InfoHub Logo

Ertede bir kempir men shal ótipti. Onyń balasy bolmaıtyn. Kempir men shal óler haline kelipti. Bir kúni kempir qudaıdyń kudiretimen dym sezbeı aýyrypty. Shaldyń «ólip qala ma» dep kózi alaqtap, elden baqsy, balger izdepti. «El qulaǵy elý» degen uzynqulaqtan «bir Qaramolda degen molda bar, úshkirgeni qate ketpeıdi» degen habar estiledi. Shal Qaramoldany izdeıdi. Karamolda degen túsi sýyq kisi eken. Ózi baı, qolynan kelmeıtini joq. Jalǵyz-aq bir erkek kindikke zar eken. Bala degende úsh qyzy bar eken. İzdep júrip shal taýyp alady. Moldany shaqyryp úıine ákelip qonaq qylyp, kempirin qaratty. Bir juma qona jatyp kempirdi emdedi. Kempir táýir boldy. Molda qaıtýǵa aınaldy. Moldaǵa jalǵyz sıyrdyń buzaýyna en saldyrdy. Molda duǵasyn qylyp batasyn berdi.

Kempirge:

— Bir aıdan keıin eki qabat bolasyń, tolǵatarda meni shaqyr, atyn ózim qoıamyn, – dedi. «Jaraıdy», – dep kempir-shal batasyn alyp qala berdi. Kempir-shal kásibin istep júre berdi. Toǵyz aı, toǵyz kúni toldy degende kempir tolǵatty. Moldanyń aıtqany boıynsha, shal moldaǵa shapty. Moldany alyp keldi.    Molda kelgen soń keshikpeı-aq bala da týdy. Bala erkek bala. Molda azan aıtyp, Kárim dep atyn qoıdy. Molda:

— Bala alty jasqa tolǵanda ózime oqýǵa jiber, ózim oqytyp adam qyp shyǵaram, – dedi.

Molda úıine qaıtty. Kempir-shal tilek tilep jata berdi. Bala alty jasqa toldy. Moldanyń aıtýy boıynsha, balany aparyp bermek bolyp edi, kempir jylap bergisi kelmedi. Biraq shal:

— Áýeli qudaı, ekinshi moldanyń duǵasymen osy halge keldik, – dep kempirge bolmaı, shal balany jetektep Qaramoldaǵa alyp baryp berdi.

Qaramolda: «Ózim shaqyrmaı kelme», – dedi. Balasyn «saǵynam ǵoı» dep, jylaı-jylaı shal da qaıtty. Úıine kelse, kempir de jylaýmen kúndi batyryp otyr. Oǵan shal qosyldy. Jylaı-jylaı ekeýi otyra berdi. Aılardan aı, jyldardan jyl ótti. Kempir-shal balasyn saǵyndy. Shalǵa kempir de tynyshtyq bermedi. Shalǵa qıyn boldy. Birden balasyn oılasa, ekinshiden kempir mazasyn ala berdi. Sasqanynan shal balasyna barmaqshy boldy. Biraq moldanyń «shaqyrmaı kelme» degeni taǵy da esine tústi. «Tym bolmasa bir kórip, bir súıip maýqymdy basaıyn dep keldim dep aıtarmyn» dep, shal moldanyń úıine qaraı bet alyp júrip ketti. Tańerteń ertemen namazdan turyp, moldany úıinen tabaıyn dep, erte keldi. Kelse molda jańa ǵana turyp, namazǵa shyqqan eken. Sálem berip amandasyp bolǵan soń molda: «Nege keldiń?» dep surady. «Balamdy saǵynǵan soń kórip, bir súıeıin dep edim», – dedi. Molda: «Shaqyrmaı kelme degenim qaıda? Balań álipti taıaq dep tanyǵan joq. Ózim shaqyrmaı kelme», – dep urysty. Shal baıǵus jylaı-jylaı kóziniń jasyn jeńimen súrtip, úıine qaraı aıańdady. Moldanyń saraıynan asa berip edi, saraıdyń aldynda bir jigit tur eken. Shaldyń aldynan shyǵyp, sálem berdi de: «Ata, nege jylap kele jatyrsyz?» – dedi. «Oı, qaraǵym-aı, jalǵyz qartaıǵanda kórgen balam bar edi. Myna Qaramolda oqytamyn dep alyp edi. Sol balamdy saǵynyp kelip edim. Molda ursyp jiberdi. Soǵan jylap baramyn», – dedi.

Jigit:

— Ata, olaı bolsa, jylama. Ol balańyz men bolarmyn, – dedi. Shal qýanyp, balasynyń betinen súıip, maýqyn basty.

— Qaraǵym, endi seni men qalaı kórip turamyn? – dedi.

— Erteń ertemen namazdan tur da, osy saraıdyń syrtynda tesik bar soǵan kelip tur. Tesikten tórt qus qashyp shyǵady. Sonyń úsheýin sanap jiber de, tórtinshisin ustap al da jiberme. Molda: «Bul kim, qusymdy áýre qylyp júrgen, qoıa ber», – der. Ony tyńdamaı alyp júre ber, – dedi. «Jaraıdy», – dep shal qýanyp   úıine   qaıtty.   Kempirine   kórgen-bilgenin   aıtyp, qýandyrdy. Shaldyń ishken tamaǵy boıyna jańa tarady. Erteń ertemen turyp, namazyn oqı júgirip Qaramoldanyń shaharyna qaraı jóneldi. Jurt turmaı balasynyń aıtýy boıynsha, saraıdyń syrtqy jaǵyndaǵy tesikke kelip turdy. Birazdan keıin tesikten kók kepterler usha bastady. Úsheýin sanap jiberip, tórtinshisin ustap shal qoınyna tyǵyp aldy. «Qusymdy áýre qylyp júrgen bul kim?» – dep molda aıǵaı saldy. Shal tyńdamady da, qusty alyp júre berdi. Sóıtse, aldyńǵy ushqan úsh qus – moldanyń úsh qyzy eken. Mynaý sońǵysy shaldyń balasy eken. Uly bolmaǵan soń molda ákesin umyttyryp ózi bala qylyp almaqshy eken. Molda bul jigitti qyzdarymen birge oqytyp, birge tárbıelep júr eken. Bul jigit óte sulý, oqýda otyrǵanda sabaqka da jaqsy. Moldanyń kishi qyzy buǵan ǵashyq edi. Bul jigittiń alamyn degen sózi de bar edi. Sonymen qusty qoınyna tyǵyp bylaı barǵan soń, qusy bir jigit bolyp tura keledi. Áńgimelesip otyryp qalaı jetkenin bilmeı de qalady. Úıine kelip kempirdi qýantty. Biraz maýqyn basqan soń bala ákesine turyp:

— Áke, men mal tabaıyn, – dedi. — Tańerteń men ádemi jıren qasqa arǵymaq bolamyn. Muny min de bazarǵa shyq. Satamysyń degen adam bolsa satamyn de. Qansha suraısyń dese, on myń dildá de. Biraq noqtamen jiberme, noqtańdy alyp qalyp otyr, – dedi.

Tań atty, bala ádemi, júni qundyzdaı jyltyraıtyn jorǵa jıren qasqa arǵymaq boldy. Shal noqtalap minip aldy. Jorǵalatyp bazarǵa saldy. Bazarda bireý turyp:

— Eı, arǵymaǵyńdy satasyń ba? – dedi.

— Satam!

— Óı, ne suraısyń?

— On myń dildá suraımyn.

— Túsip aqshańdy al, – dedi.

Shal buryn ondaı aqsha ustap kórmegen, baıǵus, aqshasyn sanap aldy da, esi shyǵyp, noqtasyn umyta kete bardy. Keshke balasy jetip keldi.

— Áke, aqshań túgel me eken? – dedi.

— Aqsham túgel-aý, biraq noqtamdy umytyp ketippin, – dedi.

— Oqasy joq, – dedi.

— Endi qara qasqa arǵymaq bolamyn. Bazarda menen jaqsy arǵymaq bolmaıdy. Jalǵyz-aq aqshańdy durys sanap al da, noqtamdy umytpa, – dedi.

Tań atty, endi qara qasqa arǵymaq boldy. Ádemiligi sondaı, mundaı arǵymaq búkil bazarda joq edi. Shal jorǵalatyp minip kelip edi, eki jaqtan eki adam:

— Arǵymaǵyńdy satasyń ba? – dep surady.

— Satamyn.

— Ne suraısyń?

— On myń dildá turady, – dedi.

Eki adam talasyp aldy. Sonymen júrip noqtasyn taǵy umytyp ketti. Keshkisin balasy qaıtyp keldi.

— Áke, aqshań túgel me? – dedi.

— Óı qaraǵym, aqsham túgel-aý, biraq noqtamdy umytyp kettim, – dedi.

— Endi noqtamdy umytpa, endi Qaramolda neǵyp almas eken, – dedi.

Endi bir qara kók arǵymaq boldy. Burynǵysy burynǵy ma, mynaý onan da ádemi boldy.

Qaramolda bul balanyń aıla isteıtinin biledi. «Endi qalaı qolyma túsirer ekenmin», – dep ańdyp júredi. Búgin shal atyn minip shyqqan kúni ańdyp turyp, bazarǵa kirgizbeı daladan suraǵanyn berip, shaldyń atyn alyp ketti. Shal baıǵús noqtasyn umytyp kete bardy. Qaramolda arǵymaqty alyp kelip, temir úıge baılap, tórt tuıaǵyn qyl arqanmen buryla almastaı qylyp shegelep tastap, temir úıdi myqtap qulyptap qoıdy. Muny moldanyń kishi qyzy sezdi de, sańylaýdan torǵaı bolyp kirip sóılesti de, «ýádeńde bolsań, seni shyǵaramyn» dedi.

— Meni shyǵar, shyǵarma dep jalynbaımyn, biraq men aıtqan ýádemnen tanbaımyn, – dedi.

Molda elin aralap ketti. Moldanyń úsh qyzy otyryp áńgime qylysty. «Ákemiz bir jaqsy at ákelip qoıypty. Sony kóreıik», – desti. Úlken apalaryna ortanshy qyz ben kishi qyz:

Sen apamnan kiltti surap ákel. Kóreıik, – dedi. Úlken qyzdyń oıynda dáneńe joq. Sheshelerinen kiltti surap alyp kirdi. Ańdaýsyzda kishi qyzy sıqyrmen arǵymaqtyń aıaǵynyń shegesin shyǵaryp jiberdi. Qyzdar atty dalaǵa alyp shyqty. Dalaǵa shyǵarǵan soń at typyrlap turmady. Kishi qyz: «Sýaraıyq, janýardyń sý ishkisi kelip turǵan shyǵar», – dedi.

Kishi qyzy aqyldy, apalary onyń aıtqanyna tik turatyn. Olar túgil ákesi de bul qyzdan aqyl surap otyratyn. «Jaraıdy», – dep qudyqqa alyp keldi. Eki úlken qyz qaýǵa tartyp jatqanda kishi qyz noqtany sypyryp aldy. At shabaq balyq bolyp, qudyqqa túsip ketti. Qyzdar ákesine ne dep aıtaryn bilmeı sasty. Biraq kishi qyz jaýapty sıaqty emes. Erteńinde molda keldi. Attyń qudyqqa túsip ketkeni aıtyldy. Molda da qudyqka shortan balyq bolyp túsip qýyp ketti. Shabaq qudyqtyń ishinen janyn qoıarǵa jer taba almaı, qudyqtyń kózimen qashty. Ol qashyp keledi, shortan qýyp keledi. Qudyqtyń kózimen júrip qashyp otyryp bir úlken darıaǵa qosyldy. Darıamen jaǵalap qashyp kele jatsa, bir qyz darıaǵa qolyn jýyp otyr eken. Sol qyzdyń qolyna altyn saqına bolyp kıgizile qaldy. Shortan sýdan kisi bolyp túregelip «saqınamdy ber» dep jabysty. Berý qaıda, hannyń qyzy eken, qolyna saqına túsken soń janyndaǵy nóker qyzdaryn jumsap moldany ájýa qylyp, tamam qyzdar mańdaryna jolatpady. Sóıtip, qyzdar úılerine qaıtty. Hannyń qyzy ákesinen kórimdik surap saqınasyn kórsetti. Han: «jaraıdy, qaraǵym, mańdaıyńa qaraı kezdesken shyǵar», – dedi. Keshke saqınasyn jatarda qaltasyna salaıyn dep qolynan sýyryp alyp edi, saqınaǵa til bitti.

Saqına:

— Men saqına emes, adam edim, eger shoshymasań adam qalpyna keleıin, – dedi. Basynda qyz shoshyp ketse de, artynan qýanyp, adam qalpyna kelýine ruqsat berdi. Aı dese aýzy bar, kún dese kózi bar sulý jigit bolyp tura keldi. Qyz ben ekeýi keń ázilge kirdi. Jigit qyzǵa:

Keshegi kisi ketken joq, erteń aldyńnan shyǵady. Sen erteń serýenge shyqqanda janyńa jalǵyz-aq qyz alyp shyq. Ol Qaramolda, men kórgen Qaramolda tiri bolsa, erteń aldyńnan shyǵady. Sol ýaqytta saqınasyn surasa: «Saqınań da qury, óziń de qury!» dep laqtyryp jiber. Men tary bolyp shashylyp ketem. Sonda shette bir tary bolyp jeke baryp jatam. Sol jeke jatqan taryny tabanyńmen basyp tur! Molda taýyq bolyp taryny teredi. Basqa taryny taýysqan soń tabanyńnyń astyndaǵy taryǵa keledi. Ol taryny ala almas, ala almaǵan soń tyshqan bolyp qazar, sol ýaqytta tabanyńdy kóterip qalǵaısyń, – dedi. «Jaraıdy!» – desti. Ol tún oıyn-saýyqpen ótti. Tań atyp kele jatqanda saqınany qolyna salyp alyp jatyp qaldy. Tań atqan soń qyz serýenge shyqty. Janyna jalǵyz-aq qyz ertip shyqty. Aıtqanyndaı, Qaramolda jetip kelip saqınasyn surady. Qyz:

— Saqınań da qurysyn, óziń de qury! – dep saqınany laqtyryp jiberdi. Saqına tary bolyp shashylyp ketti. Molda taýyq bolyp, taryny tere bastady. Bir ońasha jatqan taryny qyz tabanymen basyp turdy. Basqa taryny terip bolyp, taýyq qyzdyń tabanynyń astyndaǵy taryǵa keldi. Tabanynyń ol jaǵyna bir shyqty, bul jaǵyna bir shyqty. Ala almaǵan soń tyshqan bolyp, aıaqtyń astyn qaza bastady. Qyz tabanyn kóterip qalǵanda tary sholaq mysyq bolyp kelip, Qaramoldanyń moınyn qıyp jiberdi. Sonan keıin qyz jigitpen qushaqtasyp kelip, ákesine:

— Saqınam jigit boldy, shúıinshi ber, – dedi.

Han qýanǵanynan: «Shúıinshisine ózińdi sol jigitke qostym», – dedi. Qyz qýanyp qabyl aldy. Onymen birge han jigitke taǵyn berdi. Sonymen jigit biraz ýaqyt han bolyp turdy.

Kúnderde bir kún ákesi esine tústi. Atasynan áke-sheshesine barýǵa ulyqsat surady. Atasy ulyqsat berýmen birge toǵyz narǵa júk artyp, jasaý-múlik artyp shyǵaryp saldy. Jigit áke-sheshesin qýantyp, Qaramoldanyń shaharyna kelse, buryńǵy qalpynda tur eken. Qaramoldanyń kishi qyzy muny kútip otyr eken. Jigittiń basqa áıel alǵanyn kórgen soń qyzdyń kóńili buzylyp, jigitke: «Sen buryńǵy ýádeń boıynsha alsań aldyń meni, almasań osy qalany túgelimen órtep jiberemin», – dedi. Qyzdyń bul sózinen asa almaı, ol qyzdy toqaldyqqa alyp, shaldyń qarasha úıiniń eki jaǵynan eki aq otaý tikkizip, han taǵyna minip, barlyq muratyna jetipti.

---