InfoHub Logo

«Sizdiń hatyńyzdy maǵan meniń meıirban dosym, Aleksandr Nıkolaevıch tabys etti. Ádepti ári ádemi jazǵanyńyz sondaı, men Sizdi qaıtadan óz kózimmen kórgendeı bolǵam. Meni súıemin depsiz. Al ózim uıalmaı-aq aıtaıyn... Men Sizge týra ǵashyqpyn. Men eshqashan jáne eshkimge dál» Sizge sekildi yqylastanbaǵan shytarmyn. Bul qalaı bolǵanyn qudaıym ózi bilsin. Áıtkenmen buǵan kóptegen túsindirme berýge de bolar edi, Sizge maqtaýdyń qajeti joq qoı! Óıtkeni Siz meniń adal kóńilime aıtpaı-aq aqıqat senetinińizdi bilemin, qymbattym meniń Ýálıhanym. Jáne bul týraly on kitap jazylsa da jartymdy eshteńe aıtyp bolmas edi: sezim men yqylas degen nárselerdi túsindirý óte qıyn. Biz Ózińizben qoshtasyp júrip ketkennen keıin kúni boıy qam kóńil boldyq. Jol ústinde Sizdi ylǵı eske alyp, maqtaý sóz aıttym. Eger Siz bizben birge ketkenińizde tipti ǵajap bolatyn edi. Siz Barnaýlda zor áser qaldyrǵan bolar edińiz. Kýzneskide (jalǵyz bolǵan kezimde) (V. bul qupıa syr) — Sizdi men ózimniń eń jaqyn dosym sanalatyn aqyldy, jan-júregi pák bir áıelge áńgime etip tanystyrdym. Oǵan Siz týraly káp aıtqanym sondaı, ol Sizge kórmeı-aq ǵashyq boldy. Muny ol Sizdi óte jaqsy sýrettegenimnen dep túsindirdi. Bul tamasha áıeldi siz bir kezderi kórersiz de, onyń jaqsy dostarynyń sanatynda bolarsyz. Men ózim sondaı bolýyńyzdy tiler edim. Sondyqtan da Sizge osyny jazyp otyrmyn. Barnaýldy pálendeı aralaı alǵanym joq. Tek balda ǵana bolyp, tanysatyn adamdarmen tanysyp aldym. Kóbinese Kýzneskide turdym (bes kún). Sonan soń Zmıev pe Loktada boldym. Demchenskıı ádettegisinshe jurtty ylǵı kúldirip júrdi. Semenov degenińiz tamasha adam ǵoı.

Men onymen jete jaqyndasyp kettim. Sizge kóp nárse aıtýǵa bolar edi, hatqa jazý múmkin emes. Alaıda bir ýaqytta keıbir jaıttardy esitip bilersiz, al tap qazir dúnıedegi eń qymbattym týraly úreı, qaıty men qamqorlyq júregime kenet tolǵan shaqta (muny ózim kúttim de, kútpedim de), japadan-jalǵyz qalǵan kezimde (al áreket jasaý kerek-aq) — Sizge eń negizgi maqsat-muratymdy, eki jyl boıy janymdy ezgen jaǵdaıattardy tolyq ashyp aıtpaǵanyma ókinemin. Ashyp aıtqanym jaqsy bolatyn edi. Aıaýly dosym, súıikti Shoqan Shyńǵysuly, men ózimdi jumbaqtap kettim bilem. Biraq ony sheshemin demeı-aq qoıyńyz, tek maǵan tabys tileńiz. Múmkin barsha jaıdy kóp uzamaı ózimnen estirsiz. Qolyńyz tıse, bizge tezirek kele kórińiz, áıteýir, aprelden qalmańyz. Aınyp qalyp júrmeńiz. Sizdi sondaı kórgim keledi, kelseńiz Siz de zerikpes edińiz. Ombydan zerigip kettim depsiz — óıtpegende qaıtesiz! Keńes berýdi ótinipsiz: qyzmetińizdiń jaıyn, sosyn jalpy jaǵdaıdy, ne isteý kerektigin surapsyz. Meniń oıymsha bylaı: eńbektenýdi qoımańyz. Sizdiń materıalyńyz baı. Dala jóninde maqala jazyńyz. Ol sózsiz basylady (ol haqynda áńgimelesip edik qoı, esińizde bolar). Óz jazbalaryńyz turǵysynan dala salty, óz ómirińiz, taty basqa nárseler týraly jazǵanyńyz tipti jaqsy bolar edi. Ol jurt qyzyǵatyndaı jańalyq sanalar edi. Tyń nárse bolatyn sebebi Siz ne jazǵanyńyzdy bilesiz ǵoı (máseleń, esińizde bolar, Pýshkın aýdarǵan Djon Tenner shyǵarmalary turǵysynda). Siz sonda Ombyda da, Peterbýrgta da jurt nazaryna túsesiz. Qolyńyzdaǵy bar materıaldar arqyly geografıalyq qoǵamǵa tanylasyz. Qysqasy, Ombynyń ózinde-aq jurt Sizge basqasha qaraı bastaıdy. Sonda Siz ómir jolyńyzdyń basqasha bolý múmkindigine tipti óz týma-týysqandaryńyzdyń kóńilin aýdara alar edińiz. Keler jazdy qyrda ótkizbek bolsańyz, ýaqyt kóp qoı. Al endigi jyldyń 1 sentábrinen bastap Rossıaǵa bir jyldyq demalysqa kelýińizge bolar edi. Onda bir jyl tursańyz, ne isteıtinińizdi biler edińiz. Bir jyldyq qarajat tabatynyńyz haq. Maǵan senińiz, onshama kóp qarjy da qajet emes. Eń negizgisi bul iske jańasha kózqaras jáne belgili bir eseppen ómir súre bilý kerek. Munyń bári birshama boljammen shartty nárse ǵoı. Siz osy bir jyl ishinde óz ómirińizde jańa qadam jasaýǵa sheshim qabyldar edińiz. Óz nysanańyzdy ózińiz kóre alar edińiz, ıaǵnı odan ári ne isteıtinińizdi biler edińiz. Sodan soń Sibirge oralyp, óz týysqandaryńyzǵa paıda bolatyn oı aıtyp, usynys jasańyz (ne oılap tabýǵa bolmaıdy, ne armandaýǵa bolmaıdy!), olar Sizdi tipti shetelge ıaǵnı Eýropaǵa bir-eki jyldyq saıahatqa jiberýi de yqtımal ǵoı. Sodan 7-8 jyldan keıin Siz ómirińizdi Otanyńyzǵa zor paıda keltirerdeı etip oraılastyrar edińiz. Máselen, dalanyń jaı-japsaryn, onyń mańyzyn jáne óz halqyńyzdyń Rossıaǵa qandaı qatysy baryn óz áýletińizde birinshi bolyp Rossıa jurtshylyǵyna tanystyrý, sonymen birge óz halqyńyzdyń orystar ishindegi saýatty múddegeri retinde týǵan elińizge eńbek etý uly maqsat, ıgilikti is emes pe? Siz ózińizdiń eýropasha tolyq bilim alǵan tuńǵysh qazaq ekenińizdi umytpańyz. Onyń ústine taǵdyr Sizge úlken júrek pen keremetteı jan berip, ǵajap bir adam etip jaratqan. Esh nárseden kenje qalmańyz, qalýǵa bolmaıdy; dáleldeńiz, tyrysyńyz, tipti reti kelse qýlyq isteńiz. Báriniń de júzege asýy múmkin, tek tabandy bolyńyz. Sizdiń taǵdyryńyz haqyndaǵy ýtopıalyq uǵymdarymmen bal ashqanymdy mazaq etpeńiz, meniń qymbattym Ýálıhanym. Men Sizdi súıetindigim sondaı, Siz týraly jáne Sizdiń taǵdyryńyz týraly kúni boıy tolǵandym. Árıne, óz oıymsha Sizge jaqsylyq tiledim. Sol oı-arman arasynda bir shyndyq bar. Siz áýletińiz ishinde eýropalyq bilim alǵan eń alǵashqy adamsyz. Osynyń ózi — keremet nárse jáne ol Sizge kóptegen mindet júkteıdi. Alǵashqy qadamyńyzdyń qandaı bolýy kerektigin anyqtaý qıyn. Biraq bir keńes bereıin, asylynda az boljap, az qıaldańyz da, kóp qımyldańyz, birdeńeden bolsa da, bastańyz, óz karerańyz úshin birdeńe bolsa da isteńiz. Eshteńe istemegennen góri birdeńe bolsa da tyndyrǵan jaqsy. Alla jar bolsyn Sizge.

Hosh bolyńyz, qymbattym meniń. Sizdi 10 ret qushyp, súıýime ruqsat etińiz. Meni umytpańyz, jıi-jıi jazyp turyńyz. Sýrıkov maǵan unaıdy, oıyn jasyrmaıdy, biraq men ony áli az bilemin. Semenovpen kezdesip, Semeıge birge kelesizder me? Onda biz bir qaýym jurt bolar edik. Múmkin, sonda meniń ómirimde de ózgeris bolyp qalar. Táńir jarylqasa bolǵany. Sizge Demchınskıı taǵzym etip, sálem aıtty. Hatty sonyń úıinde, ózimiz tańerteń tamaqtanatyn nemese sorly jetimderdi kútip, shaı ishetin stol basynda jazyp otyrmyn.

Meniń qarsy aldymda Sýrıkov otyr. Ol da Sizge hat jazý ústinde. Demchınskıı qoryldap uıqtap jatyr. Qazir saǵat keshki 10. Onyń nege sharshap-shaldyqqanyn túsinbeımin. Sizge Semeı týraly birdeńeler jazaıyn dep edim, qyzyq jaıttar bar. Biraq shyntýaıttap kelgende, onnan birin de jazý múmkin emes. Hosh bolyńyz, meniń meıirban dosym. Jıi jazyp turyńyz. Men de Sizge árqashan jaýap qaıyratyn bolamyn. Múmkin, reti kelgende óz jumysym jaıyn jazýǵa da batyldyq jasap kórermin. Men bolyp Dýrovqa taǵzym etińiz, men bolyp oǵan jaqsylyq tileńiz. Ony súıetinimdi jáne shyn berilgendigimdi aıtyp sendirińiz.

B.C. Sizge taǵzym etedi. Sizdiń, ózin Ombyǵa áketýge tyrysqanyńyzdy áńgimeledi. Ol Sizdi umytpapty jáne Siz týraly qyzyǵa sóz etedi. F. M. Dostoevskıı.»

Aǵa dosynyń eljireı jazǵan hatyn qaıtalaı oqyp, ózine-ózi: «Dos bolsań, osyndaı adammen bol. Qandaı názik sezimniń adamdary. Anaý Petr Petrovıch Semenov, Sergeı Dýrov, mine, Rossıa halqynyń naǵyz asyl adamdary», — dep óziniń kúndeligine jazyp qoıdy.

Shoqan Sibir ólkesiniń qaqaǵan aıaz, burqyraǵan borandy kúnderinde peshi keıde jaǵylyp, keıde jaǵylmaı ala qońyr bolyp turatyn salqyn arhıv qoımasynda tańerteńnen keshke deıin qoljazbalardy aqtarýmen boldy. Osy arhıvte onyń kóp izdegen deregi — Sibir ólkesin Rossıa patshalyǵynyń alǵashqy ıemdene bastaǵan kezi. Sibir ólkesindegi halyqtardyń qonysy, sharýa jaıy, olarmen Rossıa patshalyǵynyń qarym-qatynasy jaıly boldy. Bul jaǵynan Shoqannyń tapqany kóbi burynnan ózine tanys jaılar. Shoqannyń bir qýanǵan tabysy — qyrǵyz eliniń shejiresine baılanysty qoljazbaǵa kezdesti.

Eki jyldaı oıdy-qyrdy aralap, el kónelerimen sóılesip, qyrǵyz eliniń shejiresine kóp úńilgen edi. Qyrǵyz qarıalarynyń aıtýyna qaraǵanda — «ata-babamyzdyń týyp ósken jeri Ándijan ólkesi eken» desedi. Al jıhankez ǵalymdardyń, shejireshilerdiń jazǵandarynda qyrǵyzdardyń «Enıseı», «Tom», «Abaqan» ózeniniń boıynda bolyp, Alataýǵa keıinirek kóship barǵanyn aıtatyn. Birine biri qaıshy dáleldemelerdi salǵastyryp, qaısysy senimdi ekenin sheshe almaıtyn. Kóńiline kóbirek alyp arhıv týyndylaryn aqtarǵandaǵy basa qarastyrǵany osy edi.

Birde Shoqannyń qolyna Uranhaı eliniń «Altyn hany» degen qoljazba kezdesti. Osy qoljazbany qarap, barlyq jazylý tarıhymen tanysty. Biraq munyń ishinen de óziniń izdegen jumbaǵyna sheshim taba qoımady. Sol býddalardyń tobynan on segizinshi ǵasyrdyń orta kezinde jazylǵan bir qoljazbaǵa kezdesti. Bul qoljazbada on segizinshi ǵasyrdyń orta kezinde Óskemen bekinisine qyrǵyz-qalmaqtyń on eki úıli adamdary kelip, jergilikti ákimderge: «Biz buryn Tom men Enıseıdiń aralyǵynda turýshy edik. Bizdiń basshymyz Tanbyn batyr Tandjı edi. Onda Reseı qazynasyna ań terisinen alym tólep turýshy edik. Sonan on segizinshi ǵasyrdyń bas kezinde Ǵalden Sorenniń úsh qolbasy batyry bes júz jaýynger tobymen kelip shaýyp, qyrǵyzdardy Jońǵar taýyna kóshirip jiberdi. Úsh myń úı qyrǵyz, qalmaq qolynyń saılanyp kelgen qaharyna qarsy tura almaı, qonysynan aýdy. Sonan qyrǵyzdar Ǵalden Sorenge alym tólep turdy. Sonymen qatar bizdiń taǵy bir tobymyz, Soǵaı dalasynda turady. Olar da keıinnen Jońǵardaǵy týystaryn tapty. Biz de óz týysymyzǵa qosylýdy tileımiz» depti. Buǵan qaraǵanda qyrǵyzdardyń Enıseı boıynan aýyp kelýi anyq. Oǵan qosymsha joǵaryda atalǵan jıhankez talym Rıtter de (Karl Rıtter) — «qyrǵyz, qazaq túbi bir halyq, bular bir kezde Sibir ólkelerinde bolyp, keıinnen Alataý atyrabyna kóship kelgen», — dep túıindeıdi. Shoqan osy sıaqty qumarta zerttegen ǵylymdyq eńbegimen shuǵyldanyp eshqaıda moıyn bura alǵan joq. Óıtkeni, ádet-ǵurpy, tili túbirles qyrǵyz-qazaq eliniń shejiresin qarastyryp, anyǵyn ashýǵa qumarlandy. Shoqan shaǵataı tilinde jazylǵan «Tarıh rashıdı» kitabyn taýyp alyp, sony oqydy. Bul kitapta on altynshy ǵasyrdaǵy túrik shejireshisiniń jazýyna qaraǵanda qyrǵyzdardyń Ándijan men Ystyqkól jaǵasynyń aralyǵynda júrgen málimeti bar... Oǵan qaraǵanda qyrǵyz qarıalarynyń — «ata-babamyzdyń qonysy Ándijan alqaby» degeniniń jany bar tárizdi. Al on segizinshi ǵasyrda Enıseı boıynda qyrǵyz eli bolǵanyna qaraǵanda, bir kezde qyrǵyz-qazaq bir tutas taıpalar bolyp, Syrdarıadan Enıseıge deıingi eki aralyqta keship mekendep júrgeni baıqalady. Óziniń Ystyqkólde qyrǵyz jyrshysynan estip jazyp alǵan «Manas» jyryndaǵy qyrǵyz-qazaq batyrlarynyń birge attanǵan joryqtary da osyny beıneleıdi. Qonysy basqa, týystyq túbiri basqa el bir maıdanda qatar júrip qan tóge me. Jáne sondaǵy qyrǵyz-qazaq batyrlarynyń jaýy quba qalmaq bolyp keledi. Sóıtip óziniń tuńǵysh elinen elinen tapqan úlken dastanynyń halyq shejiresine qosylǵan qundy jańalyq ekeni aıqyndala tústi. Anadaǵy op eki úıli qyrǵyz-qazaq adamdarynyń aıtýyndaı Jońǵar qoly kelip kıligip, qyrǵyz rýlaryn ekige bólip tastaǵanǵa uqsaıdy. Syr boıyndaǵylar Ándijan alqabynda qalyp, Enıseı boıyndaǵylar osynda bólinip qalǵan bolýy kerek. Al Enıseıdegiler Jońǵar tozǵyndaǵan kezde Alataýdaǵy elimen qaıtadan tabysqan bolar dep túıdi. Osyndaı kóp izdene otyryp qazaq-qyrǵyz dalasyn jańadan zertteı bastaǵan Rossıa ǵalymdaryna oı salar, jol silter izin túsirgendeı boldy.

Shoqan men Potanın ekeýiniń taty bir erekshe qarastyrǵandary, Qashǵarıaǵa týra tartar saýda kerýeniniń joly boldy. Qoqan handyqtarynyń Rossıa patshalyǵyna qyryn qaraıtyn jaıyn eske alǵanda, Ystyqkól arqyly, Altyshárge taý jolymen ótý qolaıly tárizdi. Ekeýi osy joldyń jobasyn topshylady. Sonan eki dos qystyń kóp ýaqytyn arhıv aqtaryp, aldaǵy isteler ǵylymı zertteý jumystarynyń jobasyn oılastyrýmen ótkizdi.

V

Qys ortasy aýa bergen kezde Shoqan Petr Petrovıch Semenovtan hat aldy. Osy hatpen birge Peterbýrgtaǵy «Orys geografıalyq qoǵamynyń» tolyq múshesi Ýálıhanov» degen senim qaǵaz birge keldi. Senim qaǵazǵa qosa «Orys geografıa qoǵamynyń» 1857 jylǵy 27-aqpandaǵy májilis hatynan keshirme de birge kelgen. Shoqan óz oqyǵanyna ózi senbegendeı dosy Grıgorıı Potanınge berdi.

— Shoqan Shyńǵysovıch, quttyqtaımyn, baýyrym, — dep Grıgorıı Shoqandy bas salyp súıdi. — Mine, eńbegiń jandy. Ǵalym ataǵy ardaqty baǵamen arnalǵan saǵan. Bul qýanysh — bárimizdiń qýanyshymyz, — dep Grıgorıı Shoqandy qaıta-qaıta súıdi. Ekeýi Geografıa qoǵamy basqarmasynyń májilis hatyn qaıta otyryp oqydy. «Batys-Sibir ólkesiniń qyrǵyz-qazaq ólkelerin zertteıtin bóliminiń qyzmetkeri, áskerı shendi Shoqan Shyńǵysovıch Ýálıhanovtyń Jetisý ólkesin, Ystyqkól atyrabyn zertteýde, Qulja qalasyndaǵy kelisimdi ǵylymı turǵydan jobalaýda istegen eńbegi — Rossıa ǵylymynyń halyq zertteý salasyna qosqan zor úlesi. Osy jóninde ǵylymı baıandama jasap Ýálıhanovtyń eńbegin jan-jaqty dáleldep jetkizgen Petr Petrovıch Semenov-Tányshanskııdiń usynysy bir aýyzdan qabyldansyn! Shoqan Shyńǵysovıch Ýálıhanov «Rossıa Geografıalyq qoǵamynyń» tolyq múshesi etip alynsyn» delingen. Eki dos Petr Petrovıchtyń jańadan tirkep alǵan qosalqy famılıasyn qaıtalap, «Semenov-Tányshanskıı» dep jarysa aıtysty.

Petr Petrovıch anada Peterbýrǵa júrerde Shoqannyń qoljazbalaryn qoıar da qoımaı alyp ketkendegi syryn Shoqan túsine de, suraı da almaǵan. Aǵa dosynyń ony ne úshin kerek etkenin myna qaýlyny alǵanda ǵana túsindi. Qandaı adal jandy asyl adam.

Bular halyq úshin, ǵylym úshin týǵan jandar ǵoı, dep oılady Shoqan ishinen.

Petr Petrovıch Semenov Ombydan Peterbýrgqa kelgen betinde Shoqandy Geografıa qoǵamyna múshelikke usyndy. Usynar aldynda Shoqannyń jańa eńbekterin ǵalymdarǵa berip tanystyrdy. Aldymen ári jıhankez, ári geograf ǵalym Kovalevskııge berdi. Kovalevskııge Shoqannyń eńbekterin bere otyryp, «Shoqan bizdiń geografıa qoǵamyna jańadan qosylǵan kesek tulǵa. Ol bizge jumbaq bolyp jatqan Azıa eliniń tilin, ádet-ǵurpyn, tirshilik saltyn negizinen jaqsy biledi. Onyń ústine ǵylymdyq jaǵynan qandaı tapsyrma bolsyn asyra oryndaı alatyn erekshe qabiletti jas talym» dedi. Kovalevskıı Shoqannyń myna jańa eńbekterimen tanysyp, qoljazbanyń bir buryshyna: «Jas, dana ǵalym» dep qýana jazyp qoıdy.

Shoqannyń aty Geografıa qoǵamyna áıgili bola bastaǵannan-aq úkimet adamdarynyń qulaǵyna da shalynǵan bolatyn. Ásirese onyń Quljaǵa baryp bitirip qaıtqan memlekettik jumysy Shoqan esimin burynǵydan da aıqyndaı túsken. Shyǵys Túrkistan eli týraly kóp ýaqyttan beri qolǵa alyp, ózi de ol jaqtarda bolyp, osy ólkemen qarym-qatynastyń jolyn tabýǵa yntalanǵan Kovalevskıı Shoqanǵa erekshe nazar aýdardy.

Osy jyldyń kókteminde Kovalevskıı — «Shyǵys Túrkistanǵa, Altyshárge ıakı Qashǵarıaǵa ǵylymı ekspedısıa jiberý qazirgi jaǵdaıda óte qajet» dep shetelder mınıstri Gorchakovtyń atyna usynys hat jazdy. Osy ǵylymǵa negizdelgen hatynda Qashǵar sháháriniń, Shyǵys Túrkistan ýálaıatynyń geografıalyq jaǵdaıyn aıryqsha sýrettemege túsirip kórsetti. Ásirese Shyǵys Túrkistan ólkesimen, Ýálıhanov bastap baryp anyqtap qaıtqan taý qyrǵyzy, Ystyqkólmen shekarasynyń ushtasyp jatqanyn basa aıtty.

Osy bir ǵylymı da saıası máni zor ekspedısıany uıymdastyrýǵa Geografıa qoǵamynyń ǵalymdary erekshe nazar aýdardy. Onyń ústine Rossıanyń Quljadaǵy konsýly Zaharov: «Tashkent-Qoqan saýdagerleri Quljaǵa kelýin, saýda aralasyn toqtatty. Qashǵarıamen de olardyń qatynasy múlde toqtalǵan» dep habarlady. Osyndaı Shyǵys Túrkistannyń basqa kórshilerimen qatynasy bógelip turǵan kezde saýda qatynasyn uıymdastyryp, soǵan japsarlap ǵylymı ekspedısıa adamdaryn jiberý qajet. Ol ekspedısıaǵa sol eldiń salt-sanasyn, tilin biletin asa senimdi, bedeldi adam tabý kerek» desip izdestirdi.

Kovalevskııdiń usynys hatyn oryndy dep tapqan shetelder jumysynyń mınıstrligi, ózderiniń halyqaralyq jumystardy basqarý bólimi arqyly másele kóterip, patsha aǵzamnyń ruqsatyn surady. Aleksandr İ-patsha «qarsy emespin» dep qol qoıyp ruqsat etti. Osy ruqsat qaǵazdy alysymen shetelder jumysynyń mınıstrligi jáne áskerı mınıstr Sýhazanet Ombynyń general-gýbernatory Gasfortqa: «Qashǵarıa ekspedısıasyn uıymdastyrýǵa kirisińiz. Oǵan saýdager túrinde tatardan ıakı ózimizdiń qol astymyzǵa qaraǵan tashkenttikterden senimdi adamdar jiberilsin. Sonymen qatar ǵylymı jumystardy júrgizetin ózimizdiń jigitterden prıkazchık túrinde adam qosylsyn» dep tapsyrdy.

Ózderiniń usynystary qabyldanǵan Geografıa qoǵamynyń ǵalymdary asqan qýanyshpen ekspedısıanyń ǵylymı jumysynyń jobasyn jasady. Sonymen qatar Gasfortqa Semenov-Tánshanskıı, Kovalevskıı bastaǵan ǵalymdar qol qoıyp hat jazdy. Ol ekspedısıany tezdetýdi qatty ótindi.

---