep meni qorlaǵannan ne tabasyń?

— Sen ólmeısiń!

— Bos sózdiń keregi ne. Men óletin adammyn. Ony ana qoqıǵan quzǵyndardan surasań da bolady, olar sony bilip kep otyr,- dedi de ol, moıyn júnderin úrpıtip, bastaryn ishine tyǵyp alǵan, tústerinen adam shoshyrlyqtaı úsh birdeı alyp jyrtqysh qus otyrǵan jaqqa kóz jiberdi. Tórtinshisi quldılap kep jerge qondy da, jorǵalap baryp, mań-mań basyp ana otyrǵandarǵa qaraı bettedi.

— Bular biz aıaldaǵan jerdiń bárinde osylaı shyrq aınalyp ushyp júredi de qoıady. Jaı kezde oǵan mán bermeısiń. Ózińdi-óziń ajalǵa baılap beremin demeseń, ólmeısiń sen.

— Ondaıdy bir jerden oqyp alǵan ba ediń? O, Qudiret-aı, ne degen esýassyń?

— Endeshe ózge birdeńeni oılap tapsańshy.

— Jo-joq, olaı bola qoımas,- dedi erkek,- Maǵan osynyń ózi de jeterlik bop jatyr.

Syrqat endi jastyǵyna jantaıa ketti de, qapyryq ystyqtan saǵymdana shańytqan aýaǵa, alystan kógergen jasyl butaǵa bir qıystaý qarap biraz únsiz jatty. Aınala sarǵyshtanǵan tóńirekte bákene-bákene aq qoılar, odan áregirekte álgi jasyl butalarǵa qaraǵanda appaq bop kóringen jylqy tárizdes qulan úıiri jaıylyp júr. Bulardyń aıaldaǵan jeri jataǵan tóbeniń etegindegi úlken aǵashtardyń saıasynda, eki qadamdaı jerde sýy biraz tartylyńqyrap qalǵan bolsa da bulaǵy bar, tańerteń ylǵı ústinen kekilik, qur sıaqty qustar úzilmeıtin tamasha jazyq edi.

— Daýystap birdeme oqyp bereıin be,- dedi áıel taǵy qaıtalap. Ol aýrýdyń tósegi janyndaǵy jınalmaly kenep oryndyqta otyrǵan bolatyn,- Mine, janǵa jaıly qońyr samal da ese bastady.

— Rahmet, oǵan ázirge zaýqym joq.

— Bálkim, mashına tez kelip qalar.

— Kelsin-kelmesin, onyń maǵan báribir.

— Al maǵan báribir emes.

— Bizdiń ómirimiz udaıy osylaı: áste seniń unatqanyń maǵan, meniń unatqanym saǵan unamaıdy-aq.

— Joq, Garrı, udaıy olaı bola bermes.

— Osy araq ishsem be eken.

— Saǵan ishý zıan. Blektiń kitabynda ishkilikten saqtaný kerek degen ǵoı. Saǵan ishýge bolmaıdy.

— Molo! - dep daýystady Garrı.

— Ne buıyrasyz, taqsyr?

— Soda qosqan vıskı ákelshi.

— Qup, taqsyr.

— İshpeı-aq qoısańshy,- dedi áıel taǵy qaıtalap,- Eńseńdi túsirme dedim ǵoı men saǵan. Blektiń álgi kitabynda ishkilik zıan dep týra aıtylǵan, ishý saǵan zalal ekenin bilemin ǵoı men.

— Joq,- dedi Garrı,- ishimdik ózime jaǵady áıteýir.

"Endi budan bylaı eshbir laj joq",- dep oılady ol ózinen-ózi. Onyń oıynsha endi qolynan eshteńe kelmeıdi, asyl armanyna endi jete almaıdy. Aqyr aıaǵy bári araqqa bola janjaldasýmen ǵana tynatyn tárizdi. Oń aıaǵynyń isigi asqynyp, irińi búkil denesine jaıyla bastaǵanda aıaqtyń aýrýy toqtap, sonymen birge qorqynysh úreı de joǵaldy. Ol endi óziniń ábden qajyǵanyn sezip, dúnıeniń aqyry osymen bitkeni me dep kúıinýmen boldy. Ózine tónip turǵan taǵdyrǵa ol endi pysqyryp ta qaramady. Ajal talaı jyldar boıy qyr sońynan qalmaı qoıyp edi, endi bul joly odan tipti de úreılener túri joq. Tek bir ǵajaby, eńsesin basqan meń-zeńdik qana eshteńeni oılatpaı, bárin jeńildetip bara jatqandaı. Ol ilgerirekte oıǵa alǵan taqyrybyn túbine jete zerttep bilip almaıynsha jazýǵa kirispeıtin, endi onysy qol jetpes armandaı bop buldyrap qalyp barady. Biraq ókinetin nesi bar, qaıtken kúnde de oǵan endi eshbir keler-keteri joq. Jaza qalǵan kúnniń ózinde de kóńildegideı bolyp shyqpaýy múmkin, sol sebepti barlyq oı-armanyn keıinge qaldyryp, qaıtadan qalam ustaýǵa qoly júrmeı de qalǵan bolar. Qalaı bolǵanda da endi onyń oıynyń ushyǵyna jetý máńgi-baqı múmkin emes.

— Átteń, osynda beker-aq kelgen ekenbiz,- dedi áıel. Sóıtti de Garrıdiń qolyndaǵy araq quıylǵan qutydan kózin almaı ernin jymqyra tistep otyryp qaldy.- Eger Parıjde júrsek qoı, osynyń birine de dýshar bolmas edik.

Qashanda, aıtýynsha Parıj saǵan qatty unaýshy edi ǵoı. Parıjde qalýymyzǵa da, ne ózge qalaǵan jerimizge ketýimizge de bolatyn edi. Men qaıda bolsa da baratyn edim. Sen qaı jaqqa baram deseń de ilese ketýge ázirmin dep men baıaǵyda aıtqanmyn. Eger ań aýlap, qus atqyń kelse Vengrıaǵa ketýimizge de bolatyn edi. Oıǵa alǵan isimiz onda da quba-qup bolar edi.

— Osynyń bári seniń ant urǵan aqshańnyń kesiri,- dedi Garrı.

— Joq, onyń durys emes,- dedi áıel,- Aqsha degen meniń ǵana emes, seniń de dáýletiń emes pe, "ıne ótken jerden jip ótedi" demekshi, dúnıe qyzyqtyń bárin tastap qaıda barǵyń kelse, sońyńnan ilestim de júrdim ǵoı.

Ne tileseń, sonyń bárin istedim. Tek osynda kelmeýimiz kerek edi.

— Osy jer unaıdy dep aıtqan óziń emes pe ediń?

— Iá, solaı dep seniń esen-saý kezińde aıtqanym ras. Al qazir mynadaı qıyn jaǵdaıǵa qalyp otyrmyz ǵoı. Aıaǵyńnyń nelikten aýyra qalǵanyna meniń tańym bar. Osynsha azapqa tap bolǵandaı qudaıǵa ne jazyǵymyz bar edi.

— Meniń jibergen qatem mynaý: áý basta tizedegi kishkene syzatqa ıod jaǵý esime de kelmepti. Sonan keıin ol týraly oılaǵan da emespin. Sebebi, buǵan deıin bundaı bolmashy jaraqattan esh pále jabysqan emes. Aıaǵym aýyrǵanyn seze bastaǵan soń jaraǵa suıyq karbolka jaqtym. Óıtkeni oǵan qajetti ózge dári-dármek sol sátinde bizde joq edi, sodan keıin usaq-usaq qan tamyrlary bitelip, isik denege jaıyla bastady,- Ol áıelge bir qarap qoıdy. - Taǵy ne aıtpaqshysyń?

— Men ol jaǵyn aıtyp otyrǵanym joq.

— Eger biz osy jaqtyń naqurysy emes, jóni túzý basqa bir shopyr tapqanda, ol motordaǵy maıdy tekserip kórer edi, sóıtip mashına biligin kúıdirip almaǵan bolar edi.

— Men ol jaǵyn aıtyp otyrǵanym joq. Sen Ýest-berı, Saratoga, Palm-Bıch sıaqty jerlerdegi dostaryńmen, tolyp jatqan qaıdaǵy bir ońbaǵandarmen at kekilin kesip, maǵan erip ketpegenińde...

— Onyń beker. Ol seni súıgendigimnen ǵoı. Qazir de súıemin seni. Ómir-baqı súıýmen bolamyn. Sen álde meni jek kóresiń be?

— Iá, solaı,- dedi Garrı,- Menińshe solaı. Men seni esh ýaqytta súıgen emen.

— Eı, ne deısiń, Garrı? Aqylyńnan aljasqannan saýmysyń.

— Tipti sony tilesem de maǵan aqylymnan aljasarlyq eshbir sebep joq.

— Olaı bolsa ishýińdi doǵar,- dedi áıel - Senen qıylyp ótinemin, quldyǵym, ishpeshi. Biz endi qoldan kelgenniń bárin istep baǵýymyz kerek.

— İsteseń sen istersiń,- dedi Garrı- Al meniń oǵan endi shamam joq.

Osy bir sátte onyń kóz aldyńa baıaǵy Qaraǵashtaǵy beket elesteı qaldy. Sol bir kezde jaýdan shegingennen keıin Frakıadan ketip bara jatyp ıyǵyna qapshyǵyn ilgen kúıi tún qarańǵylyǵyn qaq aıyryp kele jatqan Sımplon-Orıent ekspresiniń shamyna kóz tigip turǵan edi. Osy kórinisti de bir kádege jaratpaqshy bop keıinge qaldyrǵan edi. Sol sekildi azanda tamaq ishkenin; terezeden qarap, Bolgarıa taýlarynan qar kórgenin de; Nansen ýákildigindegi hatshy2 qyzdyń óz bastyǵynan: "Mynaý shynymen qar ma? " - dep surap tańdanǵanyn da; shaldyń qar jatqan jaqqa qarap: "Joq, bul qar emes, qar jaýýǵa áli erterek", - degenin de túbinde bir keregi bolar dep este saqtaǵan. Sonda ýákildiktegi álgi qyz janyndaǵy ózge qyzdarǵa burylyp: "Estidińder me? Mynaý qar emes" degeninde, analar: "Qar emes eken, biz qatelesippiz"', - dep jamyrasa shý ete túsken edi. Al kórgenderi shynynda da naǵyz qardyń ózi edi. Eki jaq bir-birimen adam almasyp, alys-beris bastalǵan shaqta bastyq sol taýlarǵa talaı adam jibergen-di.

Olarǵa jel úrgen kúrtik qardyń ústimen ombylap júrýge týra kelgen-di, sol qatty qysta solardyń bári - biri qalmaı sýqqa ushyp ólgen bolatyn.

So bir jyly Gaýertalda da dál Aısa paıǵambar týǵan kúnniń meıramy qarsańynda qalyń qar jaýǵan. Bular onda syrtyn shynymen qaptaǵan, kirpish peshi bólmeniń biraz bóligin alyp jatqan ormandaǵy otynshynyń shaǵyn úıinde qaıyń japyraǵymen toltyrǵan syrmaq tósekte jatyp talaı túnegen. Sol kezde bular jatqan úıge áskerden qashqan bir qashqyn kelgen, syrtta onyń qardaǵy izi qanjosa bolyp jatqan bolatyn. Qashqyn artynda qýǵynshy bar ekenin aıtqanda úıdegiler oǵan jún uıyq kıgizip, ózderi qandy izin qar basyp úlgirgenshe jandarmdardy sózge aınaldyryp aljastyrǵan bolatyn.

Al Shrýnsta da Aısa paıǵambar týǵan meıramnyń alǵashqy kúni jaýǵan appaq qar, shirkeýge ǵıbadatqa kelip úıdi-úıine tarap bara jatqan halyqqa sharaphana terezesinen qaraǵanda kúnge shaǵylysyp kózdi qaryqtyrǵan edi. Taǵy sol Shrýnsta bular qaraǵaıly taýdyń bókterimen ózendi boılaı ótetin at zárinen sarǵaıǵan shana jolymen zildeı shańǵylaryn ıyqtaryna sap jaıaý kóterilgen-di. Taǵy sol jerde Madlener-Haýstyń muzymen yldıǵa shańǵymen keremetteı syrǵyp túsken, aınala jańa jaýǵan úlpildek qar appaq, tep-tegis bop jarqyrap jatty. Bular laqtyrǵan tastaı zymyrap, úkideı ushyp kep toqtaǵany da esinde saqtalǵan-dy.

Osy kezde alaı-túleı boran soǵyp, olardyń Madlener-Haýsta lajsyzdan bútin bir jetideı toqtap qalýyna týra keldi. Sodan byqsyǵan shamnyń syǵyraıǵan jaryǵynda aqsha salyp karta oınaýǵa kirisken-di. Sonda Lens myrza neǵurlym kóbirek utylǵan saıyn oıynǵa tikken aqsha mólsheri de óse berdi. Aqyry ol múlde sympıyp sypyryla utyldy. Áýeli shańǵyshylar mektebiniń qarjysynan, odan keıin búkil maýsym boıyndaǵy tabystan, aqyry óziniń bar jıǵan-tergeninen jurdaı boldy. Dál osy sátte ústelden alǵan kartasyn kórmeı-aq oıynǵa bás tigetin qońqaq muryn Lenstiń beınesi onyń kóz aldyńa kele qaldy. Olar sonda búkil táýlik boıy oınaǵan-dy. Qar jaýyp tursa da oınaı berdi, boran tolastasa da oınaı berdi. Ol endi birde ómiriniń qansha bóligi karta oınaýmen ótkenin oılap ketti.

Biraq bul jóninde de eshteme jazbady. Ol ańǵardyń arǵy betinen tay kórinip turǵan paıǵambar týǵan meıramnyń ashyq, aıazdy kúni týraly da qalam tartqan joq. Urystan úılerine qaıtyp bara jatqan Avstrıa ofıserlerin tasyǵan poıyzdy bombalaý úshin Barker sol ańǵardy basyp, maıdan shebinen ushyp ótken-di. Ushaqty kórgen avstrıalyqtar poıyzdan túse-túse qap tym-tyraqaı qasha jónelgende Barker olarǵa oq jaýdyrǵan bolatyn. Osydan keıin ofıserler asqanasyna kelip Barkerdiń bolǵan oqıǵany táptishtep aıta bastaǵanyn esine túsirdi. Ol aıtyp otyryp kenet tynyshtyq ornaı qalǵan shaqta bireý, "ońbaǵan aıýan, teksiz neme" dedi. Sondaǵy olardyń keskilesip soǵysqan avstrıalyqtarynyń keıin ózimen birge shańǵy tebisken avstrıalyqtardan eshbir aıyrmasy joq, edi. Áıtse de bir esepten olar bularǵa uqsaıtyn da, uqsamaıtyn da. Sol jyly búkil qys boıy shańǵy tebýge birge barǵan Gans ańshylar polkynda qyzmet etetin. Ganspen birge taqtaı tiletin jerden joǵaryraqtaǵy ańǵarǵa qoıan atýǵa barǵanda ekeýi Pasýbıodaǵy sol urystar, Petrıka men Asalon túbindegi shabýyldar jaıly áńgime shertken edi. Osy jaıynda da eń bolmasa jalǵyz jol jazbady. Monte Korno, Sete Kommýnı jáne Arsıerodaǵy soǵys jóninde bir aýyz sóz jazǵan emes-ti.

Alberg pen Forarlbergte ol neshe qys turdy deseńizshi... Bul jerlerde tórt qys ótkizdi. Sondaǵy bir bazarlyq satyp alýǵa Blýdenske ketip bara jatqandaǵy ózderine túlki satqan adam osy sátte oıyna túse ketti. Sonymen birge shıe tatyǵan tamasha sharapty, qabyrshaq muz ústindegi aq untaq úlpildek qar quıynyn, joldyń taýsylar jerindegi qulama jardan burylmaı, týra túsip, baq arqyly úsh-aq attap syrǵytyp ótip, áýeli qazylǵan ordan, sonsoń budan áregirektegi qonaq úıdiń syrt jaǵyndaǵy taıǵanaq muzdy joldan ótkende shyrqalǵan "Oı-hoı, bizdiń Rollı" degen ándi de esine túsirdi. Úıge jetken soń shańǵynyń baýyn aǵytyp jiberip, aǵash qabyrǵaǵa súıeı salatynsyń. Sonda qarsydaǵy súıkimdi sharap ısi ańqyǵan, ishi tútindi, terezesinen sham jaryǵy jarqyraǵan jyp-jyly bólmede bireý akordeon oınap otyrýshy edi.

Endi ol osynda, Afrıka jerinde óziniń janynda jınalmaly oryndyqta otyrǵan áıelden:

— Osy biz Parıjde qaıda toqtaýshy edik?- dep surady.

— Krııon qonaq úıine. Ony óziń de bilmeımisiń.

— Nelikten ony bilýge tıispin men?

— Biz únemi sonda túsetinbiz.

— Joq, árdaıym onda emes.

— Sonda jáne qala janyndaǵy Sen-Jermendegi Tórtinshi Genrıhtyń pavılonyna da túsip júrdik. Qalanyń sol bóligin ózim unatamyn deıtinsiń.

— Unatý degen nárse — ásheıin biraz kúndik aldanysh qoı,- dedi Garrı.

— Al men sonyń lezde lyp etip kózden ǵaıyp bolatyn ótkinshi qyzyǵyna ǵana qýanatyn bir pendemin.

— Eger sen shynymen-aq dúnıemen qoshtasar bolsań,— dedi áıel,- sonda artyńda qalatynnyń bárin qurtyp ketkiń kele me, oǵan qalaısha dátiń barady? Sonda bárin ózińmen birge ala ketkiń kele me? Sen áýeli astyńdaǵy atyńdy, qala berse qoınyńdaǵy qatynyńdy, buǵan qosa er-turmanyńdy, aqyrynda asynǵan qarý-jaraǵyńa deıin shynymen-aq qurtyp ketkiń kele me?

— Iá, sóıtpekpin,- dedi Garrı,- meniń asynǵan qarý-jaraǵym seniń sol bir qarǵys atqan aqshań edi, men tek sonymen ǵana atqa mingen edim ǵoı.

— Qoı deımin ondaıdy.

— Jaraıdy. Endi aýzymdy ashpaıyn.Men seni renjitýge qushtar emespin.

— Keshteý túsinip turǵan joqsyń ba?

— Solaı-aq bolsyn. Endeshe, olaı deseń kóńilińdi qaldyra bereıin. Sol táýirirek sıaqty. Óıtkeni ózińmen juptasyp isteıtin birden-bir raqat is qazir meniń qolymnan keler emes.

— Joq, munyń jalǵan. Ol raqattan basqa da unatatyn nárseleriń kóp bolýshy edi, sen nege qumartsań, men de sonyń bárin isteıtinmin.

— Qudaı úshin, osy maqtanýyńdy qoıshy. - Osylaı dep ol áıelge kóz qıyǵyn jiberip edi, jylap qoıa bergen eken.

— Sózime qulaq qoıasyń ba?- dedi Garrı.- Meniń qazir nem jetisip tur deısiń? Keıde ne istep, ne qoıǵanymdy ózim de sezbeı qalamyn. Áli tiri ekenińdi ábden seziný úshin ǵana bárin qyryp ketkiń keledi. Bir-birimizben alǵash sóz bastaǵanymyzda táp-táýir sıaqty edi. Al arty osylaı bolaryn men sezbeppin de bilmeppin, endi mıymnyń shatysqany sonsha, seni tiri azapqa salyp qoıyppyn. Buǵan qapa bolmashy, súıiktim. Men seni janymdaı jaqsy kóremin, ony óziń de bilesiń. Dúnıede esh pendeni men dál ózińdi súıgenimdeı súıgen emespin.

Osylaı dep ol endi ómirinde ózine talaı rızyq bolǵan jalǵan sózdiń osy bir úırenshikti soqpaǵyna qaraı aýytqı berdi.

— Sózińnen aınalaıyn, súıiktim.

— Oı, qanshyq,- dedi Garrı,- Qanshyqtyń quıryǵy bulańdaǵysh keletin. Shabytym tasyp otyrǵanda osylaı deımin men. Men qazir naǵyz shabyt qushaǵyndamyn. Shabyt bolǵanda eń bir turpaıy, dóreki shabyt meni bılep alǵan. Dóreki, turpaıy bolǵanmen de, tasyǵan shabyt.

— Óshir únińdi, Garrı. Aljasqannan saýmysyń?

— Ózimnen keıin eshteńe qaldyrmaımyn da, - dedi ol - Eshteńe de qaldyrǵym kelmeıdi.

Keshke qaraı ol uıqysynan oıandy. Kún jotanyń arǵy jaǵyna eńkeıgende kóleńkesi búkil alapqa túsip turǵan edi. Osy kezde tóńirektegi usaq janýarlar bulardyń shatyry mańynda jaıylyp júrgen. Garrı quıryqtaryn bultyńdatyp shepti anda-sanda shalyp-ottap, butalardan birtindep alystap bara jatqan osy haıýandarǵa qarap jata berdi. Baıaǵy qustar shoqıyp otyryp alyp, jemtik ańdýyn qoıǵan. Olar endi ebedeısiz túrde aǵash-aǵashqa jabysyp qonaqtap alǵan. Sany burynǵydan da kóbeıe túsken. Garrıdiń qyzmetshi qol balasy tósektiń janynda otyr edi.

— Hanym qus atýǵa ketti,-dedi ol.-Taqsyr, sizge bir nárse kerek pe?

— Eshteme de kerek emes.

Áıel túski tamaq úshin qus atyp ákelýge ketti. Garrıdiń maqulyq bitkendi jaqsy kóretinin biletin áıel oǵan ańǵardyń tósekten kórinip turǵan jerindegi ańdardy úrkitip almaý úshin óz shatyrynan biraz uzanqyrap shyqqan. Sony kórip, Garrı bul ózi bilgenin, oqyǵan-túıgenin, estigen-kórgenin - bárin jadyńda saqtap júretin áıel - dep oılady.

Bul jubaıymen óziniń ábden tıtyǵyna jetkende baryp tabysqanyna osy áıel kináli me eken. Ózine qaratyp aıtylǵan sózdiń artynda eshbir zil joq ekenin, ondaı beıpil aýyzdyqqa munyń ábden eti úırenip ketkendikten tek óz kóńilin jubatý úshin ǵana asyra sóıleıtinin baıǵus áıel qaıdan sezsin. Óziniń ne sóılep, ne qoıǵanyna onsha mán bermeıtin bolǵan soń, bıkeshterge shyn sózinen góri munyń ótirigi kóbirek unap júretin.

Bar sumdyq onyń jalǵan sóılegeninde emes-aý, sumdyq tek onyń shyndyq ornyna betaldy kókip ketetininde edi. Jaman bolsyn, jaqsy bolsyn bar ǵumyry ótip barady, endi ol ómir áldeqashan bitse de, áıteýir qur súlderi áli bar, tek bir aıyrmasy endi jat jurttyń ortasynda, sán- sáýleti men dáýleti burynǵydan da asqan, ózi biletin jerlerdiń eń tamasha degenine bara alady, buryn aıaǵy baspaǵan, ómiri kórmegen osy eń jaqsy-aý degen jerlerine de baryp qaıtýǵa qoly jetip júr.

Abzalynda esh nárse oılamaǵan jón, sonda bári de óz retimen tamasha bolyp bara jatyr edi. Bir kezde tabıǵat saǵan kúsh-qaırat, qýat berip turǵanda ózgeler sıaqty bosap, eńseń túsken joq edi, buryn atqarǵan úırenshikti qyzmetińe istegiń kelse de kólgirlikpen nemquraıdy qaraǵansyp júretin ediń, endi ǵoı sol bir qyzmet qansha qulshynsań da qaıtyp qolyńnan kelmes. Biraq bir kezde eń dáýletti, baı adamdar týraly jazamyn dep sen ózińe-óziń sert bergen ediń jáne de sol baı qaýymǵa ózińniń jat, úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn jan ekensiń, olardyń arasynda tek jansyz ǵana bolyp júrgeniń jaıly, aqyr túbinde olarmen at quıryǵyn kesisip ketýiń jaıynda jazǵyń keletini týraly, tek sonda ǵana ne jaıynda jazatynyn ózi anyq biletin ómirdegi eń tuńǵysh adam - men bolar edim dep ózińe-óziń aıtyp ediń. Biraq muny isteýge ózińdi-óziń kóndire almadyń. Óıtkeni ómiriń ylǵı dýmanmen, janǵa jaıly shattyqpen ótip jatty da, ózińe-ózińniń ishteı rıza emestigin bar qabiletińdi muqatyp, súıikti isińe degen ynta-yqylasyńdy joıyp, álsirete bergen edi, sóıtip aqyr aıaǵynda jazýdan múlde alshaqtap ketken bolatynsyń. Al munyń jazýdan qalǵany jora-joldastaryna anaǵurlym tıimdi edi. Bir kezde ol osy Afrıkada óz ómiriniń eń bir tamasha shaǵyn ótkizgen-di, endi bárin qaıtadan bastaý úshin ol osynda taǵy oralyp otyr. Jol júrgende, sapar shekkende bular onsha kúı-jaǵdaı talǵamaıtyn. Biraq pálendeı muqtajdyq shekpese de, asa bir saltanatqa da bólenip kórgen emes, sóıtip ózi baıaǵy babymen qalybyna qaıta túsemin dep oılaǵan-dy. Taý ishine ketip júgirip, jattyǵý jasap, salmaǵyn ádeıi azaıtatyn boksshy tárizdenip ol da ishki dúnıesin basyp ketken zilden arylýǵa múmkindik alatyn shyǵarmyn dep úmittenetin-di.

Bul jer áıelge unady. Osyndaı ómirdi unatamyn dep san ret aıtqan. Ol el-jurt kórý, jańa adamdarmen qaýyshyp-tanysý, kóńil kóterý sıaqty qýanyshty sátterdiń bárin unatatyn. Al Garrı bolsa, osylardan keıin eńbekke degen yqylas-yntam qaıta qalybyna keler-aý dep, ózin-ózi jubatýmen bolatyn. Eger ómiriniń aqyry osy bolsa (al ol aqyry osy ekenin biledi de), onda jony úzilgen jylandaı jan-dármen kúıge salynyp, jik-japar bolýdyń qajeti qansha! Bul áıel baıǵustyń eshbir jazyǵy joq-aý. Bul bolmasa bunyń ornyna ózge bir áıel bolar edi. Eger búkil ómiri jalǵanshylyqpen ótken bolsa, bul dúnıeden solaı-aq ótken jón. Osy sátte ol dóńniń arǵy betinen atylǵan myltyq daýsyn esitti.

Munyń óneriniń óse berýin ári tileýshi, ári sony qurtýshy bolyp júrgen osy jomart jandy sulý saıqaldyń, sirá, kózdegeni múlt ketip kórgen emes. Bulaı deý maǵynasyz da. Ol boıǵa bitken óz darynyn ózi qurtqan bolatyn. Munyń ómirine de kerektiń bárin jasaǵan osynaý áıeldiń qaraqan basyna bar kináni úıip-tóge salý jón be eken. Boıdaǵy darynyn baǵalaı bilmeı ózin-ózi qurtty bul sol arqyly óziniń ustaǵan abzal pikirinen aınyp, týra jolynan taıdy, den qoıǵan nıetinen bezdi, óz basyna, keleshek ómirine qastyq istep, ushqyr sezimin muqaltatyn sharap qumarlyqqa salyndy. Kerenaýlyq, orynsyz kerbezdik pen sánqoılyq, dańqqumarlyq, menmendik, qıǵash minezdilik, opa bermes jalǵandyqqa boı urýshylyq onyń júregine myqtap ornady. Al daryn qabileti jaıynda ne aıtamyz? Onyń týa bitken talanty boldy-aq, oǵan daý joq, biraq sol ónerin durys qoldanýdyń ornyna saýdaǵa saldy. Kózge kórinerlikteı tyndyrǵan ánebir luǵatty isteri de joq, biraq men sony isteı alar edim-aý degen úmitker qıaly ǵana bar edi. Ol ómirine kerekti nápaqany qalamgerlik ónerden góri, ózge árekettermen tabýdy artyq kórdi. Bul bekerden emes edi. Óıtkeni óziniń tosynnan kóńili aýǵan erketotaı bıkeshi odan burynǵy áıelderden aýqattyraq bola berdi. Al qumarpazdyǵy sýı bastaǵan sátte qazir osy áıelge ótirik aıtyp júrgeni sıaqty olarǵa da jalǵan sózdi qardaı boratatyn. Sebebi bul ózgelerdiń bárinen de dáýletti, aqshasy da mol, kezinde eri de, bala-shaǵasy da, keıinirek kóńildes erkekteri de bolǵan, sóıte tura solardyń eshqaısysyna da kóńili kónshimegen. Al muny ári jazýshy, ári er azamat, adal janserik, ári aınymas dos, abzal jan dep tanyp, jan-tánimen berile súıgen-di. Buǵan degende mahabbatqa emes, jalǵan sezimge berilip, shyn júregimen súımeı turyp, ózi naǵyz súıetin ózge áıelderden góri osy bıkeshke tek onyń dáýleti úshin ǵana kóbirek aýsary aýýy ǵajap-aq.

Áıtkenmen de basy jumyr pendeniń bári de bul dúnıede óz taýqymeti úshin ǵana jaralǵan ǵoı,- dep oılady ol. Seniń daryn-qabiletiń tirshilikte tabysty qandaı jolmen tabýyńa baılanysty dep túsindi. Ol óıtip-búıtip, qaırat-kúshin tek saýdaǵa salýmen ǵana kún keshti. Al shyn kóńil sezimi joq bolǵan jerde qyp-qyzyl aqshaǵa, árıne, bar janyńdy salasyń. Bul aqıqatqa onyń kózi áldeqashan jetken, biraq sol jóninde de ol endi ómiri eshteńe jazbaq emes. Átteń, bul jaıynda jaqsylap qalam terbeýge ábden bolar edi, biraq ony ol ómiri istemeıdi.

Áıel jotanyń ar jaǵynan sylań etip shyǵa kep, ańǵardaǵy shatyrǵa qaraı bettedi. Erkekshe shalbar kıip alǵan, qolynda myltyq. Atyp alǵan bákene qoıdy aǵashqa asyp, ıyǵyna kótergen qolbalalary sońynan erip keledi. Bul ózi áli de bolsa kóz tartarlyqtaı symbatty jan, denesi de sulý-aq dep oılady ol. Mahabbat máselesine asa sheber jáne onyń jón-josyǵyn jaqsy biledi. Ony asqan sulý dep aıtýǵa da bolmas, biraq túr-tulǵasy buǵan unaǵan bolatyn. Ózi kitap oqýǵa, salt atpen serýendep, ańǵa shyǵýǵa áýes, biraq bir aıyby sharapqa tym salynyp ketken. Jap-jas kelinshek shaǵynda eri qaıtys bolǵan. Eri ólgen soń az ýaqyt bolsa da bar yqylasy erjetip qalǵan balalaryna aýdy, biraq olarǵa munyń qajettigi joq edi, kerek dese tipti onyń mundaı qamqorlyǵyn balalary aýyrlaıtyn da edi. Sonan ári ol bar kóńilin ózi minetin attaryna, kitap oqýǵa, sharap ishýge aýdaryp áketti. Ol keshqurym tamaq aldyńda kitap oqýdy táýir kóredi, oqyp otyryp, álsin-álsin soda qosqan kúshti araq ishe beretin. Sóıtip ol tamaqqa deıin-aq shalabýryl bop qyzyp ap, tamaqpen birge ishken bótelke sharaptan soń múlgip-qalǵyp uıqyǵa ketetin.

Ashynalaryna tap bolǵansha ómiri osylaısha ótip jatty. Al ashynalaryn tapqan soń sharapqumarlyqty azaıtty, sebebi endi uıqyny sharapsyz-aq tyndyra beretin. Sóıtse de kele-kele ashynalarynan da tosyrqaı bastady. Buryn erimen ómir súrip turǵanda kóńil kúıi qosh, qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq edi, al mynalardan ábden jalyǵyp, yǵyr bolǵan.

Keıin bir uly ushaq apatynan qaza boldy, sosyn-aq ol ashynalarynan short qol úzdi, ishkilikpen qaıǵy-qasiretti jeńe almasyn bilgen soń baryp, ózgeshe bir dáýren súrýge uıǵardy. Kúnderdiń bir kúninde oıda joqtan jalǵyz qalǵanyn sezinip, ózinen-ózi qatty qaıǵyrdy. Endi syılasýǵa turarlyq janserik bir erkek bolsa dep sony ańsady.

Sondaı jaǵdaı oılamaǵan jerden kezikti. Oǵan bul kisiniń jazǵan kitaptary unady, tipti árqashan sol adamnyń ómirin armandap ańsaıtyn boldy. Ol buǵan degeniniń bárin isteı alatyn adam sıaqty bop kórindi. Munyń osy erkekti qalaı da ózine qaratýǵa degen áreketiniń sáti túsip, aqyr aıaǵy sol jazýshyǵa bul ǵashyq bolyp, oǵan myqtap uryndy. Keıin osynyń bári múlde kerisinshe bolyp shyqty: áıel jańa bir ómir bastadym ǵoı dese, onyń súıgen erkegi áldeqashan basynan keshken ómiriniń qaldyqtaryn saýdaǵa salýmen júrgen adam bolyp shyqty.

Al bul batyryń endigi ómirin saýdaǵa salyp, sol arqyly ólsheýsiz baı-dáýletke, sán-saltanatqa jetkisi keldi — dál solaı boldy da - oryndalmaǵan qandaı tilegi qaldy endi onyń? Kim bilsin? Bul áıel oǵan ne kerektiń bárin de ister edi, ne tilese sony satyp áperer edi. Buǵan erkektiń eshbir kúmáni joq edi. Onyń ústine ol áıel bolǵanda músindi de sulý áıel edi. Erkek munymen juptasyp birge ǵumyr iseshýge qarsy bolǵan joq, qaıta ózge áıelderden góri osyǵan kóbirek yqylasy aýa bergendeı edi. Sebebi, ózgelerden góri bul dáýletti de baı bolatyn. Asqan symbatty bolýmen birge mahabbattyń qadirin biletin, syrtqa teýip turǵan oǵash minezi de joq adam edi. Mine, endi sóıtken áıeldiń sol talpynyp qushtar bolǵan jańa ómiri quryp, bitýge aınalyp barady. Sebebi, budan eki apta buryn sol súıgeniniń mańǵazdanyp, bastaryn joǵary kóterip ap alǵa qarap, tanaýlaryn deldıtip, qulaqtaryn túrip, tıtteı sybys bilinse-aq qalyń qaýdanǵa zym-zıa zyta jónelgisi kep eleýrep, odyraıysyp turǵan bir úıir maraldy fotoǵa túsirip alamyz dep qalyń qamys ishimen kele jatqanynda tikenek jyryp ketken tizesine der kezinde ıod jaqpady. Al sóıtken maraldar fotoaparatty syrt etkizip úlgirgenshe kózden ǵaıyp bop kete bardy.

Áıel de mine, kelip jetti.

Garrı jastyqtan basyn kóterip oǵan burylyp:

— Á, keldiń be? — dedi.

— Men qoı atyp ákeldim,- dedi áıel.- Sen jas sorpa ishesiń, sútke qaınatyp kartop pisirtem. Qazir qalaısyń óziń?

—  Burynǵydan góri táýirmin.

— Jaqsy boldy ǵoı. Ózim de solaı bolar dep oılap edim. Men ketkende sen uıyqtap jatyr ediń.

— Bek jaqsy uıyqtappyn, uıqym qanyp qapty. Sen qaı jerge deıin bardyń, alystap ketken joqsyń ba?

— Joq, dóńniń arǵy betinde ǵana boldym. Qoıǵa dál tıgizip, jaza baspaı atyp túsirdim.

— Sen keremet mergensiń.

— Meniń ań aýlaýdy janym jaqsy kóredi. Afrıka da maǵan óte unady. Shyny sol. Sen aýrýyńnan aıyǵyp ketseń osy jolǵy saparymyzdy ómirimdegi eń qyzyqty sátti sapar dep esepter edim. Maǵan seni-men birge júrip ań aýlaýdyń qanshalyqty qyzyqty ekenin biler me ediń, Afrıka maǵan unaıdy.

— Maǵan da solaı, men de unatamyn.

— Súıiktim, qandaı ǵajap, seniń aıyǵyp kele jatqanyńa men keremetteı qýanamyn. Sen búgin tańerteńgideı renishte bolǵanda men de kúızelip ketemin. Budan bylaı menimen olaı sóılesýińdi qoıasyń ba? Qoıam deshi, ýáde bershi?

— Maqul. Endi olaı istemeımin,- dedi ol. - Men tipti sonda ne aıtqanymdy da bilmeımin.

— Meni nege qınaısyń sonsha? Ondaıdyń keregi ne. Men seni súıemin, ne tileseń sony isteımin, tek bar aıybym - jasymnyń egde tartyp qalǵany ǵana. Men onsyz da qaıǵy-qasiretti kóp shekken adammyn. Sen meni endi qınamaısyń ǵoı, sóıtesiń be, aıtshy?

— Qınaǵym kelse tar tósekke jatqyzyp qoıyp qınar edim,- dedi ol.

— Báse, solaı deshi, lebiziń endi jaqsardy ǵoı. Biz sol úshin jaratylǵan janbyz ǵoı. Erteń ushaq keledi.

— Ony qaıdan bildiń?

— Keletinine shúbám joq. Qaıtse de keledi. Qyzmetshiler tútin tútetip ot jaǵý úshin shóp-shalam jınap qoıǵan. Men ony búgin baryp taǵy kórdim. Ushaq qonatyn alań keń. Alańnyń eki jaǵynan jalynyn aspanǵa laýlatyp alaý jaǵamyz.

— Ushaq nege erteń keledi dep oılaısyń?

— Keletinine shúbám joq. Óıtkeni keletin ýaqyty boldy. Qalaǵa barǵasyn aıaǵyńdy jazady, bir-birimizdi sonan keıin-aq shyndap qınaı bersek te bolady. Ol myna búgingi qıqar áńgimemen qınaǵanyńnan góri durysyraq bolar edi.

— İship jibersek qaıtedi? Kún uıasyna batyp barady ǵoı.

— Saǵan ishýge bola qoıar ma eken?

— Joq, ishemin.

— İshelik, olaı bolsa. Molo, bizge soda qosqan araq ákelshi, - dep daýystady áıel.

— Sen uzyn shulyǵyńdy kı, áıtpese baltyryńdy qara shirkeı talap tastar,- dedi ol áıelge.

— Aldymen jýynyp alaıynshy.

Ymyrt úıirilgenshe ekeýi araq iship otyrdy, al kózge túrtse kóringisiz qarańǵy túskende, sóıtip, myltyq atýǵa bolmaıtyndaı kezde bular otyrǵan ańǵarmen qorqaý jortyp ótti de, dóńniń tasasyna qaraı ketip joq boldy.

— Bul jeksuryn kesh bolsa-aq osynda jortyp júredi de qoıady. Men bulardy eki aptanyń ishinde kún saıyn-aq kórip júrmin,- dedi Garrı.

— Álgi túnimen ulyp shyǵatynnyń ózi dál osy. Meıli, ulı bersin, meniń onda sharýam joq. Tipti usqyndary sonsha jeksuryn bolsa da.

Áıelmen birge otyryp araq ishkennen keıin Garrıdiń aıaǵynyń syzdaǵany tabanda tyıyla qaldy, tek tyrp etpesten bir qalyptan ózgermeı jatqany ǵana qolaısyz.

Qolbalalar alaý jaǵyp edi, ottyń súıreńdegen sáýlesi shatyrdyń qabyrǵasyna tústi, Garrı ajalǵa amalsyzdan boısynsa da osy ómirge qaıtadan súısine bastaǵanyn endi ǵana sezingendeı boldy. Mynaý áıel buǵan qaıyrymdy da, jan-tánimen berilgen de adam. Al ózi bolsa búgin azanda qataldyq istep, oǵan orynsyz shúıildi. Bul áıel tipti tamasha jan. Dál osy sátte Garrı kenetten óziniń mynaý pánı dúnıeden baz keship bara jatqanyn aıqynyraq sezindi.

Osy oı buǵan jazǵy jańbyr, ne kúzgi jel sıaqty emes, qapıadan soqqan quıyndaı tap bop, es tandyrarlyq túpsiz tereń tuńǵıyqtaı kórindi, bir ǵajaby sol, osy túpsiz tuńǵıyqtyń bir shetinen sıyqsyz qorqaý ún-túnsiz taǵy da jylt ete tústi.

— Garrı, saǵan ne boldy?- dedi áıel.

— Eshteme emes,- dedi ol- Sen oryn aýystyryp, bylaı otyrshy. Jel soqsa sen jaǵymnan soqsyn.

— Molo jarańdy tańyp berdi me?

— Iá, bor qyshqylyn jaqtym.

— Al qazir qalaı, táýir me?

— Biraz álsirep qalyppyn.

— Men baryp jýynyp keleıinshi,- dedi áıel,- Tez kelem. Tamaq ishkennen keıin tósekti shatyrǵa aparyp qoıaıyq.

"Urys-keristi doǵarǵanymyz qandaı jaqsy boldy,- dedi ol ishinen. Bul ózi osy áıelmen sondaı bir úlken shataqqa bara bermeıtin, al shyn súıgen ózge áıeldermen jıi janjaldasyp, sol urys-keris aradaǵy jaqsy ataýlynyń bárin jýyp-shaıyp jiberetin edi de, aqyr aıaǵy ajyrasýmen baryp tynatyn. Ózi áıeldi bir súıse birden qulaı súıetin edi de, sonymen qatar odan qaıdaǵy joqty talap etemin dep júrgende aqyr aıaǵy qoly jetkenniń bárinen jurdaı bop soqa basy sympıyp shyǵa keletin.

Ol endi baıaǵyda Parıjden dál attanar sátindegi bir janjaldan keıin Ystambýlda japadan-jalǵyz jer tabandap qalǵanyn esine túsirdi. Bul onyń ońdy-soldy júris-turyspen ǵumyr keship júrgen kezi edi, keıin aqyly sabasyna túsip, ózin-ózi baıqaǵan shaqta sopaıǵan jalǵyzdyq sezimi seıilýdiń ornyna qaıta burynǵydan da ulǵaıa túsken bolatyn. Sonda ol ózin alǵash tastap ketken bıkeshke hat jazyp, oǵan degen ystyq sezimniń júreginen áli óshpegenin jyrdaı etip baıandaǵan bolatyn... Álde bir rette sol áıel Kedenze janynan kólbeńdep ótip bara jatqandaı kórinip, sonda ishi ottaı órtengenin, ózge beıtanys áıeldiń nendeı de bir jeri, bir qımyly soǵan uqsaǵandaı bolsa, sol áıeldiń múlde basqa adam ekenine ábden kózi jetkenge deıin, beınebir tap osy sátte boıyn eritken keremetteı ǵajap tolqyndy seziminen aırylyp qalam ba dep úreılenip, saıajoldyń boıymen sonyń sońynan qalmaı ere beretini jóninde de jazǵan-dy. Ózimen bir tósekte túnep shyqqan bir kúndik jolbıkelerdiń bári sol súıgen jaryn burynǵydan da qattyraq saǵynýǵa májbúr etkenin de búgip qalǵan joq. Sol bir kúshti mahabbat dertinen aıyǵýǵa endi áli kelmeıtinine ábden kózi jetkende, átteń, sol bir súıgen jarynyń baıaǵydaǵy nendeı sodyr qylyshtarynyń bárin de qulantaza keshirer edim degendi de aıtqan-dy. Ol hatty klýbta, ishpeı saý otyrǵan shaǵynda jazyp, Nú-Iorkke jóneltken, al ózine degen jaýapty Parıjdegi redaksıanyń adresine jiberýdi ótingen-di. Osylaı isteý buǵan jat kózden tolyqtaı qaýipsiz sıaqty bop kóringen. Sol jaǵyn qatty saǵynǵandyqtan ishi ýdaı órtenip, dál sol kúni aqsham kezinde Taksım mańynan ushyraı qalǵan bir bıkeshti ilip áketip, keshki tamaq ishýge ózimen birge erte jóneldi. Sosyn onymen bıge baryp edi, ol bıge shorqaq bolǵan soń tez qutyldy da, betimen ketken tym jeńiltek bir armán qyzyn taýyp ap sony bıge shaqyrdy. Ol bir pále eken, bılep júrip muny qarynymen úıkelep, qysyp, tym jaqyndasa-janasa berdi, sóıtip munyń tula boıyn ertip-eljiretip ábden mazasyn ketirdi. Ózi bul jezókshe qyzdy bir zeńbirekshi aǵylshyn jigitinen úlken daý-damaımen qaǵyp ketken edi. Álgi zeńbirekshi muny syrtqa jekpe-jekke shaqyryp, ekeýi qarańǵy buryshtaǵy tac kóshede umar-jumar aıqasa ketken bolatyn. Zeńbirekshini bul eki márte qulashtap turyp ursa da, ol salǵan jerden tabanda qýlaı qoımaǵan soń, ar jaǵy tym nasyrǵa shaýyp keterin seze qoıǵan-dy. Zeńbirekshi de kezegin jibermedi, munyń óńmeninen, sonan keıin kóziniń aldynan dáldep bir-eki perip jiberdi. Bul ony qaıtadan búıirden sol qolymen qulashtap urǵanda, ol munyń beshpetine jabysa ketip tartqyshtap júrip bir jeńin julyp aldy, bul qulaq shekesinen qonjıta ońdyrmaı taǵy qoıyp jiberdi. Sóıtti de ózinen ármen julqyp ıterip, oń qolymen taǵy bir myqtap soqty. Zeńbirekshi basy tasqa soǵylyp sýlap túskende bul ózderine taıap qalǵan áskerı kúzetten seskenip, qyzdy qoltyǵynan ala-mala qasha jónelgen-di. Sóıtip, ekeýi taksıge otyra cap Bosfordyń3 boıymen Rımmılı Hıssaǵa qaraı yzǵytyp baryp, túngi taza aýada qaıtadan úıge oralyp tósekke kep qýlaı ketken. Manaǵy kóıleksheń júrgendegisindeı qyz top-tolyq, shyp-shymyr, denesi raýshan gúlindeı názik, torǵyndaı jumsaq, bylqyldaǵan keýdesi top-tompaq, jabyssa aırylmaıtyn tym lázzatty bir jan eken. Bul tań sáriden turyp, kete bergende áli de balbyrap uıqyda jatqan qyzǵa úńile qarasa, bet-júzi alja-alja, talaı quqaıdy kórgen bir qý sıaqty bop kórindi. Al ózi bolsa túndegi soqqy tıgen kóziniń aldy kógerip, bir jeńi julynǵan beshpetin qoltyǵyna qysyp ap, osy aradan birden Pera-Palasa4 qaraı tartty.

Sol kúnniń keshinde bul Anatolıaǵa5 júrip ketti. Al kelesi kúni ózi mingen poıyz apıyn óndiriletin kóknár ósken alqapty boılaı jylysyp bara jatty. Tap sol keshte óziniń ishki sezimi qandaı ǵajap bolǵanyn esine aldy. Joldyń maıdanǵa taıanǵan eń aqyrǵy bóliginiń sondaı alys bop kóringenin, jańadan kelgen naǵyz bir topas, eshtemeni sezbeıtin grek ofıserleriniń qatysýymen júrgizilip jatqan shabýyldy, solardyń artılerıasynyń óz áskerlerin ózderi atqylaǵanyn, al ony kórgen aǵylshyn áskerı baqylaýshysynyń baladaı bozdap jylaǵanyn esine túsirdi ol.

Sol kúni ústerinde baletke kıetindeı aq ıýbkalary, aıaqtarynda tumsyǵy qaıqıǵan kebisteri bar sereıip ólip jatqan áskerlerdi bul tuńǵysh ret kórgen-di. Túrikter lek-lek bop qaptap kele jatqanda, aq ıýbkaly áskerlerdiń tym-tyraqaı qashyp, ofıserleriniń aldymen olardy atqylap, sonsoń ózderiniń de zyta jónelgeniniń kýási bolǵan-dy. Munyń ózi de aǵylshyn baqylaýshysynyń izinshe jalt berip keri burylyp yzǵyta bergen-di. Qatty júgirgennen alqynyp, ókpesi qysylǵany sonshalyq, aýzy temir tatyp ketkendeı edi. Al aǵylshyndar sol qashýmen qashyp otyryp jartastardyń tasasyna panalady, al túrikter bolsa lek-legimen bastyrmalata berdi. Keıinirek onyń ómir boıy oıyna kirip shyqpaǵan sumdyqty kórýine týra keldi, al tipti odan keıinirekte munan da zor soraqylyqtyń kýási boldy. Sondyqtan Parıjge qaıtyp oralǵannan soń da, onyń bul týraly aıtýǵa da, ne sol jóninde aıtylǵan áńgimeni tyńdaýǵa da dáti shydamaıtyn. Baǵzy birde bylaı boldy, Parıjdegi bir dámhananyń janynan ótip bara jatsa, onda ózine burynnan tanys baıaǵy bir amerıkan aqyny otyr eken, aldyńdaǵy ústelde syqa toly tamaq, beti sharyqtaı, eski kón teri sekildi jap-jalpaq aıǵyz-aıǵyz júzinen topastyń ısi ańqyp turǵan adam eken ol Ózi Trıstan Tsara deıtin bir rýmynmen dadaıster jaıynda áńgime shertip otyr, jalǵyz kózdi kózildirikti bul rýmyn árqashan basym aýyrady deı beredi. Al bul sodan soń úıine qaıta oralyp, jubaıymen baıaǵysha súıisip qaýyshyp, burynǵy urys-keris pen delqulylyqty umytyp, qaıta esen-saý oralǵanyna máz bop, burynǵysha týra bastady. Redaksıa munyń atyna kelgen hat-habardyń bárin úıge jetkizip berip turdy. Sóıtip júrgende bir kúni tańerteńgi asqa otyra bergende munyń baıaǵy hatyna jaýap kele qalmasy bar ma. Sonda bul burynǵy ǵashyǵynyń qolyn tanı ketti de, tula boıy muzdap sup-sur bop, jalma-jan hatty basqa bir konvertke súńgitip jibergisi kelgen edi. Biraq sol sátte qasynda otyrǵan áıeli muny sezip qap, "janym, bul kimnen kelgen hat " dep surady. Sonymen onyń bul áıelimen qasyndaǵy jipshe sabaqtalyp kele jatqan názik dáneker oqystan short úzilip kete bardy.

Osylaısha bul óziniń ár túrli áıeldermen ótkizgen saırandy-sátti kúnderin, sonymen qosa olarmen keıde shekisip qalatyn shaqtaryn da eske túsirýmen boldy.

Solardyń qaı-qaısysy da shataq shyǵarýǵa kelgende sondaı bir kóńildi, shat sátterde synyńa syltaý taba qoıýshy edi. Shynynda da, olardyń sondaı bir qýanyshty, kóńildi shaqtarda keıis bildirip urys shyǵara qoıatyny nesi eken shirkin! Bir qyzyǵy ol osy jaıynda da sóz qozǵap, qalam túrtpedi, sebebi áýel basta eshqaısysynyń taýyn shaǵyp kóńilin jyqqysy kelmedi, al ýaqyt ótken saıyn budan ózge de jazyp-syzatyn dúnıeler jeterlik tárizdi bop kórindi. Biraq ózi áıteýir birde bolmasa birde osy jaıttarǵa qalam tartarmyn-aý degen oıdan eshqashan arylǵan emes. Jazýǵa tatıtyn oqıǵalar, kórinister shynynda da ıiskisiz kóp edi. Ol dúnıede bolyp jatqan ózgeristerge zer salyp, zeıin qoıyp otyrdy, ózi talaı-talaı basynan keshirgen oqıǵalardy emes, sonymen birge basqa oqıǵalar men adamdardy da nazarynan tys qaldyrady, sonda da adamdardyń minez-áreketi ár mezgil, ár jaǵdaıǵa qaraı qubylyp turatynyn da jadyńa saqtap, ómirdegi nendeı de bir názik, eleýsiz degen jaǵdaılardy da baıqap júretin edi. Osyndaıdyń bár-bárin ol óz basynan da keshirgen, sonyń bárine júırik qıalmen kóz jibergen, osylardy árıne, hal-qaderinshe jazýǵa tıisti edi, biraq amal ne, endi ol ómiri qoldan kelmek emes.

— Háliń qalaı, táýirsiń be?- dedi áıel jýynyp bop shatyrdan qaıtyp shyqqan kezinde.

— Táýirmin.

— Endi tamaq ishseń qaıtedi? - Ol qazir áıeldiń ar jaǵynan jınalmaly ústeldi kóterip kele jatqan Molony jáne ydys-aıaq ustaǵan ekinshi qolbalany kórdi.

— Meniń qolyma qalam alǵym kep jatyr,- dedi ol

— Áýeli sorpa iship áldenip al, sodan soń kórersiń.

— Búgin men ólemin, sol sebepti maǵan as iship áldenýdiń qajeti joq.

— Garrı, óıtip sary ýaıymǵa salynyp, bosqa túńile berýdiń keregi joq, - dedi áıel.

— Osy seniń murnyń ıis sezýden qalǵan ba? Aıaǵymnyń jartysy irip-shirip bitkenin sezbeısiń be, óstip jatqanda sorpań ne seniń. Molo, maǵan odan da soda qosqan araq ákel.

— Tileýiń bersin, sorpa ishshi,- dedi áıel sypaıy pishinmen.

— Jaraıdy, isheıin.

Sorpa óte ystyq edi. Ol qutydaǵy sorpany sýytyp kóp otyrdy, sýyǵan soń eshbir shashalmastan birden simirip saldy.

— Sen keremet áıelsiń,- dedi Garrı,- meniń anaý-mynaý degenime onsha kóp kóńil aýdarmaı-aq qoı.

Áıel oǵan ajarly bet-pishinimen burylyp qaraǵanda: ol "Qala men jaılaý" atty kitaptaǵydaı ózi sondaı unatatyn, sondaı bir súıkimdi, biraq ishkilikten buzylyńqyrap, az-azdap mahabbat qyzyǵyna boı aldyrǵan áldeqandaı bir júrgish áıeldiń júzi taǵy da jarq etkendeı boldy. Biraq "Qala men jaılaý" kitaby mynandaı kórikti, tolyq keýdeli, dóńgelengen ásem bókseli, aıaly alaqandy arý áıeldi eshqashan sýretteı alǵan emes, sol sebepti de osynshama janyna jaqyn, kúlimdegen nurly júzdi áıeldiń keskinine qarap jatyp, sum ajaldyń ózine taıap qalǵanyn osy joly taǵy da sezingendeı boldy. Bul joly eshqandaı uıtqyǵan quıyn joq edi. Tek baıaý esken qońyr samal, janǵan shyraqtyń jalynyn jylt-jylt etkizip birde sóndirip, birde lapyldata laýlatyp turǵan báseń lep qana bar.

— Azdan keıin tor alǵyzyp, tósek pen aǵashtyń eki ortasyna kergizip qoıshy, sosyn ot jaqqyzshy. Meni túndeletip shatyrǵa aparyp neǵylasyńdar. Ábigerlenýdiń qajeti joq. Tún sútteı jaryq. Jańbyr jaýatyn emes.

Shirkin, adam degen, mine, óstip ázer-ázer sybyrlap-kúbirlep jatyp-aq o dúnıege attanady eken-aý. Meıli ne bolsa, o bolsyn, áıteýir daý-damaıdan ada bolary haq. Mine, buǵan onyń ımany múlde kámil. Ol ózi buryn eshqashan basynan keshirip kórmegen, osy bir ózine beımálim ǵaıyp taǵdyrdy jyn soqqandaı búldirgisi kelmeıdi. Bir esepten búldirip te qoıýy múmkin. Bul jalǵanda bárin de búldirip bitesiń ǵoı, áıteýir. Áı, sirá, búldirmes te.

— Sen osy stenografıalaýdy bilesiń be?

— Bilmeımin,- dedi áıel.

— Bilmeseń, oqasy joq.

— Iá, bári birimen-biri jymdasyp, qıýlasyp turǵanymen endi oǵan ýaqyt tabyla qoımas, tipti jazý-syzý qoldan kelgen kúnniń ózinde de muny bas-aıaǵyn jınap bir-aq sóılemge syıǵyzýǵa bolatyn bolsa da.

Kógildir kóldiń jaǵasyndaǵy qyrqada bóreneden qıyp salǵan, qıýynyń ara-jikteri ákpen sylanǵan bir shaǵyndaý úı tur. Sonyń esigi aldyńdaǵy uzyn syryqqa ilingen qońyraý jurtty tamaqqa shaqyrarda qańǵyr-kúńgir etip, ún shyǵaratyn. Úıdiń syrt beti kólbegen jazyq, odan ári orman bastalady. Úıden aılaqqa deıin eki qatarlap otyrǵyzylǵan kúmisteı aq terekter. Osy jerdegi shyǵanaqta da dál sondaı samsaǵan terek. Orman eteginen tay bókterine qaraı órleıtin soqpaq jıeginen ol bir kezde talaı búldirgen tergen. Keıin osy bórene úıshik órtenip ketti. Oshaq peshtiń ústindegi buǵy múıizderine ilinip qoıylǵan qarý-jaraqtar da tegis órtendi. Sabyn qaınatatyn dáý qazandarǵa kerekti silti alynatyn kúl-kómirdiń úıindisinde endi qorǵasyny erigen bos patrondar, dúmderi janyp ketken myltyqtardyń soraıǵan uńǵylary jatyr. Sen sonda bir shaldan myna oqpandardy alyp oınaýǵa bola ma dep suradyń, ol "joq, bolmaıdy" dedi. Janyp ketkenimen bular shaldyń talaı jylǵy qımas qarý-jaraǵy ǵoı, al jańasyn ol áli satyp almaǵan, sóıtip sodan bylaı ań aýlaýdy da qoıyp ketken. Keıin dál sol orynda qaıtadan jańa úı turǵyzyldy, biraq, endi bóreneden emes, ábden qatyp-semgen qalyń taqtaıdan salyp, syrtyn ákpen sylady, terrasynan aq terekter, sál áriden jarqyraǵan kól kórinip turatyn; bul úıde qarý-jaraq degenińiz atymen joǵaldy. Órtengen úıde bir kezdegi buǵy múıizderine ilýli turatyn myltyq uńǵylary endi kúl arasynda qalaı bolsa solaı shashylyp jatyr, endi oǵan eshkim qol tıgizbeıdi.

Soǵystan keıin biz Shvarsvaldte forel ósip-ónetin tuma sýy bar jer jaldap aldyq, oǵan eki birdeı jolmen barýshy edik. Biri Trıbergten bastap jazyqqa qaraı túsetin ańǵardaǵy aǵarańdaǵan joldyń eki jaǵyn boılaı bitken saıaly aǵashtar arasymen kete baratyn, sodan Shvarsvaldtiń bıik úıli úlken fermalary arqyly taýǵa órleıtin, odan ári álgi joldyń jylǵany kóldeneńinen kesip ótetin jerine deıin baratyn. Sol aradan biz balyqqa qarmaq salýshy edik.

Ekinshi jol birden orman jıegindegi tik jarǵa qaraı tartatyn, sonan keıin taýdaǵy qalyń

qaraǵaı ishimen júrip otyryp, ádemi kók shalǵynmen eńistegi kópirge tireletin. Jylǵamen sarqyrap aǵyp jatqan bulaqtyń jıeginde ósken qaıyq bolatyn, al bulaqtyń ózi shaǵyn ǵana, jip-jińishke bolǵanymen, sýy móp-móldir, tunyq, aǵyny qatty edi, sol qatty aqqan sýdyń aǵyny qaıyń tamyrlaryn shaıyp ketken. Sol maýsym Trıbergtegi meımanhana qojaıynynyń ábden joly bolǵan kez edi. Meken-jaıy bek tamasha eken, biz onymen tez-aq dostasyp, til tabysyp kettik. Al kelesi jyly qaǵaz aqshanyń quny kemigende ótken jyldardaǵy barlyq jıǵan-tergeni meımanhananyń ashylýyna qajetti azyq-túlik satyp alýǵa da jetpeı qalyp, álgi sorly baıǵus osynyń kúıiginen asylyp ólgen bolatyn.

Mine, osyndaı jaıttardy stenografıalaýǵa bolar edi, degenmen gúl satýshy áıelderdiń kósheniń ózinde turyp gúl boıap, sol boıaý syzdyqtap jaǵajol boıymen avtobýs aıaldamasyna deıin aǵyp baratyn Kontreskarp alańy; sharap pen júzim sýyn iship únemi masaıyp júretin shal-kempirler; sýyqtan jaýrap, muryndarynan mańqasy aǵyp turatyn balalar jaıly; terdiń sasyq ısi, qaıyrshylyq pen maskúnemdiktiń jırkenishti keskini, sol kezde osyndaılar turǵan úıdiń tómengi jaǵyndaǵy Ball Musetteniń jezóksheleri jaıly - osynyń bár-bári turaly, sirá, stenografıashyǵa aıtyp úlgire alarsyń ba. Sol sekildi respýblıkalyq gvardıanyń jaýyngerin óz úıshiginde túnetken kúzetshi qatyn jaıly, sonda álgi jaýyngerdiń at jalynan istegen shashaqty dýlyǵasy oryndyq ústinde jalpıyp jatatyny jaıly aıtyp jetkizý qaıda. Nemese dálizdiń qarsysynda turatyn baıy velosıpedshi bıkeshtiń sol kúni azanda sút dúkeninde S 'Auto gazetin oqyp, kúıeýiniń Parıj - Týr arasyndaǵy jarysta tuńǵysh ret úshinshi oryn alǵanyna masattanǵany jaıynda ne aıtarsyń. Sonda álgi bıkesh bir qyzaryp, bir kúlip turdy da jylap jiberdi, sonsoń sarǵysh tústi sport gazetin qolyna qysqan kúıi joǵarydaǵy bólmesine júgire jóneldi. Ball Musette-ni ustap otyrǵan osy áıeldiń baıy taksıdiń shopyry edi, Garrıge tań sáriden turyp áýejaıǵa jetý kerek bolǵanda sol shopyr ertemen kep munyń esigin qaǵyp oıatqan. Ekeýi jolǵa ılyǵarda sharaphanaǵa soǵyp, bıik myrysh ústelge súıenip turyp, bir-bir stakannan sharap iship alǵan bolatyn. Garrı sol kezde ózi turatyn kóshedegi kórshilerdiń bárin biletin, óıtkeni onda óńkeı joq-jitik, kedeı-kepshik adamdar turatyn.

Kontreskarp alańynyń turǵyndary biri maskúnemder jáne sportshylar bolyp eki topqa bólinýshi edi. Ózderin tıtyqtatqan joqshylyq ómirden qajyǵan maskúnemder ishkilikpen áýestense, sportshylar jattyǵý jasap, sonymen kóńilderin jubatatyn. Bular komýnarlar áýletinen edi, sodan da olarǵa saıasatpen aınalysý qıynǵa túspeıtin. Komýnadan soń versal áskerleri qalany basyp alǵanda, aýyr jumys qajytqan kús qoldy, bastaryna telpek kıgen, osy jumysshy bolar-aý degen ózge de belgileri bar adamnyń bárin túgel qyryp-joıa bastaǵanda, olar týǵan ákelerin, jaqyn-týystary men jekjat-juraǵattaryn atyp óltirgender kim ekenin aıqyn biletin. Mine osyndaı tıtyqtaǵan joqshylyqtyń, kedeı-kepshiktiń bel ortasynda, dál osy kóshede jylqy etin satatyn dúkenge qıǵashtaý turǵan sharaphanaǵa jıi kirip júrip, Garrı qolyna tuńǵysh qalam alyp, tyrnaq aldy shyǵarmasyn jazǵan-dy, sóıtip óziniń bolashaq búkil ómirine arqaý bolarlyqtaı ıgi isti bastaǵan-dy. Sol sebepti Parıjdiń osy aýdanynan artyq oǵan eshqandaı ózge Parıj joq edi. Munda qalyń japyraqty aǵashtar, tómengi jaǵy qońyr paneldi ákpen sylanǵan úıler, dóńgelek alańda ushy-qıyrsyz kók-jasyl avtobýstar legi, jaǵa joldy qaptaǵan kúlgin qaǵaz gúlder, Kardınal Lemýan kóshesindegi ózenge ıek artqan tip-tik qulama jar, al buǵan qarama-qarsy ekinshi bettegi ensiz Mýftar kóshesiniń ıin tiresken yǵy-jyǵy kishikene úıleri - bári de aıaýly, bári de qazirgideı kóz aldyńda. Panteonǵa6 qaraı kóteriletin kóshede jáne ózi talaı ret velosıped tepken sol aýdandaǵy mashına dóńgelekterinen jaltyrap tep-tegis bolǵan jalǵyz asfált kóshede munaradaı soraıǵan bıik úıler, bir kezde Pol Verlen7 ólgen arzanqoldy qonaq úı - bári osy aýdanda edi. Bular osynda eki bólmeli páterde turǵan-dy, onyń ústine Garrı qonaq úıdiń ústińgi qabatynan, aıyna alpys frank tólep taǵy bir bólme jaldap, osynda shyǵarmalaryn jazǵan bolatyn, osy aradan Parıj úıleriniń jypyrlaǵan shatyrlary men sansyz kóp murjalary, jalpy kúlli qalanyń bıikteri men jotalary túgeldeı men mundalap kórinip turatyn.

Páterdiń terezesinen kómir saýdageriniń dúkeni de kórinetin. Ol kómirden basqa, dámi, kúshi nasharlaý arzan sharap ta satatyn. Al jylqy etin satatyn lápkeniń kireberis qaqpasy aldyńda attyń altyn boıaýmen salǵan basynyń sýreti jarqyrap, dúkenniń ishinde jylqynyń sarǵysh, qyzyl-kúreń tústi tutas-tutas músheleri jatatyn, syrtyn jasylmen syrlaǵan sharap dúkeninde ishimdik satylatyn; sharaptyń nebir túri: qymbaty da, arzany da kóp bolýshy edi onda. Odan ári kórshi úılerdiń áktelgen aq qabyrǵalary men terezeleri de kórinetin, kórshi bolǵanda baǵzy birde keıbir sharapqumarlar naǵyz fransýzdarsha sileıe toıyp ap kóshede qoryldap-pyryldap qulap jatqanda, kórshi-qolańnyń tańqalarlyq eshteńe bolmaǵandaı beıjaı, terezelerin aıqara ashyp tastap mas adamdy aıtyp dabyrlasa sóılesken daýystary buǵan estiletin.

— Polısıa qaıda bul? Keregi joq ta ǵoı, ol anturǵandar qaptap ketedi. Al qazir she, qaıda bolsyn olar, áldebir kúzetshi qatyndardyń qushaǵynda mamyrajaı bop jatqan shyǵar. Qaraýyldy izdetińder — Osy kezde áldekim bir shelek sý alyp shyǵyp terezeden álgi maskúnemniń basyna quıyp kep jiberedi, sonsoń bir sátke bolsa da onyń úni óshedi.-Onysy nesi? Muzdaı sý ǵoı. Tabylǵan aqyl! Budan táýirdi oılap ta tappaısyń. Osylaı desedi de álgilerdiń bári terezesin sart jaýyp alady. Sóıtip bári de burynǵysynsha tym-tyrys bola qalady.

Bulardyń úıine kelip-ketip júretin Marı degen daıashy áıel segiz saǵattyq jumys kúnine narazy edi, ol bylaı deıtin:

— Erim altyǵa deıin jumys istese de úıge jetkenshe eń bolmasa jol-jónekeı iship te úlgiredi, biraq az ishedi, bekerge tıyn shashpaıdy. Al eger saǵat beske deıin istegende aıta kórmeńiz, qudaıdyń qutty kúni ólerdeı bop iship keledi. Ondaıda aqsha degendi kórmeısiń. Sonda jumys kúnin qysqartqannan kim azap shegedi dep oılaısyz? Árıne, myna bizder, er azamattyń beıshara jubaılary.

— Taǵy sorpa ishkiń kele me?- dep surady áıel.

— Joq, kóp rahmet. Sorpa tamasha eken.

— Taǵy azdap ishseıshi.

— Odan da maǵan soda qosqan araq bershi.

— Araq saǵan jaqpaıdy ǵoı.

— Iá, ras-aý, ol maǵan zıan. Baıaǵy ánińe qaıta bastyń ǵoı. Sózi de, áni de Koýl Porterdiki degendeıin. Seniń keskin-kelbetiń qumarlyqtan bozaryp-sazarsa, árıne, maǵan ishý óte zıan bolǵany.

— Seni ishkilik ishkenińde kóbirek unatatynymdy bilesiń ǵoı.

— Bilmegende she. Tek maǵan munyń zıany kóp bop tur ǵoı.

Myna qatyn qashan shyǵyp keter eken dep oılady ol. Sonda bar tileýimshe-aq qylǵytar edim. Tileýimshe degen durys qoı, biraq qansha bar, sonsha ishemin deıdi ol ishinen. Al ózi keremetteı qaljyrap, shamasy ábden quryǵan. Az-maz kóz ilindirýi kerek edi. Ol typ-tynysh, ún-túnsiz jatyr, ázirge tónip turǵan ólim-ajal joq. Álgi qatyn, ózge kóshege qaraı buryldy ma eken. Al kóshede ǵoı jurt eki-ekiden velosıpedke otyryp ap, dybyssyz jaı syrǵyp bara jatqan shyǵar.

Iá, ol Parıj jaıynda eshqashan qalam terbep, lebiz bildirgen emes. Ózgesin qoıǵanda tap sol bir kóńiline unap, janyna jaqyn tartyp ketken keremetteı Parıj týraly jaza almady. Al basqa kórgen-bilgenderi de sol kúıi qaǵazǵa túspeı qalyp barady.

Al jaılaý men ondaǵy kúmisteı jarqyrap turǵan qalyń jalbyzdyń, toǵandardyń tup-tunyq móldir sýynyń, balaýsa jasyl jońyshqanyń nesin aıtasyń shirkin? Jipteı sozylǵan jińishke soqpaq taýǵa órlep qaıqańdap kete barady, sıyrlar bolsa jaz boıy taýda jaıylyp, jabaıylanyp buǵy sıaqty sekemshil, úrkek bop ketetin, kúzde taýdan aýylǵa qaraı aıdaǵanda sıyrlardyń móńirep, mań-mań basqan tuıaqtarynyń syrtyly estilip, joldyń ılańyn burqyratyp kele jatqanynyń ózi tamasha. Al kesh bolsa-aqtaýdyń árirektegi súıir-súıir bıik shoqylary aıqyn kórinip, alqaqqa mol túsip turǵan aı sáýlesiniń jaryǵymen sen álgi soqpaqqa quldılap kele jatatynsyń. Kózge túrtse kórgisiz qarańǵyda onyń orman ishimen attyń quıryǵynan ustap úıine kele jatqany, osy jerler jaıynda jazbaq bolǵan talaı-talaı hıkaıalary dál qazir esine tústi.

Sonda "eshkimge pishen berme" dep qunttap, jaılaýda qaldyrǵan áýmeserleý bir jas jumysshy jaıyndaǵy Forkstyń esersoq kári shaly - ózderinde qyzmet etip júrgen álgi áýmeser balany jaılaýǵa jem alýǵa kelgeninde jábirlep, uryp-soqqany týraly áńgime de onyń jadyńda. Bala shópti eshkimge bermese de delquly shal saǵan ońashada birdeńe kórsetermin dep oǵan myqtap qojańdaǵan. Sonda bala jalma-jan as úıdegi oqtaýly myltyqty julyp alyp saraı janynda shaldy atyp óltirgen, bir apta ótken soń bular jaılaýǵa qaıtyp oralsa, mal qora ishinde qalyp, qatyp-semgen shaldyń óligin ıt bitken julmalap jep te úlgirgen eken. Sonda sen shaldyń súıeginiń ıtterden qalǵan tamtyǵyn kórpege orap shanaǵa saldyń da, álgi balany kúshtep kómekke jegip, sóıtip ekeýiń shanany shańǵyǵa tirkep alpys shaqyrym jerdegi qalaǵa deıin súırep ákeldińder, al kisi óltirgen balany sol jerde zań ornyna tapsyrý kerek boldy. Al ol áýmeser qamaýǵa alady dep tipti de oılamaǵan edi. Qaıta men munymmen adamgershilik istedim, sen de bóten-bógde adam emessiń, munym úshin múmkin, syılyq ta berip qalarsyń degen oıda edi. Shynynda da shaldyń denesin alyp jetkizýge qolqabys etti, bireýdiń pishenin jymqyryp ketýge nıettengen mynaý kári qaqpastyń sıyn jurttyń bári kórsin, bilsin dep oılady. Sóıtip turǵanynda polısıa munyń qolyna kisen sala bastaǵanda ol "Qudaı-aý, óńim be, túsim be" dep ań-tań qaldy. Sonsyn eńirep jylap qoıa berdi. Mine, ol osyny da keleshekte bir jazarmyn degen oıda edi. Sol jerler jaıly jıǵan-tergeni, bár-bári kem degende jıyrma shaqty hıkaıaǵa ózek bolyp qalar edi, ol buǵan da moıyn burmady. Osynyń bári ne sebepti solaı boldy? - dep oılaıdy ol ishinen.

— Kimge aıtyp berersiń onyń sebebin?- dedi ol endi ǵana aýzynan lebiz shyǵaryp.

— Neni aıtyp otyrsyń, "qandaı sebepti" aıtasyń?

— Jaı, ánsheıin ǵoı.

Áıel bul erkekti ózine qaratyp alǵannan beri ishkilikti azaıtqan. Tipti Garrı osy syrqatynan aıyqqan kúnniń ózinde de bul áıel jaıly jazbaýy haq, endi oǵan aıqyn kózi jetedi. Ózgeler jaıly da solaı. Baılar áńgimege turmaıtyn jurt, olardyń kóbi ne shamadan tys ishkilikke qumar keledi, ne kartaǵa salynyp ketedi. Jalpy alǵanda bári de azyp ketken qýlar. Ol osyndaı baılardy qoshemettep, bir kezde "Baı - siz ben bizderge uqsas emes" dep bastalatyn hıkaıa jazǵan beıshara Skott Fısdjeraldty8 esine aldy. Baǵzy birde áldekim Fısdjeraldqa "Olardyń aqshasy rasynda da kóp" dep ózin qoldaı ketipti. Biraq jazýshy bul qaljyńnyń astaryn túsinbegen. Ol baılardy "eshkimge belgisiz qupıa syry bar, aıryqsha násilden jaratylǵan, óz aldyńa bir taıpa" dep túsingen, al keıin tipti de olaı emes ekenine kózi jetkende osy jaıt ony ózgeden góri kóbirek oıǵa qaldyryp qatty qynjyltqan.

Ómir saıysyna shydaı almaı múlt ketetin ońǵaq, osal adamdy ol jek kórýshi edi. Óziniń bul qareketpen áýestenbeýine de bolatyn-dy, sebebi onyń jaı-japsaryn óte jaqsy biletin. Qandaı is bolmasyn, qolymnan keledi dep oılady ol. Óıtkeni ózi esh nárseden moqymaıdy, tek eshtemege mán bermeı júre berse ǵana bolǵany.

Iá, osy maqul mine, endi ol ajal degenińdi eshbir eleń qylar emes. Birden-bir qorqatyny jan tózgisiz aýrýy ǵana. Eger aýrý tym uzaqqa sozylyp, cap tósek qyp qajytpaǵan kúnde (er azamat emes pe), onyń jandy qınaǵan azabyna shydaıtyn da edi, biraq qazirgi kórgen mıhnatyna tym jan tózgisiz, bir qyzyǵy múlde shydamy taýsyla bastaǵan kezde aýrýy báseńdeıin dedi.

Baıaǵy bir kezdegi oqıǵa esine tústi: sym qorshaýdan ótip bara jatqanynda artılerıa ofıseri Ýılámsonnyń túnde kúzetshi nemis qaraýylynyń granatasynan qatty jaralanǵanynda jan azabyna shydaı almaı, endi meni atyp ketińder dep jalbarynyp, shyńǵyrǵany kóz aldyńa keldi. Ýılámson boıyna týa bitken maqtanshaqtyǵy bolmasa, tolyqsha kelgen symbatty da erjúrek ofıser. Jaralanǵan sol túni oǵan projektor sáýlesi túskende ishek-qaryny aqtarylyp, tikenek symǵa oralyp qalǵany kórindi. Sonda da onyń keýdesinen jany shyqpaı, alyp ketpekshi bolǵan adamdardyń shubatylǵan ishek-qaryndy pyshaqpen kesýine týra keldi. Ol sol qıyn sátte "Atshy meni, Garrı, qudaı úshin atyp ketshi",- dep jalyndy. Alla taǵala pendesine tek tózýge bolatyn aýrýdy ǵana jiberedi dep baǵzy birde osy jaıynda áńgime bolǵanda, endi bireýdiń belgili bir jaǵdaıda shydatpaıtyn aýrýdyń ózi-aq adamdy qolma-qol mert qylady degen qısyndy jaqtaı qalǵany bar. Ne degenmen bul Ýılámsonnyń sol túngi qaıǵyly halin ómir boıy umytpaıtyn boldy. Janyna qatty batqanymen Ýılámson jaradan óle qoıǵan joq, sol sebepti Garrı ózine dep saqtap júrgen apıyn tabletkalaryn túgelimen berse de, tipti sonyń ózi de oǵan birden áser ete qoımady.

Óziniń tap qazirgi halinen bul tipti de qaýiptenbeıdi. Tek osy halinen nasharlap ketpese dyzyldap-bezildeýdiń qajeti joq. Áıtse de ol óziniń dos-jarandary arasynda suhbattasyp otyrǵandy, árıne, áldeqaıda táýir kórer edi.

Shirkin, osy kezde janymda bolsa eken degen keıbir qımas dostary týraly sál-pál oıǵa berildi ol.

— Joq, olaı emes,- dep irkilip qaldy, bir nársege tym uzaq ýaqyt salynyp ketip, sol isińe tym keshigip baryp ókinseń, onda qasymda janǵa medeý bolarlyq bireý qalady dep úmit kútýdiń qajeti az. Al endi toı tarqady, dýman bitti. Meımandar ketip, endi zaıybyń ekeýiń ǵana ońasha qaldyń.

"Ózgeden kóńilim qalyp, jasyp-jalyqqanym sıaqty, ajaldy da kúte-kúte sharshadym",-dep oılady ol ishinen.

— Iá, ábden jalyqtym,- dedi ol ózgelerge daýsyn estirtip.

— Neden jasyp-jalyqtyń, janym?

— Bir mashyqqa tym uzaq berilip ketkennen jalyqtym.

Ol áıeline jalt buryldy. Áıel bolsa shalqaıyp, oryndyqqa jaýyrynyn súıegen kúıi ot pen Garrıdiń eki ortasyna jaıǵasqan eken, laýlaǵan ottyń jaryǵy áıeldiń shyraıly júzine túsip, uıqy meńdep, maýjyrap otyrǵanyn kórdi. Osy sátte ottyń aınala túsken jaryǵynyń shetine taman jaqyndap kelgen qorqaýdyń qyńsylaǵany estildi.

— Men jazǵanmyn,- dedi ol,- Biraq jazý ábden sharshatady.

— Qalaı, sen búgin uıyqtaı alar ma ekensiń?

— Árıne, uıyqtaımyn. Sen óziń ne ǵyp jatpaı otyrsyń?

— Men senimen birge bolǵym keledi.

— Sen birdeńe sezip otyrǵannan saýmysyń?- dep surady ol.

— Joq, ásheıin uıyqtaǵym kelip otyr.

— Al, men sumdyqtyń taqaǵanyn sezemin,- dedi ol. Aranyń ashqan ajaldyń kereýet janymen júrip ótkenin ol osy sátte taǵy ańdap qalǵandaı boldy.

— Bilesiń be? Meniń ǵumyr boıy tabıǵatyma týa bitken qasıetim - bir nárseni bilýge, kórýge qushtarlyq,- dedi ol.

— Sen eshteńeńnen aırylǵan joqsyń. Ózim biletinderdiń ishindegi eń myqtysy sensiń dep esepteımin men.

— O, qudiret-aı,- dep kúrsindi ol.- Áıeldiń aqylyn qalaısha az qyp jaratty eken. Ol ne? Álgi ózderiń aıta beretin áıel zatynyń sezimtaldyǵy ma?

Dál osy sátte sýyq ajal oǵan tym taıap kep, kereýettiń aıaq jaǵyna basyn súıegen sıaqtandy, onyń tynys alǵan lebi de bilingendeı boldy.

— Ajal - qańqa súıek túrinde, qolyna shalǵy oraq ustap, kózderi úńireıip keledi eken degenge áste senýshi bolma,- dedi ol,- Onyń velosıpedke mingen eki-úsh polıseı, ne jyrtqysh qus bop kelýi de ǵajap emes. Nemese yrsıǵan ólekseshil qorqaý qasqyrdyń jalpaq tumsyǵy sıaqtanǵan birdeńe kórinip turýy da múmkin.

Ajal taıana tústi, ol endi mynaý keńistikte júrgen usqynsyz alabajaq, belgisiz bir nárse bop kórindi.

— Ana anturǵanǵa joǵal deshi!

Ol joǵalatyn emes, qaıta burynǵysynan da qoıan-qoltyq jaqyndaı berdi.

— Isi ne degen sasyq edi sumyraıdyń,- dedi ol- Tipti qolqany jaryp barady.

Ajal burynǵysynan da jaqyndaı tústi. Oǵan bul endi sóz aıtýdan qalyp barady, bálkim tili kúrmelgenin sezdi me, kımelep denesine tóne tústi, Garrı ony únsiz-aq qýalaǵysy kelip edi, bolmady, tósten alyp basqa shapty, birte-birte boıyn túgel bılep, qozǵalýǵa da, sóıleýge de yryq bermeı tunshyqtyryp bara jatqan sátte qasynda otyrǵan áıeliniń:

— Myrza uıyqtady. Kereýetti kóterip, shatyrǵa aparyp kirgizińder,- degen daýysy qulaǵyna shalyndy.

Dem aldyrmaı tunshyqtyryp, denesin bar salmaǵymen basyp-janshyp bara jatqan ázireıildi "qýyńdar, jolatpańdar" deýge dármeni jetpedi onyń. Kenet qyzmetshiler kereýetti kóterip áketkende álginiń bári - qaýip-qater de, keýdesin basyp-janyshqan keremetteı aýyr zil de, aıaq astynan ǵaıyp bola qaldy.

Tań áldeqashan atqan shaq edi, sol kezde ol ushqan ushaq gúrilin esitti. Ushaq áýeli sonaý kók júzinde noqattaı bop kórinip, tóbede aınalyp biraz júrdi, ony kórip júgire shyqqan qyzmetshiler úıýli shópshekke kerosın tamyzdy da shópshek ústine shóp-shalam salyp ot tutatty. Sonan soń tep-tegis alań-qaıdyń eki jaǵynan eki úlken alaý ot laýlap janyp, qoshqyl tútinin erteńgi jel uıtqytyp qosqa qaraı aıdap ala jóneldi. Ushaq tómendep, aspanda taǵy bir-eki aınalyp ótti de, birte-birte quldılap jańaǵy alańqaıǵa aqyryn kep qondy. Mine, endi shatyrlarǵa qaraı keń balaq shalbar kıgen, ústinde ala jolaq beshpeti, basynda qońyr máýiti qalpaǵy bar Garrıdiń ejelgi dosy Komton kele jatty.

— Baýyrym, saǵan ne bolǵan?-dep surady Komton birden.

— Aıaǵym aýyrady,- dedi Garrı - Tamaq ishseń qaıtedi?

— Rahmet. Shaı ǵana isheıin, tym kishkentaı qaýashaqtaı ushaqpen kelip em men. Sirá, hanymdy alyp kete almaspyn. Ushaqta bir adamdyq qana oryn bar. Aıtpaqshy, sizderdiń mashınalaryńyzdy kórdim, jolda kele jatyr.

Ellen Komtondy bylaıyraq aparyp sóılesip edi. Komton burynǵysynan da kóńildirek bop qaıta oraldy.

— Qazir biz bárin de jaıǵastyramyz,- dedi ol.- Al hanym úshin qaıta ushyp kelermin. Káne, tezdeteıik. Motorǵa maı quıý úshin Arýshqa qonýǵa týra keler.

— Álgide shaı ishemin dep edińiz ǵoı?

— Sol shaıdy ishkim de kep turǵan joq.

Qolbalalar kereýetti kóterip ap, jasyl shatyrlardyń syrtyndaǵy jartastyń janymen, shóbi janyp, jel úrlep, tútinsiz qyp-qyzyl qolamta bop jatqan ottyń shetimen ótip, kishkene ushaqqa alyp keldi. Aýrýdy ushaqqa engizý ońaılyqqa soqpady, al ishke engizgen soń, ol súrikpen qaptalǵan oryndyqqa arqasyn súıep shalqaıa ketti de, aıaǵyn kóterip Komton otyratyn aldyńǵy kresloǵa salyp qoıdy. Osy kezde Komton motorǵa ot alǵyzdy da, kabınasyna kelip kirdi. Ushqysh Ellenge jáne qyzmetshilerge qolyn bulǵap, motordyń úni qulaqqa tanys gúrilge basqan sátte baryp, ushaqty jerden qozǵap, qabandar qazyp tastaǵan shuńqyr-shuńqyrlardy aınalyp az-maz burylys jasap, sekeńdep baryp alańqaıdaǵy alaý arasymen ótti, sóıtip bir mezette jerden ekpindeı serpip áýege kóterildi. Garrı jerde ózderine qol bulǵap turǵandardy, dóńniń etegindegi shatyrlardyń jermen-jeksen bop, ańǵardyń birtindep zoraıyp, shoq-shoq aǵashtar men butalardyń tyrbanyp bara jatqanyn, keýip, qańsyp qalǵan sýattarǵa shubyrǵan ańdardyń izi aq jipteı bop shubatylyp jatqanyn baıqady. Ánebir tustan buryn ózi eshqashan ańǵarmaǵan taǵy bir sýatty kórip qaldy. Bıikten kóz salǵanda jolaq qulandardyń tup-tutas arqa jondary ańǵarda taram-taram bop, tizbek-tizbek monshaqtaı tizilip josqan teńbil maraldardyń úıiri beıne taýǵa órmelep bara jatqan tárizdi. Ústerine ushaqtyń kóleńkesi túskende quıttaı bop jan-jaqqa bytyraı qashyp, sonaý kókjıekke deıin sozylyp jatqan surǵylt-sarǵysh japanda bar shabysymen zymyrap-zytyp bara jatqandaı.

Al óziniń kóz aldynan Komtonnyń ala jolaq beshpet kıgen jotasy men máýiti qalpaǵy ǵana kórinedi. Ári-beriden soń, olar maraldar órmelegen álgi bıikten ushyp óte shyqty. Endi kenetten kókpeńbek bambýk toǵaıyn betkeılep, sosyn taǵy da bir qalyń jynysty ormanǵa tap bop, birimen-biri jymdasyp qaptaldasqan taý jotalary men shatqaldardyń ústinen zymyrap bara jatty. Aqyry bir asýdan asqanda baıaǵy taýlar alasaryp, ystyqqa kúıgen kúlgin topyraqty qońyrqaı alqap qaıta paıda boldy, ushaq osy ystyq aýa tolqynynan bulǵaqtap teńsele bergende, Komton ushaqtyń shaıqaǵanyna aýrý qalaı shydap keledi eken degendeı artyna burylyp qarady. Al aldan taǵy da qaraýytqan taý jotalary kórindi.

Komton, sirá, motordaǵy maı jeter dep oılasa kerek, Arýshqa baǵyt almaı solǵa qaraı buryldy. Garrı tómenge kóz jiberip edi, qaıdan kele jatqany málimsiz, ol alǵash soqqan dúleı borandaǵy japalaq qar sıaqty bop, aýada, jerden áldeqaıda bıikte, túıdek-túıdek jóńkilgen qyzǵyltym bultty kórip, bul ońtústikten qaptaǵan qaraqurym shegirtke ekenin bile qoıdy. Ushaq sharq uryp bıiktep, shyǵys betke burylǵan sekildi bolyp edi, osy sátte aspan kenet qap-qara bop ketti, baqsa nóserli qara bultqa kılikken eken. Qatty nóser quıyp, kóz aldy býaldyr tartyp ketti, sóıtip bular tasqyndaǵan sarqyramanyń ishine súńgip ketkendeı boldy. Endi bir sátte Komton moınyn buryp kúlimsirep aýrýǵa qolyn sozdy. Sol mezette Garrı aldan kóz jeter jerdiń bárin tutas alyp, kókke tirelip, búkil dúnıeni kólegeılegendeı bop kún nurymen erekshe jarqyraǵan Kılımandjaronyń zańǵar bıik aq basty shoqylaryn kórdi. Garrı Komtonnyń ushyp kele jatqan baǵytynyń dál osy ekenin endi ǵana aıqyn sezdi.

Dál osy kezde qap-qarańǵy, meńireý, mylqaý dúleıde qorqaý qyńsylaýyn qoıyp, múlde bir tańǵajaıyp jat dybysqa, belkúlli adamzattyń jylaǵany tárizdi óksik ún shyǵara bastady. Bul ún qulaǵyna kelgen áıel tóseginde jata almaı mazasyzdanyp, qaıta-qaıta dóńbekshı berdi. Áıtse de oıanǵan joq. Qaıta tús kórip Long-Aılendtegi óz úıinde boıjetken qyzynyń el kórip, jer aralaýǵa shyǵatyn tuńǵysh sapary qarsańyndaǵy keshine kelip otyr eken. Qaıdan ekeni belgisiz, óziniń ákesi de osynda, ol kisi munymen sonshalyq tik sóılesedi. Sonan keıin qorqaýdyń jer titiretip sonshama qatty ulyǵanynan bul shoshyp oıanyp, alǵash óziniń qaıda jatqanyn bile almaı, tym úreılenip ketti. Jalma-jan qalta shamyn qolyna alyp, Garrı uıyqtap ketken sátte shatyrǵa engizgen ekinshi kereýetke jaryq túsirdi. Garrı masa-shirkeıden qorǵanatyn tordy jamylyp, nege ekeni belgisiz, aıaǵyn kereýetten shyǵaryp salbyratyp jiberip jatyr eken.

Jara tańǵan dákesi tarqatylyp ketken. Sony kórgende, endi qaraı berýge munyń dáti shydamaı ketti.

— Molo, qaıdasyń, Molo, Molo!- dep daýystady áıel. Sosyn Garrı, Garrı dep, al sálden keıin "Garrı, qudaı úshin, qaıdasyń sen, aıtshy!"- dep aıqaılady.

Eshbir jaýap bolmady, tipti Garrıdiń ádettegideı tynys alǵan dybysy da estilmedi.

Al shatyr syrtynan qorqaýdyń baıaǵy ózi uıqysynan shoshyp oıanǵandaǵydaı sol ǵajaıyp ulyǵan úreıli úni áli estilip turdy. Sol sátte áıel júregi attaı týlady. Onyń tipti júreginiń soqqanyn sezýge de murshasy bolmaǵan edi.

Aýdarǵan N. Ábýtalıev

---