InfoHub Logo

Qara sózder. Abaıdyń otyz segizinshi qara sózi

OTYZ SEGİZİNSHİ SÓZ
Eı, júregimniń qýaty, perzentlerim! Sizderge adam uǵylynyń minezderi týraly biraz sóz jazyp ıadkar qaldyraıyn. Yqylaspenen oqyp, uǵyp alyńyzdar, onyń úshin mahabbatyń tóleýi - mahabbat. Áýeli adamnyń adamdyǵy aqyl, ǵylym degen nárselermenen. Munyń tabylmaqtyǵyna sebepter - áýeli haýas sálım hám tán saýlyq. Bular týysynan bolady, qalmys ózgeleriniń bári jaqsy ata, jaqsy ana, jaqsy qurby, jaqsy ustazdan bolady. Talap, uǵym mahabbattan shyǵady. Ǵylym - bilimge mahabbattandyrmaq álgi aıtylǵan úsheýinen bolady. Ǵylym - bilimdi áýeli bastan bala ózi izdenip tappaıdy. Basynda zorlyqpenen ıakı aldaýmenen úıir qylý kerek, úırene kele ózi izdegendeı bolǵansha. Qashan bir bala ǵylym, bilimdi mahabbatpenen kókserlik bolsa, sonda ǵana onyń aty adam bolady. Sonan soń ǵana alla taǵalany tanymaqtyq, ózin tanymaqtyq, dúnıeni tanymaqtyq, óz adamdyǵyn buzbaı ǵana jálib mánfaǵat dáfǵy muzarratlarny aıyrmaqlyq sekildi ǵylym - bilimdi úırense, biler dep úmit qylmaqqa bolady. Bolmasa joq, eń bolmasa shala. Onyń úshin kóbinese balalardy jasynda ata - analary qıanatshylyqqa salyndyryp alady, sońynan mollaǵa bergen bolady, ıa ol balalary ózderi barǵan bolady - eshbir báhra bolmaıdy.

Ol qıanatshyl balalary talapqa da, ǵylymǵa da, ustazǵa da, hattá ıman ıǵtıqadqa da qıanatpenen bolady. Bul qıanatshylar - jarym adam, jarym molla, jarym musylman. Olardyń adamdyǵynyń kámálát tappaǵy - qıynnyń qıyny. Sebebi alla taǵala ezi - haqıqat, rastyqtyń joly. Qıanat - haqıqat pen rastyqtyń dushpany. Dushpany arqyly shaqyrtqanǵa dos kele me? Kóńilde ózge mahabbat turǵanda, haqlyqty tappaıdy. Adamnyń ǵylymy, bilimi haqıqatqa, rastyqqa qumar bolyp, árnárseniń túbin, hıkmetin bilmekke yntyqtyqpenen tabylady. Ol - allanyń ǵylymy emes, hámmany biletuǵyn ǵylymǵa yntyqtyq, ózi de adamǵa ózindik ǵylym beredi. Onyń úshin ol allanyń ózine ǵashyqtyq. Ǵylym - allanyń bir sıpaty, ol - haqıqat, oǵan ǵashyqtyq ózi de haqlyq hám adamdyq dúr. Bolmasa mal tappaq, maqtan tappaq, ǵızzat - qurmet tappaq sekildi nárselerdiń mahabbatymen ǵylym - bilimniń haqıqaty tabylmaıdy.

Mal, maqtan, ǵızzat - qurmet adamdy ózi izdep tapsa, adamdyqty buzbaıdy hám kórik bolady. Egerde adam ózi olarǵa tabynyp izdese, tapsa da, tappasa da adamdyǵy joǵalady. Endi haqıqat súıip, shyndy bilmek qumaryń bar bolsa, adamdyqqa laıyqty yqylasty qulaǵyńdy qoı. Áýeli din ıslamnyń jolyndaǵy pendeler ımannyń haqıqaty ne sóz ekenin bilsin. Iman degenimiz bir ǵana ınanmaqtyq emes, sen alla taǵalanyń birligine, ýá qurannyń onyń sózi ekendigine, ýá paıǵambarymyz Muhammed Mustafa salallahý ǵalaıhı ýássállám onyń tarapynan elshi ekendigine ınandyń. Já, ne bitti? Sen alla taǵalaǵa alla taǵala úshin ıman keltiremisiń ıa óziń úshin ıman keltiremisiń? Sen ıman keltirmeseń de, alla taǵalaǵa keler eshbir kemshilik joq edi. Óziń úshin ıman keltirseń, já ınandyń. Ol ınanmaqtyǵyń qur ǵana ınanmaqtyqpen qalsa, saǵan paıda bermeıdi. Onyń úshin sen óziń ınanmaqtyǵyńnan paıda ala almadyń, paıdalanamyn deseń, paıda beredi, kámil ıman bolady. Paıdany qalaısha alýdy bilmek kerek. Siz «Ámántý bıllahı kámahýá bı ásmaıhı ýasıfatıhı» dedińiz. Ol esim allalar hámma ol alla taǵalanyń fıǵyl ǵazımláriniń attary, olardyń maǵynasyn bil hám segiz sıfat zatıalary ne degen sóz, kámil úıren. Ózińdi onyń quly bilip, ózińe mýslım at qoıyp, táslım bolǵanyńa rast bolasyń da. Óz pıǵyldaryńdy soǵan óz halińshe uqsatýdy shart qyl. Alla taǵalaǵa uqsaı alam ba dep, nadandyqpen ol sózden jıirkenbe, uqsamaq - dál birdeılik daǵýasymenen emes, sonyń sońynda bolmaq. Onyń úshin alla taǵalanyń sıpattary: Haıat, Ǵylym, Qudiret, Basar, Sámıǵ, Irada, Kálam, Tákın. Bul segizinen alla taǵaladaǵydaı kámálat - ǵazamat birlán bolmasa da, pendesinde de árbirinen óz halinshe bar qylyp jaratypty. Já, biz ózimizdiń boıymyzdaǵy segiz zárrá attas sıpatymyzdy ol alla taǵalanyń segiz ulyǵ sıpatynan bas burǵyzyp, ózge jolǵa salmaqpenen bizdiń atymyz mýslım bola ala ma? Bolmasa kerek. Já, ol segiz sıpatyna sıpatymyzdy hám ol attary birlán aǵlamlanǵan fıǵyl qudaǵa fıǵlymyzdy ertpek nemenen tabylady, qalaısha tabylady, ony bilmek kerek. Ol - alla taǵalanyń zaty, eshbir sıpatqa muqtaj emes, bizdiń aqylymyz muqtaj, joǵarǵy jazylmysh sıpattar birlán taǵrıflap tanymaqqa kerek. Egerde ol sıpattar birlán taǵrıflamasaq, bizge maǵrıfatýlla qıyn bolady. Biz alla taǵalany óziniń bilingeni qadar ǵana bilemiz, bolmasa túgel bilmekke múmkin emes. Zaty túgil, hıkmetine eshbir hakim aqyl eristire almady. Alla taǵala - ólsheýsiz, bizdiń aqylymyz - ólsheýli. Ólsheýlimen ólsheýsizdi bilýge bolmaıdy. Biz alla taǵala «bir» deımiz, «bar» deımiz, ol «bir» demeklik te - aqylymyzǵa uǵymnyń bir tıanaǵy úshin aıtylǵan sóz. Bolmasa ol «bir» demeklik te alla taǵalaǵa laıyqty kelmeıdi. Onyń úshin múmkınattyń ishinde ne nárseniń ýjýdi bar bolsa, ol birlikten qutylmaıdy. Árbir hadıske aıtylatuǵyn bir qadımge taǵrıf bolmaıdy. Ol «bir» degen sóz ǵalamnyń ishinde, ǵalam alla taǵalanyń ishinde, qudaı tabaraka ýataǵala kitaptarda segiz sýbýtıa sıpattary birlán, ýá toqsan toǵyz Ásmaı husnalar birlán bildirgen. Bulardyń hámmasy alla taǵalanyń zatıa sýbýtıa ýá fıǵlıa sıpattary dúr. Men munda sizderge tórteýin bildiremin. Onyń ekeýi - ǵylym, qudiret. Segiz sıpattan qalǵan altaýy - bularǵa sharh. Ol altaýynyń biri - haıat, ıaǵnı tirlik.

Allany bar dedik, bir dedik, ǵylym, qudiret sıpaty birlán sıpattadyq. Bul birlik, barlyq ǵylym, qudiret olýla bolarlyq nárseler me? Álbette, ǵylym qudireti bar bolady: haıaty - maǵlum, biri - ırada, ıaǵnı qalamaq. Ǵylym bar bolsa, qalamaq ta bar. Ol esh nársege hareket bermeıdi. Hámmaǵa hareket beretuǵyn ózi. Ol ırada ǵylymynyń bir sıpaty kálám, ıaǵnı sóıleýshi degen, sóz qaripsiz, daýyssyz bolýshy ma edi? Allanyń sózi - qaripsiz, daýyssyz. Endi olaı bolsa, aıtqandaı qylyp bildiretuǵyn qudireti jáne basar, sámıǵ, ıaǵnı kórýshi, esitýshi degen. Alla taǵalanyń kórmegi, estimegi, biz sekildi kózbenen, qulaqpenen emes, kórgendeı, estigendeı biletuǵyn ǵylymnyń bir sıpaty. Biri - tákýın, ıaǵnı barlyqqa keltirýshi degen sóz. Eger barlyqqa keltirmegi bir óz aldyna sıpat bolsa, alla taǵalanyń sıpaty ózindeı qadim, hám ázalı hám ádábı bolady da, hámıshá barlyqqa keltirýden bosanbasa, bir sıpaty bir sıpatynan úlken ıa kishi bolýǵa jaramaıdy. Olaı bolǵanda ǵylym, qudiret sıpattary sekildi bosanbaı, hár ýaqyt jaratýda bolsa, bir yqtıarsyzdyq shyǵady. Ol yqtıarsyzdyq alla taǵalaǵa laıyqty emes. Onyń barlyqqa keltirmegi - qudiretine ǵana bir sharh. Bul ǵylym, qudirette eshbir nıhoıatsiz, ǵylymynda ǵaflát, qudiretinde epsizdik jáne nasharlyq joq. Sanıǵyn suńǵatyna qarap bilesiz. Bul kózge kórilgen, kóńilge sezilgen ǵalamdy qandaı hıkmetpenen jarastyryp, qandaı qudiretpenen ornalastyrǵan, eshbir adam balasynyń aqyly jetpeıdi. Biraq pendesinde aqyl - húkimshi, qaırat, qýat - qyzmet qylýshy edi. Soǵan qarap oılaısyń: alla taǵalanyń sıpatynda solaı bolmaqqa tıis. Biraq áýelde aıtqanymyz: ǵylym, qudiret - bizdiń uǵýymyzǵa ǵana eki hısap bolmasa, bir - aq ǵylymdy qudiret bolýǵa tıis. Olaı bolmasa sıpattar óz ortalarynda biri tábıǵ, biri matbýǵ bolady ǵoı. Bul bolsa, tarıf rabbyǵa jaraspaıdy. Segiz sıpat qylyp jáne ol sıpattar «Laǵaırý ýálá hýá» bolyp, bulaı aıtýda, bulardan bir óz aldyna jamaǵat ıakı jamıǵat shyǵyp ketedi. Bul bolsa kelispeıdi. Egerde sıpattardy árbirin basqa - basqa degende, kóp nárseden jıylyp, ıttıfaqpenen qudaı bolǵan bolady. Bulaı deý batyl, bir ǵana qudiret pendede bolǵan qýat; qudiret ǵylym aqyldan basqa bolatuǵyn, alla taǵalada bolǵan qudiret - ǵylym hám rahmet. Ol – rahmet sıpaty, segiz sıpattyń ishinde jazylmasa da, alla taǵalanyń Rahman, Rahım, Ǵafýr, Ýadýd, Hafız, Sáttar, Razzaq, Nafıǵ, Ýákıl, Latıf degen esimderine bınahı bir ulyǵ sıpatynan hıssaptaýǵa jaraıdy. Bul sózime naqlıa dálelim - joǵarydaǵy jazylǵan alla taǵalanyń esimderi. Ǵaqlıa dálelim qudaı taǵala bul ǵalamdy aqyl jetpeıtin kelisimmen jaratqan, onan basqa, birinen bir paıda alatuǵyn qylyp jaratypty. Jansyz jaratqandarynan paıda alatuǵyn jan ıesi haıýandardy jaratyp, jandy haıýandardan paıdalanatuǵyn aqyldy ınsandy jaratypty.

Haıýandardy asyraıtuǵyn jansyzdardy eti aýyrmaıtyn qylyp, jan ıesi haıýandardy aqyl ıesi adam balasy asyraıtyn qylyp, hám olardan mahsharda suraý bermeıtuǵyn qylyp, bulardyń hámmasynan paıda alarlyq aqyl ıesi qylyp jaratqan. Adam balasynan mahsharda suraý alatuǵyn qylyp jaratqandyǵynda hám ǵadalát hám mahabbat bar. Adam balasyn qurt, qus, ózge haıýandar sekildi tamaqty óz basymen alǵyzbaı, yńǵaıly eki qoldy basqa qyzmet ettirip, aýzyna qoly as bergende, ne iship, ne jegenin bilmeı qalmasyn dep, ıisin alyp lázzattanǵandaı qylyp, aýyz ústine muryndy qoıyp, onyń ústinen tazalyǵyn baıqarlyq eki kóz berip, ol kózderge názikten, zarardan qorǵap turarlyq qabaq berip, ol qabaqtardy ashyp - jaýyp turǵanda qajalmasyn dep kirpik jasap, mańdaı teri týra kózge aqpasyn dep, qaǵa berýge qas berip, onyń júzine kórik qylyp, biriniń qolynan kelmesteı isti kóptesip bitirmekke, bireýi oıyn bireýine uqtyrarlyq tiline sóz berip jaratpaqtyǵy mahabbat emes pe? Kim ózińe mahabbat qylsa, sen de oǵan mahabbat qylmaǵyń qaryz emes pe? Aqyl kózimen qara: kún qyzdyryp, teńizden bult shyǵarady eken, ol bulttardan jańbyr jaýyp, jer júzinde neshe túrli dánderdi ósirip, jemisterdi óndirip, kózge kórik, kóńilge rahat gúl - báısheshekterdi, aǵash - japyraqtardy, qant qamystaryn óndirip, neshe túrli nábatáttárdi óstirip, haıýandardy saqtatyp, bulaqtar aǵyzyp, ózen bolyp, ózender aǵyp darıa bolyp, haıýandarǵa, qusqa, malǵa sýsyn, balyqtarǵa oryn bolyp jatyr eken. Jer maqtasyn, kendirin, jemisin, kenin, gúlder gúlin, qustar júnin, etin, jumyrtqasyn; haıýandar etin, sútin, kúshin, kórkin, terisin; sýlar balyǵyn, balyqtar ıkrasyn, hatta ara balyn, balaýyzyn, qurt jibegin - hámmasy adam balasynyń paıdasyna jasalyp, eshbirinde bul meniki derlik bir nárse joq, bári - adam balasyna taýsylmas azyq.

Mıllıon hıkmet birlán jasalǵan mashına, fabrık adam balasynyń rahaty, paıdasy úshin jasalsa, bul jasaýshy mahabbat birlán adam balasyn súıgendigi emes pe? Kim seni súıse, ony súımektik qaryz emes pe? Adam balasy qanaǵatsyzdyqpenen bul haıýandardyń tuqymyn qurtyp, aldyńǵylar artqylarǵa jábir qylmasyn dep, maldy adam balasynyń óziniń qyzǵanyshyna qorǵalatyp, ózge haıýandardy birin ushqyr qanatyna, birin kúshti qýatyna, birin júırik aıaǵyna súıentip, birin bıik jartasqa, birin tereń tuńǵıyqqa, qalyń ormanǵa qorǵalatyp, hám árbirin ósip - ónbekke qumar qylyp, jas kúninde, kishkene ýaqytynda shafǵat, sáhárimenen bastaryn baılap, qamqor qylyp qoımaqtyǵy - adam balasyna ósip - ónip, teńdik alsyn emes, bálkı, adam balasynyń úzilmes násiline taýsylmas azyq bolsyn degendik. Já, bul hıkmetteriniń hámmasyn hám marhamat, hám ǵadalát zahır tur eken. Biz ortamyzda bul marhamat, ǵadalátti ımannyń shartynan hısap qylmaımyz, onyń úshin mýslım bolǵanda, alla taǵalaǵa táslım bolyp, onyń jolynda bolmaq edik, bolǵanymyz qaısy? Bul eki aı men kúnnen artyq maǵulym turǵan joq pa? Fıǵyly qudanyń eshbirin de qarar qylmaımyz, ózgelerde bolǵanyn jek kórmeımiz, ózimiz tutpaımyz, bul qıanatshylyq emes pe? Qıanatshylyqqa bir qarar turǵan adam - ıa musylman emes, eń bolmasa shala musylman. Alla tabaraka ýataǵalanyń pendelerine salǵan joly qaısy? Ony kóbi bilmeıdi. «Táfakkarý fıǵla ıllahı» degen hadıs sharıftiń «ınnalahý ıýhıbbýl mýqsıtın» degen aıattarǵa eshkimniń yqylasy, kóńili menen ǵylymy jetip quptaǵanyn kórgenim joq. «Átámýrýn ánnásá bılbırrı ýááhsáný ınnalahý ıýhıbbýl muhsın», «ýállázıná ámáný ýáǵámılý salıhatı ýlaına asqabýl jánnátı hám fıha halıdýn» degen aıattar qurannyń ishi tolǵan ǵamalýs - salıh ne ekenin bilmeımiz. «Ýa ámmálzına amáný ýáǵamılýs salıkatı fáıýáffıhım ýjýráhým ýallahý lá ıúhıb - býz - zalımın» aıatyna qarasań, ǵamalýs - salıh zalyqtyqtyń zıddy bolar. Olaı bolǵanda ǵadalát rafǵat bolýǵa kimde - kimniń ádileti joq bolsa, onyń haıasy joq, kimniń uıaty joq bolsa, onyń ımany joq degen, paıǵambarymyzdyń salallahý ǵalaıhı ýássállámniń hadıs sharıfi «mán - lá haıaýn lahý» degen dálel dúr. Endi belgili, ıman qur ınanyshpenen bolmaıdy, ǵadalát ýa rafǵat birlán bolady. Ǵamalýs - salıh ǵadalátti ýá marhamátti bolmaq kúlli tán birlán qylǵan qulshyldyqtardyń eshbiri ǵadalátti, marhamatty bermeıdi. Kóziń kúnde kóredi namaz oqýshy, oraza tutýshylardyń ne haláttá ekendikterin, oǵan dálel kerek emes. Bálkı ǵadalát barsha izgiliktiń anasy dúr. Ynsap, uıat - bul ǵadalátten shyǵady. Onyń úshin ǵadaláti adamnyń kóńiline keledi: men óz kóńilimde halyq menimen, sondaı - mundaı qylyqtarymen muǵamála qylsa eken dep oılap turyp, ózim sol halyqtarmen muǵamála qylmaǵandyǵym jaramaıdy ǵoı dep, sol ezi ádilet te jáne nysap ta emes pe? Ol hámma jaqsylyqtyń basy emes pe? Já, olaı hulyq penen sol oıdy oılaǵan kisi hallaqyny shúkirdi nege oılamasyn?

Shákirlikten ǵıbadattyń bári týady. Endi zınhar ǵadalát, shapaǵattan bosanbańdar. Eger bosansań, ıman da, adamdyq ta hammasy bosanady. Allaıar sofynyń bir fárdádán júz fárdá bıjaı degeni basyńa keledi. Endi bizdiń bastaǵy taǵrıf boıynsha qudaı taǵala ǵylymdy, rahymdy, ǵadalátti, qudiretti edi. Sen de bul ǵylym, rahym, ǵadalát úsh sıpatpenen sıpattanbaq: ıjtıhatiń shart ettiń, musylman boldyń hám tolyq ınsanıatyń bar bolady. Belgili jáýanmártlik úsh haslat birlán bolar degen, sıddıq, kárám, ǵaqyl - bul úsheýinen sıddıq ǵadalát bolar, kárám shafaǵat bolar. Ǵaqyl maǵalum dúr, ǵylymnyń bir aty ekendigi. Bular ár adamnyń boıynda alla tabaraka ýataǵala táhmın bar qylyp jaratqan. Biraq oǵan ráýaj berip gúldendirmek, bálkı, adam óz halinshe kámálatqa jetkizbek jáhátinde bolmaq. Bular - ez ıjdıhadiń birlán nıet halıs birlán izdenseń ǵana beriletin nárseler, bolmasa joq. Bul aıtylmysh úsh hasláttiń ıeleriniń aldy - paıǵambarlar, onan soń - áýlıeler, onan soń - hakimder, eń aqyry - kámil musylmandar. Bul úsh túrli fıǵyl qudanyń sońynda bolmaq, ózin qul bilip, bul fıǵyldarǵa ǵashyq bolyp tutpaqty paıǵambarlar úıretti áýlıelerge, áýlıeler oqydy, ǵashyq boldy. Biraq, ýhraýı paıdasyn ǵana kúzetti. Ǵashyqtary sol halge jetti, dúnıeni, dúnıedegi tıerlik paıdasyn umytty. Bálkı, hısapqa almady. Hakimder dúnıede tıetin paıdasyn sóıledi, ǵıbrát kózimen qaraǵanda, ekeýi de birinen - biri kóp jyraq ketpeıdi. Onyń úshin árbiriniń sóıleýi, aıtýy basqasha bolsa da, alla taǵalanyń suńǵatyna qarap pikirlemektikti ekeýi de aıtty. Pikirlenbek sońy ǵıbrattanbaq bolsa kerek. Bul ǵaqyl, ǵylym - ekeýi de ózin zorǵa eseptemekti, zalymdyqty, adam ózindeı adamdy aldamaqty jek kóredi. Bul ǵadalát hár ekeýi de marhamatty, shapaǵatty bolmaqtyqty aıtyp buıyrdy, bul raqym bolsa kerek. Biraq meniń oıyma keledi, bul eki tahıfa ár kisi ózderine bir túrli nápsisin fıda qylýshylar dep. Iaǵnı, pendeliktiń kámálaty áýlıelikpen bolatuǵyn bolsa, kúlli adam tárki dúnıe bolyp hý dep tarıqatqa kirse, dúnıe oıran bolsa kerek. Bulaı bolǵanda maldy kim baǵady, dushpandy kim toqtatady, kıimdi kim toqıdy, astyqty kim egedi, dúnıedegi allanyń pendeleri úshin jaratqan qazynalaryn kim izdeıdi? Háramı, makrýhı bylaı tursyn, qudaı taǵalanyń qýatymenen, ıjtıhad aqylyńmenen taýyp, rahatyn kórmegine bola jaratqan, bergen nıǵmetterine, onan kórmek huzýrǵa sýyq kózben qarap, eskerýsiz tastap ketpek aqylǵa, ádepke, ynsapqa durys pa?

Sahıb nıǵmetke shúkirshiligiń joq bolsa, ádepsizdikpenen kúnákár bolmaısyń ba? Ekinshi - bul joldaǵylar qor bolyp, dúnıede joq bolyp ketý de haýpi bar, ýá kápirlerge jem bolyp ketý de, qaısybir sabyrsyzy jolynan taıyp, sabyrmen bir qarar turamyn degeni bolyp ketseler de kerek. Egerde bul jol jarym - jartylaryna ǵana aıtylǵan bolsa, jarym - jarty rast dúnıede bola ma? Ras bolsa, hámmaǵa birdeı rast bolsyn, alalaǵan rast bola ma, hám ǵadalát bola ma? Olaı bolǵanda, ol jurtta ǵumyr joq bolsa kerek. Ǵumyr ózi - haqıqat. Qaı jerde ǵumyr joq bolsa, onda kámálat joq. Biraq áýlıelerdiń de bári birdeı tárki dúnıe emes edi, ǵashárán - múbáshárádan qaziret Ǵosman, Ǵabdýrahman bın Ǵaýf ýa Saǵıd bın Ábýdqas úsheýi de úlken baılar edi. Bul tárki dúnıelik: ıa dúnıe lázzatyna aldanyp ıjtıhadym shala qalady dep, boıyna senbegendik; ıa hırs dúnıelikten qaýymnyń kóńilin sýytpaq úshin, renjýge sabyr etip, ózin fıda qylyp, men janymmen urys qylǵanda, halyq eń bolmasa nápsisimen urys qylyp, háýa háýastan árbir arzý nápsiden sýynyp, ǵadalát, marhamat, mahabbatyna bir qarar bolar ma eken degen úmitpenen bolsa kerek. Olaı bolǵanda o da jurtqa qylǵan artyq mahabbattan hısap. Biraq bul jol - bek shetin, bek názik jol. Bul jolda rıasyz, jeńildiksiz bir qarar turyp izdegen ǵana kisi istiń kámálatyna jetpek. Bul zamanda nadır, buǵan ǵylymnyń da zory, sıddıq, qaırattyń da zory, mahabbattyń hallaqna da, ýa halyq ǵalamǵa da bek zory tabylmaq kerek. Bulardyń jıylmaǵy - qıynnyń qıyny, bálkı, fıtná bolar.

Basyna hám bir ózine ózgeshelik bermek - adam ulyn bir buzatyn is. Árbir nadannyń bir tarıqatqa kirdik dep júrgeni biz buzyldyq degenimenen bir bolady. Hakim, ǵalym asylda bir sóz, biraq Ǵarafta basqalar dúr. Dúnıede ǵylym zahırı bar, olar aıtylmyshtardy jazylmyshtar, ony naqlıa dep te aıtady. Bul naklıaǵa júırikter ǵalym atanady. Qudaı tábáraka ýa taǵala eshbir nárseni sebepsiz jaratpaǵan, muny izerlep táffakkarý fı ála - ıllahı degen hadıske bınaán bul súnǵatı qudadan izerlep, qumar bolyp ǵıbratlanýshylarǵa tyıý joq, bálkı, sunǵatynan sebebin bilmekke qumarlyqtan sanıǵ ǵashyqtyq shyǵady. Qudaı tábárakanyń zatyna pendesiniń aqyly jetpese, dál sondaı ǵashyqpyn demek te orynsyz. Ǵashyq - maǵshuǵlyqqa halık birlán mahluq ortasy mýnásıbátsiz, alla taǵalanyń pendesin mahabbat ýa marhamat birlán jaratqanyn bilip, mahabbatyna mahabbatpenen ǵana eljiremekti qudaǵa ǵashyq boldy deımiz. Olaı bolǵanda hıkmet qudaǵa pende óz aqyly jeterlik qadirin ǵana bilsem degen árbir istiń sebebin izdeýshilerge hakim at qoıdy. Bular haq birlán batyldy aıyrmaqqa, sebepterin bilmekke tyrysqandarymenen hámmasy adam balasynyń paıdasy úshin, oıyn - kúlki túgil, dúnıedegi búkil lázzat bularǵa ekinshi mártabada qalyp, bir ǵana haqty tappaq, árbir nárseniń sebebin tappaqpenen lázzattanady.

Adaspaı týra izdegen hakimder bolmasa, dúnıe oıran bolar edi. Fıǵyl pándeniń qazyǵy - osy jaqsy hakimder, ár nárse dúnıede bulardyń ıstıhrajy birlán raýaj tabady. Bulardyń isiniń kóbi - dúnıe isi, lákın osy hakimderdiń jasaǵan, taratqan isteri. Áddúnıa mázrágátýl - ahıret degendeı, ahıretke egindik bolatyn dúnıe sol. Árbir ǵalym - hakim emes, árbir hakim - ǵalym. Ǵalymdarynyń naqlıasy birlán musylman ıman taqlıdı kásip qylady. Hakimderdiń ǵaqlıaty birlán jetse, ıman ıakını bolady. Bul hakimderden murat - musylman hakimderi, bolmasa ǵaırı dinniń hakimderi - ágárshe fatlýbnı tájıdý - nı delinse de, dúnıeniń hám adam uǵly ómiriniń syryna jetse de, dinniń haq maǵrıfatyna jete almaǵandar. Bulardyń kóbi - ımannyń jeti shartynan, bir allany tanymaqtan ǵaırı, ıaǵnı altaýyna kimi kúmándi, kimi múnkir bolyp, tahqıqlaı almaǵandar. Eger bular din ustazymyz emes bolsa da, dinde basshymyz qudaıdyń elshisi paıǵambarymyzdyń hadıs sharıfi, haırý n - nas mán ıanfagý n - nas degen. Bul hakimder uıqy, tynyshtyq, áýes - qyzyqtyń bárin qoıyp, adam balasyna paıdaly is shyǵarmaqlyǵyna, ıaǵnı elektrıany taýyp, aspannan jaıdy buryp alyp, dúnıeniń bir shetinen qazir jaýap alyp turyp, ot pen sýǵa qaılasyn taýyp, myń adam qyla almastaı qyzmetter istetip qoıyp turǵandyǵy, ýahsýsan adam balasynyń aqyl - pikirin ustartyp, haq penen batyldyqty aıyrmaqty úıretkendigi - barshasy nafıǵlyq bolǵan soń, bizdiń olarǵa mindetkerligimizge daý joq.

Bul zamannyń moldalary hakim atyna dushpan bolady. Bulary bilimsizdik, bálkı, buzyq fıǵyl, ál - ınsan ǵáddý láma jáhılgá hısap. Olardyń shákirtteriniń kóbi biraz ǵarap - parsydan til úırense, birli - jarym bolymsyz sóz bahas úırense, soǵan máz bolyp, ózine ózgeshelik beremin dep áýre bolyp, jurtqa paıdasy tımek túgil, túrli - túrli zararlar hasıl qylady «haı - hoı!» menen, maqtanmenen qaýymdy adastyryp bitiredi. Bulardyń kóbi ánsheıin jáhıl túgil, jáhılálár kibik talap bolsa, qaıda haq sózder kelse, qazir nysapqa qaıtsyn hám ǵıbrattansyn. Ras sózge or qazyp, tor jasamaq ne degen nysap, qur ózimshildik hám ár ózimshildik - adam balasyn buzatyn fıǵyl. Rastyń bir aty - haq, haqtyń bir aty - alla, buǵan qarsy qarýlasqansha, muny uǵyp, ǵadalátpen tápteshteýge kerek. Mundaı fıǵyldardan kúpir qaýpi de bar. Jáne paıǵambarymyz salallahý ǵalaıhı ýássállám «aqyr zamanda bir jyldyq bir kún bolar» degende sahaba - ı kárámlar «bul bir jyldyq bir kúnde namaz nesheý bolar» dep suraǵanda: onyń patýasyn sol zamannyń ǵalymdary biler degen sózinen ǵıbratlanyp qarasań, zamana ózgerýimen qaǵıdalar ózgerilmegin bildirgeni maǵlum bolady. Bul kúndegi táhsılǵýlým eski medreseler ǵurpynda bolyp, bul zamanǵa paıdasy joq boldy. Soǵan qaraı Ǵusmanıada mektep harbıa, mektep rýshdıalar salynyp, jańa nızamǵa aınalǵan. Mundaǵylar uzaq jyldar ómir ótkizip, ǵylymdy paıdasyz uzaq bahastar birlán kúnin ótkizip, maǵıshat dúnıede nadan bir essiz adam bolyp shyǵady da, eshbir hareketke laıyqty joq bolǵan soń, adam aýlaýǵa, adam aldaýǵa salynady. Kóbinese mundaı essizderdiń nasıhaty da tasırsiz bolady.

Dúnıeniń máǵmýrlyǵy bir túrli aqylǵa nur berip turatuǵyn nárse. Joqshylyqtyń adamdy haıýandandyryp jiberetini de bolady. Bálkı, dúnıeniń ǵylymyn bilmeı qalmaqtyq — bir úlken zararly nadandyq, ol quranda sógilgen; dúnıede kimde - kim ózine ózgeshelik bermek qasady birlán malǵa mahabbatyn aýdarǵan dúnıe bolmasa, ıhsanda qolym qysqa bolmasyn dep hám ózim bireýge tamǵyly bolmaıyn dep, malǵa mahabbatyn aýdarmaı, izgilikke bola halal kásip birlán tapqan dúnıe emes.

Biz ǵylymdy satyp, mal izdemek emespiz. Mal birlán ǵylym kásip qylmaqpyz. Óner - ózi de mal, ónerdi úırenbek - ózi de ıhsan. Biraq ol óner ǵadaláttan shyqpasyn, sharǵyǵa mýafıh bolsyn. Adamǵa hálinshe ıhsandy bolmaq - qaryz is. Biraq ózgelerdiń ıhsanyna súıenbek durys emes. Mollalar tura tursyn, hýsýsan bul zamannyń ıshandaryna bek saq bolyńdar. Olar - fıtná ǵalym, bulardan zalaldan basqa eshnárse shyqpaıdy. Ózderi húkim sharıǵatty taza bilmeıdi, kóbi nadan bolady. Onan asyp ózin - ózi áhil tarıqat bilip jáne bireýdi jetkizbek daǵýasyn qylady. Bul is olardyń sybaǵasy emes, bulardyń jetkizbegi muhal, bular adam azdyrýshylar, hattá dinge de zalaldy. Bulardyń súıgeni - nadandar, sóılegeni - jalǵan, dálelderi - tasbyǵy menen shalmalary, onan basqa eshnárse joq.

Endi bilińizder, eı, perzentter! Qudaı taǵalanyń joly degen jol alla taǵalanyń ózindeı nıhaıatsyz bolady. Onyń nıhaıatyna eshkim jetpeıdi. Biraq sol jolǵa júrýdi ózine shart qylyp kim qadam basty, ol taza musylman, tolyq adam delinedi. Dúnıede túpki maqsatyń óz paıdań bolsa - óziń nıhaıatlysyń, ol jol qudaıdyń joly emes. Ǵalamnan jıylsyn, maǵan quıylsyn, otyrǵan ornyma aǵyp kele bersin degen ol ne degen nysap? Ne túrli bolsa da, ıa dúnıeńnen, ıa aqylyńnan, ıa malyńnan ǵadalát, shapaǵat sekildi bireýlerge jaqsylyq tıgizbek maqsatyń bolsa, ol jol - qudanyń joly. Ol nıhaıatsyz jol, sol nıhaıatsyz jolǵa aıaǵyńdy berik bastyń, nıhaıatsyz qudaǵa taǵyryp hasıl bolyp has ezgý quldarynan bolmaq úmit bar, ózge jolda ne úmit bar? Keıbireýlerdiń bar óneri, maqsaty kıimin túzetpek, júris - turysyn túzetpek bolady da, munysyn ózine bar dáýlet biledi. Bul isteriniń bári ózin kórsetpek, ózin - ózi bazarǵa salyp, bir aqyly kózindegi aqymaqtarǵa «bárekeldi» degizbek. «Osyndaı bolar ma edik» dep bireýler talaptanar, bireýler «osyndaı bola almadyq» dep kúıiner, munan ne paıda shyqty? Syrtqa qasıet bitpeıdi, alla taǵala qaraıtuǵyn qalybyńa, boıamasyz yqylasyńa qasıet bitedi. Bul aınaǵa tabynǵandardyń aqyly qanshalyq óser deısiń? Aqyl ósse, ol túpsiz tereń jaqsylyq súımektikpen óser.

Qudaı taǵala dúnıeni kámalatty sheberlikpen jaratqan hám adam balasyn óssin - ónsin dep jaratqan. Sol ósip - óný jolyndaǵy adamnyń talap qylyp izdener qaryzdy isiniń aldy - áýeli dos kóbeıtpek. Ol dosyn kóbeıtpektiń tabylmaǵy óziniń ózgelerge qolyńnan kelgeninshe dostyq maqamynda bolmaq. Kimge dostyǵyń bolsa, dostyq shaqyrady. Eń aıaǵy eshkimge qas saǵynbastyq hám ózine ózgeshelik beremin dep, ózin tilmen ıa qylyqpen artyq kórsetpek maqsatynan aýlaq bolmaq.

Bul ózin - ózi artyq kórsetpek eki túrli! Áýelgisi - árbir jamanshylyqtyń jaǵasynda turyp adamnyń adamdyǵyn buzatyn jamanshylyqtan boıyn jımaqtyq, bul adamǵa nur bolady.

Ekinshisi - ózin - ózi ózgeshelikpen artyq kórsetpek adamdyqtyń nuryn, gúlin buzady.

Úshinshisi - qastyq qylmaq, qor tutpaq, kemitpek. Olar dushpandyq shaqyrady.

Hám ózi ózgeshe tutatyn demektiń túbi - maqtan. Árbir maqtan bireýden asamyn degen kúnshildik bitiredi de, kúnshildik kúnshildikti qozǵaıdy. Bul úsh túrli istiń joqtyǵy adamnyń kóńiline tynyshtyq beredi. Árbir kóńil tynyshtyǵy kóńilge talap salady.

Kúlli adam balasyn qor qylatyn úsh nárse bar. Sonan qashpaq kerek: áýeli - nadandyq, ekinshisi - erinshektik, úshinshi - zalymdyq dep bilesiń.

Nadandyq - bilim - ǵylymnyń joqtyǵy, dúnıede eshbir nárseni olarsyz bilip bolmaıdy.

Bilimsizdik haıýandyq bolady.

Erinshektik - kúlli dúnıedegi ónerdiń dushpany. Talapsyzdyq, jigersizdik, uıatsyzdyq, kedeılik - bári osydan shyǵady.

Zalymdyq - adam balasynyń dushpany. Adam balasyna dushpan bolsa, adamnan bólinedi, bir jyrtqysh haıýan qısabyna qosylady.

Bulardyń emi, hallaqyna mahabbat, halyq ǵalamǵa shapqat, qaıratty, turlaýly, ǵadalát isiniń aldy - artyn baıqarlyq bilimi, ǵylymy bolsyn... Ol bilim, ǵylymy qudaǵa muqtádı bolsyn. Ǵylym áýeli ǵalamı ǵylymǵa muqtádı bolsyn. Iaǵnı qudaı taǵala bul ǵalamdy jaratty, erinbedi, kelisimmenen, hıkmetpenen kámálatty bir jolǵa salyp jasady, sizderdiń isińiz de bir jaqsylyq bına qylyp, arqa súıerlik sheberlikpenen bolsyn. Jáne qudaı taǵala árne jaratty, bir túrli paıdaly hıkmeti bar. Seniń de isińnen bir zarar shyǵyp ketkendeı bolmaı, kópke paıda bolarlyq bir úmiti bar is bolsyn. Bularsyz is is emes. Bálkı, bularsyz taǵat taǵat ta emes.

Belgili, qudaı taǵala eshbir nárseni hıkmetsiz jaratpady, eshbir nársege hıkmetsiz táklıf qylmady. Báriniń hıkmeti bar, báriniń sebebi bar, bizdiń ǵaýam bylaı tursyn, ǵylymǵa mahabbaty barlarǵa sebep, paryzdardy bilmekke ıjtıhad lázim, sizder árbir ǵamal qylsańyz izgilik dep qylasyz, izgilikke bola qasd etip, nıet etesiz. Nıet onyń paryzynan hısap, paıǵambarymyz salallahý ǵalaıhı ýássállamniń hadıs sharıfi «ınnama - l - aǵmal, bın - nıet» degen. Endi nıet ettińiz taharat almaqqa, namaz oqymaqqa, oraza tutpaqqa, bul taǵattardy nıetińiz zahırynan qalypsyz ǵıbadatqa jetpegendigi kemshilik emes pe? Sizdiń batınyńyz taza bolmaǵy áýeli ıman bolyp, bul zahır ǵıbadatyńyz ımandy bolǵan soń ǵana, paryz bolǵan, sizdiń zahıryńyzdaǵy ǵıbadat - batınyńyzdaǵy ımannyń kóleńkesi, hám sol ımannyń nurlanyp turmaǵyna kórik úshin buıyrylǵan. Onyń úshin ǵulamalar ıman ekeý emes, bireý, biraq izgi taǵatpenen nurlanady, taǵat joq bolsa, kúńgirttenedi, bálkı, sóný haýpi de bar degen. Eger nadandar ol ǵıbadattyń ishki syryn eskermeı qylsa, sony qylyp júrip, ımany sóner degen.

Meniń haýpim bar, olar has osy ǵıbadat eken, qudanyń bizge buıyrǵany, biz osyny qylsaq, musylmandyq kámil bolady dep oılaıdy. Ol ǵıbadat kúzetshisi edi. Já, kúzetshi kúzetken nárseniń amandyǵyn oılamaı, bir ǵana oıaý turmaǵyn qasd qylsa, ol ne kúzet? Kúzetken nársesi qaıda ketedi? Maqsat kúzetilgen nárseniń amandyǵy, tazalyǵy emes pe? Eı, ısharattan habarsyzdar, qara! Bul ǵıbadattan bir úlkeni - namaz, ol namazdan áýeli taharat almaq, onan soń namazǵa shurýǵ qylmaq, ol taharattyń aldy ıstınja edi. Muny bir berik oılap tur. Aıaǵy eki aıaqqa másihpenen bitýshi edi, bular hámmasy bolmasa kóbi ısharat edi. Istınjada k... ińizdi jýa - syz, sizdiń k... ińizdiń eshkimge keregi joq edi. Onymen sezimdi tazalyqqa ıirgendigińdi kámil yhlasyńdy kórsetip, ishimniń saflyǵynyń sońynda halyq kórer, syrtymdy da pák etemin hám kózge kórinbeıtin aǵzalarymdy da pák etemin, bul páktiktiń ústinde allaǵa duǵa aıtamyn dep ázirlenesiz.

Endi namazdyń aty - salaýat, duǵa maǵynasynda degen:

Aıaqta, moıynda bolǵan másqlar - ol jýmaq emes, ózderi de jýýly dep kórsetken ısharaty.

Namazdan áýeli qulaq qaqtyńyz - eger alla taǵalany joǵaryda dep, mákán ısfat etpeseń de, begirek sozý ádepsiz bolyp, kúná darıasyna ǵaryq boldym, ıaǵnı dúnıe áýesine ǵaryq qylmaı qolymnan tart, ıaǵnı qutylarlyq járdemderiniń ısharaty*.

Onan soń qıamda turyp qol baǵlamaq - qul qoja aldynda turmaq - buqara patsha aldynda turǵannan artyq allanyń qadirligine óziniń ǵajızdyǵyna ykrarynyń beriktigin kórsetken ısharaty.

Qybylaǵa qaramaq - árıne, qudaı taǵalaǵa eshbir oryn múmkin emes bolsa da, zıratyn paryz etken orynǵa júzin qaratyp, sondaǵy duǵadaı qabyldyqqa jaqyn bolar ma eken degen ısharaty.

Onan soń qıra át, ıaǵnı sýrahı fatıha oqısyń, munda biraq sóz uzarady. Ol fatıha súresiniń maǵynalarynda kóp syr bar.

Rýqúǵ bas urmaq - aldynda quda hazirge uqsas, ol da ısharat.

Sájdeler - áýeli jerden jaralǵanyna yqyrary, ekinshisi - jáne jerge qaıtpaǵyna yqyrary, bas kótermek jáne tirilip, suraý bermegine yqyrarynyń ısharaty.

Qaǵadat ýl - ahır - duǵanyń aqyrynda allaǵa tahıat, odan tásháhhýd, odan salaýat, paıǵambarymyz sallallahý ǵalaıhı ýássállámge aıtpaq úshin eń aqyrǵy sálemmenen taýysasyz, ıaǵnı alla taǵaladan ne tilep duǵa qyldyńyz. Ol duǵa qazınasy kúlli musylmandardy ortaqtastyryp, olarǵa da sálámátshilik tilep hám rahmet tilep bitiresiz.

Já, bul sózden ne ǵıbrátlendik?
Abaıdyń basqa da qara sózderi