InfoHub Logo

Búkil Galchıno oblysyndaǵy áıgili ismer, sonymen birge baryp turǵan qıańqy mujyq degen ataǵy erteden málim tokar Grıgorıı Petrov óziniń aýrý kempirin zemstvolyq aýrýhanaǵa ákele jatyr. Eki ara otyz shaqyrymdaı jer, al jol degeniń sumdyq jaman, odan Grıgorıı usta sıaqty jatypisher kór jalqaý túgil, qazynanyń poshta tasýshysy da júre alar emes. Yzǵyryq, sýyq jel qarsydan týra betke uryp tur. Qaı jaǵyna qarasań da aýada qutyrynǵan aqtútek boran quıyndaı uıytqyp soǵady? Qardyń aspannan jaýyp turǵanyn, álde jerden borap turǵanyń adam bilip bolar emes. Tumandaı torlaǵan qarly borannan aınaladaǵy mańaı da, jol boıyndaǵy telegraf baǵandary da, orman da kórinbeıdi, jel uıtqyp kep Grıgorııge tútep bir soqqanda, tipti attyń doǵasy da kórinbeı ketedi. Tıtyǵy quryǵan kóterem bıe aıaǵyn áreń basady. Qalyń kúrtikke qaıta-qaıta maltyǵyp, basyn shulǵı shirene tartýmen ábden boldyrǵan. Usta asyǵyp keledi. Shananyń aldyńǵy tuǵyrynda qopań-qopań etip, attyń saýyrynan qaıta-qaıta shyqpyrtyp qoıady.

— Sen, Matrena, jylaı berme... - dep kúbirleıdi ol. Azyraq shydaı tur. Qudaı buıyrtsa, aýrýhanaǵa da jetemiz, sonsoń seniń munyń qas qaqqansha - aq álgi netip... Pavel Ivanych saǵan dári ishkizedi nemese qan quıdyra ma álde batshaǵar ıeń spırtpen ysqylata ma áli, kim bilsin, sonsoń ol netip, búıirińniń aýyrǵanyn týra julyp alady. Pavel Ivanych aıanar deısiń be... Aqyrar, zekirer, aıaǵymen jer de tepkiler, biraq ol aıanbaıdy... Myrzanyń tóresi ǵoı, shirkin, ózi qandaı kishipeıil, tek qudaı oǵan densaýlyq bersin de... Qazir biz barǵan bette-aq ol eń áýeli páterinen júgirip shyǵady da, jyn-saıtandy tizbektep bajyldaı jóneledi. "Bunyń ne? Nege búıtesiń? - dep zirkildeıdi. - Nege mezgilinde kelmeısiń? Nemene, men sonsha ıtpin be saǵan, kúni boıy sen saıtandarmen áýre bolyp júretin? Erteńgisin nege kelmediń? Joǵal? Batyr qarańdy! Erteń kel!" Al sonda men aıtamyn oǵan: "Dáriger myrza! Pavel Ivanych! Asyl tekti bekzadam!" - deımin. Bassańshy Pavel Ivanych, qudaı ursyn meni, soıý kerek! Sizderdeı jarylqaýshymyz, týǵan ákemizdeı qamqorshymyz barda biz qaıtip aıaqtaryńyzǵa bas ımeıik! Asyl tekti bekzadam - aý! Adal sózim... mine, qudaı aqyńa... aldasam betime túkirińiz. Matrenam, álgi netip, táýir bolyp, kádimgi óz núktesine qaıta keldi bar ǵoı, onda siz ne buıyrsańyz, men sizdiń quzyryńyzǵa sonyń bárin isteımin! Qalasańyz karel qaıyńynan ádemi temeki saýyt ta jasap beremin... Kroket shary deısiz be nemese tipti naǵyz sheteldik kelgeli de oıyp beremin... siz úshin bárin de isteımin! Sizden bir tıyn aqy almaımyn! Moskvada ondaı temeki saýyt úshin sizden tabandatqan tórt som alar edi, men bir tıyn da almaımyn!" Sonda dáriger jymıa kúlip, jyly ushyraı sóıleıdi: "Al, jaraıdy, jaraıdy... Sezip turmyn! Tek bir jamany -sen maskúnemsiń..."- deıdi. Men, kóketaı, kempirim-aý, bilem ǵoı myrzalarmen qalaı sóılesýdi. Men tilin tappaıtyn myrza bar ma, sirá. Tek áıteýir qudaıym joldan adastyra kórmesin de. Qarashy uıtqytýyn! Tipti, kózge túk kórinbeı ketti ǵoı.

Usta osylaı tynymsyz kúbirlep keledi. Ol óziniń aýyr sezimin azdap bolsa da basý úshin, aýzyna ne tússe sony sóıleıdi. Tiliniń ushynda sóz kóp, basynda qujynaǵan oı men neshe túrli saýaldar odan da kóp. Ustanyń basyna bul qasiret oıda-joqta tap boldy, sondyqtan ol esin jıyp, aqylǵa kelip, eshnárseniń baıybyna bara almaı qaldy. Bul kúnge deıin ol qasiretti de, qýanyshty da bilmesten, eshbir ýaıym-qaıǵysyz bir qalyppen eseńgiregen shala mastyqta ómir keship edi, endi, mine, janyna batqan bir sumdyq dert baryn sezedi. Qannen-qapersiz júrgen jatypisher maskúnem oıda-joqta sharýa qýǵan, bir nárseniń qamyn oılaǵan, asyǵyp-úsikken, tipti kerek deseń, tabıǵatpen alysqan adamnyń qalpyna tústi de qaldy.

Ustanyń esinde, bul qasiret keshe keshkisin bastalyp edi. Keshe keshke ol úıine kúndegisinen mas kúıinde keldi de, kúndelikti ádeti boıynsha janjal salyp, judyryǵyn ersili-qarsyly sermeı bastaǵan, sonda kempir ózinin esersoǵyna buryn bolmaǵan bir tosyn kózben qarap edi. Kempiriniń nury qashyp, janary sóngen kári kózinde, kádimgi taıaqty kóp jegen, ómirinde toıa tamaq jemegen buralqy ıttiń kózindeı kónbistik reń bolýshy edi, endi ol ıkondaǵy qasıetti ánbıeler sıaqty ma, álde jantásilim kezindegi adam sıaqty ma, kózin qımylsyz qadap, birtúrli qatal zilmen sýyq qarady. Bar pále osy bir unamsyz sýyq kózden bastalyp edi. Esinen aıyrylyp, záresi ushqan usta kórshisiniń bir jaman atyn surap aldy da, endi, mine, kempirin aýrýhanaǵa, Pavel Ivanych untaq dárilerimen, neshe túrli maılarymen onyń burynǵy kózqarasyn qalpyna keltirer degen úmitpen áketip barady.

— Sen bar ǵoı, Matrena, netip... - dep kúbirleıdi ol - Pavel Ivanych senen urdy ma dep suraı qalsa, aıt: tipti de urǵan joq de. Men seni endigári urmaımyn. Mine, moınymda kres. Nemese, men seni qastyqpen urdy deısiń be? Jáı, ánsheıin urdym ǵoı. Men seni aıap, músirkep kelemin. Basqa bireý bolsa muny, tipti, eleń qylmas edi, al men bolsam, mine, ákele jatyrmyn... Janymdy salyp kelemin. Túý, uıtqýyn qarashy, uıtqýyn! Qudaı-aý, bári óz qudiretiń! Áıteýir qudaıym tek joldan adastyra kórmesin... Nemene, búıiriń aýyra ma? Matrena, sen nege úndemeısiń? Men senen surap kelem ǵoı: búıiriń aýyra ma deımin.

Buǵan bir jat kórinetin nárse, kempiriniń betine jaýǵan qar erimeıdi, taǵy bir ǵajaby, onyń betiniń ózi bir túrli sopaıyp ketken, óńi surlanyp, sarǵysh tarta sazara qalypty, túsi sýyp, bir túrli sustana bastaǵan sekildi. - Áı, aqymaqsyń – aý! - dep kúbirleıdi usta. Men saǵan aǵymnan jarylyp, qudaı aldyndaǵy sózimdi aıtyp kelem... Al sen, netip... Áı, aqymaqsyń - aý! Endeshe, Pavel Ivanychqa aparmaı qoıarmyn!

Usta delbeni bosatyp jiberip oıǵa shomady. Kempirine burylyp qaraýǵa júregi daýalaıtyn emes, qorqady! Oǵan bir nárseni surap, jaýap ala almaý da qorqynyshty. Aqyr aıaǵynda, osy dúdámaldyqtan qutylaıyn degendeı, kempirine qaıyrylyp qaramastan, onyń sap-salqyn qolyn ustap kórdi. Kóterip alyp qoıa berip edi, sylq ete tústi.

— Ólgen degen osy. Komısıa!

Endi usta eńirep qoıa berdi. Oǵan aıanyshynan buryn ókinishi ótip barady. Sonda mynadaı oı keldi: bul dúnıeniń kózdi ashyp-jumǵansha ótip ketýi qalaı op-ońaı! Basyndaǵy qasireti, tipti bastalyp ta úlgergen joq, endi, mine, bolary bolyp tyndy. Bul kempirimen ómir súrip te úlgergen joq, oǵan aıtar sózin de aıta alǵan joq, ony músirkep aıaı da alǵan joq, kempiri óldi de qaldy. Bul onymen qyryq jyl ómir súrdi, al sol qyryq jylynyń ózi kádimgi bir tuman ishinde júrgendeı kómeski kúńgirttikte ótti de ketti. Mastyqtan, tóbeles pen joqshylyqtan ómirdiń bar-joǵy tipti sezilmeı ótti de ketti. Endi, mine, ádeıi qasaqana istegendeı, bul ony aıaıtynyn, onsyz ómir súre almaıtynyn, onyń aldynda adam aıtqysyz kináli ekenin endi ǵana sezine bastaǵanda, kempiri óldi de qaldy.

— Shirkin-aı, búkil ómiri jurttan qaıyr tileýmen ótti - aý ! - deıdi ol ótken kúndi eske alyp. Jurttan nan suraýǵa men ony ózim jumsadym – aý, komısıa! Ol, aqymaq, áli de bir on jyl tura turatyn kisi edi, kim biledi, bálkim, ol Meni shynynda da sondaı eken dep oılap ketken shyǵar. Jasaǵan ıem - aý, endi men qaıda laǵyp baramyn? Endi ony emdetý kerek emes, jerleý kerek qoı. Tart keıin!

Usta attyń basyn keıin qaraı buryp, atty shyqpyrtyp aıdaı bastady. Jol saǵat saıyn aýyrlap, qıyndaı tústi. At qulaǵy endi múlde kórinbeı ketti. Shanasy anda-sanda bir jas shyrshaǵa kıligip, qarańdaǵan birdeńe ustanyń qolyn jyryp ketedi, kóz aldynan anda-sanda álde birdeńe bulań etip qalady da, kóz ushy áp-sátte qaıtadan aqtútek burqasynǵa tolyp ketedi.

"Ómirdi qaıtadan bastasa, shirkin..." dep oılady usta.

Ol Matrenanyń budan qyryq jyl buryn órimdeı jap - jas, sylańdaǵan sulý bolǵanyn, baı úıden shyqqan jarqyn minez jaıdary qyz bolǵanyn eske túsirip keledi. Áke -sheshesiniń buǵan bergen sebebi, munyń sheberligine qyzyqqan edi. Jaqsy úı bolǵan, áp-ádemi ómir súrip ketýge barlyq jaǵdaı bar edi, biraq bar pále munyń úılený toıynda araqqa toıyp alyp, peshtiń ústine gúrs etip qulaǵan kezinen bastalyp edi, mine, sodan beri bul áli oıanyp, esin jımaǵan tárizdi. Úılengeni esinde, al úılengennen keıin ne boldy -óltirseń de meıliń, túgi esinde qalmapty, bar biletini - araq ishti, omalyp úıde jatty, oıran salyp tóbelesti.

Aq tútek qarly boran az-azdap qońyrqaı qarakóleńke tarta bastady. Ymyrt túsýge aınaldy.

— Oıbaı-aý, men qaıda bara jatyrmyn? - dedi bir kezde usta sasqalaqtap - Kempirdi jerleý kerek emes pe, meniń aýrýhanaǵa bara jatqanym qalaı... Esten aıyrylǵan shyǵarmyn, sirá!

Usta attyń basyn taǵy keıin buryp, taǵy aıdaı túsedi. Bıesi shirene tartyp, qaıta-qaıta pysqyryp, qybyr - qybyr búlkilge basady. Usta onyń saýyrynan shybyrtqymen osqylap keledi... Artynda tarsyldaǵan bir dybys estiledi, usta artyna qaramasa da, bul shanaǵa soǵylyp, sartyldap kele jatqan óliktiń basy ekenin bilip keledi. Aınala barǵan saıyn qaraýytyp, jel burynǵydan da qataıa, yzǵaryqtana túsken...

"Ómirdi qaıta bastar ma edim... - dep oılady ol.- Jańadan aspap jınastyryp, kóp tapsyrys alsam... aqshasyn kempirime berip otyrsam... ıá!".

Sóıtip otyryp ol delbeni qolynan túsirip aldy. Aınala qarmanyp izdeıdi, kóterip alǵysy keledi, biraq tipti kótere almaıdy, qoldary ılikpeıdi.

— Á, meıli, - dep oılady ol,- at ózi de barady, joldy biledi ǵoı. Endi bir uıyqtap alar ma edi... Áli alda jerleý qamy bar, álde janaza bastala ma, soǵan deıin kishkene jatyp alar ma edi.

Usta kózin jumyp, qalǵyp ketti. Sálden keıin attyń turyp qalǵanyn sezdi. Sonsoń kózin ashyp edi, aldynda úı me, álde maıa ma, birdeme qaraıyp tur eken...

Shanadan túse qalyp, munyń ne nárse ekenin biletin jóni - aq bar edi, biraq tula boıy del-sal bolyp, zaýqy bolmady, ornynan qozǵalǵansha, úsip ólgeni jaqsy sıaqty kórindi... Sóıtip, ol alańsyz uıqyǵa shomdy.

Oıana kelse, qabyrǵalaryn sylaǵan úlken bólmeniń ishinde jatyr eken. Terezeden appaq kún sáýlesi tógilip tur. Usta aldynda bir adamdar turǵanyn kórip, solarǵa en aldymen ózin baısaldy, parasatty adam etip kórsetkisi keldi.

— Týysqandar - aý, kempirge janaza oqytý kerek qoı!- deıdi ol, Pirádarǵa habar berseńdershi...

— Iá, jaraıdy, jaraıdy! Jat endi! - degen bir daýys munyn sózin bólip jiberdi.

— Áketaı! Pavel Ivanych! - dedi usta óziniń aldynda turǵan dáriger ekenin kórip, tańdanyp,- Asyl tektim! Jarylqaýshym!

Ol ornynan atyp turyp, dárigerdiń aıaǵyna qulap túskisi keledi, biraq óziniń qol-aıaǵy erkine kónbeı jatqanyn sezedi.

— Asyl tektim! Meniń aıaqtarym qaıda ketken! Qolym qaıda?

— Qol-aıaǵyńmen qoshtas... Úsitip aldyń! Al, al... nemenege jylaısyń? Biraz ómir súrdiń, endi qudaıǵa táýbe! Qudaı biledi, bir alpys jyl ómir súrgen shyǵarsyń - saǵan sol da jetedi!

— Qasiret!.. Asyl tektim - aý, mynaý qasiret qoı! Keń peıilińizben keshirim ete kórińiz! Endi bir bes-alty jyl ómir súreıinshi...

— Ne úshin?

— At kisiniki edi, qaıtaryp berý kerek... Kempirdi jerleý kerek... Iapyr-aı, bul dúnıede barlyǵy qalaı op-ońaı bola qalady! Asyl tektim! Pavel Ivanych! Karel qaıyńynan eń tamasha temeki saýyt! Ásem kroket oıyp bereıin...

Dáriger qolyn bir siltep, palatadan shyǵyp ketti. Ustaǵa da qudaı ózi jar bolsyn!

Aýdarǵan J.Ysmaǵulov

---