InfoHub Logo

Jaraly júrekterge — tylsym men tynyshtyq.

Anama.

I tapay

ÓLKE MEN ADAM

1829 jyldyń jazǵyturǵy bir jaıdary kúninde jasy elýler shamasyndaǵy kisi Grand-SHartrezge taıaý ornalasqan úlken eldi mekenge qaraı bet alyp, órleý jolmen salt kele jatty. Bul meken — tabany tastaq, arnasy kóbinese qurǵap qalatyn shaǵyn taý ózeniniń ańǵarynda uzynnan sozylyp jatqan, halqy tyǵyz kantonnyń ortalyǵy. Qazirde qar sýymen tolysqan ózen ańǵardy boılaı burq-sarq aǵyp jatyr, arnasy eki jaqtan bir-birine qarama-qarsy entelep kelip bettesken qos qyrattyń ortasynda qysylyp qalǵan, ústerine jan-jaqtan antalap, Savoııa men Dofıneniń shyńdary tónip tur. Eki Morenanyń tizbek-tizbek jotalary, jalpy nobaılary bir-birine uqsas bolǵandarymen, janaǵy beıtanys kisi ótip bara jatqan óńirdegideı jerdiń ala-qulalyǵyn, dál sol tustaǵydaı kún sáýlesi men kólegeı kóleńkeniń qubylǵan oınaqylyǵyn basqa eshqaıdan tabýǵa bolmas edi. Birese ańǵar alqaby dalıa shalqaıyp ketedi de, jyldyń qaı mezgilinde de taý bulaqtarynan sýsyndaǵan qunarly jerdiń nárli ósimdigi jap-jasyl kilemdeı bolyp kózdiń jaýyn alyp jatady; birese aldyńnan sý kúshimen júretin taqtaı zaýyttary kóldeneńdep shyǵa keledi de, onyń ár jerde jaıylyp jatqan jupyny qurylystary, qabyǵy arshylǵan shyrsha bóreneleriniń qoımalary jalt etip kózge shalynady; jańaǵy býyrqana sarqyraǵan ózennen buryp ákelip, aýqymdy taqtaı naýalar arqyly aǵyzyp qoıǵan sý shyjymdary jáne kórinedi. Ár jerde shashyraǵan lashyq úıler máýeli jemis baqtaryna kómilip, eńbekqor kedeıshilik jaıyndaǵy oıǵa ıtermeleıdi. Al odan áregirekte balyqtyń qabyrshaqtary sekildi bir-birine qabattasa jabysqan dóńgelek qyshpen jabylǵan qyzyl tóbeli shaǵyn úıler uzaq jyldar boıǵy eńbektiń berekeli nátıjesin aıǵaqtap turǵandaı.

Bosaǵalarynyń ústine irimshik keptiretin kerme ornatyp qoıǵan. Qaıda qarasań da, dál Italıadaǵy sıaqty aýla sharbaqtary men úı qorshaýlaryn júzim sabaqtary tumshalap, japyraqtary malǵa jem bolatyn kádimgi jataǵan shegirshin butalary orap alǵan. Keıbir jerlerde tabıǵattyń tálkegimen tómpe-tóbeshikter bir-birine mińgese jaqyndap kelgende, aralarynda óndiristik qurylystarǵa da, egistikke de, tipti lashyq úılerge de oryn qalmaǵan. Tek ózen ǵana, quldyraǵan qulama sýlary sarqyrap, aspanmen talasqan eki granıt shoqynyń arasynan jaryp ótipti. Olardyń tas qabyrǵalarynan joǵary, eki jaǵynan antalap, bıiktigi júz kezge deıin baratyn qalyń qaraǵaı men shyrsha, samyrsyn aǵashtary ósken. Dinderi túp-túzý bolyp boı túzegen bul ásem aǵashtar, buta japyraqtaryn óz yńǵaıyna qaraı túrlishe jaıqaltyp, óne boılary múkpen órnektele aıshyqtalyp, joldyń eki jaǵyn tutasa qorshap alǵan; olardyń etek jaǵyna orala ósken aıýqulaq, sheten, búrgen, ıtmuryn sabaqtary óz aldyna ádiptelip, qyzyldy-jasyldy ár berip tur. Sol butalardyń balaýsa jas ıisteri taý gúlderiniń tanaýdy shertken ashqyltym juparymen, joǵarydaǵy balqaraǵaı, kókterek jáne jasyl shyrsha shaıyrymen aralasa ańqyǵanda, adamnyń basyn aınaldyryp, kókiregin kernegendeı. Joǵarydaǵy jartastardyń ara-arasynan aqsha bulttar júgirip, birese bıik shyńdaryn buldyrata orap alady, birese olardy qaıtadan jarqyrata jalańashtap kórsetedi; endi birde jańaǵy bulttardyń seldiregen silemderi shúıkelenip baryp, jaqpar tastarǵa ózderi urynyp jatady. Taý ishi osylaı sát saıyn qubylyp, áp-sátte óńin ózgertip bókteri bozara, ańǵary aǵara, jazyqtaǵy kók maısa óziniń tabıǵı árimen qulpyra, qabaqtaǵy jartas naızadaı úshkirlene aǵash arasynan syǵalaǵan kún sáýlesiniń yńǵaıymen árqaısysy ózderiniń túr-tústerin san-saqqa júgirtip oınaǵanda, osy kórinisterdiń uzyn yrǵasy dúnıeniń bárin jasartyp, jańǵyrtyp turǵan jyl mezgiliniń osynaý maýsymynda aınalany tylsym tynyshtyqta múlgitip, tap-taza kók aspandy kún nurymen tamyljytyp tur.

Bir sózben aıtqanda, bul sondaı tamasha ólke, munyń aty — Fransıa!

Jolaýshy, uzyn boıly kisi, ústinde kók shuǵadan tigilgen muntazdaı tap-taza kıimi bar, erteńgisin, sirá, qylshyq júnin dál sondaı qylyp tazartqan, saýyry jyp-jyltyr attyń ústinde, kádimgi atty áskerdiń qart ofıserinshe, qaqqan qazyqtaı bolyp tip-tik otyr. Tipti áskerı adamdy aıtpaı tanytatyndaı, moınynda qara galstýgy, qolynda bes saýsaqty kúderi qol qaby, beline baılaǵan bylǵary qundaqty pıstoletteri, erdiń artqy qasyna myqtap baılastyrǵan qorjyny bolmaǵannyń ózinde de, onyń eshnárseni alań qylmaıtyn jaıbaraqattyǵy, sony anyq ańǵartqandaı qońyrqaı óńi, sál ǵana qarasan daǵy bar, biraq jalpy jamaly túzý keskini, shyp-shıraq qımyl-qozǵalysy, ótkir kóz janary men mańǵaz bas bitimi osynyń barlyǵy onyń úı ishilik beıbit tirshilikke oralǵanda da qalmaıtyn áskerı mashyqtaryn anyq tanytqandaı edi. Onyń ornynda basqa adam bolsa, taýly tabıǵattyń ásem kórinisterine tań-tamasha qalǵan bolar edi; ásirese sol taýlar Fransıanyń úlken ózen ańǵarlarymen ushtasqan tustary onyń kózin qyzyqtyrmaı qoımas edi; biraq Napoleon soǵystary tusynda talaı elderge basyp kirgen fransýz armıasynyń ofıserine, árıne, mundaı kórinister tańsyq bolmasa kerek; sondyqtan bul kisi myna jerlerdegi tabıǵat kórinisteriniń alýan túrliligine eshbir tańdanbastan, jaı ǵana qyzyqtap kele jatyr.

Siráǵysynda, Napoleon soldattyń jan dúnıesindegi tańyrqaý sezimin birjolata joıyp jibergen bolýy kerek. Sol sebepten de bet-ajarynyń myzǵymas myǵymdyǵyna qarap, kóldeneń kisi kim-kimniń de bir kezderi uly ımperatordyń óz zamanyńda shalqyp ótken jeńimpaz týy astyndaǵy sapta bolǵanyń aına-qatesiz ańǵarar edi. Jolaýshy rasynda da, qazirgi kezde neken-saıaq kezdesetin, Napoleon joryqtarynyń barlyǵyna qatysa júrip aman qalǵan, oqqaǵary bar deıtin sarbazdardyń biri bolatyn. Sóıte turyp, ómirinde aıta qalǵandaı erekshe eshteńe bolǵan joq. Kádimgi qatardaǵy jaýyngershe qaharmandyqpen soǵysty, ımperatordan alys-jaqyn júrip, kúndiz-túni birdeı óziniń boryshyn adal oryndady, siltegen qylyshy múlt ketken joq, biraq qarýyn eshqashan bekerge de siltemepti. Jaǵasynda Qurmetti legıon ordeniniń belgisi jarqyraıdy; onysy da tegin emes-ti; óıtkeni Máskeý túbindegi shaıqastan keıin, búkil polk bolyp, sol kúngi esten ketpes qyrqysta bul ordenge laıyq adam jalǵyz osy kisi dep tanyǵan-dy.

Bul ózi ómirde sırek kezdesetin ustamdy, uıań minezdi, jan dúnıesinde záredeı jaryqshaǵy joq, ózi jaıynda bireýge ótinish aıtýdy ózine qorlyq sanaıtyn adamdar qataryna jatady; sondyqtan da bolar, áskerı ataǵy da qyzmet etken jyldaryna qaraı zań boıynsha ǵana, tym baıaý joǵarylap otyrǵan. 1802 jyly leıtenant ataǵyn alǵan ol eskadron komandırligine tek 1829 jyly, murty aǵarǵan kezde ǵana jetti; biraq ómiriniń minsiz ótkendigi sondaı, onymen kezdesken árbir adam, meıli general bolsa da, oǵan eriksiz qurmet sezimin bildirer edi; al ondaıdy joǵarǵy jaqtaǵylar keshire bermeıtin. Onyń esesine qarapaıym soldattar, biri qalmastan, ony kórgende, meıirban ananyń aldyndaǵy jas baladaı izet bildiretin; sebebi bul olarǵa ári qatal, ári qaıyrymdy minez tanytýshy edi. Munyń ózi de en aldymen dál solar sıaqty soldat boldy, olardyń qyzyqty shyjyǵy men shyjyqty qyzyǵy birdeı ómirin, kinály-kinásyz qylyqtaryn jaqsy biletin, soldattarǵa ylǵı "jigitter" dep sóıleıtin, joryq ústinde qala halqynan atqa jem, ózderine azyq alyp jatsa, oǵan tyıym salmaıtyn. Munyń jeke ómiri qupıa kúıinde qaldy. Bul, sol kezdegi barlyq jaýyngerler sıaqty, dúnıeni oq-dáriniń tútini arqyly ǵana nemese ımperatordyń búkil Eýropaǵa qarsy júrgizgen soǵystarynyń ara-arasyndaǵy sırek bolatyn talas kezeńderinde ǵana kórdi. Bul úılený jaıyn eske alyp kórdi me eken?

Mundaı suraqqa eshkim jaýap bere almas edi. Árıne, bir qaladan bir qalaǵa, bir ólkeden bir ólkege tynymsyz aýysyp júrgende, polktyń óz ishinde nemese sonyń qurmetine uıymdastyrylǵan toı-dýmandarda áıelderdiń mysyn basyp júrgen kezderi boldy, biraq onyń anyq-tanyǵy eshkimge málim emes-ti. Ol eshqashan sopy bolyp kóringen joq, eshqandaı jıyn-toıdan bas tartqan emes, polktyń dástúrine de kir keltirip kórmegen; al baz bireýler álde qalaı odan mahabbat máselesi jóninde suraı qalsa, ol pálen dep tis jarmaıdy nemese jaı qaljyńǵa aınaldyryp jiberedi. Keıde bir ofıser toı qyzýy ústinde odan: "Al, siz qalaısyz, Jenesta", — dep týralap kelse, bul: "Káne, myrzalar, tartyp jibereıik!" — dep jaltara jaýap qaıtarar bolar.

Qysqasy, Per-Jozef Jenesta myrzanyń bylaısha aıtqanda, jyltyraǵy joq ózindik bir Baıardynyń2, boıynda eshqandaı poetıkalyq ta, eshqandaı romantıkalyq ta erekshelik joq, meılinshe qarabaıyr kórinetin kisi edi. Búkil boı-basyńa qarap tursań dáýletti adam tárizdi, al shyndyǵynda bar baılyǵy jalaqysy bolǵanda, bolashaǵy zeınetaqysyna ǵana baılanysty edi. Bizdiń eskadron komandırimiz, ómirdegi sátsizdikterinen tájirıbe men saqtyqtyń taǵylymyn alyp shyqqan saýda salasyndaǵy kári kókjaldar sekildi, alǵan jalaqysyn esh ýaqytta túgel jumsamaı, eki jyldyń aılyǵyn qorlandyryp qoıǵan. Karta oıynyń unatqan emes, oıynshylardyń arasynda bireý-mireý ketip qalsa nemese keńesshi kerek bola qalsa, bul ózine qatysy joq nársedeı aljaıyna otyra beredi. Artyqqa áýestigi joq, al qajettiden qalys qalmaıdy. Ústindegi mýndıri polkynyń ózge ofıserlerine qaraǵanda kópke deıin tozbaıtyn. Óıtkeni onyń ortaq dáýletinen týyndaǵan uqyptylyǵy boıyna ádet bolyp sińgen-di. Osyǵan qarap, ony tartpaq sarań deıin deseń, dymyn qaldyrmaı kartaǵa utqyzyp jibergen nemese basqa bir jolmen taqyrǵa otyryp qalǵan esalań jigitke sonshalyqty jomarttyqpen aqshalyǵyn emirene ashyp jiberetin minezi bar. Teginde, ol ózi de talaı múlkin oıynǵa salyp joq qylǵan bolar, áıteýir qaryz berýge qashanda ázir turady; boryshqordy kinálaýǵa haqysy joq adamdaı, qaryzyńdy qaıtar dep esh ýaqytta eshkimge eskertken emes. Qaraqan jalǵyz basty bolyp, polkta ósken ol úshin armıa áýleti, polky týǵan úıindeı bolyp ketkendikten, onyń únemshildiginiń sebebin eshkim dittep jatqan joq, qaıta, jurt sol úshin qurmettep, erteńgi qartaıǵan kúniniń qamy bolar dep esirkeıtin. Jenesta podpolkovnık dárejesin alýǵa ázirlenip júrgen, sondyqtan jurttyń bári: onda zeınetkerlikke deıin polkovnık ataǵyna jetip alyp, sonsoń bir jaıly túkpirge ornalasýdan basqa maqsat joq shyǵar dep oılaıtyn.

Jas ofıserler árbir manevrden keıin Jenestany sóz qylǵanda, ony ýchılıshede alǵashqy nagradany alǵannan keıin, sony mise tutyp, ar jaǵynda kádimgi aq boryq bólke nandaı tap-taza, biraq dám-tuzsyz kúıinde, esh nársege áýestigi joq, tek óz jumysyn atqarýdy ǵana biletin qaq-soqsyz momyn qasqalar qataryna jorıtyn da, al kisi parqyn tanıtyn suńǵylalar pikiri odan ózgeshe bolatyn. Ondaı tomyryq minezdi tuıyq adamdardyń jaı kózqarasy nemese ishten býlyǵyp shyqqan bir aýyz ashshy sóziniń ózi ar jaǵynda burqyrap jatqan daýyl bar ekenin ańǵartar edi. Siz bul kisiniń sabyrly júzine qarap tursańyz, ishinde qazandaı qaınaǵan sezimderin kúshpen býyp, júreginiń tereń túkpirine jasyra biletin qabiletin túsiner edińiz, al ondaı óner ońaıǵa túspeıdi, tek soǵystyń qaýip-qateri men kezdeısoq oqıǵalaryna des bermeıtin tózimdilikpen qalyptasady. Birde polkke jańadan kelgen jas jigit, ózi Fransıanyń bir nániniń balasy bolatyn, Jenesta jaıynda bilgishsip turyp: "odan keremetteı múláıim sváshennık nemese dúnıe júzindegi eń adal dúkenshi shyǵar edi", — demesi bar ma.

— Jáne eshkimge jaramsaqtana bilmeıtin markız degendi qosyp qoıyńyz, — dedi jańaǵy sózdi estip qalǵan Jenesta bilgishsingen bóspe baıdy oqty kózimen atyp turyp. Otyrǵandar qarqyldap kúlip jiberdi: leıtenanttyń ákesi, áıgili alaıaq, qaı ókimetke bolsa da jaǵa biletin, tipti memlekettik tóńkerister kezinde de qalqyp betke shyǵa keletin adam edi, balasy ózine uqsap týypty. Fransýz armıasynda Jenesta sıaqty adamdar da kezdesedi: is ústinde olar uly bolyp kórinedi, al odan keıin naǵyz qoıdan qońyrdyń ózi, ataq-dańqqa umtylmaıdy, qaýip-qaterdi oılamaıdy; ondaılar adam tabıǵatynyń múmkindiginen álde qaıda jıi kezdesedi. Alaıda Jenestany minsiz adam dep oılasańyz, siz qateleser edińiz. Ol kúdikshil, shyrt etpe kisi, talasqanda jeńistik bermeıdi, ylǵı da ózinikin durys dep ózeýreıdi, tipti qateleskenin de moıyndamaıdy, al endi bylyq-shylyqtary basynan asady. Soldat qyzmetinen súıegine sińip qalǵany kúshti ishkilikke qumarlyǵy. Saltanatty jaǵdaıda kıetin kıimderi men barlyq belgi-nysandaryn taǵyp otyrǵan kezderde ol ústel basynan mańǵazdanyp, qalyń oıǵa batqandaı baptana tákapparsyp turar edi. Joǵarǵy qaýymnyń jol-joralary men sypaıylyq zańdaryńa birsydyrǵy jetik, solardy áskerı yjdahatpen oryndaýdy myzǵymas nusqaýdaı berik ustaıdy, tabıǵı aqyl-parasat pen estıarlyq jón-jobadan da qur alaqan emes, áskerı taktıka men strategıa, at ústinde semserlesý qaǵıdalary jáne mal dárigerligi isiniń jaı-japsary jóninen jap-jaqsy habardar, al biraq solardyń esesine jalpy bilim jaǵy tipti jadaǵaı edi. Onyń shala-pula esinde qalǵany Sezardyń álde konsýl, álde Rım ımperatory bolǵandyǵy; Aleksandr álde grek, álde makedonıalyq: bir táýiri sol ataq-dárejelerdiń qaısysyna bolsa da daýsyz kóne ketetin. Ol otyrǵan jerde tarıhı nemese ǵylymı taqyrypqa áńgime bola qalsa, ol jeńil ǵana izet bildirip, bas ızeýmen shekteletin; quddy bir pandyqtyń bıigine shyǵyp alǵan tereń oıly ǵulamadan kem emes-ti.

1809 jyly 13 mamyr kúni Napoleon Venany alǵan fransýz áskerine arnap úndeý jazǵan; sol úndeýde: "Avstrıanyń bekzadalary Medeıaǵa uqsap, ózderiniń balalaryn óz qoldarymen tunshyqtyrdy", - deıtin sózder bolatyn; jańa ǵana kapıtan shenin alǵan Jenesta óziniń mártebeli áskerı ataǵyna daq túsirgisi kelmegendikten, Medeıa degenniń kim ekenin suraı almapty. Napoleonnyń danyshpandyǵyna súıengen ol ımperatordy fransýz áskeri men Avstrıanyń saraı adamdaryna arnaǵan úndeýinde tek resmı tilde ǵana sóıleıdi degen senimmen Medeıany áldeqandaı bir jeńil júristi ersgersogıná bolar dep oılap qalǵan. Sondyqtan úndeýde aty atalǵan Medeıanyń áskerı ónerge bir qatysy bar bolar dep uqqan ol mademýazel Rakýrdyń "Medeıany" qaıtadan sahnaǵa shyǵarǵanyna deıin osy oıdan qaıtpaǵan. Kapıtan jarnamany oqyǵannan keıin, mán-jaıdy kórshilerinen surap bilip, endi ataqty aktrısany mıfologıalyq keıipker rólinde kórmek bolyp, dál sol keshte Fransýz komedıasyna attanǵan eken. Alaıda, qatardaǵy soldat kezinde oqyp, jazyp, sanap úırengen, sóıtip saýatyn ashýǵa tabandylyǵy jetken ol, kapıtan bolǵannan keıin, álbette, óziniń bilimin jetildirýmen shuǵyldanýy qajet ekenin túsingen. Sondyqtan ol roman ataýly men jańa kitaptardy qunyǵa oqyp, solardan alǵan azyn-aýlaq bilimdi sheber paıdalandy. Óziniń ustazdaryna rızashylyq bildirgende, tipti Pıgo-Lebrendi qorǵaýǵa deıin baryp, onyń eńbekterin óte taǵylymdy dep, al ózin úlken psıholog dep baǵalaýǵa deıin barǵan.

Saqtyǵy men jaı tirliktegi aqyl-parasaty arqasynda ómirde birde-bir aǵat qadam jasap kórmegen osynaý ofıser Grenoblden endi ǵana shyǵyp grand-SHartrezge qaraı jol tartyp kele jatqan; sol úshin aldyn-ala polk komandırinen bir aptalyq demalys surap alǵan. Toqtaýsyz uzaq júrermin dep oılamaǵan, biraq kezdesken sharýalardyń silteýimen joldan kóp adasyp júrdi de, aqyrynda bir jerden at shaldyryp, tyńaıyp almaq, sodan keıin ǵana saparyn jalǵastyrmaq boldy. Qazirgi qyzý naýqan kezinde úı bıkesin kezdestire qoıý kıyn bolar dese de, ol aınalasy tórt buryshtala sharshylanǵan qaýymǵa tıisti alańnyń ortasynda japyraıǵan, sóıtse de kez kelgen jolaýshynyń aldynan ashyq turǵan lashyqtardyń biriniń aldyna kelip, at basyn tiredi. Qaýymnyń ıeligindegi bul jer topyraǵy ábden taqyrlanyp, betki qabaty tap-taza sypyrylǵan eken; ár tusta kón tógetin shuqyrlar kórinedi. Qabyrǵalary jarylyp ketken lashyq úılerdi aınala raýshan gúlderi men shyrmaýyq aralas shalǵyn shóp ósken. Eki jerkepeniń arasynda qýrap qalǵan bir tup qaraqattyń qýraıyna eski shúberekter jaıýly tur. Bir qushaq saban ústinde shaljaıyp shoshqanyń qabany jatyr; Jenestanyń alǵash kórgen tiri jándigi osy boldy. At tuıaǵynyń tyqyryn estigen saryq qaban bir qors etip, tumsyǵyn kóterdi de, úlken qara mysyqty úrkitip jiberdi. Tóbesine bir býda shópti qondyryp alǵan sharýanyń jas qyzy kórindi, sońynan ústibastary jalba-julba tórt bala erip keledi, báriniń de qımyldary pysyq, ózderi ý-shý, kózderi jalt-jult, óńderi áp-ásem, kúnge kúıgen, perishtege eliktegen periniń tentek balalary dersiń.

Kúnniń kózi shaqyraıyp tur, sondyqtan bolsa kerek, aýa da, myna jerkepeler de, kóń úıindileri de, mynaý úrpekbas balalar da bir túrli tazaryp, túrlenip kórinetin sıaqty. Jolaýshy bir saptyaıaq sút bolmas pa eken dep surady. Qyz jaýap berýdiń ornyna qarlyqqan daýsymen álde kimge ún qatty. Lashyqtyń tabaldyryǵynan jasamys áıel kórindi; qyz qolymen kempirdi nusqady da, ózi mal qoraǵa kirip ketti; Jenesta soǵan qaraı jaqyndady, aınalasyn qorshap alǵan balalardy basyp ketpesin dep, atynyń basyn tarta ustaǵan. Ol jańaǵy ótinishin qaıtalap aıtyp edi, áıel ada-kúde bas tartty: maı bulǵaıyn dep jınap otyrǵan sútiniń qaımaǵyn kim buza qoısyn! Oǵan jaýap retinde ofıser bul shyǵyndy tıisinshe óteýge ýáde berdi de, atyn qaqpanyń aldyndaǵy baranǵa baılaı salyp, lashyqtyń ishine kirdi. Bıkeniń tórt balasynyń túrlerine qaraǵanda, jastary birdeı sıaqty; bul ántek oqıǵa jolaýshyny tań-tamasha qaldyrdy. Sharýa áıeldiń besinshi uly jáne bar eken, etegine jabysyp sol júr; shıdıgen ap-aryq shiltikke kóbirek kútim kerek ekeni kórinip tur, demek, sheshesi muny ózgelerden álde qaıda jaqyn tartatyny da belgili sıaqty.

Jenesta ot jaǵylmaǵan bıik qazandyqtyń qasyna jaılasqan, onyń joǵary jaǵyndaǵy sórede álemish gıpsten jasalǵan kishkentaı músin tur: qolynda kótergen sábı bar Aısa. Tamasha emeýrin! Lashyqtyń edeni balshyq, ejelgi zamandaǵy eski ádispen tyǵyzdalǵan; tazalap sypyryp qoıǵanyńa qaramastan, ár jeri kópsyp ketken; kádimgi apelsınniń qabyrshaǵyndaı kedir-budyr. Qazandyqtyń qasynda aǵash shárkeı ilýli tur, ishine toltyra túz salyp qoıypty; tómende taba men qazan kórinedi. Syrtqy esikke qarama-qarsy kereýet tur, tusyna toqyma órnekti kerme ustalǵan. Baltalap qoldan istelgen úsh aıaqty jaıdaq oryndyqtar, nan saýyt, sý quıatyn úlken aǵash kúbi, shelek, sút quıatyn qysh qutylar, taqtaı sóreniń ústinde jip ıiretin qondyrǵy, irimshik jaıatyn birneshe toqyma jaıma, qaraıyp ketken qabyrǵalar, qurt tesken esik, onyń joǵarǵy jaǵynda kishkentaı temir torly kózáınek minekı lashyq úıdiń ishki kórinisi osy.

Endi biraz zerigip, jer edendi qamshymen urǵylap otyrǵan ofıserdiń kóz aldynda bolǵan mynadaı bir qyzyq oqıǵany baıandaıyq. Kempir sary qotyr shyqqan erketaıyn ertip, jerqoımanyń esiginen tómen túsip ketken kezde, jańaǵy tórt bala ofıserdi tańyrqap bolǵannan keıin, aýlada jatqan saryq shoshqany qýalaı bastady. Buryn balalar jaı oıyn qylyp júretin baıǵus janýar lashyqtyń tabaldyryǵyna taqaı berýi muń eken, balalar oǵan jabyla ketip, jan-jaqtan jumyryqtarymen tómpeshtiń astyna aldy. Saryq tompańdaı qasha jóneldi. Jaýdy solaı qýyp tastaǵannan keıin balaqaılar sholannyń esigin shabýylǵa aldy; aýzynyń bosap turǵan ilgegi op-ońaı aǵytylyp ketti de, endi olar jemis qoımasyna qaraı lap berdi; osyǵan qyzyqtap qarap otyrǵan Jenesta bir kezde balalardyń kepken erikke antalap jatqanyń kórdi. Sol kezde qatqan kóndeı qurysyp qalǵan kempir qonaqqa dep bir qumyra sútti kóterip úıge kire bergen.

— Áı, ońbaǵandar-aı! — dep baj ete qaldy ol.

Kempir balalardyń birinen soń birin sholannan jetektep shyǵara bastady, biraq qoldaryndaǵy órikke tıgen joq, tek óziniń asyl qazynasy turǵan qoımanyń esigin myqtańqyrap bekitti.

— Túý, túý, balaqaılar-aı, aqyldy bolsańdarshy. Baǵyp júrmeseń, bular barlyq órikti bir-aq jep bitirer. Sondaı júgirmekter emes pe! — dep bir qoıdy da, Jenestaǵa qarady.

Áıel jaıdaq oryndyqqa kelip otyrdy da, sary qotyr balany ózine qaraı jaqyndata tartyp, erekshe bir analyq eptilikpen shashyn sýlap, sonsoń taraı bastady. Al ana tórteýi, muryndarynan soralary aqqan, bet-aýyzdary saltaq-saltaq, biraq densaýlyqtary balǵadaı, bireýi qabyrǵaǵa, bireýi kereýetke, bireýi narǵa súıenip, ún-túnsiz órikterin jep tur, kózderiniń astymen beıtanys adamǵa qýlana qarap qoıady.

— Bul balalar sizdiki me? - dep surady ofıser kempirden.

— Ǵapýlyq ótinemin, taqsyr, jetimhananiki. Árqaısysy úshin maǵan aıyna úsh frank jáne bir qadaq sabyn tólep turady.

— Ne deseńiz de, báıbishe, bular sizge, sóz joq, eki ese qymbatqa shyǵatyn bolar.

— Bizge Benası myrza da osyny aıtady, biraq ta osy baǵaǵa basqalar da alyp jatqanda, biz qalaı qur qalaıyq. Balalardy alý op-ońaı deısiz be? Áýeli talaı tabaldyryqty tozdyrasyń. Nege deseńiz, bizdiń olarǵa beretin sútimiz teginge túsedi, óıtkeni biz oǵan eshqandaı shyǵyn shyǵarmaımyz. Al endi úsh frank degenińiz, myrza, qyp-qyzyl aqsha. Minekı, sonda on bes frankińiz áýeden jaýǵan bolyp shyǵa keledi, al bes qadaq sabynyńyz munyń syrtynda jatyr. Al bizdiń jerde kúnine on sý tabýdyń ózi qanshalyqty qıyndyqqa túsedi deseńizshi!

— Sizdiń óz jerińiz bar ma? — dep surady Jenesta.

— Joq, taqsyr. Marqumnyń tiri kezinde jer bar edi, ol ólgennen soń joqshylyq basyp ketti de, satyp jiberýge týra keldi.

— Sonda deımin-aý, boryshqa kılikpeı, jyldyń aıaǵyna deıin qalaı shyǵasyz? - dep Jenesta tańǵaldy. - Siz jańaǵy aqshaǵa balalardyń kir-qońyn jýasyz, olardy asyraısyz, kútimi jáne bar.

— Jóni solaı-aq, jaqsy myrza, — dep áıel de qostap jatyr, sary qotyrly sábıdiń basyn tarap otyryp. - Jyl aıaǵyna deıin qaryzsyz bolmaıdy. Sonsoń, ózińiz kórip otyrsyz, qudaı da jar bolady. Eki sıyrym bar. Jazdygúni, oraq kezinde, qyzymyz ekeýmiz masaq teremiz, qysta ormannan shirindi aǵash tasımyz, keshkilik jún ıiremiz.Tek áıteýir ótken jylǵydaı qystan qudaı saqtasyn de. Dıirmenshiden ún alamyn dep jetpis bes frank boryshty boldym. Bir táýiri, dıirmenshiniń ózi - Benası myrzanyń jalgeri... Kedeıdiń shyn janashyry dep áne sol Benası myrzany aıt! - Ol áli qaryzymdy qaıtar dep eshkimnen talap etken emes, bizden de talap ete qoımas. Qazir bir sıyr buzaýlady, oralymǵa kelý ońaıyraq bolar.

Meıirimimen janashyrlyqty osy sharýa kempirden kórip otyrǵan tórt jetimek órikterin jep bolǵan. Ógeı shesheleri ofıserden kózin almaı áńgimelesip otyrǵanda, balalary qazdaı tizilip, júzimi bar sholannyń esigin taǵy bir buzyp kirýge yńǵaılanǵan. Táttige qumartqan balalyq nápsiniń ıtermeleýi ǵoı. Biraq fransýz soldattaryna uqsap basa-kóktemeıdi, nemister sekildi jymysqylap barady.

— Júgirmekterdi qarashy áne! Qoıasyńdar ma sender, joq pa?

Kempir ornynan túregelip baryp, ishindegi eń boı shańyn ustap aldy da, alaqanymen bir salyp, esikten ári qaraı ıterip jiberdi; bala qynq etken joq, basqalary da jym boldy.

— Sizge qıyn-aq eken!

— Joq, taqsyr, bular áli jas qoı: órikti kórgen soń qyzyǵyp turǵandary da. Qaramasań jep-jep kúpti bolyp qalady.

— Jaqsy kóresiz be ózderin?

Osy sózderdi estigende, kempir basyn kóterip aldy da, ofıserge mysqyldy kózben bir qarap jaýap qatty:

— Jaqsy kórmegende she? Úsheýin ósirip qaıtardym, - dep taǵy bir kúrsindi, meniń qolymda olar alty jasqa deıin ǵana bolady.

— Óz balalaryńyz bar ma?

— Bárin de jerge berdim.

— Ózińiz qanshaǵa keldińiz? - dep surady Jenesta jańaǵy saýalyn jýyp-shaıǵan bolyp.

— Otyz segizdemin, taqsyr. Aldymyzdaǵy Ivan kúninde kúıeýimniń qaıtqanyńa eki jyl bolady.

Áıel, aqyr-sońynda, sary qotyrly sábıdi kıindirip edi, balaqan soǵan masattanǵandaı, qabaǵyn túıip erkelik bildirdi.

— Myna áıeldiń bar ómiri — jankeshtilik pen qybyr-jybyr eńbek eken, - dep oılady Jenesta.

Aısa paıǵambar dúnıege kelgen mekendeı osy shańyraqtyń astynda áıel baıǵus qyńq dep qynjylmaı, asa aýyr analyq mindetterin atqaryp júr. Taskereń meńireýlik astynda qandaı júrekter kómilip qalǵan! Qandaı baılyq jáne qandaı qaıyrshylyq! Aǵash shárkeı kıgen ulylyq pen eski-qusqyǵa oraýly injildiń qadirin ózgeden góri soldat jaqsy baǵalaıdy. Keı jerlerde áýlıelik sózder jazylǵan kitaptardy maýytyǵa, jibekke, atlasqa oralyp túptelgen kúıinde, neshe túrli túsinik, anyqtama, qosymshalarymen qosa-qabat kezdestiresiń, al myna jerde sol áýlıelik sózderdiń naǵyz tól rýhy beınelengen. Aısanyń adam bolǵany sekildi, tastandy balalarǵa ana bolǵan, sonsoń masaq terip, azap tartqan, qaryzǵa batyp, ózin nesibeden aıyrǵan; sol analyq boryshyn oryndaý jolynda qaıyrshylyq ómir keship júrgenin moıyndaǵysy kelmeıtin myna áıelge qarap turyp, qudaıdyń qudiret kúshine qalaı senbessiń. Bul áıeldi kórgende, myna jalǵan dúnıege izgilik taratyp júretin jandar men kók júzin meken etken rýhtardyń arasynda álde qandaı bir týystyq baılanys bar ekenin moıyndamasqa bolmas edi; sol sebepten de ofıser oǵan qarap turyp tańdana bas shaıqaǵan.

— Nemene, Benası myrza jaqsy dáriger me? - dep surady ol aqyrynda.

— Onshasyn bilmedim, taqsyr, biraq áıteýir kedeılerdi tegin emdeıdi.

— E, onda táýir adam boldy, - dedi Jenesta oılanyp turyp.

— Táýir bolǵanda qandaı, taqsyr! Mundaǵy jurttyń bári de erteńdi-kesh onyń esimin duǵaǵa qosyp otyratyny tegin emes.

— Mynaý sizge, anasy, - dep, Jenesta birneshe maıda aqsha usyndy. Al mynaý balalarǵa, -dep taǵy bir ekú qosty. - Benası myrzanyń úıi alys pa? - atyna mine bergende ol osylaı dep taǵy surady.

— Joq-á, ol ne degenińiz, kóp bolsa bir le shyǵar.

Ofıser áli de keminde eki le júretin bolarmyn degen senimmen ketken. Alaıda kóp keshikpeı aǵash arasynan shetkeri úıler qarańdap kózge shalyna bastady da, sonsoń úshkir shoshaq tóbeli shirkeýdiń aınalasynda jypyrlaǵan derevná úıleri aıqyn kórindi, shatyrdyń shıferin tóbeniń burysh-buryshyna shegendep bekitken qańyltyr jolaqtary kúnge shaǵylysyp jarq-jurq etedi. Áldeqandaı ózindik bir ereksheligi bar osyndaı úı tóbeleri Savoııada jıi kezdesýshi edi, sirá, sonyń shekarasy da taıaý bolsa kerek. Ańǵar aýmaǵy bul jerde keńeıe túsipti. Shaǵyn ǵana alqapta, ózen boıyn jaǵalaı shashyrap jatqan uıadaı úıler jaqsylap óńdelgen óńirdiń sánin keltirip-aqtur, aınalanyń bárin qorshaǵan taý, tipti bul jerden jol taýyp shyǵyp ketýiń de qıyn sıaqty. Qyrattyń ońtústik eteginde jaıylyp jatqan selenniń shet jaǵyndaǵy shegirshin aleıasyna jete bergende, Jenesta atynyń basyn tartyp, bir top baladan Benasıdiń úıin surastyrǵan. Balalar áýeli bir-birine qarasyp, odan keıin beıtanys kisini kózderimen tintip shyqty, bala degenniń bir nárseni alǵash kórgende osylaı qaraıtyn ádeti ǵoı: qarańyzshy, árqaısysynyń ózinde qanshama tańdanys, qandaılyq or alýan oı bar! Sálden keıin ózgelerden pysyqtaý jalańaıaq bala, ótkir kózderi oınaqshyp, balaǵa tán minezben, ofıserdiń sózin sol kúıinshe qaıtalap:

— Benası myrzanyń úıi deısiz be, taqsyr? dedi. — Sonsoń sózin jalǵastyrdy:— Men ertip baraıyn.

Ol attyń aldyna túsip alyp júrip ketti; jolaýshyǵa jol kórsetkendi maqtanysh kórdi me, álde balanyń elgezektigi me, álde bálkim, bala jastaǵy qoldy-aıaqtylyqqa jan-tánimen qumar keletin ádetke baqty ma, kim bilsin. Jenesta selenniń bas kóshesimen júrip keledi, tastaqty, buralańy kóp, eki jaqtyń úıleri entelep turǵan kóshe, árkim óz úıin qalaı bolsa solaı turǵyza salǵany kórinip tur. Myna jerde peshi bar qosalqy qurylys týra joldyń ortasyna shyǵyp ketken; áne bir shoshaq tóbeli úıshiktiń búıiri kese-kóldeneńdep, joldy birjola jaýyp tastaı jazdaǵan; al odan áregirekte taýdan aqqan jylǵa ony jyrymdap oıyp ketken. Jenestanyń kózine túsken úılerdiń birqatary tóbesin qaraýytqan juqa taqtaımen, kópshiligi sabanmen, endi birazy qyshpen japqan; al qalǵan jeti-segizi shıfer tóbeli, árıne, olar kúreniń, aralyq sýdıanyń jáne jergilikti baıshikeshterdiń mekeni bolsa kerek. Bul jer naǵyz meńireý túkpir eken; derevná quddy dúnıeniń eń shetinde turǵandaı, eshkimmen baılanysy joq, bárine jat kórinetin birdeńe sekildi; onyń turǵyndary da áleýmettik qozǵalys ataýlydan syrt qalǵan, onymen tek bolmashy tindermen, tek salyq jınaýshy arqyly ǵana jalǵasqan jandar sekildi kórinedi.

Jenesta taǵy birneshe qadam júrgende, derevnádan joǵaryraq taýdyń ústinen ótetin keń

kósheni kórdi. Shamasy, derevná eski, jańa bolyp ekige bólinetin tárizdi. Rasynda da, ofıser atynyń tizginiń tartynqyrap ustaǵan kezde, jińishke qalystyń ar jaǵynda irgesin

myqtap qalaǵan úıler kórindi; tóbeleri shetinen jarqyrap, eski derevnányń ústinen qaraıdy. Sol jańa úılerden, jaǵalaı jas aǵashtar otyrǵyzylǵan kóshelerden án estildi Bul qol óner kásibimen aınalysatyn adamdardyń jumys ústinde qosylyp aıtatyn óleńi; soǵan ilese sheberhanalardyń bir-birine ulasqan ý-shýy jetti; Bul stanoktardyń qumyqqan yzyńy, túrpi egeýdiń shıqyly, balǵalardyń tarsyly. Jolaýshy úılerdiń murjasynan shyqqan seldir tútindi, sonsoń odan góri qoıýyraq arbashylardyń, temirshilerdiń, ustalardyń kóriginen burqyraǵan býdaq-býdaq ysty kórip keledi. Jolbasshy balaǵa ergen boıymen derevnádan júrip ótkende, Jenesta ár jerde bytyraǵan fermalarǵa, jaqsylap óńdelgen egindikke, qatar tizilgen ekpe aǵashtarǵa qysqasy, jer qyrtysynyń qalyń qabatynda tyǵylyp qalǵan Brı tárizdi bir múıiske tap boldy; bir qaraǵanda, jańa selen men ony qorshaǵan taýlardyń arasynda osyndaı múıis bolady dep oılaýǵa áste de qısyny joq sıaqty. Osy tusqa kelgende balaqaı toqtaı qalyp:

— Minekı onyń úıi, - dedi.

Ofıser atynan sekirip tústi de, shylbyryn bilegine silke tastaı salyp, eńbektiń qaı túrine de aqy tólenýi kerek qoı degen oımen, qaltasynan birneshe sý usaq aqsha alyp, balaqanǵa usyndy; bala tańdanǵannan kózin baqyraıtyp turyp aqshany aldy da, rahmet aıtpastan, endi ne bolar eken degendeı, ańyryp turyp qaldy.

"Bul ólkede órkenıet áli óristeı qoımaǵan eken, eńbekke qurmet óte kúshti, al qaıyrshylyq munda ázir kele qoımapty", - degen oı keldi Jenestaǵa. Ony ertip kelgen bala aýlanyń jataǵan qorshaýyna súıenip, Jenestanyń artynan ańyra qarap tur.

Qaqpanyń eki jaq jaqtaýy men qorshaýdyń arasyn jalǵastyrǵan tor kóz taqtaılar qaraıyp ketken. Tómengi jaǵy biteý qaqpanyń bir kezdegi qonyrqaı syry óship ketken; qaqpanyń joǵarǵy jaǵyna soıaýdaı qylyp jumyr sary symnan qatarlap istik qaǵylypty. Qaqpanyń eki jaqtaýynyń ústinen aıshyq qylyp ornalastyrǵan bul álemish qaqpa jabylǵanda ortadaǵy soıaýlary birigip, qaraǵaıdyń búrshigine uqsap kórinedi eken. Kóp jerin múk basqan, qurt jep shurq-shurq tesken, talaı zamandar boıy qun qaqty bolǵan, jaýyn-shashyn astynda turyp, qur súldesi ǵana qalǵan. Qulap ketkeli turǵan qaqpaǵa qarap, úı ıesiniń sharýaǵa qyrsyzdyǵyn aıtpaı-aq bilýge bolatyn edi; ol, árıne, ofıserge unaǵan joq: sondyqtan álde bir ishki oıynan qaıtqandaı keıippen qabaǵyn túıdi. Biz kóbinese ózge kisi týraly ózimizge qarap ólshem jasaımyz: ózimizdegi kemshilikti ózgege keshirimshil kelemiz de, artyqsha dep sanaıtyn qasıetimizdiń onda joǵyna qatal qaraımyz. Ofıser Benasıdi úı sharýasyna uqypty, myǵym adam retinde kórgisi kelgen, al myna úıiniń qaqpasy onyń mundaıǵa paryqsyz ekenin tanytqandaı. Óz basy uqypty, únemshil soldat Jenesta, qanshama abaıshyl bolǵanmen, beıtanys adamnyń qaqpasyna qarap-aq, onyń ómiri men minez-qulqy jóninde osylaı qorytyndy jasap qoıdy. Qaqpa jartylaı ashyq tur qandaı beıqamdyq!

Jenesta selolyq jerdiń sengishtigin paıdalanyp, aı-túıge qaramastan aýlaǵa týralap kirip bardy; atyn sharbaqqa baılaı salyp, kúrmeýin tartyp jatqanda, atqoradan jylqynyń kisinegeni estildi; ofıser de, aty da moıyndaryn buryp, sol jaqqa qaraǵan; atqoranyń esigi ashylyp, tabaldyryqtan basynda júnnen toqylǵan qyzyl qalpaǵy bar jalshy kórindi; basyndaǵysy aýmaǵan frıgıılikterdiki sıaqty, bostandyqtyń nysany bar; bul óńirdegilerdiń bári osyndaı qalpaq kıetin kórinedi.

Atqoranyń ishi birneshe jylqy sıarlyq ken eken, Jenestanyń Benasıdi izdep kelip turǵanyń bilgennen keıin, shal súlikteı jaraǵan aıǵyrǵa súısine qarap turyp, ony qoraǵa baılaýǵa yqylas bildirdi. Ofıser atynyń sońynan erip qoraǵa kirdi de, onyń ishki jaı-kúıin bildi; ishi tap-taza, jylqylardyń tósenishi jumsaq, Benasıdiń eki aty da kúıli, kútimdi kórindi, kúre minetindeı-aq sáıgúlikter eken. Úıdiń ishinen baspaldaqqa qyzmetker áıel shyqqan; ol beıtanys kisi ózinen mán-jaıdy surastyrar dep kútip qalyp edi, biraq ol Benasıdiń úıde joq ekenin jalshydan estip bilgen-di.

— Otaǵasy dıirmenge ketken, - dedi qart adam, — sol jerden jolyqtyramyn deseńiz, myna

súrleýmen júre berińiz, kókoraıdan ótkende dıirmenge baryp bir-aq tirelesiz.

Jer jaıymen tanysqysy kelgen Jenesta Benasıdiń kelýin kútpesten, jolmen dıirmenge qaraı bettegen. Qyrattyń baýraıynda shashyrap jatqan selenniń shetine shyqqan kezde, onyń kóz aldynan jaıylyp jatqan keń ańǵar, sonyń tósine qadalǵan ásem túımedeı dıirmen kórindi; aıtary joq, buryn-sondy óziniń kóz janaryn jaýlaǵan jarqyn kórinis edi bul.

Taýdyń etegine taıanyp kelgen ózen osy tusta jaıylyp ketip, shaǵyn kólge aınalypty da, onyń ústinen satylap, bir-birinen boı asyra kóterilgen naıza tas shyndar, kún sáýlesiniń ózgerýine qarap, bireýleri jarqyrap qulpyrsa, endi bireýleri qara kóleńkede boı tasalap, jasyl shyrshalardyń arasynan qaraýyta moıyn sozady. Solardyń bir-birimen jarysa joǵary órlep baryp, ári qaraı tómen quldyraýyna qaraǵanda, bul sıaqty saı-sala, ańǵaralaptar birine-biri jalǵasyp kete beretin sıaqty. Kóldiń bir urymtal jaǵasynda jańadan ǵana boı kótergen dıirmen, aınala qorshaǵan aǵashtardyń ortasynan oryn tepken bir jaıly mekendi kózge elestetkendeı. Al ózenniń arǵy jaǵalaýynda, taýdyń tap etegine jabysa ornalasyp, qazirgi batar kúnniń kúlgin sáýlesinde kómeskilene kóringen esik-terezesiz onshaqty lashyq úıler de Jenestanyń kózinen tys qalǵan joq. Tóbelerine deıin shurq-shurq bolyp tesilgen bul ıesiz mekenderdiń aınalasy jaqsylap óńdelgen egin-jaılar; baý-baqsha, bári de qazir bos shabyndyqqa aınaldyrylǵan, solarǵa ár tustan aryq tartylyp, ózennen sýarylyp turatyn sıaqty, baptalýy Lımýzennen bir kem emes.

Osy sıaqty eski eldi mekenderdiń tamtyǵyn kórgende, kóńilimizdiń qulazyp, qaıaý tartatyn sebebi nelikten? Ol, sóz joq, jutaǵan eldiń jurtynda qalǵan adam qasiretiniń kóldeneń kózge aýyr tıetindiginen. Eski zıratty kórgende ajaldy oılasaq, ıesiz qalǵan derevnányń jurty tirshiliktiń aýyrtpalyǵyn eske túsiredi; ajal degen erteli-keshti aldyńa keletin taýsynshaq kún, al ómirdiń aýyrtpalyǵynda shek joq. Mine sol sheksizdiktiń qasireti de ólsheýsiz. Myna derevná qandaı ǵana qasiretten osylaı ıen qaldy eken degen kómeski oımen kele jatqan Jenesta tastaq jolmen dıirmenniń qasyna jetti de, esiktiń aldynda, qaptaýly astyq ústinde otyrǵan qyzmetker jigitten jón surady.

— Benası myrza anaý jaqqa qaraı ketti, - dep jigit jańaǵydaı qulaǵan úıdi nusqady.

— Shamasy, derevnány órt shalǵan-aý? - dep surady ofıser.

— Joq, taqsyr.

— Endeshe nege bulaı bolǵan?

— Nege? - deısiz be dep, úıge kirip bara jatqan jigit eki ıyǵyn qýsyryp qoıdy. — Ony Benası myrzanyń ózi aıta jatar.

Ofıser arasynan jylǵalap ózen aǵyp jatqan iri qoıtastardan qurastyryp salǵan kópirdiń ústinen ótti de, jańaǵy qyzmetker nusqaǵan úıdiń qasyna keldi. Lashyqtyń sabannan japqan tóbesi bútin kórinedi, ústin múk basyp ketkenmen áli de myqty, esik-terezesi de syrt kózge qalpynda sıaqty. Jenesta baspananyń ishine kirip kelgen boıda, astynda ot janyp jatqan oshaqtyń qasynda, oryndyqta otyrǵan naýqas adamdy kórdi, onyń qarsy aldynda eki tizesin búgip mosqal áıel tur; qasynda betin oshaqqa qaraı burǵan jáne bir erkek kórinedi. Baspana degeni jalǵyz ǵana bólme, sonyń syǵyraıǵan kishkentaı terezesine kenep ustalypty. Edeni — jer. Úı ishindegi múlik ataýlydan kózge kórinetinderi: bir jaıdaq oryndyq, ústel jáne qıralańdaǵan kereýet. Mundaı jutańdyqty, mundaı kedeılikti Jenesta buryn esh ýaqytta kórgen emes; tipti jer úılerde turatyn Reseı sharýalarynyń turmysy da buǵan uqsamaıtyn. Úı ishiniń kerek-jaraǵy degennen nyspy joq; tipti eń qarapaıym as pisiretin de ydys kórinbeıdi. Tek ıtaıaǵy joq demeseń, naǵyz atqoradan olaı da emes, bulaı da emes. Jaman jáýtik tósek-oryn men naýqas adamnyń qabyrǵadaǵy shegege ilýli turǵan eski-qusqy kıimderi bolmasa, jáne de, ishine saban tósep qoıǵan aǵash sharqaıdy esepke almasa, bul baspanany da, derevnányń qańyrap bos qalǵan ózge úıleri sıaqty, ıen qalǵan birdeńe eken dep oılaýǵa bolatyn edi. Jańaǵy jasamys sharýa áıel eki tizesin búgip jiberip, naýqastyń eki aıaǵyn aǵash astaýǵa quıylǵan ylaı sýǵa batyra almaı álek bolyp jatyr. Derevná adamdarynyń tomaǵa tuıyq ómirine úırenip ketken beıqam kisiler aıaqtyń tyqyry men ókshelik temir syldyryn estigende eleń etip, ottyń aldynda turǵan erkek artyna jalt buryldy; onyń ónindegi tańyrqaǵan reń kempirdiń keskininen de baıqaldy.

— Benası myrza siz bolasyz ba dep suraýdyń ózi artyq bolar, - dedi ofıser. - Jolaýshy adamdy aıypqa buıyrmańyz, taqsyr: men sizdi úıińizde kútip otyra almadym; sol shydamsyzdyq meni mynadaı maıdan dalasyna alyp keldi. Alańdamaı, sharýańyzdy isteı berińiz. Kelgen sebebimdi qolyńyz bosaǵan soń aıtarmyn.

Jenesta ústeldiń shet jaǵyna kelip, únsiz otyryp qaldy. Lashyqtyń ishine kún sáýlesinen góri oshaqtyń otynan jaryq kóbirek túsip tur: taý shyndarynan jan-jaqqa shashyrap ketken kún sáýlesi ańǵardyń bul múıisine eshqashan túspeıtin túri bar. Shoqtaǵy shaıyr sińgen shyrsha butalary shyrt-shyrt etip mazdap jatyr; sonyń sáýlesimen ofıser ózi syryn bilsem, qupıasyn ashsam degen ishki oımen ádeıi izdep kelgen adamynyń keskinine qadala qarap otyr. Al Benası myrza, jergilikti dáriger, eki qolyn qýsyryp, áli túregep tur; ol Jenestanyń jańaǵa sózderin ún-túnsiz tyńdady da, onyń taǵzymyna jaýap retinde ısharat bildirgennen keıin, qaıtadan naýqasqaqaraı buryldy; kelgen ofıserdiń ózine tesile qarap, qadaǵalap otyrǵanyńa nazar aýdarǵan joq.

Benası orta boıly, jaýyryny jalpaq, keýdesi keń kisi eken. Ústindegi jasyl súrtúgin qaýsyryna kıip, barlyq túımesin salyp alǵanda, ofıser onyń dene bitimin anyqtap kóre alǵan joq; bir orynda qalshıyp tur, búkil tulǵasy qara kóleńkede, sondyqtan bolar, ottyń sáýlesi túsken basy jarqyrap anyq kórinedi. Doktordyń bet álpeti Satırdy kózge elestetkendeı: sál ǵana taıpaqtaý kelgen bıik mańdaıynyń ár jerinde býyltyǵy bar, shyqshyty shyǵyńqy, tańqylaý murnynyń qos aıyrlanyp bitken tanaýy tapqyr oıdyń jitiligin ańǵartqandaı. Qyp-qyzyl, etjeńdi erinderiniń jıek ıinderi aıqyn kórinedi. Iegi kesek, som. Oınaqy qońyr kózderiniń alasy aqyqtaı jalt-jult etkende, ar jaǵynan aryny basylǵan asaýlyqtyń nyshany baıqalady. Bul kezde býryl tartqan qara shashy, bet-aýzyn qos qyrtystap tilgilegen ájim taramdary, shashymen birge qyraýǵa shaldyqqan qalyń qastary, murnynyń ústinen júrip ótken tamyr tinderi, sarǵysh betiniń ár jerinde alaýlaǵan qyzyl kúreń daqtar mine osylardyń barlyǵy elýdi eńsergen dárigerdiń jas shamasy men onyń azap-beıneti mol eńbeginen habar bergendeı. Basynda kartýzy bar, sondyqtan bas bitiminiń qandaı ekenin ańǵarý qıyn, biraq ofıserdiń joramaldaýy boıynsha, kádimgi "isker bas" deıtinniń naǵyz ózi bolsa kerek. Jenesta, bir kezde Napoleonnyń izdep taýyp júrgeni sıaqty, táýekelshil adamdarmen istes bolýǵa ózi de úıir, jáne de, úlken ister úshin jaralǵan adamdardy bet álpetine qarap anyqtaýǵa mashyqtanǵan kisi bolǵandyqtan, Benasıdiń ázirge bımaǵlum ómirinen áldeqandaı bir qupıa syrdy ańǵarǵandaı bolyp, onyń mynadaı ózgeshe óńine kóz toqtata qarap turyp: "Bul ne ǵyp selenniń dárigeri kúıinde qalyp qoıdy eken?" - dep oılaǵan. Onyń óńine kóz toqtata qarap otyryp, jalpy bet bitimi ózi sıaqty ne bir qarabaıyr adamdarǵa uqsas bola tura, óńinde sol syrtqy momaqandyqqa múlde kereǵar áldeqandaı kúrdeli ishki dúnıeniń taby bar ekenin baıqaǵan Jenesta bir sát sol doktordyń yńǵaıymen nazaryn naýqasqa qaraı aýdaryp edi, munyń oı aǵymynyń baǵyty kenetten ózgerip sala berdi.

Atty áskerdiń tis qaqqan sarbazy óziniń jaýyngerlik ómirinde talaı kepterdi kórip edi, al biraq myna naýqastyń óńine kózi túsip ketkende, aza boıy tik turyp, titirep júre berdi: kádimgi óliktiń óńińdeı sup-sur betine esh ýaqytta aqyl-oıdyń sáýlesi túsip kórmegendeı, ajarynda tek tilsiz qasirettiń izi ǵana qalǵan dersiń; sóıleıin dese áli tili shyqpaǵan, al aıqaılaýǵa dármeni joq quddy sábı balanyń óńi sıaqty, qysqasy, jan tásilim aldyndaǵy kári kretınniń meńireý qalpy. Eskadron komandıriniń adam nyspysynda áli kezdestire qoımaǵan jan ıesi osy kretın bolatyn.

Rasynda da, naýqastyń myj-myj bolyp qyrtysqan mańdaı terisin, sýǵa qaınatyp pisirgen balyqtyń kózindeı battıǵan kózderin, qorektik zattardyń jetispeýinen shashtary jıdip túsip qalǵan jáne eshqandaı aqyl-esti ustap tura almastaı sopaıǵan qaýashaq basyn kórgende, Jenestanyń ornynda basqa kim bolsa da, sóz joq, mynadaı maqulyqtan azarda-bezer bolyp jırenip qalar edi: ne bitim nobaıy durys jan-janýardyń tartymdylyǵy joq, ne aqyl-sanasy, ne túısik-túsinigi joq, aýzynan eshqandaı maǵynaly dybys shyǵaryp kórmegen, rýhanı dúnıeden eshbir habary joq bir maqulyq. Ómir boıy osyndaı azap shekken bıshara jannyń sol qasiretten ada bolǵaly jatqanyń kórgen adamnyń oǵan aıaýshylyq bildirip músirkeýi tipti múmkin emes sıaqty; óıtkeni munyń tirshiligin ómir dep aıtýǵa aýyz barmaıdy; alaıda myna kempir soǵan jany qalmaı aıaýshylyq bildirip, baltyryn sıpaǵanda qatty báıek bolyp otyr; soǵan qarap, myna mıǵulany onyń kúıeýi eken dep oılap qalýǵa bolǵandaı. Al doktor Benası bolsa, ajal aýzyndaǵy adamnyń qımylsyz betine, janary sóngen kózine qadala qarap turyp, erekshe eppen qolyn ustady da, tamyryn basty.

— Bulaýdan paıda bolmaı qaldy, - dep, ol basyn shaıqady, - ornyna qaıtadan jatqyzaıyq.

Qaýsaǵan qur súıegi qalǵan deneni ózi kóterip aldy da, kereýetke qaıtadan jatqyzdy; shamasy, jańa ǵana ol muny dál osylaı kóterip túsirgen bolýy kerek; sýyp bara jatqan aıaǵyn jaılap qana túzýlep qoıyp, eki qoly men basyn eppen jaıǵastyrǵanda da, ol kádimgi ananyń aýrý balasyn aıalaǵanyńdaı qalyp bildirgen.

— Bári bitti, qazir jan tapsyrady, - dedi Benası kereýettiń qasynda turyp. Eki kózinen betine jasy sorǵalaǵan kempir eki búıirin taıanyp, jan tásilim ústindegi naýqastan kóz almaı qaraıdy. Jenesta da únsiz; myna sıaqty eshkimge kerek emes sorlynyń ólimi ózine nege sondaı qatty áser etken sebebin ózi de bilmeıdi. Eshqashan kúnniń kózi túspeıtin osyndaı túnek ańǵarlarǵa taǵdyr aıdap aparǵan mynadaı miskinderge kórsetiletin sheksiz aıanysh ony da bılep ketken edi. Osyndaı kretınderi bar otbasylarda dinı yrym-joraǵa aınalyp ketken mundaı sezim asa bir aıaýly hrıstıandyq izgilik-meıirimdilikten jáne qoǵamdyq tártip úshin sonshalyqty paıdaly dinı nanymnan, bolashaqtyń qaıyr-jaqsylyqtary jaıyndaǵy uǵym-túsinikterden bastaý alady, al munyn ózi bizdi jer-jahandaǵy qasiret-qaıǵy ataýlymen ymyralastyratyn birden-bir toqtam. Máńgilik ıman-shapaǵattan dámetken úmit janaǵy beıbaqtardyń týǵan-týystaryn da, manaıyndaǵy barlyq adamdardy da sol mıǵula beıbaqtarǵa sonshalyqty janashyr qamqorlyq bildirip, janqıarlyq járdem kórsetýge ıtermeleıdi; ol mıǵulalar áýeli olardyń bul qamqorlyǵyn túsinbeıdi, al keıinnen múlde umytyp ketedi. Bul bir ǵajaıyp taǵylymdy dáris! Sonyń yqpalymen kózsiz meıirbandyq kózsiz qasiretpen qoıan-qoltyq qatar júredi, kretınder turatyn ólkeniń adamdary olardy úı ishine qut ákeletin yrys kóredi. Sol nanymnyń arqasynda qala turmysynyń jaǵdaıynda taǵdyry eki júzdi, jalǵan qamqorshylyqqa, aýrýhana tártibine tap bolatyn beıbaqtar munda bula ómirdiń raqatyna bólenedi. Izer ózeniniń joǵarǵy bastaýynda óte kóp ushyrasatyn kretınderge ashyq aspannyń astynda, mal baǵýdy úıretip, tabyn-tabynnyń sońynan salpaqtatyp qoıady. Olar áıteýir bastary bos, erkindikte ómir keshedi, ózderiniń baqytsyzdyǵyna tóleý bolǵandaı, azdy-kópti syı-qurmet kóredi.

Áldeqaıda aýlaqta, bir yrǵaqpen oqtyn-oqtyn derevná qońyraýy qańǵyrlap, dindar adamdarǵa ózderiniń bir pirádary dúnıe salǵanyń habarlaı bastady. Qudaı atynan qaǵylǵan dabyl aınalany kúmbirine kómip, arasynda aýyq-aýyq tynyp qalyp, sonsoń lashyq úılerdi qaıtadan kernep ketip, azaly muńyn mańaıǵa túgel taratyp tur. Bir kezde dúbirlegen aıaq tyqyry estildi: únsiz qozǵalyp qalyń tobyr keledi. Sálden keıin shirkeýden azynap azaly joqtaý áni keldi qulaqqa jandy tebirentip, nebir dinsiz adamdardyń da júregin eljiretkendeı, adam úniniń qudiretti úılesim kúshin alyp keledi. Shirkeý sol kúshti sezbeı ótken maqulyq úshin táýap qylyp, jasaǵanǵa jalbarynyp qalýǵa asyqqandaı. Kúre kórindi, onyń aldynda qolyna aıqysh ustaǵan qyzmetshi, art jaǵynda búrikkishi bar janazashy, odan keıin elý shaqty adam keledi óńkeı áıelder, shal-kempirler, bala-shaǵalar: bári de jamyrap duǵa oqyp, shirkeý horyna qosyla zarlaıdy. Doktor men ofıser bir-birine únsiz kóz tastap, tobyrǵa jol bere, keıin shegindi; kelgen jurt birazy aýlada tize búgip turyp qalǵan. Sváshennık eshqashan kúná jasamaǵan adamzat balasymen qoshtasý rásimine kirisip, janaza duǵasyn oqı bastaǵanda, osynaý tobyrdaǵy bet-júzderi qus-qus bolǵan dindarlardyń ajaryna ıman úıirilip, izgilik paıda boldy. Saı-saı bolyp ájim basqan betterdiń qyrtys-qyrtysyna jas sorǵalady; ashyq aspan astynda kúnge kúıip, jel qaqty bolǵan kón terilerge qaıǵy uıalady. Árkimniń óz yrqymen ıip eljiregen osynaý týysqandyq sezimde eshqandaı rıalyq joq edi. Qalyn qaýymda mıǵula miskinge aıaýshylyq bildirmeıtin, oǵan aýzynan jyryp bir úzim nanyń tatyrmaıtyn bir jan tabylmastaı edi: árbir jalańaıaq júgirmek ony ákem dep emirengendeı, árbir kúlegesh qyz anashym dep aıalaǵandaı edi.

— Ol kóz jumdy, — dedi kúre.

Osy bir sózder jurtty selt etkizip qaıǵyǵa batyrdy. Ár jerden shyraǵdan jaǵyldy. Biraz adamdar túni boıy máıittiń qasynda kúzette qalýǵa yńǵaı tanytty.

Benası men ofıser syrtqa shyqqan. Bir top sharýalar doktordy toqtatyp aldy.

— Sizdiń ózińiz arasha túse almaǵan bolsańyz, doktor myrza, onda jabbar qudaıdyń óz ámirimen ketken boldy ǵoı bul marqum.

— Men qolymnan kelgenniń bárin istedim, dostar, - dep jaýap qatty doktor.

Doktor sońǵy ıesi ol dúnıege ketip, ıesiz qalǵan derevnádan shyǵa bergende Jenestaǵa qaraı buryldy.

— Jańaǵy ózińiz estigen sózder men úshin qandaı jubanysh bolǵanyńa siz sene de qoımassyz-aý. Osydan on jyl buryn bul derevnányń adamdary meni uryp óltire jazdap edi, qazir qańyrap bos qaldy, ol kezde munda otyzǵa tarta otbasy bolatyn.

Jenestanyń oǵan tań-tamasha bolyp qarap qalǵany sondaı, doktor jańaǵy kirispe sózden keıin, jolshybaı kele jatyp, barlyq tarıhyn baıandap ketti.

— Osynda kelgen boıda, taqsyrym, men bir top mıǵula adamdardy kórdim, - dep bastady ol sóziń — artqa buryla, sonaý qıraǵan úılerdiń tamtyǵyn nusqap. - Derevná aınala qorshaǵan taý jotalarynyń arasynda qystyrylyp, ózenniń dál jaǵasyna ornalasqan eken; kóktemde qar sýy ózenniń arnasyn toltyryp jiberedi, aýa degen qapyryq, kúnniń nárli sáýlesi bul jerge múlde túspeıdi, taý jotalarynyń ushar basyn ǵana jyltyratady; - demek, tirshiliktiń bári jańaǵy aýyr indettiń qozdaýyna jol ashyp tur. Meńireý mıǵulalardyń nekelesýine zań tyıym salmaıdy, olardyń bul jerdegi qorǵanyshy soqyr senim ǵana; ol kezde bul men úshin beımaǵlum kúsh. Alǵashqy kezde oǵan ishteı nálet aıtýmen júrdim de, bara-bara soǵan tańyrqaıtyn boldym. Al munyń aty kretınızmniń (mıǵulalyqtyń - Red.) Búkil óńirge taraýyna jol ashý degen sóz ǵoı. Olaı bolsa, tán men jannyń bul indetiń joıý ólkege zor qyzmet kórsetý bolyp tabylmaq; óte shuǵyl qajettik, biraq ony júzege asyramyn degen adam óziniń basyn jutýy haq. Qoǵamdyq ortalardyń qaı-qaısysyndaǵydaı, bul jerde de ıigilikti is tyndyramyn degen adam, ózgeniń jeke múddesine tımegenmen, odan áldeqaıda qaýip tiregi adamdardyń dinı nanymdaryna qol suǵatyn bolady; al soqyr senimge aınalǵan dinı uǵym-túsinik - adam sanasyna myqtap sińgen nárse.

Alaıda men esh nárseden taıynbadym. Ózimdi osy kantonnyń meri etip taǵaıyndasa eken dep tilek bildirdim jáne sol tilegime jettim, sonsoń prefektiniń sóz júzindegi qoldaýyna ıe boldym; sodan bir túnde barlyq naýqastardy, belgili bir tólemaqy berip, Savoııadaǵy Egbel deıtin jerge kóshirdik: kisi kóbeıdi, bárine jaqsy kútim uıymdastyryldy. Osyndaı adamsúıgishtik áreketterim úshin halyq ózime óshigip aldy. Kúre maǵan qarsy ýaǵyz aıǵyp sóz sóıledi. Mıǵulalardy alastaý qajettigin aıtyp, eldi mekenniń eń estıar adamdaryna aıtqan sózderim dalaǵa ketti, naýqastardy tegin emdegenim de beker bolyp shyqty, bir kúni ormannyń shetinde kele jatqanymda oqqa usha jazdadym.

Men Grenobldegi epıskopqa baryp, kúreni almastyrýdy ótindim. Imam aǵzam yqylasty raı bildirip, meniń bastamalaryma qolqabys tıgize alatyn kúreni tańdap alýyma kómektesti: aıtqandaı-aq, baqytyma qaraı, aspannan túskendeı bir adal nıetti adam tap keldi. Sóıtip, óz isimdi jalǵastyra berdim. Bir túnde biraz adamdardy kóndirip aldym da, taǵy bir alty mıǵulany kóshirdim. Bul joly meni qorǵaýshylar da tabyldy keıbireýleri ózimniń jaqsylyq jasaǵan adamdarym; sondaı-aq qaýymdyq keńestiń músheleri. Meńireýlerdi asyraý isiniń qanshalyqty qymbatqa túsetiniń, mıǵulalardyń zańsyz paıdalynyp kelgen jerlerin qaýymnyń qaraýyna alyp, jerge zárý sharýalarǵa berse, onyń qanshalyqty tıimdi bolatynyn olarǵa ábden uǵyndyrdym. Endi baılar da meniń jaǵyma shyqty; biraq kedeıler, kempirler, balalar jáne birneshe qyńyrlar maǵan áli de jaýyǵyp júr. Ókinishke qaraı, naýqastardy sońǵy joly da túgel ákete almadyq. Jańaǵy ózińiz kórgen naýqas ornynda joq bolyp shyqty da, ony ózgelermen birge jóneltýdiń reti kelmedi; sóıtip, ol erteńine derevnáda qalǵan birden-bir mıǵula bolyp shyqty; ras, shala estilerdiń áli de birneshe otbasy qalǵan eken, biraq olar mıǵulalyq indetine dál jańaǵydaı shalynbaǵan eken. Men bastalǵan isti aqyryna jetkizeıin degen oımen ózimniń qyzmet kıimimdi kıip, qaqpadan shyǵa bergenimde álgi mıǵulanyń dostary meni basyp ozǵan; sóıtsem, ishinde shaldary, balalary men áıelderi naýqastyń lashyǵynyń aldyna jınalyp tur eken, solar meni balaǵattap, bir toby basyma tas jaýdyra bastady.

Osy qarbalasta men, sóz joq, jan-jaqtan jamyrap aıqaılaǵan, birin-biri dúrliktirgen yzaly toptyń qurbany bolyp ketetin edim, sol mıǵulanyń ózi qutqaryp qaldy. Baj etip baqyrǵan daýysqa jalt qarasam, lashyqtyń tabaldyryǵynda beıbaqtyń ózi tur; quddy myna esýastardyń bastaýshysy sıaqty. Sonyń qarasy kóringen boıda-aq aıqaı-shý jym boldy. Men dereý esimdi jıyp, bularǵa tıimdi mámle usyndym; qudaı ońdaǵanda, jurt tynyshtaldy da, men oıymdy túsindire aıttym. Jaǵdaıdyń qıyndyǵy sondaı, báribir jaqtaýshylarym meni ashyq qorǵaı almaıtyn edi; qaıta, mynaý soqyr senim bılep, lepirip alǵan kópshilik odan saıyn qutyrynyp, ózderiniń eń sońǵy kósemin jan sala qorǵashtaıtyn edi; ony alyp kete almaıtynyma kózim jetti.

Sonymen, men naýqasqa tımeımin dep ýáde berdim, úıinde qaldyratyn boldym; biraq bular onymen aralaspaıtyn bolady, barlyq turǵyndar derevnádan ózenniń arǵy betine kóshedi de, poselkede jańa úılerge ornalasady, biz osylaı dep kelistik; olarǵa úı salyp berýdi men óz mindetime aldym, ol úshin telim dep jer kesip berdim, bul jumystarǵa ketken shyǵyndy qaýym keıin maǵan túgel ótedi. Alaıda, taqsyrym meniń, bul mámle sharýalar qojalyǵyna tıimdi bolǵanymen, olardyń qarsylyǵyn birjola toıtarý úshin áli de jarty jyl boıy áýre bolýyma týra keldi. Sharýalardyń eski lashyqtaryna sonshalyqty baýyr basyp qalǵany tipti mıǵa syımaıtyn nárse edi. Qarap tursań, olardyń úı sıaǵy joq, al árbir sharýanyń soǵan kindiginen baılanyp qalǵany qaıbir bankırdiń saltanatty saraıǵa qumartqanynan beter edi. Ol nelikten deısiz? Kim bilsin. Bálkim, sezim neǵurlym az bolsa, solǵurlym kúshti bolatyn shyǵar. Álde, bálkim, oı eńbegimen múlde aınalyspaǵan adam múlikke jaqynyraq keletin shyǵar, jáne de, múlki neǵurlym az bolsa, solǵurlym qymbat kórinetin de bolar. Tipti árilegende, minez jaǵynan sharýa da bir, qamaýdaǵy tutqyn da bir... ol óziniń ishki qýatyn bostan bosqa shyǵyn qylmaıdy, bir ǵana zatqa shoǵyrlandyrady; sondyqtan onyń sezimi de tyrysqan berik keledi.

Ǵapý etińiz meniń sózýarlyǵymdy, meniń bulaı oıymdy syrtqa shyǵarýym óte sırek bolady. Jáne de, meni bir jadaǵaı oılarǵa áýes eken dep te oılap qalmańyz, taqsyr. Ne nársede bolsa da is pen paıda qatar júrýi kerek. Ókinishtisi sol, osynaý kedeı adamdardyń oı-órisi neǵurlym tar bolsa, olarǵa naǵyz paıdaly isti túsindirý solǵurlym qıynǵa soǵady. Sondyqtan da maǵan ózim bastaǵan istiń eń bolmashy usaq-túıekterine deıin bilip otyrý qajet boldy.

Árkimniń kókeıinde bir-bir ýaıym, báriniki de oryndy-aq, daý aıtýǵa dátin barmaıdy: "Bul qalaı boldy, taqsyr, úıler áli salynyp bitken joq", "Jaraıdy, deımin men olarǵa, úı daıar bolǵanda, kóshemiz dep sózderińdi berińdershi". Des bergende, sol eteginde qazirgi ıen derevná turǵan taýdy tolaıymen bizdiń selenniń menshigine alyp berýimniń sáti tústi. Sol taýdyń jartastaryna boılap ósken orman aǵashtarynyń baǵasy ýádeli jer telimderi men salynatyn úılerdiń qunyń tóleýge emin-erkin jetti, al úıler túgel salyndy. Eń asaý degen otbasylardyń bireýi jańa qonysqa kóshýi muń eken, meniń qamqorlyǵymdaǵy úılerdiń basqalary da lap berdi.

Osy ózgeristen keıin ıgilikterdiń kórnekiligi sondaı, burynǵy kún kózi túspeıtin, basqasha aıtqanda, jan jylýy joq derevnádan aıyrylǵysy kelmeı jabysqan adamdardyń ózderiniń de buǵan aıqyn kózderi jetti. Bul istiń nátıjeli aıaqtalýy, qoǵamǵa alyp bergen jerlerdiń memlekettik keńeste bekitilýi meni kantondaǵy eń bedeldi adamǵa aınaldyrdy.

Iá, taqsyr, osynyń bári qanshama mashaqat boldy deseńizshi! Doktor tura qalyp, eki qolyn sermep, qyzyna sóıledi. Osy selennen qansha barsań da túk óndire almaıtyn prefektýraǵa deıingi jáne eshbir jan esigine tumsyǵyn batyra almaıtyn memlekettik keńeske deıingi qashyqtyqtyń qandaı ekenin men ǵana bilemin. Al, saıyp kelgende, dep doktor sózin jalǵastyra berdi: qudaı tapsyn dúnıeniń kiltin ustap turǵan alpaýyttardy: sońdarynan qalmaı júrip, áıteýir degenime jettim. Soǵan da táýbe. Apyr-aı, keıde bir qalamyńdy áldeqalaı súıkeı salǵannyń ózinen qanshalyqty ıgilikti nátıje týyndap jatatynyń siz bilseńiz-aý!..Kishkentaı bolsa da máni zor osy bir isti qolǵa alyp, sony jerine jetkizgen arada ótken eki jylda burynǵy joq-juqana turǵandardyń ár úıinen keminde eki sıyr óriske shyǵatyn boldy; memlekettik keńestiń kelisimin kútpesten men Shveısarıadaǵy, Overna men Lımýzendegi sıaqty sýarma jelisin tartqyzdym. Tań-tamasha bolǵan turǵyndardyń kóz aldynda aınalanyń bári jap-jasyl kógalǵa aınaldy, jaıylymnyń oty jaqsarǵan soń sıyrlardyń súti de molaıdy.

Bul jeńistiń jemisi orasan zor boldy. Jer sýlandyrý jónindegi meniń bastamama elikteýshiler kóbeıdi. Kókoraı kógaldardyń kólemi, maldyń sany, aýylsharýashylyq ónimderiniń túsimi artty. Sodan keıin men endi áli de óńdelip jetpegen osynaý bir pushpaqty odan saıyn kórkeıtip, bilimnen múlde maqurym qalǵan turǵyndardy aǵartý isimen baısaldy túrde shuǵyldana bastadym. Kórdińiz be, taqsyr, bizdiń jalǵyz basty aǵaıyndar myljyń sózge táýir keledi: bir nárseni surasań boldy sonyń jaýabyn aıtqanda toqtata almaısyń. Men osy araǵa kelgende, ańǵardyń boıynda jeti júzdeı turǵyn bar edi, qazir eki myńnyń aınalasynda. Jańaǵy mıǵulanyń oqıǵasynan keıin jalpy jurttyń qurmetine ıe boldym. Kisilermen qarym-qatynasta sypaıy bolǵanmen óz tuǵyrymdy berik ustaımyn, sondyqtan kantondaǵylar meni múlt jibermeıtin adam dep esepteıtin boldy. Men jurttyń senimine ıe bolý úshin bárin de istedim, biraq onymdy eshkimge kóz qylyp sezdirgen joqpyn. Tek áıteýir ózime tıisti mindetterdiń bárin, tipti eń usaq-túıekke deıin múltiksiz oryndap, jurttyń qurmetine ıe bolýdy ǵana oıladym. Jańa ǵana ózińizdiń kóz aldyńyzda jan tapsyrǵan baıǵusty mindetime alamyn dep ýáde berip edim, rasynda da maǵan deıingi qamqorshylarynyń bárinen artyq janashyrlyq bildirdim. Onyń tamaǵy, kútimi qaýymnyń asyrap alǵan balasynyń dárejesinde boldy. Aqyr-aıaǵyńda turǵyndar ózderiniń aıtqandaryna qarama-qarsy istep júrgen isterimniń barlyǵy solardyń paıdasyna shyqqanyń túsindi. Biraq degenmen de olarda eski senimniń jurnaqtary saqtalyp qalǵan, ol úshin men eshkimdi jazǵyrmaımyn. Men sol bısharalarǵa kómektesý maqsatymen óz aralaryndaǵy estıar degenderin ózime qaratý úshin mıǵula tóńiregindegi túısik-túsinikterdi túgel paıdalanyp baqtym.

— Minekı, biz kelip te qaldyq! - dedi Benası sál únsizdikten keıin óz úıiniń tóbesin kózi shalyp. Ol tyńdaýshydan áldeqandaı bir maqtaý nemese alǵys estirmin dep kútken joq: óziniń qyzmet babyndaǵy alǵashqy qıynshylyq kezeńi týraly áńgimelegende, sirá, óziniń aıtqysy kelgen ishki tilegine baǵynyp, qoǵamnan oqshaý júrgen adamdardyń ondaıdy tyńdaýǵa áýes keletinin sezgen de bolýy kerek.

— Taqsyr, - dedi ofıser, — men atymdy sizdiń at qorańyzǵa qoıyp ketip edim. Munda ne sharýamen kelgenimdi bilgennen keıin, bul qylyǵyma keshirim etersiz dep oılaımyn.

— E, ıá, ne sharýamen? - dep surady Benası, ózin mazalaǵan bir oılardy serpip tastaǵandaı jáne qasyndaǵy kisiniń syrttan kelgen jolaýshy ekeni endi ǵana esine túskendeı bolyp.

Bul ózi minezi ashyq, juǵymdy kisi edi, sondyqtan Jenestany da tanys adamdaı qarsy alǵan.

— Taqsyr, - dep jaýap qatty ofıser, — men Grenobldiń bir turǵynyń Grave degen myrzany siz keremetteı emdep shyǵarypty da, ózine baspana beripti degen habar estidim. Sonan keıin, sizdiń marhabatyńyzdan úmit etýge eshqandaı negizim bola qoımasa da, bálkim, meni de emdep shyǵarar ma eken degen úmitpen jedeldetip kelip turǵan betim edi. Al, shynyńda, men ondaı jaqsylyǵyńyzǵa turatyn shyǵarmyn! Qart sarbaz edim, bir eski jaranyń orny maza bermeı júrgeni. Meniń hal-jaıymdy zerttep bilý úshin kem degende bir apta ýaqyt kerek bolar, óıtkeni aýrýymnyń aýyq-aýyq qaıtalaıtyn soqpasy bar jáne...

— Nesi bar, taqsyr, - dep Benası onyń sózin bólip ketti. Grave myrzanyń bólmesi sizdiń quzyryńyzda, raqym etińiz...

Bular úıge kirerde doktor qura qushyp kelip esik ashqan; sony kórip, Jenesta muny úıinde turatyn kisi izdep júr eken-aý dep oılap qalǵandaı edi.

— Jakota! - dep daýystady Benası. — Kelgen myrza tamaqty bizben birge ishetin bolady.

— Ǵapý etińiz, taqsyr, - dep Jenesta lezde ýáj bildirdi, — aldymen aqy-pulyn kelisip alǵanymyz durys bolmas pa edi.

— Qaıdaǵy aqy-pul?

— Meniń turǵanym úshin. Bizdi meni men meniń atymdy tegin asyramaıtyn bolarsyz...

— Eger baı bolsańyz, - dep jaýap qaıyrdy Benası, — tóleı jatarsyz; al eger baı bolmasańyz, — onda eshteńe de kerek emes.

— Eshteńe de? Jenesta taǵy ýáj bildirdi. Bul, meniń oıymsha, qymbatyraq bolar. Másele meniń baı-kedeı bolýymda emes qoı,aıtyńyzshy, bátir-eke, kúnine on frankiden tólep tursam, az bolmas pa eken; emniń aqysy, álbette, óz aldyna shyǵar?

— Janym jek kóredi, bireýge meımandostyq jasap, ony qýanyshqa bólegenim úshin, sodan aqy alý degendi, - dedi doktor qabaǵyn shytyp. - Al em jaǵyna keletin bolsaq, ózińiz maǵan unaıtyn bolsańyz ǵana ony qolǵa alamyn. Baılar meniń ýaqytymdy satyp ala almaıdy, ol bizdiń alqaptyń turǵyndaryna tıisti. Maǵan ataq-dańq ta, baılyq ta qajet emes, men naýqastardan maqtaý da, alǵys ta talap etpeımin. Sizdiń maǵan tóleıtin aqshańyz osy jerdegi kedeılerge qajetti dári-dármek alý úshin Grenobldegi dárihana ıelerine ketedi.

Qatqyl únmen, eshbir ókinishsiz aıtylǵan osy sózderdi estigen adam, dál Jenesta sıaqty: "Minekı, adam dep osyny aıt!" - dep oılaǵan bolar edi.

— Sonymen, demek, taqsyr, - ofıser de ózine tán birbetkeılikpen nyǵyzdap sóıledi, -kúnine on frankiden tóleıtin bolamyn, al siz ony ózińizdiń qalaýyńyzben jumsaı berińiz. Sóıtip, másele sheshildi, al qalǵanyń taǵy da kelise jatarmyz, - osyny aıtqannan keıin ol doktordyń qolyn alyp, erekshe bir júrek sezimimen qysyp qoıdy. - Men mundaǵy ózime kórsetiletin barlyq kútim úshin kúnine on ǵana frank usynyp otyrsam da, báribir meniń qunsyz bireý emes ekenimdi ózińiz kóre jatarsyz.

Benası ózin izgi jandy meıirban etip kórsetýge áste de tyryspaǵan osy sóz saıystan keıin beımálim naýqas dárigerdiń úıine kirip kelse, úıdiń barlyq usqyny aýlanyń saldama qaqpasy men úı ıesiniń ústindegi kıimge uqsap-aq tur eken. Tirshilikke eń qajetti zattardan basqanyń bárine Benasıdiń selqos qaraıtyny tipti bolmashy nárselerden de kórinip tur. Ol Jenestany as úı arqyly ertip júrdi bul asqanaǵa qaraı ótetin eń tóte jol edi. Eger de ishi kádimgi kóshedegi dámhanalardaǵydaı qara-qojalaq as úıdi ydys-aıaqtyń mol jıyntyǵy kórkeıtip turǵan bolsa, bul kúreniń burynǵy qyzmetkeri Jakotanyń uqyptylyǵynyń arqasy edi; doktordyń úıindegi eń myqty bılikshi ádette "biz" dep sóıleıtin osy áıel bolatyn. Egerde kamınniń ústinde muntazdaı tap-taza bolyp jylytqysh aspap turatyn bolsa, onyń sebebi, árıne, Jakotanyń qystygúni jyly jerde jatýdy jaqsy kóretindiginen edi; ol sonymen birge, osy aspappen, óziniń aıtýynsha, esh nárseni oılamaıtyn otaǵasynyń tósegin de jylytyp qoıatyn; Benası ony ózgege keremetteı sóleket kemshilik bolyp kórinetin naq osyndaı qasıetteri úshin jaldap alǵan bolatyn.

Jakota búkil úıdi bılegisi keldi, al doktorǵa keregi de onyń barlyq sharýashylyǵyn basqaratyn dál osyndaı adam edi. Ne nárseni de óziniń qalaýymen satyp alatyn da, satatyn da, jınaıtyn da, aıyrbastaıtyp da, ornalastyratyn da, ornyń aýystyratyn da, býyp-túıetin de, sonsoń qaıtadan sheshetin de Jakotanyń bir ózi; úı qojasy oǵan birde-bir ret eskertý jasaǵan emes; sondyqtan úıdi, atqorany, jalshyny, as úıdi, baqty jáne úı qojasynyń ózin-óz bildigimen basqarady. Tósek-oryndy aýystyra ma, kir jýa ma, azyq-túlik aldyra ma bárin óz qalaýymen isteıdi. Shoshqa satyp alyp, ony soıǵyzatyn da, baǵbanǵa ursatyn da, sáskelik pen tústikke ne berýdi sheshetin de ózi; uradan úıdiń tóbesine deıin, sonsoń tóbeden uraǵa qaraı júgiredi de júredi, oıyna kelgen qandaı tártipti ornatsa da, eshkim eshqandaı qarsylyq kórsetpeıdi. Benası oǵan tek eki túrli ǵana shart qoıǵan: túski tamaq saǵat altyda daıyn bolsyn jáne aılyq shyǵyn pálen somadan aspasyn. Jurttyń bári ózine baǵynyp turatyn áıel únemi ándetip óleń aıtyp júredi ǵoı Jakota da solaı: basqyshtan satylap júgirip júrgende, birese bulbuldaı saıraıdy, birese saqyldap kúledi, birese óleńdi aqyryn yńyldap aıtady, birese shyrqap salady, sonsońqaıtadan yńyldaıdy. Boı-basy óte taza júredi, sondyqtan, úıdi de taza ustaıdy. "Meniń talǵamymnyń osyndaı bolǵany qandaı jaqsy, áıtpese Benası myrzanyń jaǵdaıy múshkil bolar edi, - dep qoıady ózi, -bul baıǵustyn kúı tańdamaıtyndyǵy ǵoı, qurdyń eti dep kapýsta berseń, sony baıqamaıdy, jeı beredi; men bolmasam, Benası myrza apta boıy kóılegin aýystyrmaı kıip júrer edi". Jakota kir jýýǵa bir qajymaıdy, jarqyratyp jıhaz tazalaýdy onyń týa bitken mamandyǵy dersin; tazalyqty ol janyńdaı jaqsy kóredi, - kádimgi shirkeýdegideı, minsiz, jarqyraǵan, adamnyń janyń jadyratatyn tazalyqty. Lac ataýlymen arpalysa alysady, bir tynym almastan, kóringen jerdiń tozanyńqaǵady, kir jýady, kir ótekteıdi. Aýladaǵy qaqpanyń qaýsap turǵany janyńa batyp, tynyshtyq bermeıdi. On jyl boıy ár aıdyń basynda Benası myrzadan jalynyp-jalbarynyp jańa qaqpa jasatamyn, úıdiń qabyrǵalaryn boıatamyn, bárin de "abattandyramyn" degen ýádesin qoımaı júrip alýshy edi; sol sózin osy kúnge deıin oryndaǵan joq. Sondyqtan úı qojasynyń beıqamdyǵyna renishin ylǵı da maqtaý sózimen aıaqtaı kelip, únemi bir túıinmen aıaqtaıtyn:

— Aqymaq dep aıta almaısyń, ol bizdiń ólkede keremetteı ister tyńdyrdy. Sóıte turyp, keıde aqymaq ta bolady; aqymaqtyǵy sondaı, keıde tipti jas baladaı bárin de alaqanyńa salyp berýge týra keledi!

Jakota bul úıdi dál óz úıindeı jaqsy kóredi; aıtary joq, jıyrma eki jyl turǵanda, mundaı aldanyshqa haqysy da bar edi. Benası osynda kelgen bette, qaıtys bolǵan kúreniń úıi satylady degendi estıdi de, sonyń bárin: úıin, jerin, jıhazyn, ydys-aıaǵyn, sharabyn, taýyqtaryn, eskiden kele jatqan músindi qabyrǵa saǵatyn, aty men qyzmetker áıelin qosa túgelimen satyp alady.

Aspazshy ataýlynyń úlgili ókili Jakotanyń shıedeı dop-dóńgelek qyzyl mórleri bar qara sısadan tikken kóılegi typ-tyǵyz tolyq denesin tyrsıta kerip, bar múshesin bederlep kórsetkende, osy qazir-aq tyrs etip jarylyp keterdeı áser qaldyrady. Basyndaǵy aınalasyn búrmelegen appaq qardaı dóńgelek shepshigi buǵaǵy salbyraǵan súrensiz bet-ajaryn odan saıyn bozartyp kórsetedi. Qımyly shıraq alasa boıly jýan áıel byrtıǵan etti saýsaqtarynyń qımylyna kóz ilestirmeı jumys istep turyp, qatty daýystap sóılegende, aýzyna tynym bolmaıdy. Eger ol bir ǵana sát únsiz qalyp, aljapqyshynyń etek jaǵyn úshkúldep búkteı bastasa, úı qojasy men qyzmetkerdiń bireýin uzaq ýaqyt qazbalaıdy eken deı ber. Jakota, árıne, koróldiktegi eń baqytty aspazshy boldy. Onyń basyndaǵy baqytty bul dúnıeniń bar jaqsylyǵymen qosa tolyqtaı tússek, onyń danqoılyǵyn bylaı dep tolyq qanaǵattandyrǵan bolar edik: búkil eldi meken ony mer menen eginjaı kúzetshisiniń eki ortasyndaǵy bir aralyq bılik dep tanıdy.

Ac úıden úı ıesi eshkimdi kezdestire almady.

— Bular qaıda joǵalyp ketken? - dedi ol - Sizdi bul jerge alyp kelgenim úshin ǵapý etińiz, - dep endi Jenestaǵa qaraı buryldy. Úlken esikke baqtan kiredi, al men qonaqtardy bulaı qabyldap kórgen joq edim, biraq... Jakota!

Mynadaı lepti aıqaıǵa úı jaqtan áıel daýsy ún qatty. Sol eki arada Jakotanyń ózi shabýylǵa shyǵyp, Benasıdi shaqyrdy da, bul dereý solaı qaraı jóneldi.

— Ádemi-aqsyz, taqsyr! Bul sizge uqsaıdy! Tústikke qonaqtardy topyrlatyp shaqyrasyz, biraq maǵan eskertpeısiz; "Jakota" dep bir aıqaılasam boldy, bári de dap-daıyn bola qalady dep oılaısyz ǵoı! Myna myrzańyzdy as úıde qabyldamaq pa edińiz? Zaldy ashyp, otty tamyzyp jiberýge bolmady ma? Nıkol sol jaqta, ol bárin tyndyrar edi. Al endi baryńyz da, qonaqpen birge baqta serýendeı turyńyzdar. Sonyń kóńilin aýlańyz; ádemi baq degennen túısigi bar adam bolsa, marqum kúre myrzanyń grab aleıasyna aparyp kórsetińiz, sóıtkenshe bolmaı, men de bárin ázir etermin tústikti de, dastarqandy da, zaldy da.

— Óte jaqsy! Aıtpaqshy, Jakota, Benası sózin ári qaraı jalǵastyrdy, myna myrza bizdiń úıde tura turady. Grave myrzanyń bólmesine kirip shyǵýdy umytpa. Tósek-ornyń jańǵyrt jáne sonsoń...

— Siz endi tósek-orynmen aınalyspaq pa edińiz, á? - dep Jakota sózdi ilip áketti. — Onyń qonalqaǵa ne kerek ekenin men biletin shyǵarmyn. Al ózińiz jyl boıy Grave myrzanyń bólmesine bir ret te bas suqqan joqsyz ǵoı. Ony qaraýdyń túk qajeti joq, bári tap-taza, aınadaı jarqyrap tur. Sóıtip, endi ana myrza bizdiń úıde turady eken ǵoı? - dedi ol endi jumsaryńqyrap.

— Iá.

— Qanshaǵa?

— Endi ony bile almadym. Onda senin ne sharýań bar?

— Qalaısha sharýam bolmaıdy, taqsyr? Bárekeldi, "onda senin ne sharýan bar?" Mynaý bir jańalyq eken.. Al azyq-túlik she, á?

Ýaqyt basqa bolsa, osy sıaqty sózderdiń tasqynyń úı ıesiniń basyna toǵytyp, ózine senbeıtinin qosa aıtar edi, bul joly osymen toqtaldy da, Jakota endi sońyna erip, as úıge bardy. Jańadan bir masyl keldi dep oılap, endi Jenestany kórgenshe asyǵyp kelip edi, sony kórgen boıda-aq áıel jaramsaqtanyp tizesin búge qalyp, basynan aıaǵynan deıin qarap shyqty. Bul sátte ofıserdiń óńi tunjyrap, ózi oıǵa batyp turǵan, sondyqtan ajary sýyqtaý edi. Qyzmetker áıel men úı ıesiniń áńgimesinen ol Benasıdiń ózi ynjyqtaý-aý degen oı túıip, soǵan renjip turǵan; óıtkeni ol doktordyń osynaý shaǵyn ólkeni mıǵulalyqtyń pálesinen qutqarý jónindegi tabandylyǵyna tańǵalyp, ol jóninde ózinde qalyptasqan joǵary pikir endi tómendep qalyp tur edi.

— Mynaý bádik maǵan unamaıdy! - dep Jakota óz betinshe kúbir etti.

— Eger siz sharshamaǵan bolsańyz, taqsyr, - dedi doktor óziniń beımálim naýqasyna, - túski tamaqqa deıin baqta serýendeı turaıyq.

— Álbette, - dedi ofıser.

Bular asqanaǵa qaraı ótti de, odan ári baspaldaqtyń qasyndaǵy asqanany zaldan bólip turǵan aýyz úı arqyly baqqa shyqty. Aýyz úıdiń shynylaǵan úlken esiginen ári úıdiń qarsy betin kórkeıtip turǵan bıik tas baspaldaq jáne bar eken. Aýmaǵy birdeı tórt sharshyǵa bólinip, aralarynan tartylǵan túp-túzý jińishke joldardyń eki jaǵyna shámshıt aǵashtary egilgen baqtyń arǵy basynda qyzyl qaıyń toǵaıy jaıqalyp tur; Burynǵy ıesiniń qýanyshy da sol bolsa kerek. Ofıser ár jerin shurq-shurq etip qurt tesken uzynsha oryndyqqa otyra ketti; aınalasyn júzim qozalary orap tastaǵan saıaly oram-jaıǵa, qatar tizip otyrǵyzylǵan jemis aǵashtaryna, baqsha ósimdikteriniń qyrqalaryna kóz de salǵan joq; munyń barlyǵynyń janashyr kútýshisi marqum kúreniń dástúrlerine adal Jakota bolatyn: óıtkeni Benası baqqa múlde selqos qaraıtyn kórinedi.

Ofıser óristep kele jatqan qysyr áńgimeni kilt toqtatty da, doktorǵa saýal berdi:

— Taqsyr, on jyldyń ishinde myna ańǵardyń halqyn qalaısha úsh ese arttyra aldyńyz? Siz kelmeı turǵanda bul jerde jeti júz adam bolǵan eken, al qazir, ózińiz aıtqandaı, eki myńnan asypty.

— Bul jaıdy buǵan deıin menen eshkim suraǵan joq edi, - dedi doktor. - Bizdiń ıen qalǵan bul túkpirdi gúldenteıin degen maqsatty aldyma qoısam da, qazirgi jumysymnyń kóptiginen bul jaıdy oılastyra qoımappyn; ózim qaıyr suraǵan monah sekildi bolyp júrip, bylaısha aıtqanda "baltanyń sabynan bal tamyzǵandaı" qylyp, men osyǵan qalaı jettim. Men ózim emdep, jazyp alǵan Grave myrza, bizdiń jarylqaýshymyz, menimen birge taý aralap, meniń eńbegimniń jemisin kórip júrgende, teorıa jaǵyn oılastyrǵan emes.

Bir sátke únsizdik ornady, Benası qonaǵyna nazar aýdarmastan, tereń oıǵa ketti, al ofıser odan kóz almaı, qadala qarap, sonyń syryn bilgisi keledi.

— Bul qalaı boldy dep suraısyz ǵoı, qaıyrymdy taqsyr? - dep doktor áńgimesin jalǵastyrdy. Ózinen-ózi bolǵan is; sonsoń bizdiń ózimiz qoldan jasaıtyn qajettilikter men olardy qanaǵattandyrýdyń arasyndaǵy áleýmettik tartylys zańy boıynsha. Barlyq istiń túıini osynda. Qajettikteri joq halyq kedeılikke dýshar. Men osynda aýysqanda selende júz otyz sharýa qojalyǵy bar eken, al ańǵardaǵy jalpy sany eki júz qojalyq shamasynda. Jergilikti ókimet degenimizdiń quramy sol jalpy jutańdyqqa saıma-saı: saýatsyz mer, onyń kómekshisi - qaýymnan aýlaq bir jerde tura tym jalger, al aralyq sot jalaqymen qalt-qult kún kóretin kedeı mundar, ol azamattyń hal-ahýalynyń aktilerin júrgizýdi istiń mán-jaıyn bilmeıtin hatshyǵa tapsyryp qoıypty. Jetpiske kelgen eken, ornyna ıis almas nadan vıkarıı kelipti. Ólkeni basqaratyn qoǵamnyń betke shyǵarlary mine osylar. Mynadaı tamasha tabıǵattyń aıasynda tirshilik etken halyq belshesinen batpaqqa batyp otyr; kún kóristeri kartop pen sút; mańaıdaǵy kórshilerge nemese Grenoblge shyǵaryp satatyndary irimshik qana, sodan azdaǵan paıda tabatyn sıaqty. Sál aýqattylary, azdap qaırat kórsetetinderi zyǵyr egedi eken, olar túgeldeı selenniń óz tutynymyna ketedi; keıde arpa nemese suly egetin bolǵan; al bıdaı degendi kóz de kórmeıdi.

Bizdiń ólkede ónerkásippen aınalysatyn jalǵyz adam mer bolatyn; qaraýynda aǵash kesip, taqtaı tiletin kásipshiligi bar, aǵash kesetin alandardy sýtegin satyp alady da, bólshektep aǵash saýdasyn júrgizedi. Jol degen atymen joq, sondyqtan kesilgen bórenelerdi jazdyń kúnderi ıtshilep jermen súıretedi, shynjyrdyń bir basyna shotaıaq istik temir bekitedi de, ony bórenege qadaıdy, al ekinshi basyn attyń tertesine baılaıdy. Grenoblge barý úshin attysy da, jaıaýy da joǵary órlep, keń súrleýmen ketedi; al tómengi ańǵar boıynan eshkim aıaq attap basa almaıdy. Osy aradan bizdiń kantonnyń shekarasyna deıin baratyn tamasha joldyń ornyńda, qudaı biledi, sizdi bizge alyp kelgen sol jol ǵoı, ıá, sonyń ornynda ol kezde uzynnan uzaq sozylyp jatqan kúı batpaq bolatyn. Birde-bir saıası oqıǵa, birde-bir tóńkeris áleýmettik qozǵalystan qalys jatqan bizdiń bul meńireý túkpirge jetip kórgen emes. Bul jerge jalǵyz-aq Napoleonnyń esimi jetken de, osy jerde týyp ósip, úılerine aman qaıtqan eki-úsh qart soldattyń yqylasy arqasynda ol bul óńirde áýlıege aınalyp ketken; olar ımperator men onyń áskerleri jaıynda osyndaǵy ashyq aýyzdarǵa erteden qara keshke deıin neshe túrli hıkaıalardy ertegideı qylyp aıtady eken.

Aıtpaqshy, olardyń osynda qaıtyp oralýynyń ózi buryn bolmaǵan oqıǵa. Men kelmeı turǵanda mundaǵy áskerge alynǵan jastar elge qaıtpaı, sol jaqta qala bergen. Bir ǵana osy jaıttyń ózi-aq bul ólkeniń qaıyrshylyǵyn ap-aıqyn jetkizse kerek.

Minekı, taqsyr, kantonnyń ortalyǵy men kórgende dál sondaı halde bolatyn; al endi taýdyń arǵy betindegi qaýymdar da osyǵan qaraıdy, biraq ondaǵylar jerlerin jaqsylap baptaıdy, turmystary táp-táýir, tipti aýqatty dep aıtýǵa da bolǵandaı. Mundaǵy meken-jaılardy aıtyp, sóz shyǵyn qylýdyń qajeti bolmas: úı emes, kádimgi mal qoranyń naq ózi; adam da, mal da birge turady. Men birde Grand-SHartrezge baryp, qaıtar jolda osy araǵa soqqanym bar. Jolaýshy túsetin jer joq, Vıkarııdiń óz úıine toqtaýǵa týra keldi; ol satýǵa dep ázirlengen osy meken-jaıda ýaqytsha turady eken. Vıkarııden ony-munyny ejiktep suraı otyryp, óńirdiń múshkil halin anyqtap bildim; biraq bul aranyń aýa raıy, jer qunary, tabıǵı baılyqtary maǵan qatty unady.

Ol kezde, taqsyr, ótken kúnniń taqsiretinen taryǵyp, jańa bir ómirge ańsap júrgen jaıym bar edi. Qudaı ońdaıyn degende, adamǵa bir ıgilikti oı jibermeı me, tirshiliktiń talqysyna boı ursyn degendeı. Men osy ólkeni túrlendireıin dep bekindim, kádimgi ustaz adam balany qalaı tárbıeleýshi edi, dál solaı. Siz meniń ijdaǵattyǵyma madaq aıtyp áýre bolmańyz. Maǵan kereginiń ózi sol bolatyn. Men úshin kóńil aýlaıtyn ermek kerek edi, qalǵan ómirimdi álde bir qıyn iske baǵyshtap, sodan qanaǵat tapqym kelgen.

Tabıǵaty sondaı baı bola tura, adam pendeniń paryqsyzdyǵynan osyndaı kúızelisti kúıge túsken bul kantonda ózgeris jasaımyn degen adam búkil ómirin sarp etýge tıis edi; meni qyzyqtyrǵan da naq sonyń qıyndyqtary boldy. Kúreniń úıin de, bostan bosqa jatqan jerin de arzanǵa satyp alý múmkindigine kózim jetkennen keıin, men osyndaǵy jergilikti dárigerdiń mindetin qýana-qýana qabyl ettim; al ondaı jumysqa jurttyń kóbi qulyqsyz bolatyny belgili. Men osyndaǵy kedeılerge janashyr bolǵym keldi, biraq olardan eshqandaı alǵys dáme etkenim joq. Men sharýa adamdardyń qyńyr minezinen de qaıyr kútpedim; adamǵa jaqsylyq isteımin dep júrip, qandaı pálege ushyraýyn múmkin ekenin de umytqan emespin. Men aınalamdaǵy adamdardy perishte dep oılaǵanym joq, barymen bazar etpek boldym; baıǵus sharýalardan qaıyrym da bolmas jáne erteńdi-kesh qara jumystyń sońynda júrgen olardan pálendeı qastyq ta kele qoımas; biraq jýastan jýan shyǵady degendi de este ustadym. Eń bastysy, meniń túsingenim olarǵa qandaı ózgeris jasasań da, aldymen onyń ózderine paıdaly ekenine, turmystaryn jaqsartýǵa septigi tıetinine naqty kózderin jetkiz; sonda ǵana olardy selt etkize alasyń. Sharýa ataýlynyń bári de Kápirstan áýlıeniń balalary ǵoı, kózin shuqyp kórsetpeseń, esh sózge senbeıdi.

— Siz, bálkim, meniń alǵashqy qadamdaryma kúlersiz, - dedi doktor sál únsizdikten keıin. -Men ózimniń qıyn isimdi kárzeńkeniń sheberhanasynan bastadym. Bul óńirdiń kedeıleri irimshik salatyn toqyma sebetter men usaq-ulań saýdaǵa qajetti kárzeńkelerdi Grenoblden satyp alatyn. Men bir pysyqsha jigitti taýyp aldym da, ózenniń jyl saıyn tolqyn aıdap shyǵaryp jatatyn qunarly topyraǵy mol jaǵasynan kólemi ájeptáýir telimdik jer jaldap alýǵa kóndirdim, óıtkeni ondaı jerde qalyń shilik ósetini belgili. Sonsoń mundaǵy turǵyndar jyl saıyn qanshama kárzeńke satyp alatynyn shamamen eseptep shyǵardym da, sonsoń Grenoblge attandym. Onda baryp, qolynan kárzeńke toqý keletin bir taqyr kedeıdi taýyp alyp, osynda kóshirip ákeldim. Sonsoń onyń alǵashqy kezdegi toqıtyn kárzeńkelerine kerekti talshilik shabaqtarynyń aqshasyn ózim tólep turdym. Bul jumystyń paıdaly ekenine kózi jetken basqa bir kásipker shyǵyp, ol da álgindeı shybyqpen qamtamasyz bolǵanǵa deıin osylaı istedim. Jáne janaǵy sheberge jasaǵan kárzenkelerdiń qaladaǵydan ári arzan, ári jaqsy bolatyn bolsyn dep tapsyrdym. Ol meniń aıtqanymdy túsindi. Sóıtip, óz jerimizde talshilik pen kárzeńke saýdasy paıda boldy da, onyń jemisiniń nápaqaly ekendigine jurttyń kózi tórt jyldan keıin ǵana jetti. Óıtkeni jaqsy kárzeńke toqý úshin onyń shiligin tek úsh jyldan keıin ǵana kesýge bolatynyń, sirá, ózińiz de biletin shyǵarsyz.

Sóıtip, istiń alǵashqy kezeńi sátti boldy, toqýshymyzǵa kerekti shıkizat molynan qamtamasyz etildi. Uzamaı, ol Sen-Loran-de-Podaǵy bir sharýanyń qyzyna úılendi; onyń jınastyrǵan azyn-aýlaq aqshasy bar eken. Soǵan olar ádemilep úı salyp aldy; ishi jaryq, aýasy taza, sańǵyraǵan saraı bolyp shyqty. Men oǵan laıyqty jer tańdap berip, ishki qurylysynyń qandaı bolýyna da aqyl-keńesimmen kómektestim.

Mine, men naq sol kezde masaıradym, taqsyr. Óıtkeni men seloda ónerkásiptiń alǵashqy negizin saldym ǵoı; men sol óndiriske ne bolatyn adamdy jáne onyń qaraýynda isteıtin qol sheberlerin alyp keldim ǵoı. Meniń bul qýanyshym sizge jaı bir balanyń oıynshyǵy sıaqty kórine me? Shynymdy aıtsam, taqsyr, kárzeńkeniń sheberi jańa oramjaıǵa ornalasyp alǵan alǵashqy kúnderi, men onyń sheberhanasynyń tusynan ótip bara jatqanda, árdaıym júregim lúp-lúp etetin edi.

Tereze qaqpaqtaryn jasyl syrmen syrlap tastaǵan, esiginiń aldynda uzyn otyrǵyshy bar, aınalasyn júzimniń qozalary qorshap turǵan, aýlasynda býma-býma shiliktiń shybyqtary jatqan, al úıine kirseń, ústine músindi denesine jarasqan sándi kıim kıip, aldyndaǵy eki shekesi torsyqtaı, eki beti balbul janyp, jaırań qaqqan bópesin emizip otyrǵan jas áıelin, al aýlasynda ázil-qaljyń aralastyra, óleńdetip-ándetip, qoldary qoldaryna ilespeı kárzeńke toqyǵan sheber jigitterdi, ony baqylap, basqaryp turǵan úı ıesin kórgende jáne onyń osy taıaýda ǵana joqshylyqtyń zaryn tartyp júrip, endi qaǵanaǵy qarq bolyp turǵanyń oılaǵanda, sizden jasyrmaıyn, taqsyr, meniń ózim de shydaı almaı, bir sátke sol kárzeńke toqıtyn sheberlerdiń biri bolyp ketkendeı, sheberhanaǵa kirip baramyn; olardyń hal-jaǵdaılaryn surastyryp, áńgimelerine aralasyp ketemin. Munyń ózi men úshin úlken bir ǵanıbet edi. Ózimniń de, ózgelerdiń den qýanyshym men ózimniń ortaq qyzyǵyma aınaldyrdym. Ózime myqtap sengen alǵashqy adamnyń úıi meniń taıanyshym boldy.

Óıtkeni bul kedeı ólkeniń bolashaǵy edi; óıtkeni kárzeńke toqýshynyń áıeli óziniń tuńǵyshy jóninde qalaı armandasa, meniń bul ólkeniń bolashaǵy jónindegi armanym da dál sondaı bolatyn. Meniń aldymda turǵan is te kóp edi, men buzyp-jaryp ótýge tıisti bolǵan eski uǵymdar da kóp edi. Men qasarysqan qatty qarsylyqqa tap boldym; ony órshitip júrgen burynǵy saýatsyz mer bolatyn; óıtkeni men onyń ornyńa keldim ǵoı, sonsoń onyń bedeli túsip qalyp edi ǵoı.

Sondyqtan men ony ózime kómekshi qylyp alyp, ózimniń paıdaly isime bastas etkim keldi. Iá, taqsyr, osynaý topas, baryp turǵan qyrsyq adamnyń kózin ózgelerden buryn ashpaqshy boldym. Bul jerde onyń ataqqumarlyǵy men paıdakúnemdigi meniń paıdama shyqty. Jarty jyl boıy tamaqty bir dastarqannyń ústinen iship júrdik, sonda men kantondaǵy ómirdi jaqsartý jónindegi ózimniń josparymdy ashyp aıtyp bergensin. Jurttyń kóbi osynaý yryqsyz dostyqty men atqarǵan mindettiń eń abyroısyz jaǵy dep te qaraǵan bolar, al biraq shyndyǵynda bul adam meniń eń utymdy qarýym bolyp aldy!

Óziniń boryshyn umytyp, odan bas tartqan adam onda ma, sirá! Men ólkedegi ómirdi jaqsartpaq bolyp júrip, ondaǵy adamdardyń jaıyn esten shyǵarsam ne bolmaq edim?!

Sondyqtan eń aldymen qatynas jolyn salý kerek boldy. Eldiń aýqatyn arttyrýdyń eń tete joly osy bolatyn. Eger biz qalalyq keńesten ruqsat alyp, Grenobldiń dańǵylyna deıin jaqsy jol sala alatyn bolsaq, budan en áýeli meniń kómekshim utatyn edi; óıtkeni ol buryn óziniń ázirlegen bórenelerin jolsyzben tasyǵanda, úsh ese qymbat aqy tólep kelgen bolsa, endi bizdiń tegis jolmen op-ońaı tasymaldap, aǵashtyń neshe túrin ótkizgende, burynǵydaı jylyna alty júz frank emes, odan álde qaıda qomaqty aqsha túsirer edi; al sóıte-sóıte birsypyra baılyq jınap alýǵa da bolatyn edi. Sony bilgendikten ol aqyry maǵan jaqtas bolyp shyqty.

Burynǵy mer búkil qys boıy qabaqtardy aralap, tamyr-tanystarymen birge iship júrip, jurtty úgitteýge kiristi: jaqsy qatynas joly salynsa, bul úlken tabystyń kózi bolady, árkimniń-aq Grenoblmen saýda-sattyq jasaýyna múmkindik týady dep áńgime taratty. Mýnısıpalıtet keńesi jol salýǵa ruqsat bergennen keıin, men prefektiden departament qorynan materıal tasymalyna qajetti járdem aqsha bólgizdirdim; sebebi qaýymnyń óz aqshasy buǵan jetkiliksiz edi; onyń ústine kólik tabý da qıyn bolatyn.

Sonsoń, aqyr-aıaǵynda, ózimniń ústimnen ósek taratyp, baıaǵy baılardyń salyǵyn qaıta engizbek dep pále jaýyp júrgen nadandardyń paıdaly iske kózderin tezirek jetkizý úshin, men bastyq bolǵan alǵashqy jyldyń ózinde bireýge qatty, bireýge tátti aıtyp júrip, poselkeniń barlyq turǵyndaryn, áıel demeı, jas demeı, kári demeı, túp-túgel jeksenbi kúnderi taýdyń basynda jumys isteýge kóndirdim: ol jerdiń topyraǵy tamasha eken, sonda jaıaý júrip, osy kúngi bizdiń derevnádan Grenobldiń tas jolyna qaraı shyǵatyn joldyń on boıyna belgi qaǵyp shyqtym.

Des bergende, kerekti zattardyń bári qolymyzda edi. Jumys uzaqqa sozyldy, bul bastama menen kóp tózimdilikti talap etti. Bireýler zańdy bilmegendikten, eńbek qaryzyn óteýden bas tartady; al endi nannan taryndyq kórip júrgender bir kún jumystan qalmaıdy. Sóıtip jurt, eki lelik jol jumysynyń úshten eki bóligin atqarǵan kezde, turǵyndar bul sharýanyń paıdaly ekendigine kózderi ábden jetti de, joldyń qalǵan úshten birin óz yntalarymen atqaryp shyqty.

Qaýymnyń bolashaq baılyǵyn oılaı júrip, jol boıyndaǵy jyranyń eki jaǵyna qos qatar terek otyrttym. Sol aǵashtar qazirdiń ózinde úlken baılyq; onyń ústine, jaıqalǵan aǵashtardyń arqasynda bul joldyń kórki memlekettik dańǵyldan kem bolmaı shyqty: joldyń ústi árdaıym qurǵaq, sondyqtan onyń shyǵyny jylyna eki júz frankige de jetpeıdi. Men sizge ol joldy kórsetemin áli, siz kóre qoımaǵan shyǵarsyz: sirá, bulaı qaraı basqa jolmen tómenirekte jatqan kórikti jolmen kelgen bolarsyz; ol joldy erterekte ańǵar boıynda salynǵan oqshaý úılermen qatynasty durystaý úshin turǵyndar osydan úsh jyl buryn ózderi salyp aldy. Solaı, taqsyr, áregirektegi bes jyl buryn syrttan kelgen adam mundaı uǵymdardy qarańǵy halyq sanasyna eshbir kúshpen sińdire almaıtyn bolsa, bergi úsh jylda jurttyń esi kirip, osylaı istedi.

Endi ári qaraı tyńdańyz. Meniń kárzeńkeshi jigitimniń kásibi kedeıler qaýymyna jaqsy úlgi boldy. Jańa jol poselkeniń bolashaqta gúldenip ketýiniń alǵashqy negizi bolǵanymen, osy eki bastamany ári qaraı damyta berý úshin, áli de kókeıtesti talaı kásip túrlerine qozǵalys berý kerek edi. Talshilik shybyqtaryn ósirýshi men kárzeńke toqýshyny barynsha qoldaı otyryp, jol qurylysyn ári qaraı júrgize otyryp, men ózimniń maqsatyma qaraı ilgeri jyljı berdim.

Mende eki at bar, aǵash saýdasymen aınalysyp júrgen kómekinimniń úsh aty bar, solardy taǵalatý úshin Grenoblge barý kerek; sondyqtan men mal dárigerliginen habary bar bir ustany azǵyryp, bizge kóship kel, jumys bastan asady dep sendirdim. Dál sol kúni ásker qyzmetinen bosap, qıyn jaǵdaıda qalǵan bir soldatty kezdestirdim, alatyny júz ǵana frank zeınetaqy eken; ájeptáýir saýaty bar, merıaǵa ákelip hatshy qylyp qoıdym, áıel taýyp berýdiń de reti kelip qaldy; sóıtip, onyń izdep júrgen baqyty basyna qondy da qoıdy. Mine, osy eki ot basyna, kárzeńke toqýshy men derevnádan kóship kelgen jıyrma eki sharýa qojalyǵyna úı kerek boldy. Olardyń ústine taǵy on eki otbasy qosyldy: olar sheberler, óndirisshiler men tutynýshylar, tas qalaýshylar, baltashylar, tóbe jabýshylar, aǵash sheberleri, temirshiler, áınekshiler edi; bárine de kópke deıin jetetin jumys bar, óıtkeni olar ózgelerge úı salyp berip, endi ózderine meken-jaı salmaq. Oǵan qosa ózderi ertip kelgen jumysshylar jáne bar. Men qyzmetke kiriskenniń kelesi jylynda bizdiń qaýymdaǵy úı sany jetpiske deıin kóbeıdi.

Bir óndiristi qursań, ol ekinshi óndiristi talap etedi. Men ólkemizdi eldi mekenge aınaldyryp, buryn kedeılerdiń oıyna kirip te shyqpaǵan qajettikti týdyrdym. Qajettikten óndiris, óndiristen saýda týyndady; saýdadan halyqtyń ál-aýqaty artty, al aýqatty turmystan paıdaly oılar týyndady. Jumystaǵy sheberlerge daıyn nan kerek boldy, sóıtip, dúnıege naýbaıshy keldi. Halyqtyń boıyndaǵy jalqaýlyq sıaqty keseldi silkip túsirip edim, olar kareketshil bolyp aldy da, endi bir ǵana zyǵyrdy kerek etýmen qanaǵattanbaıtyn boldy; men kelgende, jurt zyǵyrdyń nanymen ǵana kúneltýshi edi; men olardy eń aldymen qara bıdaıǵa nemese aralas daqylǵa qara bıdaı men aq bıdaıdyń qospasyna kóshirmek boldym; sodan kúnderdiń bir kúninde eń kedeı adamdardyń da aq boryq bıdaı nanyn jep otyrǵanyn kórdim.

Meniń oıymsha, adamnyń aqyl-oıynyń damýy túgeldeı salaýatty ómir jaǵdaıynyń jasalýyna baılanysty bolmaq. Aýyl-aımaqta qasapshy paıda bolsa, ol adamdardyń aýqaty artyp, aqyl-oıy kemeldene bastaǵanynyń jarshysy. Qoly qımyldaǵannyń aýzy qosa qımyldaıdy, aýzy qımyldasa aqyl-oıynyń kirgeni.

Kúnderdiń kúninde bıdaı egý de bir turaqty qajettikke aınalar-aý degen oımen men osy jerdiń topyraǵyn zerttegenmin. Sonda meniń kózim jetkeni selendi aýyl sharýashylyǵyn órkendetýdiń sara jolyna bir salyp alsam, turǵyndar sany eki ese kóbeıedi de, jumysqa ózderi-aq belsenip kirisedi degen senim edi. Mine sol kezeń endi keldi.

Bizdiń qaýymdaǵy biraz jer Grenobldegi Grave myrzanyń ıeliginde bolatyn. Biraq oǵan eshqandaı paıda keltirmeıtin. Sol jerlerge bıdaı egýge bolatyn. Ol kisiniń prefektýrada bólimshe bastyǵy ekenin siz bilesiz. Ózinin ólkesin jaqsy kóretin ol kisi, meniń meselimdi qaıtarmaı, buryn da talaı aıtqanymdy istep júrgen-di; endi men oǵan myna jerdiń paıdasy shash-etekten keletinin dáleldedim.Ár túrli jınalysta, jumystyń kiris-shyǵysyn esepteý sıaqty áýre-sarsańmen arada birneshe kún ótti; men solardyń barlyq shyǵynyń óz moınyma aldym; sondyqtan Grave myrza, tartpaqtaǵan áıeliniń qarsylyǵyna qaramastan, bizdiń qaýymnan árqaısysy júz arpandyq tórt ferma salýǵa kelisim berdi; tyń jerdi jyrtýǵa, tuqym, soqa-saıman, mal satyp alýǵa, jol salýǵa qajetti qarjyny da kúni buryn berip qoımaq boldy. Men de eki ferma salmaq boldym; ondaǵy oıym bir esepten bos jatqan jerdi óńdettirý bolsa, ekinshiden, qazirgi zamannyń aýyl sharýashylyǵyn júrgizýdiń paıdaly ádisterine halyqtyń kózin jetkizý bolatyn.

Bir jarym aıdyń ishinde bizdegi halyqtyń sany úsh júz adamǵa artty. Alty fermaǵa birneshe úıli jan kóship barmaq boldy, kólemdi tyń jer telimderin jyrtý, ol egistikterdi kútip-baptaý jumystary osynyń bárine jumysshy qoly kerek edi. At-arbaly adamdar, jer qazýshylar, kómekshi sheberler, kúndik jaldamalylar jan-jaqtan aǵylyp kele batsady. Grenobl jolynyń boıymen ersili-qarsyly kólik qaptap ketti. Búkil kanton qozǵalysqa keldi. Aǵyl-tegil bop tógilip jatqan aqsha jurttyń aranyń ashty; burynǵy sal bókse salǵyrttar qımyldap, búkil poselke uıqydan oıandy.

Osy óńirdegi jarylqaýshylardyń biri Grave myrza jónindegi áńgimeni eki sózben aıaqtaıyn. Provınsıanyń sheneýnik adamyna tán kúdikshildigi bola tura, meniń ýádeme nanyp, ol qyryq myń frankini kúni buryn qolyma ustata bergende, ol aqshanyń qaıyr-qaıtpasyn bilgen joq edi. Qazir árbir fermanyń ózi oǵan jalaqydan ǵana júz myń frank ákelip turady; fermerlerdiń jumysty jaqsylap jolǵa qoıǵany sondaı, olardyń árqaısysynda kem degende júz arpannan jer, úsh qoı, jıyrma shaqty sıyr, júz-júzden ógiz, bes-besten jylqy bar; árbir ferma jıyrma adamnan batyraq jaldaıdy. Ári qaraı tórt jyldyń ishinde fermalar ázir boldy. Egindik jerlerimizden óte bitik ónim alyndy tyń jerden ózgeshe bolýy múmkin de emes edi, jergilikti turǵyndar tań-tamasha qaldy. Al men bolsam, sol jyly qatty qaýiptengenmin.

Jaz jańbyrly bola ma, álde qýańshylyq bola ma, óz eńbegim esh bolsa eshteńe emes, al el senimi aqtalmasa qaıtpekpin? Biz egin oraǵyna kirisip ketkende, dıirmen kerek bolyp qaldy. Kórip otyrsyz, biz ony da turǵyzyp aldyq, bir sonyń ózi ǵana maǵan jylyna bes júz frankideı paıda keltirip tur. Sondyqtan sharýalar meni "beti on" kisi dep, maǵan áýlıedeı senedi.

Jańa qurylystar, fermalar, dıirmen, ekpe aǵashtar men ósimdikter, joldar osynyń bári men azǵyryp alyp kelgen sheberlerge jumys taýyp berdi. Ras, alǵashqy alpys myń franki aqshamyz ár túrli qurylysqa jumsalyp edi, jurttyń tutyný aqysynan ol qarjy artyǵymen qaıtty. Men qulaǵy kórine bastaǵan qolóner kásibi men saýdany jandandyrýǵa kóp kúsh salǵanmyn. Máselen, jas kóshetterdi ósirýdiń sheberi baǵbandy bizdiń poselkege kóship kel dep kóndirdim de, kedeı sharýalarǵa jemis aǵashtaryn otyrǵyzýdyń paıdaly ekenin túsindirdim. Sóıtip, kúnderdiń kúninde Grenobldegi búkil jemis saýdasyn túgeldeı óz qolymyzǵa aldyq. "Sender ǵoı, deımin men sharýalarǵa, qalaǵa irimshik aparyp satasyńdar. Soǵan qosyp ań, qus eti, kókónis, shóp, saban, taǵy basqa ónimderdi nege aparmaısyńdar!". Osy aıtqanyma kóngen adamdar kóptegen qosymsha tabysqa qol jetkizdi. Sóıtip, bizde tolyp jatqan usaq kásipshilik sharýashylyqtary paıda boldy; alǵashynda olar baıaýlap damyp edi, aqyrynda kúnnen-kúnge qaryshtap ósip ketti. Qazir qarap tursań, dúısenbi saıyn selennen Grenoblge qaraı azyq-túlik tıegen alpys arba birden attanyp jatady; al úı qusyna jemge dep egiletin zyǵyrdyń kólemi burynǵy adamǵa arnap egilgen egistikten áldeqaıda kóp.

Aǵash saýdasy damı kele birneshe salaǵa bólinip ketti. Bizdegi ónerkásipti damytý zamanynyń tórtinshi jylynan bastap, aǵash saýdagerleri bizge: otyndyq, qurylystyq aǵashtar dep, taqtaı dep, aǵashtyń qabyǵy dep, kómir dep, júıe-júıesimen keletin boldy. Janadan tósenish taqtaılar men beldeýlik aǵashtar tiletin taǵy tórt qondyrǵy salyndy. Burynǵy mer aǵash saýdasynyń keıbir mashyqtaryn ıgergennen keıin, munyń saýatyna ábden jetilý qajettigin uǵymdy. Ol ár jerlerdegi aǵash baǵasynyń aıyrmashylyǵyn zertteı kelip, sonyń ózine paıdaly jaǵyn ańǵardy da, alýshylar sheńberin keńeıte tústi; al qazir búkil departament kólemindegi aǵash saýdasynyń úshten biri sonyń qolynda.

Tasymal quraldarynyń kóbeıgendigi sondaı, qazir bizdiń selende arba jasaıtyn úsh, ábzel jasaıtyn eki sheber bar, olardyń árqaısysynda úsh-úshten kómekshi jumys isteıdi. Aqyr-aıaǵyńda, bizde aspap ataýlynyń qajettigi tipti ósip ketti de, taǵy bir usta kóship keldi; turmysy onyń tamasha. Tabysqa umtylys kúsheıgen saıyn, tapqyrlyq ta kóbeıe túsedi eken. Bizdegi ónerkásip adamdary endi búkil kantonǵa, sonsoń kantonnan departamentke yqpal júrgize bastady; sol kólemdegi saýdanyń tabysy da molaıdy. Men jańa bazar jaıynan lám desem boldy, ar jaǵyn adamdardyń tapqyr aqyly ózi-aq alyp ketedi.

Arada tórt jyl ótti, selennin beınesi múlde ózgerdi. Buryn selonyń kóshesimen kele jatqanda, bir oǵash dybys estilmeıtin, al besinshi jyly bári de silkinip, bárine jan bitti. Sheberhanalarda kóńildi án qalyqtaıdy, dýyldasqan daýystar estiledi, stanoktardyń birde aqyryn, birde qatty dúrsili meniń qulaǵymdy áldıleıdi. Beınesi jańarǵan, jaǵalaı aǵash otyrǵyzylǵan kósheleri tap-taza, úıleri sándi poselkeniń kóshelerinde ersili-qarsyly sapyrylysqan halyq. Osyndaı jemisti ózgeristerdi kórgen turǵyndardyń kóńilderi toq, jaıdary; paıdaly iske jumylǵan adamdarǵa osynyń ózi-aq ylǵı da ómir syılap jatady.

— Osynaý bes jyl, menińshe, bizdiń mekenniń aýqatty turmysynyń alǵashqy kezeńi boldy-aý deımin, - dedi doktor az únsizdikten keıin sózin qaıtadan bastap. - Osy jyldardyń ishinde men barlyq tyndy kóterip shyqtym, aqyl-oıǵa da, egindik dalaǵa da - bárine jan bitti. Sol ýaqyttan bastap halyqtyń ál-aýqaty da, óndiristiń órkendeýi de barǵan saıyn arta berdi. Ekinshi kezeńi ázirlenip jatty. Bizdiń kishkentaı ǵana álemimiz kıingisi keldi. Bizde aınataraqshy, sonsoń etikshi, tiginshi, qalpaqshy paıda boldy; akýsherka keldi; men onyń kómegine óte zárý edim, óıtkeni jas týmalardy qabyldaýǵa kóp ýaqytym ketetin. Sońǵy jyrtylǵan tyń jerden óte bitik egin alyndy. Bizdegi aýyl sharýashylyq ónimderiniń artyqsha sapaly bolýyna tyńaıtqyshtar men kónniń kóp tógilýi sep boldy, al kónniń kóp bolǵany mal men adam sanynyń kóbeıýi arqasynda edi.

Meniń isim budan bylaı myqtap órge basýǵa múmkindik aldy. Men turǵyn úılerdi saýyqtyrdym, turǵyndardy birte-birte jaqsy tamaqtanýǵa, táýir kıinýge úırettim; órkenıet nyshandarynyń mal ósirý isine de áser etýine kóp qush jumsadym. Maldyń tuqymy men sapasy, demek, mal óniminiń sapasy onyń kútimine baılanysty ǵoı; men mal qoralarynyń taza bolýyna zer saldym. Maldyń baǵymy neǵurlym jaqsy bolsa, odan túsetin paıda da mol bolatynyna men neshe túrli salystyrýlar arqyly sharýalardyń kózin jetkize bastadym; sondyqtan qaýymdaǵy maldar aýyrmaıtyn boldy.

Sıyrlar men buqalardyń qorasy endi Shveısarıa men Overnádaǵydan birde kem bolmaıtyn dárejege jetti. Qoı qoralary men at qoralar dál Grave myrza men ekeýmizdikindeı keń, eńseli, taza aýa kelip turatyndaı sharýashylyq qurylystary dárejesinde qaıta jabdyqtaldy.

Jalǵa alýshylar meniń ıdeıalarymnyń eń birinshi ýaǵyzshylary boldy, olar kúmándanýshylardy birden durys jolǵa salyp, meniń aıtqan aqyldarymnyń qandaılyq paıdaly, jemisti ekenin kózbe-kóz dáleldep otyrdy. Turmysy tómenderge qarajat bólip turdym, ásirese muqtaj qolónershilerdi qamqorlyqqa aldym: olar jurtqa jaqsy ónege kórsetip edi. Meniń aqylymmen kináraty bar, aryq turaq, tipti orta qol maldary bar adamdar olaryn satyp jiberip, asyl tuqymdylarǵa aıyrbastady. Sonyń nátıjesinde biraz ýaqyttan keıin bizdiń ónimder basqa qaýymdardikinen basym túse bastady. Bizde qalyptasqan tamasha tabyndardaǵy mal terileri de jaqsy boldy. Osynyń barlyǵy da óte mańyzdy edi. Óıtkeni bylaı: aýyl sharýashylyǵynda tipti bolmashy nárseniń ózi mándi bolyp shyǵady. Buryn bizden barǵan aǵash qabyqtary arzanǵa satylatyn, al keıin sol qabyqtardyń da, mal terileriniń de sapasy arttyrylyp, endi ózen jaǵasynan teri óńdeıtin zaýyt saldyq ta, soǵan jan-jaqtan teri ıleýshiler aǵylyp kele bastady, kásipshiligimiz órge basty. Osyndaı isterdiń nátıjesinde buryn mekendegi jurt sharap degenniń ne ekenin bilmeı, qoıyrtpaq birdeńeni iship júrse, endi táýir sharap qajettikke aınaldy; qabaqtar paıda boldy; bara-bara alǵashqy qabaq keńeıtilip, beketshi aýlaǵa aınaldy; sol jerden jolaýshylar kólik jaldap, bizdiń jolmen Grand-SHartrezge qaraı aǵylatyn boldy. Mine, qazir eki jyl boldy, bizdegi saýdanyń kúsheıip ketkendigi sondaı, endi eki beketshi aýlanyń ózi de paıda keltiretin boldy.

Bizdiń gúldenýimizdiń ekinshi kezeńinde aralyq sýdıa qaıtys bolǵan. Biz úshin úlken olja bolǵany sol, Grenobldiń burynǵy notarıýsy bir iste sátsizdikke ushyrap, shyǵyndanyp qalǵan eken, biraq degenmen áli de azdy-kópti qarajaty bolsa kerek: derevnáda baı dep aıtýǵa ábden syıarlyqtaı; Grave myrza sony azǵyryp, bizdiń mekenge kóship kelýge kóndiripti; sol kelip, bir jaqsy úı satyp aldy da, dál meniń jolymmen ketti: ferma salyp aldy, qýraı ósip ketken tyń jerdi jyrtty; qazir taýda úsh birdeı shaǵyn saıajaıy bar. Otbasy jan-jaqty adamdar. Ózi burynǵy hatshy men sot oryndaýshysyn ózgertip, oryndaryna saýaty molyraq, eń bastysy, isker adamdardy aldy.

Sol jańa kelgen adamdar kartoptan spırt aǵyzatyn sharap zaýytyn saldy; jún jýatyn kásiporyn ashty; óte tabysty osy eki kásiporynǵa jańaǵy eki otbasynyń qojaıyndary basshylyq etedi, ózderiniń qyzmet babyndaǵy jumystaryn da júrgizedi.

Men qaýymǵa qarjy túsetin jaqtaryn qarastyrdym, onyma eshkim kedergi jasaǵan joq; tipti merıa uıymdastyrǵan kezde de solaı boldy, men onda tegin mektep ashyp, muǵalimin sonyń ishinde turatyn ettim. Asa mańyzdy bul jumysqa bir kedeı sváshennıkti tańdap aldym: ol bir kezde revolúsıa isine ant berip, sol úshin búkil departamentte jek kórinishti bolyp júr eken; sol kisi qartaıǵan shaǵynda bizden kelip baspana tapty. Muǵalimimiz — dáýleti qaıtqan bir salıqaly áıel, basyn qaıda suǵaryn bilmeı júrgende, biz onyń ájeptáýir aýqat jınap alýyna kómektestik; taıaýda ol kisi aınaladaǵy baı fermerlerdiń qyzdaryna arnap pansıon ashty.

Eger, taqsyr, buǵan deıin men jerdiń osynaý pushpaǵynyń tarıhyndaǵy ózimniń atqarǵan rólim jaıynda aıtýǵa haqyly bolsam, endi mynany aıtýǵa tıistimin: osy qaýymdy órkendetý isiniń teń jartysy osy selendik mahallanyń aımaǵyndaǵy shynaıy Fenolen sanalatyn jana kúre Janve myrzanyńqolymen isteldi; osy jerdegi adamdardyń minez-qulqyn jumsartyp, barlyq halyqty bir úıli jandaı biriktirip, baýyrlastyq rýhyn engizgen sol. Aralyq sot Dúfo myrza da, keıinirek kelgenimen, turǵyndardyń alǵysyna laıyqty. Qysqasy, meniń ózeýrep aıtqan barlyq sózderimnen áldeqaıda dáleldi sıfrlarǵa júginip aıtar bolsam, qazir bizdiń qaýymda eki júz arpan orman, júz alpys arpan kókoraı bar. Ol kúreniń qosymsha jalaqysyna júz ekú, selo kúzetýshisine — júz frank, mektep muǵalimi men muǵalımasyna sonshalyqty somada aqsha tóleıdi; bes júz frank joldy jóndeýge, sonshalyqty soma merıany, shirkeý úıin ustaýǵa, shirkeýdiń óz qajetine jáne basqa shyǵyndarǵa jumsalady; sonymen qatar turǵyndardan qosymsha salyq alynbaıdy. Endi on bes jyldan keıin qaýymda kesiletin myń frankilik aǵash bolady jáne de, salyqtyń barlyq somasyn tólep qoıǵannyń ózinde, turǵandardan bir dene de almaýǵa múmkindik týady; sóıtip bul Fransıadaǵy eń baı qaýymdardyń birine aınalady.

— Taqsyr-aý, men myna sózderimmen sizdi yǵyr qylǵanym joq pa? - dep surady bir kezde Benası, Jenestanyń óńindegi únsiz oıshyldyq izin osyndaı beıjaıdyqtyń belgisine joryp.

— Joq, ol ne degenińiz! - dedi ofıser.

— Bizdiń saýdamyzdyń, ónerkásibimizdiń, aýyl sharýashylyǵymyz ben tutynýymyzdyń, taqsyr, ázirge tutynýshylyq qana mańyzy bar edi, - dedi doktor áńgimesin ári qaraı jalǵastyryp. — Bulqalyppen belgili bir kezeńde ol toqyrap qalýy yqtımal edi. Ras, men poshta ashtym, temeki, oq dári, karta saýdasyn uıymdastyrdym; bul jerdiń, mundaǵy turmystyń jana qaýym jaǵdaıyndaǵy artyqshylyqtaryn aıtyp, salyq jınaýshyny osylaı qaraı beıimdedim, ol burynǵy turaǵyn tastap, osylaı qaraı aýysty; ózim qajet dep eseptegen zattardy der kezinde osynda óndiretin ettim, ishinde qol ónershileri bar jańa turǵyndardy osylaı qaraı tarttyq, olardyń mal-múlik alýyna kómektestik; jurtta basy artyq aqsha paıda bola bastasa-aq tyń jerlerdi jyrtqyzamyz, sóıtip taý bókterlerin túgeldeı egistikke aınaldyrdyq, bir pushpaq qaldyrmaı óńdeıtin boldyq.

Alǵashqy kelgen kezderimde kedeıler jaǵy Grenoblge jaıaý qatynaıtyn, aparatyn irimshikterin jaıaý jetkizetin; endi jemisi bar ma, jumyrtqasy, qustary, taýyqtary bar ma bárin kólikpen tasıdy.Sóıte-sóıte tabys kóbeıe berdi. Eń kedeıleriniń ózinde baý-baqshasy bar, erte pisetin jemisteri men kókónisteri bar. Aýqattylyqtyń taǵy bir belgisi endi eshkim úıde nan pisirmeıtin boldy: ýaqyt ketedi deıdi; maldy da selenniń bala-shaǵasy baǵady.

Alaıda, taqsyr, ónerkásip oshaǵyn úrlep, oǵan udaıy tamyzyq tastap otyrý kerek boldy. Selendegi óndiris áli kórkeıip kete alǵan joq, taýar saýdasyn qyzdyryp, jan-jaqtan iri-iri mámleler jasalyp jatqan joq; qoımalar tolyp, qaınap jatqan bazary da joq. Eldiń qolyndaǵy kúni erteń kapıtal bolatyn basy artyq aqshany saqtap otyrý áli az; óndiris pen tutynystyń ózara qımyly arqyly sol qorlanǵan aqshany neǵurlym kóp adamdardyń qolynan ótkizip otyrǵanmen, halyqtyń ál-aýqaty odan kóbeıe bermeıdi. Másele onda emes. Eger kelip jatqan tabys mol bolsa, al óndiris pen tutynystyń ara salmaǵy teń bolsa, onda janadan jekeshe kapıtal paıda bolyp, qoǵamdyq baılyqtyń molaıýy úshin, eki jaqqa birdeı kapıtal tasymaly bolýy kerek, sóıtip, eldiń saýda balansynda turaqty aktıv bolýy kerek.

Jetkilikti mólsherde jer qory joq elderdi, máselen, Tır, Karfagen, Venesıa, Golandıa jáne Anglıa sıaqty memleketterdi osy oı árdaıym syrtqy elderden naryq keńistigin ıgerýge ıtermelep otyrǵan. Men saýdanyń úshinshi satysyna negiz salý úshin ózimizdiń shaǵyn álemimizdi de osyndaı oıǵa oıystyrýǵa tyrystym.

Bizdiń ıgiligimiz kóldeneń jolaýshynyń kózine onsha shalyna bermeıtin, óıtkeni bizdiń kantonnyń ortalyǵynda ózge sondaılardan kóp aıyrma joq sıaqty, ol tek meni ǵana qaıran etetin. Halyq bolsa, birtindep ósti, ólkeniń, damýyna ózi qatynasyp júrgendikten, ol jaıynda jalpylama pikir qorytýdan aýlaq edi.

Arada jeti jyl ótkende men jat jurttyq eki adamdy kezdestirdim, ekeýi de bizdiń selendi naǵyz qalaǵa aınaldyryp jiberetin adamdardaı bolyp kórindi. Bireýi tıroldyq jigit, on qolynan óner tamyp tur, sharýalarǵa arnap bashmaq tigedi eken; Grenobldiń serilerine jaraıtyn mundaı aıaq kıimdi Parıjdiń birde-bir etikshisi tige almas. Osyndaı sándi buıymdy da, ol úshin qajetti aspaptardy da ózi jasaıtyn, ózi el aqtap júrgen osyǵurly ismer de eńbekqor nemis Italıadan qaıtyp kele jatqan jolynda bizdiń selenge toqtaı qalǵan eken; aldynda kásibi, aýzynda óni, sol eldi ersili-qarsyly túgel sharlap shyǵypty.

Sol jigit bizge kelip, aıaq kıim kerek pe dep surastyrǵan eken, jurt ony maǵan jiberipti; men oǵan eki par aıaq kıim tapsyrdym, oǵan kerekti qalybyn ózi jasady. Men jat jurttyq jigittiń bul isine tań-tamasha qaldym; mán-jaıyn surastyra bastap edim, jigittiń taq-taq etkizip qaıtarǵan qysqa jaýaptary da, óziniń boıbasy da maǵan unady; bir kórgende-aq jarq etken bolmysy aldaǵan joq; men osy selende qal dedim, jumysyńa barynsha kómektesemin dep ýáde berdim, aıtqandaı-aq, tıroldik seriniń qaraýyna ájeptáýir kólemde qarjy bóldim.

Ol kelisti. Meniń de óz oıym boldy. Bizde teri ıleýdiń sapasy jaqsarǵan, arada biraz ýaqyt ótkennen keıin ózimizdiń kantonda-aq arzan baǵamen aıaq kıim shyǵara berýge bolatyn edi. Al men kárzeńke óndirisin keńeıtpek oıda júrgenmin. Qolynan is keletin bir pysyq adamdy maǵan qudaı aıdap ákelgen eken, men sonyń kómegimen selende ári paıdaly, ári turaqty saýda isin uıymdastyrmaq boldym. Aıaq kıimge zárýlik eshqashan joıylmaıdy ǵoı, al onyń sapasy jaqsara tússe, tutynýshy ony baıqamaı qoımaıdy.

Qudaı ońdaǵanda, taqsyr, men qatelespegen ekenmin. Qazir bizde bes teri zaýyty bar, solarǵa óńdeıtin teri qazir búkil departamentten túsip jatady; bizdiń ónerkásipshiler teri izdep, tipti sonaý Provansqa deıin barady; ár zaýytta teri ıleýge qajetti zattar shyǵarylady. Sonda deńiz, taqsyr, ıshiler tıroldik jigitke bylǵary jetkizip úlgere almaı jatady; onyń qaraýynda qyryqqa taıaý etikshi sheber jumys isteıdi!

Ekinshi kelgen jigit jaı ǵana qara sharýa, onyń qyzyqtary anadan esh osal emes, biraq ony tyńdap jatpaı-aq qoıyńyz; sol jigit osy jerdegi jalpaq jıekti qalpaq jasaýdyń ońaı ádisin oılap tapty; qazir ol sondaı qalpaqtardy sonaý Shveısarıa men Savoııaǵa deıin shyǵaryp satady.

Eger taýardyń joǵary sapasyn budan bylaı da saqtap, baǵasyn arzan kúıinde ustaı alsaq, osy eki óndiristiń ózi-aq órkendeýdiń sarqylmas kózi bola alady eken, solar maǵan bir oı saldy: jylyna úsh ret osynda jármeńke ótkizip turaıyq degen. Bizdiń kantondaǵy ónerkásiptiń órge basýyna qaıran qalǵan prefekt osy jóninde koróldiń buıryǵyn shyǵartýǵa kómektesti. Ótken jyly sondaı úsh jármeńke ótkizip edik, solardyń ataǵy Savoııaǵa deıin jetken olar muny etik pen qalpaqtyń jármeńkesi dep atap ketipti.

Bizdiń ólkedegi bolyp jatqan jańalyqtardan habardar Grenobldegi bir notarıýstyń aǵa qyzmetkeri, ózi kedeı bolsa da bilimdi, eńbekqor jigit eken, Grave bıkesh degen atpen notarıaldyq kense ashsam degen ótinishpen Parıjge barady da, sol ótinishi qabyl alynady. Endi oǵan keńseniń patentin satyp alý qajet bolmaı qaldy. Jana poselkedegi alanda, aralyq sottyń dál qarsysynan úı salyp alýǵa múmkindik týǵyzyldy. Budan bylaı bizde apta saıyn bazar bolady, onda mal men astyq jóninen iri-iri mámleler jasalyp turmaq. Kelesi jyly, sóz joq, dárihana ashylady, odan keıin saǵat jóndeıtin sheberhana, jıhaz, kitap dúkenderi sonsoń sándi buıymdar ortalyǵy ashylatyn bolady. Sóıtip, biz naǵyz qala úlgisimen ómir súremiz, naǵyz qalaǵa laıyqty úıler paıda bolady. Bizdegi oqý-aǵartý ilgeri qadam basyp ketkendigi sondaı, men qaýymdyq keńestiń aldyna shirkeýdi jańǵyrtyp, syrtyn ádemileý, sonyń jańadan shirkeý úıin salý, sondaı-aq qalanyń ortalyǵynan keń kólemdi jármeńke alańyn jabdyqtap, aınalasyna aǵash egý, turǵyn úılerdiń qataryn buzbaý úshin kóshelerdiń aýmaǵyn mejeleý jóninde usynystar engizgenimde, eshkim qarsylyq bildirgen joq, sóıtip, jańadan salynǵan úıler kóshelerdiń qataryn buzbaı, kóshe boılary túzý, keń, jaryq bolýyna jurttyń bári de kelisti.

Minekı, taqsyr, osyndaı jumystardyń nátıjesinde bizde bir kezdegi júz otyz jeti úıdiń ornyńa myń toǵyz júz úı paıda boldy;iri qara mal sany segiz júzden úsh myńǵa deıin, adam sany jeti júzden eki myńǵa deıin ósti, al ańǵar boıyndaǵy turǵyndardy eseptegende tipti úsh myńǵa baryp qalady. Qaýymda on eki baı, júzge tarta dáýletti, eki júzdeı aýqatty otbasy bar. Qalǵandary eńbek etedi. Bári de saýatty. Aıtqandaı, bizde ár túrli gazetter jazdyryp alatyn on jeti adam bar. Bizdiń kantondy aralasańyz, áli de talaı kedeı adamdy kezdestiresiz; meniń oıymsha, olar tipti kóp-aq, biraq eshkim qaıyr suramaıdy bárine de jumys bolady. Qazir men naýqastardy aralap júrip, kúnine eki atty zoryqtyra jazdaımyn. Kez kelgen sátte aınalasy bes le jer júremin maǵan tónetin eshqandaı qaýip joq: meni atqysy keletin adam bolsa, ony basqalar tabanda sespeı qatyrady. Jurttyń ishteı jaqsy kórip berilgendigi osy óńirdegi ózgeristerden meniń óz basyma tapqan oljam sol bolar; al onyń ar jaǵynda, qastarynan ótip bara jatqan kezimde, barshalarynyń daýryǵa aıqaılasyp: "Sálamatsyz ba, Benası myrza!" dep jyly júzben amandasyp jatatyny óz aldyna. Al anaý úlgili fermalarymnan ózdiginen kelip túsip jatatyn baılyq men úshin murat emes, qajetine jumsalatyn muqtajdyq ekenin siz ózińiz de túsinersiz.

— Eger, bar ǵoı, taqsyr, barlyq jerde jurt sizden úlgi alatyn bolsa. Fransıa uly elge aınalyp keter edi de, Eýropany kerek qylmas edi-aý, shirkin! dedi Jenesta máz-meıram bolyp.

— Oıbaı-aý, jarty saǵat boıy men sizdi nege bul jerde qańtaryp otyrmyn, - dedi sol kezde Benası, tipti qas qaraıyp qalypta ǵoı; júrińiz dastarqanǵa.

Doktor úıiniń ár qabatynan baq jaqqa qaraı bes tereze shyǵady eken. Úı eki qabat, tóbesin qysh tekshelermen japqan, mansardasy óz aldyna. Jasylǵa boıalǵan tereze qaqpaqtary úıdiń syrtqy qońyrqaı qabyrǵalarynan erekshe jarqyrap kórinedi; al úı qabattarynyń ara jikterinde buryshtan buryshqa deıin tartylatyn ádepki áshekeı ádipterdiń ornyńa júzim qozalarynyń sabaqtary ósip tur. Tómengi irgelerde ekpe bengal raýshanynyń solǵan túbirtikteri kórinedi; úı tóbesinen sý aǵar qubyrlar tartylǵan eken, shamasy, jańaǵy solǵan gúlderdi sýaratyn jańbyrdyń tamshysy ǵana bolsa kerek.

Úıge úlken esikten kirgende, dáliz retindegi basqysh alańynyń oń jaǵynda tórt terezeli qonaq úı bar eken; terezeleriniń bári de aýla men baqqa qaraıdy, úıdiń marqum bolyp ketken burynǵy qojasy, sirá, myna qonaq bólmege biraz qarjysyn sarp etken bolar, edeni parket, qabyrǵalaryna taqtaı panel qaǵylypty da, joǵarǵy jaqtaryna budan eki ǵasyr burynǵy toqyma perdeler ustalypty. Bylqyldaq úlken kreslolar qytaıdyń túrli-tústi jibegimen qaptalǵan; kamınniń ústinde eskilikti altyn shyraǵdan tuǵyrlary jyltyraıdy; tereze perdeleriniń shashaqtaryna deıin tógilip tur, osynyń bári sváshennıktiń sán-saltanatty turmysyn aıǵaqtaıdy. Osyndaı ereksheligi bar úı jıhazyna Benasıdiń qosqan jańalyǵy tereze aralyqtarynda qabyrǵalarǵa taqap eki jerden oıýmen órnektelgen eki aǵash baǵan ornatypty jáne kamınniń ústine tasbaqanyń saýytyna qondyrǵan saǵat ornatypty da, syrtyn mys symdarmen órnektep qoıypty.

Doktor bul bólmege sırek kiretin bolsa kerek, aýasy tym tymyrsyq kórinedi. Temekiniń tunyp qalǵan ashshy ıisi seziledi kúre jaryqtyqtan qalǵan jalǵyz belgi sol ma dersiń jáne temekiniń kúlimsi ıisi kamın jaqtaǵy buryshtan keletin sıaqty; shamasy, kúre sol buryshta tapjylmaı kóp otyratyn bolǵan-aý. Ústine kópshik tóselgen eki úlken kreslo birine-birin qarsy qaratyp, kamınniń qasyna qoıylypty. Grave ketkeli kamınge ot jaǵylmaǵan eken, qazir usaqtalǵan shyrsha otyny shyrt-shyrt etip laýlap tur.

— Keshkisin áli salqyn ǵoı, - dedi Benası, - peshtiń aldynda boı jylytyp otyrǵanǵa ne jetsin.

Jenesta oılanyp otyr: myna doktor turmystyń usaq-túıek kareketterine nege sonshalyqty samarqaý qaraıtynynyń sebebin túsine almaı ań-tań.

— Taqsyr, - dedi, ol bir kezde, - sizdiń keýdeńizdegi naǵyz azamatqa bitken jan eken; biraq sóıte turyp, sonshama zor jumystar tyndyrǵanda, osyǵan úkimettiń de kózin ashýǵa tyryspaǵanyńyz tańdanarlyq is.

Benası aqyryn ǵana myrs etip kúldi.

— Fransıany órkenıetke tartýdyń ádisteri týraly nege baıanhat jazbadyńyz deısiz ǵoı, solaı ma? Maǵan Grave myrza da aıtqan osyny. Ókinishke qaraı, úkimettiń kózin asha almaısyń mundaı iske; ásirese ózin aǵartý isimen shuǵyldanyp júrmin dep oılaıtyn úkimettiń kózin ashý degen tipti bolmaıtyn sharýa. Bizdiń bul jerde tyndyrǵan isterimizdi, álbette, barlyq merler - ózderiniń kantondary úshin, barlyq qalalyq magıstrattar -ózderiniń qalalary úshin, prefekt - ózinin departamenti úshin, mınıstr - Fransıa úshin, árkim óziniń qyzmet aıasynda, baıaǵyda-aq isteýleri kerek edi.

Men uzyndyǵy eki le jerge jol salaıyq dep jurtty kóndirdim; basqalar dańǵyl tarttyryp, qanal qazdyrta alar edi ǵoı; men sharýalarǵa arnap qalpaq tigetin óndiristi kótermelep otyrmyn, al mınıstr bolsa, Fransıany shetel ónerkásibiniń basqynshylyǵynan qutqara alar edi ǵoı: ol úshin, aıtalyq, saǵat óndirisin kótermelese, ózimizde óndiriletin shoıynnyń, bolattyń, domna peshteriniń sapasyn jaqsartýǵa, sondaı-aq jibek qurtyn ósirýge, kóknár egýge kómektesse jetip jatyr. Saýda isinde kótermeleý degenniń máni qamqorsý degen sóz emes áli. Bul jerde durys saıasat eldiń shet derjavalarǵa táýeldi bolmaýy degen maqsatqa baǵyttalýy kerek, biraq keden kedergisi deıtin masqara men ár túrli tyıym salý júıelerine jol berilmesin. Ónerkásipti tek sol ónerkásiptiń óz kómegimen ǵana qutqarýǵa bolady: básekelestik onyń tirshilik kózi. Qamqorsý sharalary ony marǵaýsytady; monopolıa men tosqaýyl tarıfter ol úshin ólim. Saýdaǵa erkindik jarıalaǵan el ózge elderdiń barlyǵyn ózine berermen etedi, óziniń boıynan sonshalyqty ónerkásiptik qýaty sezinip, tovarlardyń baǵasyn básekelesterińe qaraǵanda tómenirek deńgeıde ustaı alatyn bolady. Fransıa mundaı maqsatqa Anglıadan áldeqaıda ońaı jeter edi, óıtkeni bizdiń eldiń aýmaǵy odan kóp úlken, sondyqtan ol aýylsharýashylyq ónimderiniń qunyń ónerkásipte tólenetin jalaqynyń tómendeýine sáıkes keletin deńgeıde ustap tura alar edi; fransýz úkimeti mine osyǵan umtylýy kerek, máseleniń zárýligi osynda jatyr.

Iá, qaıyrymdy taqsyr, mundaı máseleni zertteý meniń ómirimniń maqsaty bolǵan emes; men ózimdi kesheýildep baǵyshtaǵan is meniń aldymnan kezdeısoq kelip kılikti. Osynyń barlyǵy jaı ǵana nárseler, odan ǵylym jasaı almaısyn, onda kisini tań-tamasha qylarlyqtaı eshteńe, eshqandaı teorıalyq tereńdik joq; bar pálesi jaı ǵana paıdaly nárse. Jáne áp-sátte bite de qoıatyn is emes; bul salada jetistikke jetemin deseń, kún saıyn erteńgisin óz boıyńnan ózgede joq tózimdilik tap, bylaı qaraǵanda, senen shyǵatyn eshqandaı shyǵyn joq, biraq bir sabaqty damylsyz qaıtalaı beretin ustazdyń tózimdiligi kerek; ol marapaty joq tózimdilik.

Biz myna siz sekildi urys dalasynda qan tókken adamǵa qurmetpen qaraımyz, al jas shamasy birdeı balalarǵa bir sózdi dúrkin-dúrkin qaıtalaýmen óziniń kúsh-qýatyn kúnnen kúnge qurta beretin adamdy jek kóremiz. Aıqaı-shýsyz jaqsylyq isteýge eshkim de qushtar emes. Shyntýaıttap kelgende, ejelgi zamannyń uly adamdaryn qol bastamaı-aq, en sońǵy qatarǵa turyp ta, elge qyzmet etý úshin jigerlendirgen azamattyq ar-namys bizde joq. Bizdiń zamannyń derti ózim bilemdik. Mıhrabtan áýlıe kóp. Onyń sebebi mynaý. Monarhıamen birge biz ar-uıattan, ata-baba dinimen birge hrıstıan izgiliginen, memleketti basqarýdyń nátıjesiz tájirıbelerinen keıin otanshyldyqtan aıyryldyq. Bul turǵylar ishinara kúni búgin de bar, óıtkeni ıdeıalar ólmeıdi, biraq bul kúnderi olar adamdy jigerlendirmeıdi. Bizdiń zamanymyzda qoǵamdy qoldaý úshin bir ǵana tirek bar, ol ózimshildik. Árkim tek ózine ǵana senedi.

Bolashaq qoǵamǵa qyzmet etetin adam; biz odan joǵary esh nárseni kórmeımiz. Bizdi ózimiz quldyrap qulap bara jatqan shyńyraýdan qutqaratyn uly adam ultty jańǵyrtý úshin, sóz joq, tipti darashyldyqty da paıdalanady; biraq sol jańǵyrýǵa deıin biz materıaldyq múddeler men ishki esep ǵasyrynda ómir súremiz. Osy sózder árkimniń-aq aýzynda. Bizdi ózimizdiń qadir-qasıetimizge qarap baǵalamaıdy, jaǵdaıymyzǵa qarap baǵalaıdy. Halyqtan shyqqan qaıratker adam eleýsiz qalady. Osy kózqaras úkimettiń ózine sińip ketti. Óziniń ómirin táýekelge tigip baryp, talaı adamdardyń ómirin qutqarǵan teńizshi jaýyngerge mınıstr kók tıyndyq medal jiberedi, al óziniń daýysyn satqan depýtatty mınıstr myrza Qurmetti legıon ordenimen marapattaıdy. Mundaı tártip ústemdik etken el qaran qalady. Jekelegen adamdar sıaqty, ulttar da kúsh-qýatty bıik sezimderden ǵana alady. Halyqtyń sezimderi degen bul onyń ujdany. Al bizde ujdannyń ornyńa júretin nárse paıdakúnemdik. Ár adam tek óz qara basyn oılaıdy, shynaıy azamattyq erlikti kezdestiresiń be, joq pa? ol jóninde tek ózine ǵana senedi. Al shyndyǵynda mundaı izgiliktiń eń birinshi sharty ózińnen óziń bas tartyp shyǵýyń ǵoı.

Azamattyq erlik pen áskerı erliktiń túpki negizi bir bastaýda jatyr. Siz óz ómirińizdi birden berýge tıistisiz, al bizdiki bir-bir tamshylap baryp qurıdy. Mundaǵy da, ondaǵy da bir ǵana kúres, biraq aıqastyń túri bólek. Igi nıetterińniń bolýy jetkiliksiz; jerdiń ne bir eleýsiz qalǵan túkpirine órkenıetti engizý úshin bilimdi bolý kerek; al biraq myqty erik-jigeriń bolmasa, tipti bilimiń de, adaldyǵyń men otanǵa degen súıispenshiligiń de saǵan kómektese almaıdy; sondyqtan sen ózińdi qoǵamǵa paıda keltiretin mindetterge baǵyshtaǵan kezde ózimshildik múddelerden bas tartý úshin jańaǵydaı berik erik-jigermen qarýlanýyń kerek. Árıne, Fransıada árbir qaýymǵa shaqqanda keletin bilimdi adam jalǵyz-jarym emes, otanshyl adam da biren-saran emes, biraq meniń kámil senimim boıynsha, óziniń boıynda álgi aıtylǵan baǵaly qasıetterdi temir shyńdaıtyn ustanyń qaısarlyǵymen, sonyń tabandylyǵymen ushtastyrǵan adamdy kez kelgen kantonnan taba bermeısiń. Qıratqysh adam men jasampaz adam erik-jigerdiń eki jaq basy osylar: biri isti ázirleıdi de, ekinshisi támamdaıdy; birinshisi jaýyzdyqtyń piri bolyp kórinse, ekinshisi jaqsylyqtyń pirińdeı bolyp kórinedi, bireýine buıyratyny alǵys, ekinshisine buıyratyny qarǵys. Zulymdyqtyń daýsy jer jarady da, pasyqtardy oıatady, solardy masaıratady; al izgilik kópke deıin ún shyǵarmaıdy. Adamzat ataqqumarlyǵynyń tańdap alǵan róli óte utymdy. Sondyqtan árkim óz basynyń paıdasyn kezdeıtin qupıa oıdan ada kúıde atqarylǵan dúnıelik is, fransýzdardyń salt-dástúrin bilim kelip ózgertkenshe, bizde kezdeısoq qubylys kúıinde qala berdi. Al endi salt-dástúrimiz ózgerip, bizdiń barlyǵymyz da naǵyz azamat bolǵan kezde, kúndelikti ómirdiń barlyq ıgiligine qaramastan, bizdiń barshamyz jer sharyndaǵy eń zerikken, eń maýbas, eń qabiletsiz, eń baqytsyz halyq bop shyǵa kelmeımiz be? Munshalyqty mańyzdy máselelerdi sheshý meniń qolymmen kelmeıdi, sebebi men memleket basynda turǵan adam emespin. Ózgeniń bárin bylaı qoıǵanda, úkimet myna sebepterden durys kózqarasta bola almaıdy: órkenıet isinde, taqsyr, bári de shartty túrde ǵana. Bir elge jaramdy bolǵan ıdeıalar ekinshi bir elge pále bolyp jabysady, aqyl-oıdyń alalyǵy da jerdiń sholalyǵynan kem emes. Bizde sátsiz bılikshilerdiń sonshalyqty kóp bolatyn sebebi mynadan: basqarýshylyq qabilet degenimiz meılinshe asqaq, meılinshe taza sezimnen týatyn beıimdilik. Bul rettegi kemeńgerlik tanym-bilimnen týmaıdy, jan júıeniń bitiminen týady. Bılikshiniń is-áreketine de, aqyl-oıyna da eshkim baǵa bere almaıdy, shynaıy qazylar odan aýlaqta, al onyń is-áreketiniń jemisi tipti odan da aýlaǵyraqta jatady. Sondyqtan kim-kim de esh nárseden qaýiptenbeı-aqózin bılikshimin dep jarıa ete alady. Biz, fransýzdar, adamnyń aqyl-oıyna op-ońaı aldanyp qalamyz, ıdeıaǵa baı adamdardy áspettep shyǵa kelemiz; al biraq erik-jiger qajettirek jerde ıdeıalardyń máni tóómen bolady. Aqyr-aıaǵynda, el basqarý degen sózdiń máni jurtqa azdy-kópti durysuǵymdar men is-qımyl ádisterin tyqpalaýda emes, sol jaqsy-jaman uǵymdardy kópshiliktiń ıgiligi úshin durys jaqqa qaraı baǵyttaı bilýde. Eger mesheýlik pen kertartpalyq eldi jaman jolǵa bastaıtyn bolsa, óz qatelerinen halyqtyń ózi-aq bezip shyǵady. Aýyl sharýashylyǵyndaǵy, saıası nemese otbasylyq ómirdegi qateliktiń qandaıy bolsa da shyǵynǵa aparyp soǵady, sondyqtan árkim ony saıyp kelgende óz basynyń paıdasy úshin túzetedi.

Qudaı des bergende, men bul jerden shyn máninde tyń isterdi taptym. Meniń aıtqan aqylymmen jurt egistik jerlerdi jaqsylap óńdedi; sonsoń aýyl sharýashylyǵynda boıǵa sińgen zıandy ádetter joq qoı, jerdiń ózi de óte qunarly; sondyqtan men eshbir qıyndyqsyz-aq bes tanapty sharýashylyq ádisin engizdim, shabyndyqtardy qoldan sýardyq, kartop egetin boldyq. Aýyl sharýashylyǵynda meniń engizgen júıem eshkimniń sana-sezimine tıgen joq. Kerek deseńiz, biz Fransıanyń keıbir óńirlerindegideı kádimgi qarapaıym soqany da paıdalanǵanymyz joq; jyrtyndy jumystar «asha kóp bolmaǵan soń, ketpenniń ózimen-aq isti tyndyryp júrdik. Men engizgen dóńgelekti túrendi tegershik jasaıtyn sheber maqtaýǵa aınaldy; óıtkeni ol óziniń jasaǵan buıymyn ótkizýge yntyzar; sondyqtan ol ózdiginen meniń kómekshim bolyp shyqty. Ózge isterdegi sıaqty, munda da men árkimniń múddelerin ushtastyryp, úılestirip otyrýǵa tyrystym. Sonsoń, bul jerdegi kedeılerge tikeleı paıda keltiretin ónimderdi óndirýden olardyń ál-aýqatyń arttyratyn ónimderdi óndirýge kóshtim. Bul araǵa syrttan esh nárse ákelgenim joq, tek qana turǵyndardy baıytýǵa yqpal etetin ónimderdi syrtqa shyǵarýǵa kómektestim, sonyń bularǵa tıimdi ekenin kózben kóretindeı ettim. Olar óz eńbekteriniń nátıjesi arqyly meniń ıdeıalarymnyń jarshysy bolǵanyń ózderi de baıqamaı qaldy. Taǵy bir jaǵdaı. Grenobl bizden bes ledeı ǵana jerde; al úlken qalanyń mańyndaǵy adamdar óz buıymdaryn op-ońaı ótkizedi. Qaýymdardyń barlyǵy birdeı iri qalalarmen irgeles emes qoı. Árbir istiń retinde ólkeniń dem-tynysyn, onyń ornalasqan jerin, múmkindikterin eske alyp otyrý kerek, jer shuraıyn, adamdarynyń ereksheligin, olardyń ómir saltyn zerttegen maqul; Normandıada júzimdik ósirý degen sıaqty ersilikke barmaý kerek. Sondyqtan da basqarý ustanymdary ózge jaıttardan góri ózgergish keledi, Bul jerde jalpyǵa birdeı ortaq ereje joq. Zań ataýlynyń úlgisi bar, al salt-dástúr, jer jaıy, aqyl-oı degender olaı emes; al eldi basqarý degen zańdardy adam múddesine nuqsan keltirmeı, jergilikti jaǵdaıdy eskere otyryp qoldana bilý óneri degen sóz. Taýdyń arǵy jaq baýraıynda bizdiń tastap ketken derevnámyz bar; onyń jerin dóńgelekti soqamen óńdeýge bolmaıdy; topyraq qabaty onsha qalyn emes; eger qaýymnyń meri jer óńdeýdiń bizdegi ádisine eliktegen bolsa, qaramaǵyndaǵy adamdaryn kúızeliske ushyratatyn edi; men oǵan júzimdik ósirińder dep aqyl bergenmin, sonsoń byltyr ondaǵy turǵyndar júzimnen mol ónim alyp, endi bizden astyqty sharapqa aıyrbastap alatyn boldy. Eń bastysy, meniń aqyl aıtqan adamdarym maǵan senetin boldy, biz únemi baılanys jasap turdyq. Men sharýalardy aýrýdan aıyqtyrdym, óıtkeni olar em-domǵa óte beıim keledi; rasynda da barlyq gáp naýqastardy juǵymdy tamaqpen qorektendirip, áldendirýde ǵoı. Álde únemshildikten be, nemese kedeılikten be, áıteýir sharýalardyń tamaq ishýi óte mardymsyz keledi de, aýrýdyń kóbi ash-aryq tyqtan bolady; áıtpese jalpy sharýalardyń densaýlyǵy jaman emes qoı.

Men ózim áý basta, bir beımaǵlum jankeshtilik ómir bastaýǵa birjola bekingen kezde, kim bolsam eken dep kóp tolǵandym: kúre bolaıyn ba, álde selendik dáriger nemese aralyq sýdıa bolǵan durys pa dep. Osy úsh adamdy sváshennıkti, zańger men emshini halyqtyń kemeńger oıy ylǵı da qara jamylǵymen qosaqtap júretini tegin emes qoı, taqsyr; olardyń bireýi adamnyń jan jarasyn emdese, ekinshisi qalta qaıǵysynan, úshinshisi tán aqaýynan aryltady; sóıtip, olar qoǵamnyń negizgi úsh tiregin beıneleıdi: ar-uıatyn, dúnıe-múlkin jáne densaýlyǵyn. Bir kezde osynyń alǵashqysy, sonsoń ekinshisi búkil memleket bıligin qoldarynda ustady. Jer betindegi bizden burynǵylar adamnyń aqyl-oıyn bılegen sváshennıkterdi birden-bir bılik ıesi bolýǵa tıis dep oılady, bálkim, sol oılary durys ta bolǵan shyǵar: sváshennık ol kezde koról de boldy, áýlıe de boldy, qazy da boldy; jáne ol kezde dúnıeniń tutqasy adamnyń ujdany men ar-uıaty bolýshy edi. Qazir bári ózgerdi, al biz sol zamannyń baryn barsha, sol kúıinde qabyldaýǵa tıispiz. Siz ózińiz bilesiz, al men eldegi aǵartý isi men halyqtyń ál-aýqaty osy úsh adamǵa baılanysty dep bilemin, olar ókimet bıliginiń úsh túri, solardyń arqasynda halyq is-áreketterdiń, múddelerdiń, ustanymdardyń yqpalyn tikeleı sezinedi, al sońǵy úsheýi oqıǵalardyń, menshiktiń, ıdeıalardyń asa mańyzdy saldary bolyp tabylady. Ýaqyt ótken saıyn ózgerister ákelip turady; menshik kóbeıedi nemese azaıady, sol alýan túrli ózgeristerdiń yńǵaıymen barlyq isti jónge keltirip otyrý kerek tártip ataýlynyń negizi osynda.

Ólkeni órkenıetke tartyp, ónerkásipke negiz salý úshin, jeke adamdardyń múddeleri ulttyq múddelermen qaı tusta ushtasatynyń, olar qandaı is-áreketterden, qandaı materıaldyq múddeler men ustanystardan kórinetinin halyqqa uǵyndyryp otyrý kerek. Minekı men qoǵamdyq ómirdiń osy jaqtarymen sózsiz toqaılasyp otyratyn janaǵy úsh mamandyq bizdiń zamanymyzda órkenıettiń asa uly tutqalary bolýǵa tıis dep uqtym; osy mamandyqtardyń ókilderi únemi baılanysty bolyp otyratyn muqtaj taptardyń taǵdyryn jaqsartamyn degen adal nıetti adamǵa múmkindikti árdaıym janaǵy tutqalar ǵana bere alady. Al biraq sharýa adam janyńa ıman beremin dep yǵyr qylatyn sváshennıkten góri tánińdi saýyqtyrarlyq dári beretin adamǵa kóbirek senedi; bireýi sharýamen onyń ózi óńdep júrgen jer týraly sóılesedi, ekinshisi sol sharýanyń qazir, sorǵa qaraı, túk qatynasy joq aspan jaıyn áńgimeleıdi; meniń sorǵa qaraı dep otyrǵanym bolashaq ómirge degen nanym tek kóńilge medet qana emes, basqarýǵa kómektesetin qural da.

Dinniń qoǵamdyq zańdardaǵy shapaǵatyn tıgizetin birden-bir kúsh ekeni beker me? Taıaýda biz qudaıdy aqtap aldyq. Din joǵalyp ketken kezde, zańdardyń oryndalýy úshin úkimet lańkestikti oılap tabýǵa májbúr boldy; biraq ol adamda úreı týǵyzatyn, sondyqtan ótkinshi edi. Baıqaısyz ba, taqsyr, sharýa adam naýqas kezinde nemese táýir bola bastap, áli de tósek tartyp jatqanda, aqyldy derekterdi eriksiz tyńdaıdy jáne júıelep túsindirgende qapysyz uǵynady. Osy oı meni doktorlyqqa jeteledi. Men sharýalarmen esep-qısapqa otyrǵanda, solardyń paıdasyn kózdedim, meniń olarǵa aıtqan aqyl-keńseterim júzege asa kele óz ıdeıalarymnyń durys ekenin dáleldep shyqty.

Halyqtyń kózi aldynda kúnásiz bolý kerek. Kúnásizdik Napoleondy jasady, eger álem onyń Vaterloo túbindegi jeńilisi jaıynda bilmegen bolsa, sol kúnásizdik qudaı jasaǵan bolar edi. Muhammed áýeli jer sharynyń úshten birin jaýlap alyp, sodan keıin dinniń negizin salýshy bolǵan sebebi onyń qalaı ólgenin eshkim kórgen joq. Selendik dáriger úshin de, jaýgershi úshin de ortaq bir zań bar: ult pen qaýym bir óris. Adam barlyq jerde de adam. Sonsoń taǵy bir aıtarym men ózim qaryz bergen adamdaryma talapshyl boldym. Meniń tabandylyǵym bolmasa, jurttyń bári meni jek kórer edi. Sharýalar, ózderi ákki pende bolǵandyqtan, aldanǵan jalqaýlardy syılamaıdy. Sen ózińdi aqymaq qylýǵa jol berdiń be, onda álsizdik kórsetkenin. Basqarý isine kúsh qana júredi. Eger naýqastyń baı adam ekenine kózim jetpese, emdegenim úshin eshkimnen eshqandaı aqy alyp kórgen emespin. Eger naýqas adam óte zárý bolyp turmasa, men tegin dári bermeımin. Sharýalar maǵan aqsha tólemese de, ózderiniń boryshty ekenderin biledi; keıde olar óz kóńilderin kónshitý úshin meniń atyma suly alyp keledi, onsha qymbat bolmasa astyq ákeletinderi de bolady. Al birde dıirmenshi meniń emdegenim úshin balyq alyp kelipti, sonda men oǵan aıttym: "bolmashy nársege sonsha shyǵyndanǵanyń ne?" - dedim; meniń bul dıplomatıamnyń esesi qaıtady: qysqa qaraı men kedeılerge úlestirip berý úshin odan birneshe qap ún alamyn. Qudaı aqy, taqsyr, bizdiń sharýalardyń júregi izgi, tek olardy qorlamaý kerek. Men qazir olar týraly burynǵy pikirimdi áldeqaıda jaqsarttym.

— Sizde, árıne, qıyndyqtar da bolǵan shyǵar? - dedi Jenesta.

— Eshqandaı da, - dep jaýap qaıyrdy Benası, - bir aýyz paıdaly sóziń kóke myljyń kóp sózden áldeqaıda artyq qoı. İstiń jaıymen birge sharýalardyń ózderi týraly da men olarmen kep áńgimelestim, arasynda ázil-qaljyńymyz da kóp bolatyn. Alǵashynda olardyń tyńdaǵysy da kelmeı júrgen; eskilikti talaı tanymdaryn ózgertýge týra keldi: men qalanyń adamymyn, al qalalyqtar olardyń ata jaýy ispettes. Men osy kúreske áýelendim. Jaqsylyq pen jamandyqty jasaýshylardyń arasynda bir-aq aıyrma bar - ar-uıattarynyń montanylyǵy men mazasyzdyǵy, al eńbekteri - birdeı. Eger alaıaqtardyń minezi minsiz bolsa, olar moıyndaryn úzýdiń ornyna mıllıoner bolyp keter edi.

— Taqsyr, - dep daýystady Jakota, esikten kire berip. - Tamaq sýyp barady!

— Men janaǵy estigenderim jaıynda bir eskertpe jasaǵym keledi. Taqsyr, - dedi Jenesta doktordy qoltyǵynan demep alyp, - Muhammedtiń soǵystary jóninde men birde-bir derek oqyǵan emespin, sondyqtan onyń áskerı qabiletteri jóninde eshteńe aıta almaımyn, al biraq fransýzdardyń soǵys naýqany kezindegi ımperatordyń soǵystyq taktıkasyn baıqaǵan bolsańyz, siz ony naǵyz qudaı dep oılaǵan bolar edińiz. Tipti Vaterloo túbinde jeńilis tapqanynyń ózi onyń adam ataýlydan artyqsha jaralǵandyǵynan edi ony myna qara jer kótere almady, sondyqtan onyń aıaǵynyń astyndaǵy jer jarylyp ketti, bar bolǵany sol ǵana. Al qalǵan áńgimelerińizdiń bárine de sózsiz kelisemin; qudaı tóbemnen ursyn dep aıtaıyn, sizdi tapqan áıeldiń eńbegi áste de esh ketpegen!

— Já, dámge júrińiz! - dedi Benası da daýsyn kótere jymıyp.

Asqananyń qabyrǵalary túgeldeı taqtaımen shegendelip, qońyrqaı túske boıalǵan eken. Taldan toqylǵan birneshe oryndyq, býfet, sóreli shkaftar, shaǵyn pesh, sonsoń kúre marqumnyń áıgili aspaly saǵaty mine, bólmedegi bar jıhaz osy. Ústine aq dastarqan jaıylǵan as ústeliniń ústinde sán-saltanattyń ıisi de joq. Faıans ydystar qoıylypty. Alǵashqy suıyq asqa marqum kúreden qalǵan dástúr boıynsha tuzdyǵy kúshti sorpa berildi, sirá, mundaı taǵamdy basqa eshbir aspazshy babyna keltirip bulaı ázirleı almas dep oılaısyn. Doktor men meımany sol dámdi iship úlgirgen joq, as úıge bir kisi basa-kóktep kirip keldi de, Jakotanyń kúńkildegeniń eleń qylmastan, entelep asqanaǵa qaraı ótti.

— Ne bop qaldy? - dedi doktor.

— Álgi bizdiń úıdiń báıbishesi, Vıno hanym she, qaraptan qarap otyryp, appaq qudaı boldy da qaldy. Bárimizdiń de záremiz zár túbine ketkeni.

— Qaıtemiz onda, - dedi Benası sabyrmen, dastarqan basynan turýǵa týra keledi.

Doktor túregeldi. Ol qanshama ótinse de, Jenesta kóngen joq, aldyndaǵy aljapqyshyn jıyp tastady da, áskerı adamnyń ádetimen lyp etip ornynan turdy; ıesi joq ústelde jalǵyz otyrmaımyn dep úzildi-kesildi aıtty da, zalǵa qaraı bettedi: eptep boı jylytyp alyp, sonsoń bizdiń jer basyp júrgen talaı beıbaqtarymyzdyń ýaıym-qaıǵysy jaıynda azdap oı tolǵamaq.

Kóp keshikpeı Benası qaıtyp keldi de, bolashaq dostar taǵy da ústel basyna jaıǵasty.

— Tabýro kelip ketti, sizben sóılesetin sózim bar deıdi, - baǵanadan beri taǵamyn qaıta-qaıta qyzdyryp, qaıtadan ázirlegen Jakota esikten osylaı dep sóılep kirgen.

— Aýyryp qalǵan kimi eken? - dedi doktor.

— Eshkimi de aýyrǵan joq, taqsyr. Ózimniń jumystarym jaıyn-da aqyldasaıyn dep edim

deıdi.

— Jaraıdy. Tabýro men úshin aıaǵymen júrip júrgen fılosofıalyq traktat, - dedi Benası Jenestaǵa qarap. - Osynda kelgen kezde kóz toqtatyńqyrap qarańyzshy, sóz joq, sizdi qyzyqqa batyrady. Kúndik jumysqa jaldandy, únemshildigimen jurtqa unady: tamaqty az iship, jumysty kóp istedi. Al endi sol pysyqtyń qaltasyna azdaǵan ekú qorlana bastaǵan boıda-aq, ol burynǵydan da jylpostanýǵa aınaldy; sóıtti de, bizdiń kedeı kantondaǵy men sengizgen jańalyqtarǵa aýyz sala bastady; Tabýro solardan paıda taýyp, baıýǵa aınaldy. Segiz jyldyń ishinde ol qyrýar dáýlet jınady bizdiń kanton úshin qyrýar, qazir onda, dáý de bolsa, bir qyryq myń frankideı qor bar shyǵar. Siz onyń qandaı jolmen baıyp júrgenin taba almaıtyndyǵyńyzǵa men bás tigýge barmyn. Ol - ósimqor; ósimqor bolǵanda naǵyzdyń ózi, al ósimqor bolyp alǵan sebebi - kantonnyń barlyq turǵyndarynyń árqaısysynyń zárýligin paıdalanady jáne esebinen janylmaıdy; óıtkeni onyń jurtpen jasasqan mámlesiniń paıdakúnemdik syryn ashamyn dep júrip, men kóp ýaqytymdy shyǵyn qylar edim.

Alaaıaq Tabýro jurttyń bári jer endeýge jumylyp jatqanyn kórgennen keıin, tóńirekti túgel aralap júrip, egis kezinde kedeılerge tuqym berý úshin astyq satyp alady. Ondaıda, ózińiz bilesiz, dál tuqym seber kezde sharýalarǵa, keıde tipti fermerlerdiń ózderine de, tuqym alýǵa aqsha jetpeı qalady. Sol kezde Tabýro aǵaı keledi de, bireýge bir qap arpa beredi, aqysyna oraq kezinde bir qap qarabıdaı alady; endi bireýge bir qap bıdaıdyń ushyǵyn beredi de, bir qap un alady. Endi bul anturǵan osyndaı aram saýdany búkil departament kóleminde júrgizetin boldy. Eger bireý-mireý kóldeneń turmasa, bálkim, ol mıllıon da tabar edi.

Minekı, taqsyr, bir kezde Tabýro degen kúndik jumysqa zar adam aqpeıil, elgezek, jurttyń bárine qolqabys tıgizýge ázir turǵan súp-súıkimdi jigit bolyp edi, endi tabysqa bókkennen keıin, Tabýro degen myrza paıda boldy baryp turǵan naısap, qyrsyq, tákáppar. Baıyǵan saıyn buzylyp barady. Eńbekqor, jumys basty sharýa aýqatty turmysqa kóshse-aq, nemese, iri jer ıelenýshige aınalsa-aq boldy, naǵyz qyzyl kóz páleniń ózi bolady da shyǵady. Mynadaı bir tap bolady shala ınabatty, shala buzyq, shala bilimdi, shala saýatty ondaılar qandaı úkimetti bolsa da esinen tandyrady. Sol tapqa tán mashyqtar myna Tabýroda da bar: bir qaraǵanda ańǵal, tipti nadan, al endi óziniń paıdasyna kelgende tipti suńǵyla bolyp ketedi.

Edendi qaıystyrǵandaı solqyldatyp kirgen aıaq tarsyly ósimqor ekenin aıtpaı sezdirgen.

— Kirińiz, Tabýro! - dep daýystady Benası.

Doktordyń janaǵy eskertý sózderin estigen ofıser Tabýroǵa qadala qarap qalyp edi, sonda kórgeni júdeýbas, eńkishteý kelgen sharýa adamy, dóńes mandaıyn qos qyrtys ájim basqan. Aınalasy qaraýyta dóńgelenip, ortasyndaǵy kishkentaı núkteden oqtaı atyla syǵyraıǵan surǵylt kózderi usqynsyz ajarynyń ar jaǵynan tesip shyqqandaı jylt-jylt etedi. Eki erni jymqyrylyp, tars jumylǵan, joǵary qaraı ımıgen úshkir ıegi mysqyl úıelegen murnynyń ushyna qaraı ıtinip tur. Eki shyqshytynda ıegine qaraı tereń saılanyp, taǵy qos ájim tartylǵan, olardy da bir orynda turaqtamaıtyn kóshpeli ómirdiń taıǵaqtyǵy men saýdagerdiń zymıan qýlyǵyn aıtpaı tanytqandaı. Shashy aqqylshyqtana bastaǵan. Ústine kıgeni kók tústi áp-ádemi kúrte, eki jaq búıirinde seltıgen tórt buryshty úlkenqaltalary bar, kúrtesinin ashyq jaǵasynan órnekti aq jeleti kórinedi. Ol kirgen boıda eki aıaǵyn taltaıtyp turyp, basynda dobaldaı shoqpary bar taıaǵyna súıenip tura qaldy. Sońynan ergen kishkentaı ıspan ıti, Jakotanyń narazylyǵyna qaramastan, birge kirdi de, ıesiniń aıaǵyna oralyp jata ketti.

— Al, káne, qandaı sharýan bar? - dep surady Benası.

Tabýro as ústelinde, doktordyń qasynda otyrǵan beıtanys adamǵa kúdikti kózimen bir qarap qoıdy da, sózin bastady:

— Áńgime naýqas jaıynda emes, mer myrza, biraq siz qaltanyń jyrtyq-tesigin adam boıyndaǵy kinárattan kem emdemeısiz ǵoı, sondyqtan men sizben sen-lorandyq bir kisimen aradaǵy kıkiljiń jaıynda aqyldasaıyn dep kelip edim.

— Sen anaý aralyq sotqa nemese sonyń hatshysyna nege barmaısyń?

— E! Oıbaı-aý, taqsyr, istiń jaıyn siz olardan góri jetigirek bilesiz ǵoı; sondyqtan sizdiń aýjaıyńyzdy bilip alsam, iske de áldeqaıda batylyraq kiriser edim ǵoı.

— Jarqynym, Tabýro, men kedeı adamdarǵa dárigerlik keńesimdi tegin beremin, al sen sekildi baıdyń yryń-kezek isterine bosqa ýaqyt ketire almaımyn. Dalada tegin jatqan bilim joq.

Tabýro qolyndaǵy bórkin ýmajdaı bastady.

— Eger sen meniń pikirimdi bilgiń kelse, al sonda sen biraz aqshańdy únemdeısiń ǵoı, áıtpese ol aqshany Grenobldiń sýdıalaryna sanap turyp berer ediń, sen aldymen jetimekter úıiniń balalaryn asyrap otyrǵan ana Marten degen jesir áıelge bir qap qara bıdaı jibert.

— Oıbaı-aý, taqsyr, ol ne degenińiz, siz aıtsańyz boldy, men ony qýana-qýana jiberemin ǵoı. Al endi óz sharýamdy aıtamyn dep, alystan kelgen meımandy mezi qylmas pa ekenmin? - dep Tabýro Jenesta jaqty nusqap qoıdy.

— Sonymen, áńgime mynadaı, taqsyr, - dedi ol Benasıdiń meziretimen sózin jalǵastyryp, osydan eki aı buryn maǵan Sen-Lorannyń bir adamy kelip aıtady: "Tabýro, sen maǵan júz otyz qadaq arpa satpas pa edin?" - deıdi. - "Nege satpaıyn", - deımin men. — Bul meniń kásibim. Osy qazir kerek pe?"- "Joq" - deıdi ol, - kóktemge qaraı: jazdyq daqyldardy seber kezde" - "Jaraıdy-aq". Mine sodan keıin baǵasy jóninde biraz salǵylastyq ta, aqyry qol soqtyq; ol maǵan barlyq arpanyń Grenobldegi qazirgi baǵasy boıynsha tolyq qunyń tóleıdi; al men bolsam, astyqty oǵan naýryz aıynda tabys etemin, árıne, shashylǵan-tógilgenin esepke ala otyryp. Al endi arpa degenińiz, taqsyr, barǵan saıyn shyǵandap qymbattap barady, qysqasy, ol qaınaǵan súttiń betińdeı kóterilip ketti. Aqsha maǵan qazir óte qajet, sondyqtan jańaǵy arpamdy alamyn da basqa bireýge satamyn. Kimniń qandaı daýy bar, solaı emes pe, taqsyr?

— Joq, ol arpa endi saǵan tıisti emes, - dedi Benası. - Ol seniń qoımańda jaı saqtaýly ǵana turǵan. Sondyqtan, eger arpa arzandap ketse, sen ony jańaǵy kelisilgen baǵamen al dep zorlaı alasyń ba?

— Olaı bolǵan kúnde, ana júgirmek maǵan túk te tólemeıtin bolady ǵoı. Kim ózine qastyq oılaıdy? Qyp-qyzyl paıda ózińniń qolyńa kelip turǵanda, odan qur qalatyndaı ne kórinipti? Onyń ústine taýar seniki, biraq aqshasyn tólegennen keıin ǵana. Solaı emes pe, ofıser myrza? Sizdiń áskerde qyzmet etkenińiz kórinip-aq tur.

— Tabýra, - dedi Benası daýsyn salmaqtaı sóılep, - sen bul isten utylasyń. Aramdyq úshin qudaı erteli-keshti bir jazalamaı qoımaıdy. Apyr-aý, myna sen sekildi isin adal júrgizetin bilgish, saýatty adam bizdiń ólkede qalaı ǵana aramdyqtyń úlgisine aınalyp ketti. Sen osyndaı daý-damaıǵa jol berseń, kedeı baıǵustar mop-momaqan bolyp, seni urlap-qarlamasyn deısiń be? Batraqtar senin jumysyńdy istemeı, aljaılaryna qydyryp júretin bolady, sóıtip jurttyń bári ar-uıattan aıyrylady. Seniń bul isin jón emes. Taýaryn bir ret satyldy. Eger sen-lorandyq sharýa arpany sol boıda alyp ketse, sen ony qaıtyp ala almas ediń ǵoı; demek, sen ózińe tıisti emes zatqa ıelik etemin deısiń; seniń arpań baıaǵyda aqshaǵa aınalyp ketken, seniń óz yqtıaryńmen. Al, aıta ber.

Jenesta doktorǵa qaraǵanda, onyń kózinde Tabýranyń shylp etpegen betine úı ıesiniń nazaryn aýdarǵysy kelgendeı syr bar edi. Rasynda da, Benası jańaǵydaı toıtarys bergennen keıin de ósimqordyń bet-ajary sazarǵan kúıinen bir tanǵan joq. Mańdaıyna bir tamshy qan júgirgen joq, syǵyraıǵan kózderi de miz baqpaıdy.

— Bylaı etsem, taqsyr: men arpany ótken qystaǵy baǵasyna beremin dep mindetime alyp edim; qazir oılap otyrmyn, arpany bermesem dep.

— Beri qaratty, Tabýro: sen arpany tezirek jónelt, áıtpese sen jurt aldynda abyroı-bedelden ada bolasyń. Tipti osy daýdy óz paıdańa sheshken kúnde de sen ar-uıaty joq, sózinde turmaıtyn eki júzdi adam degen ataqqa qalasyń...

— Já, meılińiz bilsin, meni alaıaq deńiz, jaýyz deńiz, ury deńiz. Qyzý ústinde adam ne aıtpaıdy, mer myrza, oǵan nesine renjıin. Mámle isinde árkim óz paıdasyn oılaıdy.

— Sen jańaǵydaı ataqqa ózin urynǵaly tursyn.

— Oıbaı-aý, taqsyr, zań meniń jaǵymda bolsa ne isteıin...

— Zań seniń jaǵynda bolmaıdy.

— Siz sony ras aıtyp otyrsyz ba, shynymen solaı ma, taqsyr? Qalaı degenmen, ońaı sharýa emes qoı.

— Álbette, rasy sol. Ústel basynda bosqa otyrmas edim, saǵan zańdardyń jınaǵyn zorlap oqytar edim. Eger bul is sotqa baratyn bolsa, sen utylasyń; sonsoń bul úıge aıaq basa almaısyń: men ózim syılamaıtyn adamdardy qabyldamaımyn. Sen daýlassań jeńilesiń. Túsindiń be?

— Joq, taqsyr, jeńilmeımin, - dedi Tabýro. - Bilesiz be, mer myrza, arpany bereshek adam men emes, sol sen-lorandyqtyń tap ózi, odan men satyp alǵanmyn, endi sol meniń taýarymdy jetkizip berýden bas tartyp otyr. Men osy isti utamyn ba, joq pa, tek sony bilýge ǵana kelgenmin; sottyń oryndaýshysyna sodan keıin baraıyn, qalaı shyǵyndansam da sonsoń kóreıin dep oılaǵanmyn.

Jenesta men doktor bir-birine qarasty, biraq myna sıaqty sotty is jaıyndaǵy shyndyqty bilgisi kelip, ósimqordyń oıdan shyǵarǵan myna qýlyǵyna tań qalǵandaryn ekeýi de bildirmedi.

— Jaraıdy, Tabýro, olaı bolsa, seniń sen-lorandyq mámlesinde uıat bolǵany; ondaı adamdarmen mámlege barýdyń eshqandaı qajeti joq.

— Eı, taqsyr-aı, naq sondaı adamdar ǵoı osyndaı istiń mán-jaıyn jaqsy biletin.

— Saý bol, Tabýro.

— Ámirińizge quldyq, mer myrza jáne onyń aq peıil bastasy.

— Al, qalaı, - dep surady Benası ósimqor ketkennen keıin, - Parıjde bolsa, jańaǵy adam tez arada mıllıoner bola alar ma edi?

Tústikten keıin doktor men onyń meımany qonaq bólmege qaıtyp oraldy da, búkil kesh boıy, ábden uıqyǵa ketkenshe, soǵys jaıynda, saıasat jaıynda áńgimelesýmen boldy. Bir sózdiń retinde Jenesta aǵylshyndardy ólerdeı jek kóretinin bildirdi.

— Taqsyr, - dedi doktor bir kezde, men úıimdegi meımanymdy kim dep oılaıyn, sony suraýǵa ruqsat etińizshi.

— Meniń aty-jónim Per Blúto dep jaýap qaıyrdy Jenesta, men kapıtanmyn, polkym Grenoblde.

— Jaraıdy, taqsyr. Graveniń osynda ótkizgen ómir saltyn qabyl eter me edińiz? Erteńgisin, sáskelikti ishkennen keıin men ólkeni aralap ketkende, ol kisi maǵan shyn yqylasymen erip júrer edi. Meniń shuǵyldanyp júrgen isim sonshalyqty qara dúrsin, sondyqtan ol sizge unaı qoıar ma eken, oǵan kózim jetpeıdi. Jáne siz ózińiz de jer ıesi emessiz, derevnányń meri de emessiz; basqa jerlerde júrgende kózine túspegendeı qyzyqty esh nárseni bul jerden kóre almaısyz; aınala lashyq úıler — birinen-biri aınymaıdy; biraq onyń esesine taza aýa jutasyz, onyń ústine serýenge shyqqanda sizdiń bir maqsatyńyz bolady.

— Sizdiń usynysyńyzǵa men sondaı qýanyshty ekenimdi jetkize almaımyn; ózim de osyndaı ótinish bildirgim kelip edi, biraq sizdi yǵyr qylamyn ba dep ımengenmin.

Úı ıesi Jenestany ekinshi qabatta qonaq bólmeniń ústindegi bólmege ertip apardy; aıtpaqshy, jańaǵy oıdan shyǵarylǵan famılıany atamaı-aq, aty-jónin osy kúıinde qaldyramyz.

— Túý, mynasy jaqsy boldy ǵoı, - dedi Benası aqyryn sybyrlap. Jakota sizdiń bólmeńizge ot jaǵyp qoıypty. Eger sizge álde bir nárse qajet bolsa, bas jaqta quzyryńyzǵa jez qońyraý daıyn tur.

— Bul jerde ne qajet bolsyn! - dedi Jenesta aǵynan jarylyp. - Tipti myna jerde otyryp aıaq sheshetin oryndyq ta tur eken. Ondaıdyń qadirin tek baıyrǵy jaýynger ǵana biledi. Soǵysta júrgende, taqsyr, osy bir ant urǵan aıaq kıimińdi sheship qoıatyn múmkindik bolmaı, armanda júretin kezderiń bolady. Birneshe joryqtan keıin, ásirese urystan keıin, aıaǵyn isinip ketedi de, - malmandaı sý bolǵan etigińnen ony sýyra almaı silen qatady, sondyqtan kóbinese etiksheń uıyqtaýǵa týra keledi. Salt basyn júrgende, bul onshama kıyn da emes.

Ózinin bul sózine erekshe mán bergendeı, ofıser qýlana kózin syǵyraıtyp qoıdy da, tan-tamasha bolyp, bólmeniń ishin kózimen shola bastady: ishi óte jaıly, tap-taza, ishiniń jıhazy da bir sydyrǵy sándi.

— Qandaı tamasha! - dedi ol. - Sizdiń ózińizdiń tósek bólmeńiz de óte ásem bolar?

— Qalasańyz kirip kórińiz, - dedi doktor da, - men sizge kórshimin, aramyzda tek baspaldaq qana bar.

Jenesta doktordyń jatyn ornyńa kirip baryp, jartylaı qańyrap turǵan bólmeni kórgende qaıran boldy; jalan qabyrǵalaryna qońyrqaı órnekti sarǵysh túsqaǵaz japsyrylypty, onyń da ár jerinin óni ketip qýaryp qalǵan. Qojyr-qojyr etip laqpen boıalǵan temir kereýet, joǵary jaǵynan boılap tartylǵan beldikten tómen qaraı salbyrata qońyrqaı tústi eki kolenkor perde túsirilgen, edende jip-jinishke tómen qol kilemshe, ózi ábden qyrqylyp tozǵan, osynyń bári aýrýhanadaǵy jaǵdaıdy kózge elestetetin edi. Kereýettiń bas jaǵynda túnde shyraǵdan qoıatyn tórt aıaqty kishkentaı ústel tur, onyń joǵary-tómen jyljyp turatyn qaqpaqshasy árili-berili qozǵalǵan saıyn qoltoqpaqtaı taq-taq etip turatyn tárizdi. Endi osy kóriniske úsh oryndyqty, sabannan toqylǵan eki kreslony, jańǵaq aǵashynan istelgen komodty, onyń ústinde turǵan legen men bir búıiri shytynap ketken qumyrany (sirá, sý quıatyn bolýy kerek), onyń jıegin qorǵasynmen ádiptegen qaqpaǵyn qosyńyz. Kamınge ot jaǵylmapty, saqal-murt qyratyn ustarasy qabyrǵaǵa jippen ile salǵan eskilikti aınanyń aldyndaǵy kamınniń syrly taqtaıy ústinde jatyr. Tazalap sypyrylǵan edenniń ár jeri qyrylyp, oıylyp, kedir-budyrlanyp qalǵan. Eki terezege taǵy da kolenkor perde ustalypty, etek jaqtarynda jasyl shashaqtary jalbyraıdy. Bólme ishindegi múliktiń bári, tipti ústinde sıa saýytpen paraq-paraq qaǵazdar, qalamushtar jaırap jatqan dóńgelek ústelge deıin, osylardyń bári-bárisi Jakotanyń uqyptylyǵymen saqtalyp turǵan minsiz tazalyqqa qaramastan, bul bólmede turatyn adam kádimgi monahtyń jankeshtiligimen ómir súretinin, zattan góri sezimge kóbirek beriletinin aıtpaı-aq dáleldep tur.

Esik ashylǵan kezde, ofıser doktordyń kabınetin kórdi, ol, sirá, munda da tym sırek bas suǵatyn bolýy kerek. Óıtkeni ondaǵy kórinis te dál jańaǵy tósek bólmesindegideı. Shań basqan birneshe kitap dál sondaı shań basqan sórelerde shashylyp jatyr; al dárihananyń tańbaly qaǵazy japsyrylǵan shyny shıshalardy kórgende, kisiniń basyna bul jerde jalpy ǵylymnan góri dári daıyndaýǵa kóbirek kóńil bólinedi-aý degen oı keler edi.

— Sizdiń bólmeńiz maǵan tıgen bólmeden nege sonshalyqty ózgeshe dep suraǵyńyz keledi-aý, shamasy, - dedi Benası. - Onyń sebebi, úıine qonaq bolyp kelgen tanystaryna adamnyń usqynyń alatyn eski aına usynǵan adamdar úshin men ólerdeı uıalamyn; ondaıda meımany álgi aınaǵa qarap turyp; apyr-aı, men qalaı semirip ketkenmin dep nemese men osynsha júdegenmin be dep tańdanar edi, nemese: men ózim aýrý emespin be, álde bir jyn uryp ketti me dep, ózinen-ózi qýystanar edi.

Bizdiń dostarymyz kele qalǵanda, solardyń ýaqytsha bolsa da turatyn ornynyń jaıly bolǵanyńa ne jetsin? Qonaqjaılyqty men óz basym minezdiń jomarttyǵyna sanaımyn, tipti baqytqa balaımyn, keń peıildiń kórinisi dep oılaımyn; siz muny qaı jaǵynan alyp qarasańyz da, tipti maqtanshylyqtyń syńaıy dep esepteseńiz de, munyń ózi kelgen dosyńyzǵa jyly shyraıyńyz ben aq peıilińizdiń belgisi bolyp kórinbes pe edi?

Minekı sizdiń quzyryńyzda sándi saltanat, túkti kilem, qymbat perdeler, saǵat, órnekti tuǵyrǵa ornatylǵan shyraǵdan; sizdiń quzyryńyzǵa anaý elgezek Jakota, sizge arnap túnde kıetin mynaý jap-jańa bashmaqty alyp kelip júrgen, árıne, sol; staqanǵa quıyp sút, boı jylyta ma dep grelka ákelip júrgen de sonyń ózi; kúre marqum qaıdan taýyp ákelgenin qudaı bilsin, áıteýir dál mynadaı jumsaq kresloda siz buryn shirene shalqaıyp otyrmaǵan bolarsyz; ıá, shynyńda da, eger siz ári sapaly, ári sándi jáne yńǵaıly bir nárse izdeseńiz, aldymen shirkeýge baryńyz.

Qysqasy, sizdiń tósek bólmeńiz ózińizge unar dep oılaımyn. Siz syrǵyǵan ustarany da, ıisi jupar ańqyǵan sabyndy da, úı ishinde kezdesetin janǵa jaıly ne bir qadirli zattardyń bárin de osy jerden tabarsyz dep oılaımyn. Al, qymbatty Blúto myrza, qonaqjaılyq jónindegi meniń bul pikirim bizdiń bólmelerdiń arasyndaǵy aıyrmashylyqty áli de tolyq túsindire almaǵan bolsa, onda kúni erteń, meniń úıimde topyrlaǵan jurtty kórgende, tósek bólmem men kabınetimdegi sıyqsyzdyq sebebin sonda túsinersiz. Sonsoń, men ózim de úıde omalyp otyra beretin kisi emespin, únemi jol ústinde júremin. Al eger úıde bolsam, damylsyz sharýalar kelip jatady: meniń janym da, tánim de solarda, myna baspana da solardyń qaramaǵynda; sondyqtan meniń sypaıylyqty oılaýǵa da nemese sol bir bıazy jandar úıimniń sánin buzyp ketti-aý dep qynjylýǵa da mursham bolmaı qalady. Sán-saltanat degen jeke saraılarǵa, oram-jaılarǵa, býdýarlarǵa nemese dos-jarlar úshin jınastyrylǵan bólmelerge ǵana laıyq. Sonymen birge, men bul jerde túnep qana shyǵamyn, sondyqtan maǵan jyltyraǵan baılyq ne úshin kerek? Teginde, myna jalǵan dúnıeden meniń qanshalyqty mezi bolǵanymdy siz bilseńiz-aý!..

Bul kisiler bir-birine jyly júzben qaıyrly tún aıtysyp, qushyrlana qol qysysty da, dem alýǵa ketti. Ofıser birden úıyqtaı almaı, jańaǵy kisi týraly oıǵa ketti, munyń oıynda onyń barǵan saıyn tulǵalanyp bara jatqanyń sezindi.

II taraý

DALA KÓRİNİSTERİ

Atty áskerdiń óz atyna degen úıirsektigi Jenestany tańsáride tóseginen turǵyzyp alyp, atqoraǵa qaraı júgirtip edi, bir táýiri Nıkol onyń ústin muntazdaı qylyp tazalap qoıǵan eken.

— Turyp ketkensiz be, Kapıtan? - dedi tańdanyp, oǵan qarsy jolyqqan Benası, áskerı adam degen osy; sizge derevnányń tańy da maza bermeıdi eken.

— Ózińizdiń kóńil kúıińiz jaqsy ma? Jenesta oǵan jaýap berýdiń ornyńa qarsy saýalmen dostyq qolyn usyndy.

— Meniń kóńil kúıim eshýaqytta shyndap jaqsy bolǵan emes, - degen Benasıdiń jaýabynda da ázil-shyny aralas edi.

— Qalaı uıyqtadyńyz, taqsyr? - dep Jenestaǵa arnaǵan saýalymen endi Jakota sózge aralasty.

— Qudaı aqyńa, sulý bıke, sizdiń salǵanyńyz qalyńdyqtyń tóseginen bir de kem bolǵan joq.

Bul sózge meımanasy tasyǵan Jakota eki erkektiń sońynan erip keledi. Olardyń ústel basyna jaılasyp jatqandaryn kórip, ol endi Nıkolge qarady:

— Rasynda da, ofıser myrza kerbez seriniń ózi eken, á!

— Nesin aıtasyń! Qazirdiń ózinde qolyma qyryq sýdy ustata saldy!

— Aldymen qaıtys bolǵan eki kisiniń úıine kirip shyǵaıyq, - dedi Benası asqanadan shyǵa bergende qonaǵyna, - Ras, óziniń janama qurbandaryna kóńil bildirip júrý doktorlarǵa laıyq emes; biraq men sizdi eki úıge ertip aparaıyn, sonda siz adamnyń tabıǵaty jóninde eki túrli ǵıbratty áser alasyz. Sol kórinisterdi kórgennen keıin, taý halyqtarynyń óz sezimderin bildirýde qyr adamdarynan qanshalyqty ózgeshe ekenine kóz jetkizesiz. Bizdiń kantonnyń bir bólegi taýdyń bıik quzdaryn mekendeıdi, mine solardyń keıbir dástúrinen eskiliktiń ıisi ańqyp turady, keıde tipti tap-taza taýrattyń joralǵylaryna tap bolasyn. Taý jotalarynyń boıymen tartylǵan shekarany tabıǵattyń ózi syzyp bergeı be deısin, -sol shekaranyń eki jaq beti bir-birine tipti uqsamaıdy; joǵaryda kúsh bar, al tómende -ádis; joǵaryda úlken sezimder bar, al tómende - ózimshil oılar. Ajýı ańǵaryn esepke almaǵanda, sonyń soltústik jaǵynda jarymester turady da, al ońtústigin aqyly asqandar meken etedi; solardyń arasyn bólip turǵan jalǵyz bulaq qana, al endi aıyrmashylyqtary jer men kókteı: boılary, júrgen júristeri, bet álpetteri, salt-dástúrleri, isteıtin kásipteri; men mundaı shuǵyl aıyrmashylyqty basqa esh jerden kórgen emespin. Osy jaǵdaı jergilikti ókimet oryndaryna ólkede jan-jaqty zertteý júrgizip, sonyń nátıjesine qarap zańdar qabyldaý jóninde oı salýǵa tıis edi ǵoı. Á, attar daıyn bolǵan eken, júreıik!

Salt atty ekeý kóp uzamaı poselkeniń Grand-SHartrez atalatyn taý jotalaryna qaraı bettegen shetindegi bir úıge taqap keldi. Syrtqy túrine qaraǵanda, aýqatty adamdardyń mekeni sekildi úıdiń aýlasynda, bular eki oryndyqtyń ústine eki jaq basynan qoıylǵan tabytty kórdi: ústin qara shuǵamen aıqara jaýyp, qasyna tort shyraǵdan qoıypty, qasynda bir jaıdaq oryndyq, onyń ústinde mys tabaqshaǵa quıylǵan shıpaly sý, qasynda búk aǵashynyń japyraǵy. Aýlaǵa kirgen árbir adam máıittiń qasyna kelip tize búgedi de, "Oche nash" áýeniń aıtyp kelip, tabytqa shıpaly sýdan búrkedi. Jańaǵy qara jamylǵynyń ústine aýlada qaqpanyń qasyna otyrǵyzylǵan gúlzardan jasmınniń jas taldary qoıylypty; qaqpanyń joǵarǵy jaqtaýyna deıin órmelep júzimniń sabaqtary ósip tur. Bir qyz úıdiń aldyn sypyryp júr; túrine qaraǵanda, qandaı qaıǵyly oqıǵa bolsa da, soǵan rásimdi ısharat bildirýge kóngen adamnyń qalpy baıqalady. Marqumnyń úlken uly, jıyrma eki jastar shamasyndaǵy jigit, qaqpanyń ashasyna súıenip, qımylsyz qalshynyp tur. Eki kózinde móltildegen jas, biraq sorǵalap aqqany bilinbeıdi, sirá, syrt kózge baıqatpaı súrtip turatyn sıaqty.

Osy kórinisti syrttan baqylap turǵan Benası men Jenesta attaryn jataǵan tas qorshaýdyń aldynda ósip turǵan terekterge baılap, aýlaǵa kirgen kezde, uranyń qaqpaǵy ashyldy da, astynan úıdiń báıbishesi kóterildi, onyń artynan qolynda sút quıǵan qumyrasy bar taǵy bir áıel shyqty.

— Berik bolyńyz, baıǵus Pelte, - dedi jańaǵy áıel. - Eı, qudaı-aı, qaıdan ońaı bolsyn qyryq jyl boıy otasqan qosaǵynan aıyrylý.

Sol kezde jesirdiń kózi shylandy.

— Siz álgi qyryq sýdy tóledińiz be? - dedi báıbishe sál únsizdikten keıin, alaqanyń jaıyp.

— Qaraı kórińiz, men umytyp barady ekem ǵoı, - dep qasyndaǵy áıel onyń qolyna usaq aqshany ustatty. - Qaıǵyra bermeńiz, kórshi. Á, mine, Benası myrza da keldi.

— Qalaısyz, báıbishe, boıyńyz serginkiredi me? - dedi doktor.

— Basqa ne amal bar, qymbatty Benası myrza, - dedi báıbishe kózine jas alyp, - tózbegende qaıteıik. Áıteýir, dátke qýat, baıǵus kúıeýim azaptan ada boldy. Biraz beınetti tartty ǵoı! Joǵary shyǵyńyzdar, myrzalar. Jak, myna myrzalarǵa oryndyq ákelseńshi. Qımaldasaıshy! Ákeńdi báribir tiriltip ala almaısyń, ol jerde qanshama qadalyp tursań da. Endi sen eki adamnyń jumysyn isteıtin bolasyń.

— Sabyr etińiz, báıbishe, balańyzdy áýrelemeńiz, biz otyrmaımyz. Balańyz endi sizge qaraılasady ǵoı, ákesiniń ornyń joqtatpas.

— Bar, kıinshi, Jaq! - dedi áıel. — Qazir muny alyp ketýge keledi.

— Al, qosh bolyńyz, báıbishe, - dedi Benası.

— Sizderge quldyq, jaqsy myrzalar.

— Kórdińiz be, - dedi doktor shyqqannan keıin, — bul jerde ólim degen kúni buryn belgili bolǵan oqıǵa sekildi qabyldanady, ol kúndelikti ómirdiń aǵymyn buzbaıdy, tipti qaraly dástúr de saqtalmaıdy. Oǵan derevnáda eshkim shyǵyndanyp jatpaıdy: bireý joqtyqtan, bireý tartynshaqtyqtan. Iá, selo halqy qara jamylmaıdy. Ólikti aza tútý degen jaı ǵana salt emes, shyǵarylǵan zań emes, olardan joǵary turǵan nárse ǵoı, ol árilep kelgende, barlyq zańdardan bıik rásim, onyń arǵy negizinde adamgershilik jatady. Al biraq, biz Janve myrzamen ekeýmiz qoǵamdyq tártipti saqtaý úshin salt-dástúrden attamaý kerek dep qanshama kúsh salsaq ta, sharýalarǵa osyny uǵyndyra almaı-aq qoıdyq. Bular teginde jaman da adamdar emes, biraq eski uǵymdardan endi ǵana arylǵan, jańa qarym-qatynastardy áli uǵynyp úlgirmegen; olar ázirshe qatań tártip pen qarasha turmystyń molshylyǵyna jetkizetin uǵymdarǵa ǵana jaqyndap keldi, al endi meniń bul isimdi jalǵastyratyn kisi bolsa, bular qoǵamdyq negizderge tirek bolatyn ustanymdarǵa keıinirek kóteriletin bolady.

Shynyńda da, adal nıetti jaı qarapaıym adam bolý jetkiliksiz, ony áli kórsete bilý kerek; qoǵam tek salt-sana uǵymdarymen ǵana ómir súre almaıdy: tirshilik etý úshin sol uǵymdarǵa sáıkes is-áreket jasaý kerek. Selendik qaýymdardyń kópshiliginde otaǵasysy ólgen júzdegen otbasylardyń ishinde sol marqumdy uzaq ýaqyt eske alyp júrerlikteı erekshe sana-sezimi bar sanaýly adamdar ǵana bolady, qalǵandary arada jyl ótpeı jatyp múlde umytyp ketedi. Osyndaı umytshaqtyqtyń aty moraldyq jaraqat desem, siz kelisesiz be? Din halyqtyń jany, din onyń sezimin bildiredi, solarǵa asqaqtyq darytady, ózderin maqsatker etedi; biraq qudiretti qudaı bolmasa din de bolmaıdy, demek, adam qolymen jasalǵan zańdarda eshqandaı qaýqar bolmaıdy. Ujdan degen tek qudaıǵa ǵana tıisti, al pende áleýmettik zańǵa baǵynady; eger biz qaıǵy-qasirettiń dástúrli rásimderin joıyp jibersek, es-aqyly tolyspaǵan balalar men úlgi-ónegege muqtaj adamdardyń barlyǵyna zańdarǵa moıynsuný qajettigin úıretpesek, sonymen birge qaharymen qaımyqtyryp, meıirimen jibitip otyratyn, jalǵan dúnıeniń ıgiligin ózi berip, ózi qaıtyp alatyn uly kúshke tabyný qajettigin uǵyndyrmasaq, biz qudaısyzdyqqa qaraı bir qadam jaqyndaı túspes pe edik?! Aǵynan jarylsam, men sondaı kúlkili ujdansyzdyq kúnderin bastan ótkizdim de, dinı rásimderdiń, úı ishilik qýanyshtyń, dástúrler men merekelerdiń qadirin tek osy jerge kelgende ǵana túsindim. Otbasy ǵasyrlar boıy adam qoǵamynyń negizi bolyp qala beredi. Ókimet pen zańdy qurmetteýdiń eń bastapqy sabaqtary adamǵa otbasynda beriledi; naq sonda ol baǵynyshtylyqqa úırenýge tıis. Otbasylyq rýh pen ata-ananyń bıligi bizdiń jańasha zań shyǵarýshylyq júıemizdegi áli de az nazar aýdarylyp kele jatqan eki tup qazyǵymyz bolyp tabylady. Otbasy, qoǵam, departament bizdiń búkil elimizdiń bolmysy osy úsheýinde turǵan joq pa?! Sondyqtan zańdar osy úsh aıyr tirekke negizdelýi kerek.

Meniń oıymsha, jubaılardyń nekelesýine, balanyń týýyna, kisiniń ólimine baılanysty ádet-ǵuryptardy erekshe saltanatty rásimdermen atap ótý kerek. Katolık dinine erekshe qudiret berip, ony kúndelikti turmysqa engizgen nárse syrtqy jarqyldaqtyq; osy qasıeti ony ómirdiń barlyq mańyzdy mezetterinde jolǵa salyp, ylǵı da oǵan saltanatty sıpat berip otyrdy; eger sváshennık óz quzyrynyń bıigine kóterilip, jańa ádet-ǵuryptarǵa hrıstıan moraline laıyq asqaqtyq daryta alsa, jańaǵy saltanatty sıpat odan saıyn áserlene, odan saıyn ulyqtana túspek.

Buryn men oılaýshy edim: katolık dini degen alýan túrli soqyr senimder men yrym-jyrymǵa negizdelgen jylpostyq oıyny ǵoı dep, ol aǵartý zamany kelgende qurıdy ǵoı dep; al munda kelgennen keıin men onyń saıası qajettiligi men adamgershilik paıdasyn moıyndadym; bul jerde men sol sózdiń shyn maǵynasynda qanshalyqty qudiretti ekenin túsindim. Din degen sóz "baılanys" degen uǵymdy bildiredi, sondyqtan, álbette, shirkeý rásimderi, nemese, basqasha aıtqanda, dinniń syrtqy kórinisteri ár túrli qoǵamdyq jikterdi talaı ǵasyrlarǵa toptastyra alatyn birden-bir kúsh bolyp tabylady. Aqyr-aıaǵyńda, men bul jerge kelgennen keıin dinniń adam janynyń jarasyna myń da bir aıyqtyrǵysh darý ekenin sezindim; endi onymen taıtalasýdy qoıyp, onyń ońtústik halyqtarynyń qyzý qandy minezimen tamasha úılesim tabatynyń kózben kórdim.

— Myna joǵary qaraı órlegen jolǵa túseıikshi, - dedi doktor óz sózin ózi bólip, biz sonaý qyrattyń ústine shyqsaq boldy, eki qanattan tamasha kórinis ashylady. Jerorta teńiziniń deńgeıinen úsh myń kez bıiktikten biz Savoııa men Dofıneni, Lıonne taýlary men Ronany kóremiz. Biz múlde basqa bir qaýymǵa tap bolamyz ol taýlyqtar qaýymy; Grave myrzanyń fermasyna barǵanda, men sózben aıtqan kórinisti siz kózben kóresiz, bizdiń ómirimizdiń eń basty oqıǵalary jaıyndaǵy meniń kózqarasymdy rastaıtyn tabıǵı saltanattyń tolyq kórinisi ashylady kóz aldyńyzdan. Bul qaýymda qaza qatty qadirlenedi. Kedeıler qarýly kıim satyp alý úshin sadaqa jınaıdy, olarǵa qaıyrym kórsetýden eshkim bas tartpaıdy. Jesir qalǵan áıel óziniń qaıǵysyn aıtyp, marqumyn joqtaýdan bir kúndi qur jibermeıdi; tipti arada on jyl ótse de, kúni keshegi beti jabylmaǵan ólikteı aza tutady.

Mundaǵy salt-dástúrler baıaǵy patrıarhaldyq zamandaǵydaı, áke bıliginde shek joq, aıtqan sózi zań; úıiniń qaq tórinde otyryp alyp, tamaqty jalǵyz ózi ońasha ishedi, al áıeli men balalary soǵan daıashy bolyp júredi; mańaıyndaǵylardyń bári onymen ımenip sóılesedi, aldyna kelgende bas kıimderin alyp turady. Osylaısha tárbıelengen adamdar óte namysshyl, ór minezdi keledi. Bul dástúr, meniń oıymsha, izgi tárbıeniń máni bolyp tabylady. Qaýymnyń adamdary shetinen ádil, sharýaqor jáne eńbekshil keletini tegin emes.

Áýlettiń otaǵasy ákesi jasy jetip, jumysqa jaramaı qalǵanda, mal-múlkin balalaryna enshilep, tepe-teń bólip beredi, sonsoń ony balalary asyraıdy. Ótken ǵasyrda toqsanǵa kelgen bir qart baba mal-múlkin tórt balasyna enshilep berip, árqaısysynda úsh aıdan turatyn bolypty. Birde ol úlken ulynyń úıinen kishi ulyna ketip bara jatqanda, bir kóńildesi odan: "qalaı, jaǵdaıyńa rızasyń ba?" — dep surasa kerek. "Rıza bolmaǵanda she, depti sonda janaǵy qart, olar meni ózderiniń týǵan ulyńdaı kútedi".

Osy sóz, taqsyr, sol kezde óziniń polkymen birge Grenoblde turǵan ofıser, ózi belgili moralıst Vovenarg degen kisige sonshalyqty tamasha kórinipti de, ol sony Parıj salondarynda talaı ret qaıtalap aıtsa kerek, aqyry sol aıtýly sózdi Shamfor deıtin jazýshy ilip alypty. Ony aıtasyz-aý! Bizde munyń ákesindeı sózderdiń talaıyn estýge bolady, átteń sony estıtin jazympazdar kezdese bermeıdi.

— Bogemıa men Vengrıada júrgende meniń moravıalyq týysqandar men lollardtardy kórgenim bar. Olar da sizdiń taýlyqtarǵa uqsaıdy. Kóne mal halyq, soǵystyń aýyrtpalyǵyna tózimdiligi jaǵynan olardy perishte dersiń.

— Taqsyr-aý, qarapaıym adamdardyń minez-qulqy barlyq elderde birdeı ǵoı, - dep doktor qostaı sóıledi. — Aqıqattyń barlyq jerdegi kórinisi bir tektes keledi. Shynyń aıtqanda, derevnádaǵy ómir aqyl-oıdyń jolyn kesip otyrady, biraq onyń esesine pasyqtyqty tejep, izgilikke óris beredi. Týrasy solaı, adamdardyń bir jerge shoǵyrlanýy neǵurlym az bolsa, qylmys ta, zulymdyq oılar da solǵurlym sırek bolady, sol sebepten zańnyń buzylýy da biren-saran ǵana kezdesedi. Aýanyń tazalyǵy salt-dástúrdiń buzylmaýyna kóp-kóp áser etedi.

Osy tusqa kelgende eki jolaýshy attarynan túsip, tastaq jol-men jaıaý kóterilgen de, baǵana Benası aıtqan qyrattyń tóbesine shyqqan-dy. Jan-jaqtarynan jyqpyl-jyqpyl jalańash jartastar antalap tur, tóbelerinde bir tal ósimdik joq; jartastardyń qaraýytqan bastary aıqysh-uıqysh jaryqshanyp ketken, adam aıaǵy bara almaıtyn qulama quz; qatar-qatar shanshylǵan jartastardyń ar jaǵynda shuraıly jerler qyrqanyń eteginen ári qaraı jolaqtana ırelendep, sozylyp ketedi eken, eki júz arpandaı ǵana. Ońtústikke qaraı, bıik taýlardyń arasyndaǵy keń alqaptan áride fransýzdarǵa tıesi Morena, Dofıne, Savoııa jartastary, al olardan da ánegirekte Lıonne taýlary munartyp kórinedi. Jenesta kóktem kúniniń sáýlesine bólengen tabıǵat kórinisterin tamashalap turǵanda, kenetten synsyǵan daýystar estildi.

— Júrińiz, - dedi oǵan Benası, - joqtaý bastaldy. Bul óńirde joqtaý ólikti jerleý rásiminiń bir bóligi bolyp sanalady.

Osy kezde ofıser jartasty tóbeniń batys jaq baýraıynda ken aýmaqty alyp jatqan fermany kórdi; birdeılep destelengen tórt buryshty sharýashylyq jaılary. Granıt tastan qıylǵan kúmbezdi jarma qaqpa tipti záýlimdenip kórinedi; ejelgi zamannan beri turǵandaı or tulǵasyn aınalasyndaǵy japyraqtaryn keńge jaıyp, tutasa qatar tizgen júz jyldyq aǵashtar men arqanyń aınalasyn shýdalaǵan qalyn shalǵyn tipti arýaqtandyryp tur. Aýlanyń arǵy qoınaýynda eńseli turǵyn úı kórinedi, onyń aınalasy da qaptaǵan rıgalar, qoı, at qoralary, astyq qoımalary, saraılar, solardyń naq ortasynan qazylǵan úlkenurada shirip jatqan qon. Mundaılyqty baı fermalarda ádette qaptaǵan halyq qyzý tirlikti qaınatyp jatsa kerek edi, al munda óli tynyshtyq. Mal qorasynyń qaqpaǵy jabyq, mal óriske shyqpaǵan, sol mańnan yńyldaǵan, móńiregen dybystar estiledi. Astyq qoımalary, at qoralary tars bekitýli, úıge qaraı aparatyn jol tap-taza qylyp sypyrylǵan. Ádette bir-birimen sapyrylysyp, qarbalasyp jatatyn tirshilik ornyńda tylsym basqandaı tynyshtyq, múlgigen taýlardyń jartastan qulaǵan kóleńkelerine deıin sulyq mine osynyń bári qosylǵanda, adamnyń kóńiline bir túrli aýyr muń uıalatqandaı.

Erkek-áıeli bar on eki adam úıdiń úlken bólmesine kirer esiktiń aldynda qatarlasa turyp alyp, daýystaryn soza ún qosyp: "Otaǵasy óldi!" - dep zarlana kúńirengen de, júıkeni qurtatyn talaı kepterdi kórgen Jenestanyń óziniń de erkinen tys boıy titirkenip ketken. Ol qaqpadan úıge jetkenshe osy daýys eki ret qaıtalady. Bular tynyshtala bergende, úıdiń ashyq turǵan terezesinen daýys qylyp ańyraǵan áıel daýsy estildi.

— Men bireýdiń qaıǵysyna kýá bolyp, kóldeneńnen kılige almaımyn, - dedi Jenesta Benasıge qaraı burylyp.

— Jaqyndarynan aıyrylyp, qazaly bolǵan úılerge men ylǵı da baramyn, - dep jaýap qaıyrdy doktor, - bireý-mireý qaıǵydan aýyryp qalmady ma eken, kisiniń marqum bolǵany anyq pa eken, men sony bilýim kerek. Taısaqtamaı meniń sońymnan erińiz; onyń ústine bul qaraly úlken jıyn, halyq kóp bolady, sondyqtan sizdi eshkim de baıqamaıdy.

Jenesta doktordyń sońynan erip júre bergen-di; birinshi bólmede shynyńda da týǵan-týystary lyq toly eken. Bul ekeýi sol qalyń tobyrdyń arasynan qysyla-qymtyryla, úlken qonaq bólmeden tósek bólmeniń esigine qaraı ótti; al janaǵy qonaq bólme degenderi ári as úı, ári búkil otbasynyń jınalatyn jeri bolsa kerek: durysyn aıtqanda, bul anaý-mynaý otbasy emes, tutas bir áýlettiń toǵysatyn orny sıaqty, ortadaǵy ústeldiń uzyndyǵyna qaraǵanda, kem degende qyryq shaqty adam syıatyn túri bar.

Benası kirip kelgende, ústinde qara dúrsin kóılegi bar, shashyn tarqatyp jiberip, máıittiń qolynan qolyn almaı zarlap turǵan symbatty áıel kenet tyna qaldy. Ústine en sándi kıimderi kıgizilip, tósek ústinde uzynnan sozylyp jatqan óliktiń denesi sýyǵan. Bul dúnıeniń sharýasynan ada bolyp, ózge bir tynyshtyqta damyldaǵan adamnyń reńi baıqalady júzinen; betiniń eki jaǵynan kómkergen aq shulan buıra shashynan álde bir asqaqtyq áser bilingendeı. Kereýettiń qasynda qos jubaıdyń balalary men týystary tur, eki jaqtyń adamdary ózara biryńǵaılana jiktelip, jaryla bólingen: sol jaqta áıeliniń týystary: on jaqta marqumnyń týystary. Erkekter men áıelder tizelerin búgip shoqynýda, bári derlik egilip jylap tur. Aınala jarqyrap janǵan shyraǵdan. Aımaqtyń sváshennıgi men shirkeýdiń ánshileri bólmeniń orta tusynda, beti ashyq tabyttyń qasyna ornalasqan. Osynaý úrim-butaqty úlken áýlettiń otaǵasy jáne qasyndaǵy ony birjolata máńgilikke jutyp jibergeli turǵan tabyt kórer kózge aýyr qazanyń qaıǵyly kórinisin tanytqandaı.

— Beý, meniń marhabatty myrza tórem, seni eń ınabatty adamnyń bilik-parasaty da qutqara almady ǵoı, - dep zarlady jesir qalǵan áıel, doktordy menzep, - endeshe bul qudaıdyń buıryǵy ǵoı, seni qabyrǵa menen buryn áketip bara jatqan. Iá, meniń qolymdy súıispenshilik sezimmen qysatyn ystyq alaqanyń sýyp barady! Men ómirlik serigimnen aıyryldym, myna úı óziniń qamqorshy ıesinen aıyryldy, sen bizdiń naǵyz jebeýshimiz ediń. Átten! Seniń aqyl-parasatyń men artyqsha qadir-qasıetińe búgin basynda menimen birge seni joqtap otyrǵan jandardyń bári tánti edi, al seniń jaıdary da uıań minezińdi tek men ǵana bilýshi edim! Jubaıym-aı, qosaǵym-aı, qaıran, búgin senimen, myna senimen máńgige qoshtasatyn boldym-aý, bizdiń qaraǵashtaı tiregimiz-aı, meniń jaısań myrzam-aı! Seniń sharapatyń men mahabbatyń bárimizge, maǵan da, balalaryńa da ortaq edi, endi bárimiz de sol ákeden aıyryldyq!

Jesir qalǵan áıel kúıeýiniń jansyz denesin qaýsyra qushaqtap alyp, onyń sýyq betin kóz jasymen jýyp, jyly erinderimen qushyp súıip jatqanda, qyzmetkerleriniń qosyla jamyraǵan daýystary jańa ornaǵan tynyshtyqty qaıtadan buzdy:

— Otaǵasy óldi!

— Iá, dep olardy áıel qostaı jóneldi, óldi bizdiń qymbatty, súıikti ákemiz; sol edi ǵoı bizdiń jeıtin nanymyzdy taýyp berip júrgen, biz úshin egin egip, astyq jınap, muńsyz etip júrgen; sol edi ǵoı bizge jón úıretip, ómirde adastyrmaı alyp júrgen. Seni joqtamaǵanda kimdi joqtaıyn, jan joldasym, kóńilime bir qaıaý túsirmegen janashyrym; sen qashanda bizge meıirban, ómirde qaısar, tózimdi jan ediń; seni emdeımiz dep janyńdy qınaǵan kezimizde de, perishtem-aý, sen qyńq etpeı, basalqy aıtyp eń: "Jaraıdy, balapandarym, budan endi paıda joq", - dep bizdi jubatyp eń; al sonyń aldynda birneshe kúnburyn ǵana: "bári de jaqsy, dostarym!" dep qýantyp eń. Qudireti kúshti qudaı, aınalasy az-aq kúnniń ishinde úıimiz qýanyshtan aıyrylyp, qulazyp qaldy; kerer kúnimiz qaran boldy; dúnıedegi eń artyq, eń adal, eń qadirli dep júrgen adamymyz kóz jumdy; endi saǵan qandaı dıqan teń keler, kún-tún demeı taý aralap sharshasań da, úıge jaırańdap, jymıa kúlip kelýshi eń. Bárimiz seni janymyzdaı jaqsy kórýshi ek! Sen az kúnge ǵana jol júrip ketseń, úıimiz qulazyp, júdep qalýshy edi, sensiz biz durystap tamaq ta ishpeýshi edik. Endi qaıtip kún kórermiz, seni qara jerdiń astyna berip qoıyp; aq perishtemizden kóz jazyp, seni kermeı júrýge, qalaı ǵana tózermiz? Kórý joq endi eshqashan, dostar! Kórý joq endi ony, baýyrlar! Kórý joq endi, balalarym meniń! Aıyryldy olar qamqor ákeden, baýyr baýyrdan, dos dostan aıyryldy; al men sonyń bárinen aıyryldym, úıge ıesinen aıyryldy!

Áıel eliktiń qolyn alyp, eki tizesin búkti de, betine betin taqap kelip, qolynan súıdi. Qyzmetkerler úsh dúrkin qaıtalap daýystady:

— Otaǵasy óldi!

Sol sátte úlken uly sheshesiniń qasyna kelip:

— Anajan, Sen-Lorannan kisiler keldi, olarǵa sharap quıý kerek edi, -dedi.

— Balam, - dep jaýap qatqanda, jańa daýys qylyp zarlap otyrǵan sheshesi endi jaılap qana sabyrly áýenge kóshken, - kiltterdi taýyp, úıdiń endigi ıesi sensiń, olarǵa dál ákeń bardaǵydaı yqylas tanyt, áke orny oısyrap turmasyn... Taǵy bir qarap maýqymdy basaıynshy, - dep áıel joqtaý sózin qaıtadan jalǵastyrdy. - Átteń, dúnıe! Sen meniń janasqanymdy sezbeısiń, endi oǵan seniń boıyń jylynbaıdy! Endigi bir tilegim - seni aqtyq sapar aldynda jubatyp qalaıyn: keýdemde janym turǵanda sen meniń júregimdesin; sol júrekke sen ylǵı qýanysh syılaýshy ediń, endi sony eske alyp qana, kóńildi jubatarmyn; seniń jarqyn beıneń osy bólmede máńgi sónbeı turady. Iá, jasaǵan meni ózi alyp ketkenshe, sen osyndasyń. Qudaı qosqan qosaǵym, esti osy sózimdi. Myna qasıetti tósegińdi sol kúıinde saqtaýǵa ant etemin. Qashanda bul tósekte birge edik, endi ógeısip, salqyn tartyp, jalǵyz qaldy. Sen kettiń de, áıeldiń basyna qonǵan baqyttyń bári ushty; úıdiń ıesi, jardyń jubaıy, balalardyń ákesi, ómirlik serigim, súıikti jarym, qysqasy, bári-bárinen aıyryldym.

— Otaǵasy óldi! - qyzmetkerler taǵy da daýys qosyp jarıa etti.

Osy daýysty ózgeler de qostap kúńirengen kezde tul áıel bóline qystyrǵan qaıshysyn aldy da, burymynan uzyn bir ýys shashyn qıyp alyp, óliktiń qolyna qystyrdy. Jurttyń bári tym-tyrys boldy.

— Bul qylyǵy endi qaıtyp kúıeýge shyqpaımyn degen nıettiń belgisi, - dedi Benası. Týystarynyń kútip turǵany da osy bolatyn.

— Al osyny, meniń súıikti ámirshim! áıel daýsy dirildep osy sózderdi aıtqanda, barlyq júrekter túgel eljiregen edi. Adaldyqtyń osy belgisin meniń antym dep qabylda da, qabirińde saqta. Biz endi máńgi-baqı birgemiz, men seniń urpaǵyńdy aıalap ósirý úshin janyńdy jasartyp ótken balalaryńnan ketpeımin. Esti osy sózimdi, ómirimdegi jalǵyz qymbatym, asyl jarym! Sen marqum bolsań da, meniń ámirshim bolyp qalasyń, seniń arýaǵyńdy ardaqtap, yrqyna kónip ótemin!

Doktor Jenestany qolynan ustap, ózine qaraı ıkemdedi de, olar syrtqa qaraı bettedi. Birinshi bólmede jurt lyq toly eken, taýdaǵy kórshiles qaýymnan dos kisiler kelipti; jurttyń bári únsiz múlgip otyr; myna úıdiń qaıǵy-qasireti barshanyń kóńilin bılep alǵan.

Benası men ofıser tabaldyryqtan attaı bergende, áldekimniń ólgen kisiniń balasyna bergen saýaly qulaqqa shalyndy.

— Ol qashan jan tásilim boldy?

— Men onyń aqtyq demi bitkenin kóre alǵanym joq, - dep aǵynan jaryldy jıyrma bester shamasyndaǵy jigit. - Ol meni shaqyrǵan eken, biraq men alysta edim!

Sóıtti de, jigit eńirep qoıa berdi, sonsoń sózin qaıtara jalǵastyrdy:

— Aldynda ǵana ol maǵan aıtqan: "Ulym, osy qazir seloǵa jónelshi, salyqty tóleý kerek edi; meniń janazamdy shyǵaryp jatqanda ýaqyt ótip ketedi, al biz buryn olaı ýaqytty ótkizip kórgemiz joq ", - dedi. Osyny aıtqanda, boıy azdap jeńileıgen boldy. Sonsoń men ketip qaldym. Ol men joqta qaıtys boldy, oǵan deıin eshqashan qasynan ketip kórgen joq edim.

— Otaǵasy óldi! - degen qyzmetkerlerdiń daýsy estildi.

— Átteń! Ol óldi, biraq onyń sońǵy kóz janary maǵan buıyrmady, aqtyq demine de men kýá bola almadym. Sonda salyq jaıyn nesine oılady eken baıǵus? Meıli, bar aqsha kúıe bersin, úıden ketpeýim kerek edi! Onyń sońǵy ret baqyldyq aıtqan sózine barlyq dúnıe-mal jeter me? Jetpeıdi! Alda, táńiri-aı! Ákeń aýyrsa, qasynan attap shyqpa. Áıtpese jan ókinishi ketpeıdi oıyńnan.

— Beri qarashy, dostym, - dedi oǵan ofıser, - men urys dalasynda myńdaǵan adamdardyń qaza tapqanyń kórdim, sonda ajal olardyń birde-bireýiniń balalary kelip qoshtassyn dep kútip turǵan emes; sabyr etińiz, jalǵyz siz emessiz!

— Biraq, meniń ákem, taqsyr-aý, erekshe edi ǵoı, - dep jigit qarsy daý aıtty, - meniń ákem sondaı izgi adam edi!

— Joqtaý, - dedi Benası, doktor ekeýi fermanyń qyzmet bólimshelerine qaraı ketip bara jatqanda, - máıitti tabytqa salǵanǵa deıin basylmaıdy, al jesir qalǵan áıeldiń daýys qylýy odan saıyn órship, kúńirene túsetin bolady. Shynyńda mundaılyq ınabatty jurtshylyq aldynda osylaı aǵynan jaryla suńqyldap sóz aıtý abyroıyna tek kúnádan pák áıelder ǵana ıe bolady. Eger jesir áıel álde bir jerden jaza basyp kináli bolsa, bulaı dep bir aýyz sóz aıta almas edi, áıtpegen kúnde ol ózin-ózi áshkerelep, ózin-ózi jazalaǵan bolar edi. Qazylar aldyna óli men tiriniń osylaı qatar kelip aryzdasýy degen tamasha dástúr emes pe? Áıeldiń qaraly kıim kıip, qara jamylýy bir apta ótkennen keıin, taǵy da jurt jınalǵan kezde bolady. Oǵan deıin bir apta boıy týǵan-týystar marqumnyń bala-shaǵasynyń qasynda bolady, solardyń sharýasyn biryńǵaılaýǵa kómektesedi, ózderin jubatady. Osynyń ózi adamnyń aqyl-oıyna ıgi áserin tıgizedi, teris isterden tejeıdi, óıtkeni jurt jınalǵan jerde árkim jurttyń ǵaıbat sózine iligip qalmaıyn dep abaı bolady. Aqyr-aıaǵynda, sol qaraly kıim kıilgen kúni ólikke duǵa oqylyp, as beriledi; týǵan-týystary sodan keıin ǵana tarasady. Osynyń barlyǵyna zor mán beriledi, óıtkeni úıdiń otaǵasy qaıtys bolyp jatqanda oǵan kelip baqyldaspaǵan adamnyń janazasyna eshkim kelmegen de bolar edi.

Osy tusta álgi eki kisi fermanyń qosalqy qyzmet bólimshelerine taqap kelgen edi, doktor

mal qoralarynyń qalaı jasalǵanyń kórsetý úshin qoranyń esigin asha bergen.

— Baıqańyzshy, kapıtan, bizdegi qora-kópsylardyń barlyǵy da dál osyndaı qylyp bir úlgimen jasalǵan. Tamasha emes pe, rasynda da?.

Keń jaılaý qora-jaıdy kórgende, Jenesta tań-tamashaǵa qaldy - sıyrlar men buqalar quıryqtaryn qabyrǵaǵa berip, bastaryn beri qarata, eki qatardan tizilip tur. Bir-bir malǵa arnalǵan jeke qorshaýlarynyń ara-arasy ájeptáýir alshaq: aǵashtan aıqastyryp jasalǵan torkózderden soıaýdaı bolyp maldyń múıizderi, jylt-jylt etken kózderi kórinedi. Iesi bir kirip shyqqanda-aq bar maldyń jaı-kúıin tegis kóretindeı. Jem-shóp erekshe úlgimen jasalǵan jaıma astaý arqyly shóp qoradan týra ottyqqa ákelip túsiriledi, eshqandaı ysyrap joq. Qoranyń jer edenine tósenish tóselgen, árbir tordyń aralyǵy tazalap sypyrylǵan; aýasy jeldetkishpen tazartylyp turady.

— Qystygúni, - dep áńgimeleıdi Benası Jenestany qoranyń ishimen jaılap qydyrtyp júrip, jurt myna alańdarǵa otyrmaqqa jınalady da, jumysty birigip atqarysady. Jaǵalaı ústelder qoıylady da, jurttyń bári kelip tegin jylynady. Qoı qoralar da dál osyndaı úlgimen jasalǵan. Siz aıtsa senbessiz, al biraq mal degeniń tártipke ońaı kóndigedi eken ǵoı: olar óristen qaıtqanda talaı ret baıqaǵanym bar. Árbir sıyr óziniń turaq jaıyna qashan ótetin kezin aıqyn biledi de, túpkirdegi sıyrlar ótip bolǵansha kezegin kútip turady. Qarańyzshy! Árbir maldyń meken-jaıynda oryn jetkilikti sıyrdy emin-erkin saýýǵa da, ústin tazartýǵa da múmkindik bar; edeni bir jaǵyna qaraı oıystyryp tóselgen; maldyń qı-saryǵy tez aǵyp ketedi.

— Maldyń qorasyna qarap, basqa jaılardy da ańǵarýǵa bolarlyqtaı, - dedi Jenesta. Jaramsaqsyz-aq aıtaıyn: sizdiń eńbegińizdiń ıgiligi keremet eken.

— Buǵan qol jetkizý ońaılyqpen bolǵan joq, - deıdi Benası oǵan jaýap qaıyryp, biraq maldaryna qarasańyzshy!

— Aıtary joq, siz beker maqtamaısyz ıesin, - dep ofıser qostap jatyr.

— Al endi, - dep jalǵastyrdy sózin doktor, — bular attaryna minip, qaqpadan shyǵa bergende, tótesinen tartyp, jańa kóterilgen tyń jerdiń eginin kóre keteıik, bizdiń qaýymnyń Bos degen ańǵaryn aıtyp edim ǵoı Sizge.

— Salt atty jolaýshylar kelistirip baptalǵan egistik jerlermen birer saǵattaı júrgen; Jenesta doktordy sol jerlerdiń tamasha óńdelýimen quttyqtady; olar attardyń júrisine qaraı birde áńgimelesip, birde sózdi doǵaryp kele jatyp, taýdy aınalyp ótti de, selenge kelip tireletin jerlerge qaıtyp oraldy.

— Keshe, - dedi Benası Jenestaǵa qaraı burylyp, bular jińishke saıdan ótip, ken ańǵarǵa shyqqan kezde, men sizge Napoleon qulaǵannan keıin áskerden qaıtyp kelgen soldatty kórsetemin dep edim ǵoı. Baıqaýymsha, endi birneshe qadam jer júrgennen keıin, biz ony jolyqtyramyz-aý deımin, anaý kóldiń taýdan aqqan bulaqtarmen ilesip kelgen shaıyndy balshyǵyn tazartyp jatqan sol kisiniń ózi bolsa kerek. Sizdiń nazaryńyzdy aýdara túsý úshin, onyń ómiri jaıly aıta ketken teris bolmas. Famılıasy Gondren. Myń da jeti júz toqsan ekinshi jyly, on segiz jasynda, jigitterdi áskerge alyp jatqanda, bul zeńbirek bólimshesine jazylǵan. Qarapaıym soldat, Napoleonnyń Italıa joryqtaryna qatysady, Mysyrda da bolady, Amen bitimi jasalǵannan keıin Shyǵystan qaıtyp keledi; sonsoń Imperıa kúnderinde ol gvardıashy pontonshylar polkyna aýystyrylady da, uzaq ýaqyt Germanıada bolady. Aqyr-aıaǵyńda beıshara jigitti Reseı soǵysyna jiberedi.

— Biz tipti týys bolyp shyqtyq qoı, - dep qaldy Jenesta, - men de qatynasqanmyn ol joryqtarǵa. Sondaı kereǵar aýa raıynyń keremetterine tózý úshin temirdeı myqty densaýlyq kerek qoı. Qudaı aqy, Mysyr, Germanıa, Portýgalıa jáne Reseı jerlerin sharlaǵan, sóıtip kelip, áli óz aıaǵymen júrgen adamnyń ómirine Alla Taǵalanyń ózi kepildik bergen shyǵar-aq!

— Endeshe sondaı erdi endi óz kózińizben kóresiz, dep jalǵastyrdy áńgimesin Benası. Soǵysta talqandalý degenniń ne ekenin ózińiz bilesiz, ony aıtyp jatpaı-aq qoıaıyn. Bizdiń soldat keıin áskerlerimiz ótken Berezına ózeninen kópir salǵan pontonshylardyń ishińde bolǵan ǵoı, sonyń alǵashqy tireýlerin bekitý úshin ol belýardan sýǵa túsedi. Gondrenniń aıtýynsha, pontonshylardyń qolbasshysy general Ebleniń áskerleri ishinde bul jumystan bas tartpaǵan qyryq eki ǵana er júrek adam tabylady. Generaldyń ózi de sýǵa túsip, jańaǵylardy jigerlendirip turady; árqaısysyna myń frankilik zeınetaqy alyp beremin, Qurmetti legıon ordenin bergizemin dep kóńildendiredi. Berezınanyń sýyna aldymen túsken jaýyngerdiń bir aıaǵyn sel julyp ketedi de, ile-shala ózin de aǵyzyp áketedi. Bul árekettiń nemen bitkenin estiseńiz, onyń qandaı azap-beıneti bolǵanyń da bile berersiz: Jańaǵy qyryq eki pontonshydan jalǵyz-aq Gondren tiri qalǵan ǵoı. Otyz toǵyzy Berezınadan ótken kezde qaza bolǵan da, ekeýi polák lazaretinde jan tapsyrǵan. Al bizdiń soldat baıǵus Vılnodan myń segiz júz on tórtinshi jyly, Býrbondar qaıtyp ornaǵannan keıin ǵana qashyp shyǵa alǵan.

Gondren kóziniń jasyn tókpeı aıta almaıtyn general Eble qaıtys bolady. Eki qulaǵy kereń bolyp, ózi ábden qaljyraǵan saýatsyz kópirshi esh jerden ne paıda, ne qorǵanysh taba almaıdy. Aqyry, qaıyrshylap, Parıjge jetedi ol, soǵys mınıstrligindegi kenselerdiń tabaldyryǵyn tozdyrady. Sondaǵy suraıtyny baıaǵy ýádeli myń frankilik zeınetaqy nemese Qurmetti legıonnyń ordeni emes, tek qana zapasqa jiberý; áskerdegi jıyrma eki jyl qyzmetten, qanshama ekenin bir qudaıdyń ózi ǵana biletin talaı joryqtardan keıin, buǵan ábden haqysy bar emes pe, biraq oǵan sol jyldar ishindegi jalaqysynan da, jol shyǵyndarynan da, zeınetaqydan da túk tımeıdi: Solardyń sońynda bir jyl salpaqtap júrip túk shyǵara almaı, tipti bir kezde ózi ajaldan qutqaryp qalǵan adamdardan da esh qaıyr kórmeı, bárinen túńilgen de, óziniń taǵdyr-talaıyna moıynsunǵan; sóıtip, osy óńirge qaıtyp kelgen.

Qazir osy ataýsyz qalǵan qaharman aryq qazyp, ár týazyna on sýdan maıda alady. Qaıda kúı-batpaq bolsa sonda júredi, "sondaı sharýaǵa merdigerlik alǵanmyn" - deıdi de, birde-bir qara jumysshy táýekel etpeıtin beınetke bul barady. Batpaqty qurǵatady, sýarmaly alaptarǵa aryq tartady, sóıtip kúnine úsh frank aqsha tabady. Qulaǵy kereń bolǵan soń bet álpetinde ne ajar bolsyn, únemi túnergen qalpy, ózi tabıǵatynda sózýar bolmaǵan adam, biraq jan dúnıesi baı!

Biz onymen jaqsy dos-jarmyz. Aýsterlın soǵysynyń jyldyq merekelerinde, ımperatordyń týǵan kúninde, Vaterloo túbindegi jeńilisti eske alǵanda, ol maǵan qonaq bolyp ketedi; sondaı astardan keıin men oǵan bir napoleondor beremin; sol oǵan úsh aı sharapqa jetedi. Qart soldatqa meniń kórsetken qurmetimdi búkil qaýym qostaıdy; soǵan dám tatqyzýǵa bári qushtar. Al ózi namys úshin jumys isteıdi. Menen úlgi alǵan jurttyń bári, tipti kez kelgen úı, oǵan qoshemet kórsetip, qonaqasyǵa shaqyryp turady. Men birde oǵan jıyrma frankilik maıda aqshany zorǵa dep alǵyzǵanym bar: Imperatordyń sýreti bar degen soń ǵana aldy. Ózine kórsetilgen ádiletsizdik namysyna qatty tıgen, biraq ol zeınetaqydan góri Qurmetti legıon ordenin ala almaı qalǵanyńa kóbirek kúıinetin tárizdi. Kóńilinde jalǵyz-aq jubanysh bar: manaǵy kópirler salynyp bitkennen keıin general Eble tiri qalǵan pontonshylardy ımperatorǵa aparyp tanystyrǵan ǵoı, sonda Napoleon bizdiń Gondren baıǵusty qushaqtap, keýdesine basqan eken; kim biledi, ımperatordyń sol meıiri bolmasa, bul baıaǵyda-aq ólip qalar ma edi, qaıter edi; ol osy estelikti janyńa medet tutady jáne Napoleon qaıtyp keler dep úmittenedi; ımperator óldi dep eshkim ony sendire almaıdy; ol Napoleondy aǵylshyndardyń qolynda tutqynda dep oılaıdy, sondyqtan ol, meniń oıymsha, qazirgi saıahat shegip, raqat taýyp júrgen ólermenderdiń aqsaqalyn jaı ǵana óltire salýdan taıynbaıtyn sıaqty.

— Kettik! Kettik! manadan beri doktordyń áńgimesin dymyn ishine tarta tyńdap kele jatqan Jenesta selt etip uıqydan oıanǵandaı daýystap jiberdi. Kettik shapshańyraq, men ony kórýge qushtarmyn.

Sonsoń qos salt attyly saý jeliske salyp, jedeldete júrip ketti.

— Ekinshi bir soldat bar, - dep Benası taǵy sóz bastady, ol da ómirin joryqta ótkizgen temirdeı berik jandardyń biri. Fransýz soldattarynyń barlyǵy sıaqty, onyń kórgen kúni atys, aıqas bolǵan, jeńisti de kórgen; kóp qasiret shekken, biraq kıiz pogonnan basqa ıyǵyna eshteńe ilmegen. Ózi kóńildi kisi, Napoleondy qudaıdaı kóredi, Valýtına túbindegi shaıqasta qolynan Qurmetti legıon ordenin alǵan. Dofıneniń perzenti bolǵandyqtan barlyq iste tártip saqtaıdy, sondyqtan zeınetaqy alady, ordenge alatyn qosymshasy taǵy bar. Jaıaý áskerdiń jaýyngeri bolǵan bul jigittiń nyspysy Gogla, bir myń segiz júz on ekinshi jyly Napoleonnyń gvardıasyna kiripti. Bir esepten ony Gondrenniń ekonomkasy dese de bolady; bir hat tasýshynyń jesiriniń úıinde ekeýi birge turady, barlyq tapqan aqshalaryn sol áıelge beredi; izgi minezdi kempir baıǵus solarǵa baspana bergen, tamaqtaryn istep bergen, kıindirgen; janashyr týystaryndaı kútken. Gogla derevnáǵa poshta tasıdy. Qyzmeti sondaı bolǵan soń, kantonda bolyp jatqan jańalyqtardyń bárin sol biledi; sondyqtan jurt jınalǵan jerdegi sóılegish atanǵan tilbezer; Gondren ony keremet tapqyr, qý kóredi. Gogla Napoleon jaıynda áńgime aıtqanda, bul ony erniniń jybyrlaýyna qarap túsinedi. Eger búgin keshke, ádettegideı meniń bir saraıyma jurt otyrmaqqa jınalyp, bas qosa qalsa, biz baıqaýsyz aralaryna kirip ketemiz; sóıtip, men sizdi qyzyqqa batyramyn. Mynaý qazyp jatqan sonyń aryǵy, biraq meniń pontonshy dosym kórinbeıdi bul arada.

Doktor men ofıser aınalany kóz toqtata sholyp shyqty; al myna jerde jaırap, onyń kúregi, ketpeni, táshke arbasy jatyr; úıme topyraqtyń arasynda Gondrenniń ústine kıip júrgen soldat kúrtesi kórinedi, biraq tastaq joldyń boıynda ózi qara kórsetpeıdi; jol dep turǵandary jol da emes, jaı ánsheıin ırelendegen jyraqana,ústinen shóp ósip ketken; astynan syldyrap jaıdaq sý aǵatyn bolýy kerek.

— Ol osy mańda bir jerde bolýy kerek. Eı, Gondren! - dep daýystady Benası.

Sol kezde Jenestanyń baıqaǵany, úıeme topyraqtyń ar jaǵyndaǵy butalardyń arasynan seldirep shyqqan temekiniń tútini bilinedi eken, doktorǵa sony nusqady; ol taǵy da daýystady. Sálden keıin pontonshy basyn qyltıtyp qarady da, merdi tanyp, jińishke soqpaqpen tómen qaraı tústi.

— Eı, qart! - dep aıqaılady oǵan Benası, eki alaqanyń dabylǵa uqsatyp dóńgelete qalqalap, minekı, týysyń keldi saǵan sonaý Mysyrdan, senimen tanyspaqshy.

Gondren basyn joǵary kóterip alyp, Jenestaǵa uzaq ýaqyt qadala qarap qaldy; qaı jaqtan pále kelip qalady dep qaýpeılegen qart soldattyń ákki kózqarasy edi. Bir kezde onyń qyzyl jolaq orden belgilerin kórdi de, ofıserge únsiz sálem qyldy.

— Kishkentaı kapral tiri bolǵan da, dep aıqaılap sóıledi oǵan Jenesta, sen orden de alatyn ediń, zeınetaqyǵa da qarq bolatyn ediń, óıtkeni sen qazirgi epolet taǵyp taltańdap júrgender men myń da segiz júz on ekinshi jyldyń qarasha aıynda ózenniń oń jaq jaǵalaýyna ótip úlgergenderdiń talaıyn ajaldan arashalap qaldyń ǵoı. Átteń, dostym, -dedi ofıser taǵy da; sóıtti de ózi attan túsip jan júregi eljirep kelip, Gondrenniń qolyn qysty, átteń, men áskerı mınıstr emespin.

Pontonshy shal osy sózderdi estigende tula boıy qalshyldap ketti de, izinshe basyn tómen salbyratyp jiberdi, sonsoń asyqpaı qorqorynyń kúlin qaǵyp, qaltasyna salyp alǵannan keıin tilge keldi:

— Men ózimniń boryshymdy atqardym, ofıser myrza, tek basqalar ǵoı atqarmaı ketken; solar - meni qorlaǵan. Qaǵaz surady menen! "Qaıdaǵy qaǵaz? - deımin men olarǵa, - jıyrma toǵyzynshy búleten bar ma? - sol meniń qaǵazdarym!"

— Áli de izden, jarqynym. Qazir, qoldaýshyń bar bop turǵanda sózsiz ádildikke jetesin.

— Ádildik deıdi? - qart pontonshy osy sózdi tiksinip aıtqanda, dáriger men ofıserdiń de aza boılary tik turǵan.

Bárinde de ún joq, eki jolaýshy Napoleonnyń bir kezde úsh urpaqtan iriktep alǵan bolattaı berik legıonynan qalǵan osy bir jaryqshaqqa qarap qalǵan. Gondren qırasa da berilmegen jeńimpaz joıqyn áskerdiń shyn mánisindegi jarqyn úlgisi edi. Shaldyń boıy tyǵynshyqtaı ap-alasa, al keýdesi talystaı, jaýyryny qaqpaqtaı; jelqaqty bolyp, ájim basqan betinde jybyr-jybyr etip búlkildep turǵan bulshyq etterinen jaýynger aıbynynyn izi aıqyn tanylady. Túsi sýyq, jazyq mańdaıy beıne bir mármár tastan qashalǵandaı; al biraq suıyq shashynyń jıdip ár jerde bir shashyraǵan aq shýlan taldaryn qaljyraǵan bastyń quıqasy ázer kóterip turǵandaı edi; kerisinshe, júndes qoldary men kenep kóıleginiń ashyq jaǵasynan qylshyǵy burqyraǵan keýdesinde áli de kóp qaırat saqtalǵan. Ózi de qısyq aıaqtaryn qaqqan qazyqtaı tapjyltpaı, qasqaıa qarap tur.

— Ádildik deısiz be? - dedi ol álgi sózin qaıtalap. Ol bizdiń aǵaıynǵa buıyrmaǵan nárse! Bizde sottyń prıstavtary joq, bizdiń sybaǵamyzdy daýlap júretin adam tabylmaıdy bul aradan. Al myna jelqapty toltyrý kerek, dedi de, óziniń qarnyń ózi nuqyp qaldy, sondyqtan bizde basqaǵa ýaqyt joq. Keńselerde buǵyp alyp, boı jylytyp otyrǵan tóreshikterdiń qurǵaq sózine qaryn toımaıdy, sondyqtan men ortaq qazannan nesibeles bolaıyn dep osy araǵa qaıtyp oraldym, osyny aıtty da, ol kúregimen batpaqty bylsh etkizip uryp qaldy.

— Buǵan tózýge bolmaıdy, qart joldas, - dedi Jenesta. Men óz ómirim úshin saǵan qaryzdarmyn, sondyqtan saǵan septesin qolymdy usynbasam, qadir bilmes naısap bolyp shyǵar edim. Men bilemin ǵoı, Berezınanyń kópirlerinen qalaı ótkenimdi, sony umytpaǵan

talaı darqan jigitterdi de bilemin. Solar da maǵan ún qosar, sóıtip, otan seniń sińirgen eńbegińdi laıyǵymen baǵalaıtyn bolar.

— Bonapartshyl degen ataqqa qalasyz! Odan da bul iske aralaspańyz, ofıser myrza. Endi báribir, men ıtshilep kelip tylǵa jettim de, jarylmaǵan bombaǵa uqsap, jerdiń astyna kómildim. Biraq bir nárseni eskermeppin. Túıege minip qumdy shólden ótkende de, Máskeýdegi órttiń jalynyńa qaqtalyp turyp, sharabyna erin tıgizgenimde de mynaý ata-anam otyrǵyzǵan aǵashtardyń túbine kelip ólerimdi bilmeppin, - dedi de, ol óziniń sharýasyna kirisip ketti.

— Qaıtsin, baıǵus shal, - dedi kúbirlep Jenesta, onyń ornynda men bolsam da osylaı ister edim; ákemiz bizdiń kelmeske ketti.

— Taqsyr, endi ol dárigerge qarap sóıledi, myna kisiniń kónbistigi maǵan óte aýyr áser etti; ol úshin meniń qandaı qınalǵanymdy ózi bilmeıdi ǵoı, meni de sol altyndaǵan jaltyraq mýndır kıip alyp, soldattyń jaı-kúıin oılamaıtyn ońbaǵandardyń birine jatqyza saldy-aý, sirá.

Ol atyn keıin qaraı kilt burdy da, baryp pontoshynyń qolyn ustap alyp, týra qulaǵyna aıqaılady:

— Myna meniń keýdemde jarqyrap turǵan, bir zamandarda ar-namystyń belgisi bolǵan ordendi aýzyma alyp ant eteıin, adam qolynan keletin isterdiń bárin isteıin, qaıtkende de saǵan zeınetaqy alyp bereıin, mınıstrdiń qanshama qol sermegenine de kóneıin, tipti koroline, dofınine taǵy basqa áýlıelerge deıin baraıyn!

Osy sózderdi estigende, Gondren shaldyń tula boıy qalshyldap ketti, ol Jenestaǵa qadala qarap turyp:

— Sonda siz ózińiz de qatardaǵy soldat boldyńyz ǵoı? - dedi.

Ofıser basyn ızedi. Sol kezde Gondren eki alaqanyń ysqylap turyp kelip, Jenestanyń qolyn aldy da, myqtap qysyp turyp, taǵy sóıledi:

— General myrza, men sol joly sýǵa túskende, armıa úshin ómirimdi qurban eteıin dep edim; kúni búginge deıin tiri júrsem, ol da qudaıdyń bergeni eken. Al endi, taqsyr, meniń sózime qulaq qoıyńyz, ımanymdy úıirip turyp aıtaıyn: Ana kisini keýdege ıterip tastaǵannan keıin, men dúnıeniń bárinen bezgenmin. Amal qaısy, maǵan osy jerdi buıyrtqannan keıin, — dep ol kekesinmen aıaǵynyń astyndaǵy jerdi nusqady, — men ózime tıisti jıyrma myń dollardy, bylaısha aıtqanda, tirnektep alyp júrmin.

— Jaraıdy, dostym, - dedi Jenesta Gondrenniń izgi jandylyǵy men keshirimshildigine qaıran qalyp, al biraq meniń myna syıymdy alýǵa qarsy bolmassyń.

Osy sózdi aıtty da, ofıser óziniń keýdesin nuqyp kórsetip, pontonshyǵa eljirep qarap turdy; sonsoń atyna yrǵyp minip, Benasımen birge jele shoqytyp júrip ketti.

— Ókimettiń qataldyǵy kedeılerdi baılarǵa qarsy soǵysqa aıdap salady, - dedi doktor. -Belgili bir ýaqyt sheńberinde ókimet bıligi senip tapsyrylǵan adamdar ózderiniń halyq jóninde jasaǵan ádiletsiz isteriniń sózsiz saldary jaıynda esh ýaqytta baıyptap oılanǵan emes. Ras, kedeı adam óziniń kúnkóristik nanyń taýyp jep júrgendikten, uzaq ýaqyt kúrese almaıdy, biraq ol zar shekken barlyq júrekterden úndestik tabady. Zańsyzdyqtan japa shekken bir adamnyń zary sol zańsyzdyqqa narazy bolyp júrgen barlyq adamdardyń zaryna kóbeıtiledi, sóıtip, ashytqy burqyraı bastaıdy. Biraq bul da eshteńe emes, osydan jınala kelip, eń úlken zulymdyq týyndaıdy. Ádiletsiz qylyqtar qoǵamnyń joǵarǵy jaǵyna qarsy halyqtyń býlyqqan óshpendiligin órshite túsedi. Sol sebepten de býrjýa kedeıdiń jaýy, ol muny zańnan tys qoıady, aldap-sýlaıdy, urlap-qorlaıdy. Kedeı úshin urlyq qylmys emes, zulymdyq emes, kek. Eger bılikshi ádildik kórsetýdiń ornyńa kishkentaı adamdarǵa qıanat jasaıtyn bolsa, olardyń ózderi jeńip alǵan quqyqtaryn aıaqqa basatyn bolsa, onda sol qaıyrshylyqqa ushyraǵan ash-aryq adamdardan óz talaıyna baǵyp, ózgeniń menshigin qurmette dep qalaı talap etýge bolady? Maǵan jańaǵy Gondrenge berilýge tıisti myń frankilik zeınetaqyny kense qaǵazdarynyń tozańyn qaǵyp otyratyn bir laýazymdy egeýquıryq paıdalanyp otyr-aý degen oı kelgende, tula boıym túrshigip ketti. Al osydan keıin qaıǵy-qasiret degennen túk habary joq bireýlerdiń halyqty tym kekshil dep kinálaıtynyń qaıtersiń! Eger úkimet jeke adamdarǵa raqattyń ornyńa azap ákeletin bolsa, ondaı úkimetti qulata salý sáti kelgende op-ońaı júzege asady; halyq odan kegin alǵan bolyp shyǵady. Memleket adamy kedeılerdiń jaǵdaıyna ylǵı da sot ádildiginiń kózimen qaraýǵa tıis; óıtkeni ol tek kedeıler úshin ǵana jasalǵan!

Bular selenniń ishine kirip, kóshemen kele jatqanda, qarsy aldarynda aıaqtaryn ilbip basqan kóri shal men qasyndaǵy kempirin kózderi shaldy. Shaldyń býyndary tartylyp qalǵan bolýy kerek, eski shárkeı kıgen aıaqtaryn súırete basyp, zorǵa ketip barady. Iyǵynda asyp alǵan dorbasy bar, odan ár túrli aspap-saımandardyń bastary qyltıyp kórinedi; Keıbireýleriniń kir-kir, maı-maı bolǵan saptary soraıyp tur; dorbanyń ekinshi bir jartysynda nan, birneshe domalaq jýa, jańǵaq sekildi taǵamdar.

Shaldyń aıaqtary qısaıyp ketken. Ózi de búkireıip, jumys ústinde otyra-otyra beli ábden búktelip qalǵan, uzyn taıaqqa súıenip zorǵa jyljıdy. Syrtynan jýan jippen kóktegen, jalpaq jıekti, kún qaqty qalpaǵynyń astynan appaq shashy shashyrap kórinedi. Ústindegi qatqyl kenepten tigilgen kıimi ala-qula jamaýdan túsin ózgertip, shubar-ala bolyp ketken. Dúnıedegi barlyq zattardyń saldama tamtyǵy ishindegi eń aıanyshtysy qartaıǵan adamnyń saldamasy bolsa, myna qarttyń basynda sonyń barlyq bısharalyǵy túgel bar edi. Qasyndaǵy áıeliniń basynda esh adam túsinip bolmaıtyn bir kepesh, onyń ústi-basy da qomyt, biraq denesi shalynan góri tikshildeý, arqasynda tańyp alǵan juqalaý sopaqsha qysh qumyrasy bar, ony eki qulaǵynan belbeý ótkizip, myqtap bekitipti. Arttarynan kele jatqan at tuıaqtarynyń tyqyryn estip, keıin qaraı buryla qaraǵan eki jaıaý Benasıdi tanyp toqtaı qaldy. Olarǵa kóz toqtatyp qaraýdyń ózi bir qasiret edi; ómir boıǵy jumystan ábden dińkesi quryǵan shal jáne onyń aıyrylmas serigi, ol da jarymjan, ekeýiniń de bet-ajarlary kúnge, ystyq-sýyqqa ábden qaqtalǵan, bet-aýyzdaryn aıǵyz-aıǵyz ájim basyp, tabıǵı turpattarynan túk qalmaǵan.

Osynaý qart pen qarıanyń ómir tarıhy olardyń bet álpetinde osylaı jazýly bolmasa da, ony túrlerine qarap-aq anyqtaýǵa bolar edi. Olar búkil ómirlerinde qol ustasyp birge jumys istegen, qol ustasyp birge qasiret shekken; kóptegen qasiret pen azdaǵan qýanyshty birdeı bólisken: tutqynnyń qarańǵy zyndanǵa boı úıretetini sıaqty, bular da ózderiniń qaseki taǵdyrlaryna etterin úıretken; tula boılary tunyp turǵan aq júrektik. Bet-ajarlarynan izgilik pen aqpeıildiliktiń nury shashyp tur. Ózderimen jaqynyraq tanysa kelgende, olardyń mańdaıyna jazylǵan kedeıliktiń tańbasyna kóldeneń kisi qyzyǵarlyqtaı edi. Bet álpetterine qarap tursań, bastarynan keshken qasiretti aıtpaı-aq tanısyń, biraq soǵan muqalmaǵandary jáne anyq baıqalady.

— Al, qalaı, Moro ataı, áli de jumysqa qulshynyp júrsiz be?

— Iá, Benası myrza. Ólip qalmaı turǵanda, sizdiń áli de eki-úsh tobylǵyly tálimińizdi jyrtyp bermekpin, - dep ázildegende, shaldyń qara kózderi jaınap ketken-di;

— Myna áıelińizdiń arqalap ákele jatqany sharap emes pe? Jan tynyshtyǵyn oılamaıtyn bolsańyzdar, áıteýir sharap iship turǵaısyzdar.

— Jan tynyshtyǵy deısiz be? Jannyń jabyrqaýy ǵoı ol! Kún kózinde turyp, bir jańa óskinniń betin arshysań, kún kózi men aýadan boıǵa qýat darıdy. Al osynyń ózi - naǵyz sharaptyń turǵan jeri; taqsyr, sol sharapty Kýrteıl meri myrzadan sizdiń marhabatyńyzben tegin alyp júrgenimizdi men bilemin. E, qalaı qýlyqqa salsańyz da, bizdi aldaı almaısyz.

— Al, qosh bolyńyzdar. Shanferlúdiń telimine qaraı bara jatyrsyzdar-aý, shamasy, báıbishe, solaı ma?

— Iá, taqsyr, keshe keshkilik bastaǵanbyz.

— Sáttilik tileımin, - dedi Benası. Osy taýǵa qaraǵanda, ózderińiz de bir lázzat alatyn shyǵarsyzdar: túgeldeı ózderińiz jyrttyńyzdar ǵoı.

— Óıtpegende she, taqsyr, dep jaýap qaıyrdy qarıa. Bizdiń eńbegimiz. Bir úzim nanǵa turatyn eńbek sińirdik!

— Kórdińiz be, - dedi Benası ofıserge qarap, eńbek etý, jer óńdeý kedeılerge memlekettiń berip qoıǵan rentasy osyndaı. Qareketsizdikti nemese qaıyrshylyqty shal ózine masqaralyq dep sanar edi. Ol ashyq dalada, kún kóziniń astynda qolyna ketpenin ustap jatyp ólgendi qalar edi. Rasynda da, qaısar shal! Ol ylǵı jumys ústinde bolatyn, sol jumys birte-birte onyń ómirine aınalyp ketti, al biraq ol ólimnen de qoryqpaıdy, óziniń kózqarasynda tereń fılosofıalyq sıpat bar ekenin sezbeıdi. Dıqandar úshin, batraqtar úshin qysqasy, búkil ómir boıy enbek etip kelip, qartaıǵan shaǵynda ash-jalańash, qaıyrshy bolyp óletin barlyq adal nıetti sharýalar úshin myna bizdiń kantonda baspana jasaý kerek degen oıǵa meni ıtermelegen naq osy, Moro shal bolatyn.

Taqsyr, meniń osy jerden baıyıyn degen oıym bolǵan joq, onyń maǵan túkke de keregi joq. Óziniń barlyq úmitin úzgen adamǵa kóp nárse kerek pe, sirá? Ómir degenin tek jalqaýlar men jatyp-isherler úshin ǵana qymbatqa túsedi, óıtkeni bul áleýmettik urlyqqa jatady. Napoleon ózi qulaǵannan keıin, onyń kútimine jumsalatyn shyǵyndar jóninde talas týyp jatqanyń estigende aıtqan eken: meniń turmys qajetime bir at pen kúnine bir ekú bolsa jetedi dep. Men osy jerge kelip ornalasqannan keıin aqshadan bas tartqan edim, al sodan bylaı men aqshanyń qanshalyqty álýetti ekenin bildim; eger ózin bireýlerge jaqsylyq istegiń kelse aqsha qajet ekenin bildim. Sonymen, men ózimniń úıimdi úı-kúısiz beıshara qarttarǵa baspana retinde paıdalansyn degen ósıet qaldyrdym; onda Moro sıaqty ór-kókirekterden basqa muqtajdar ózderiniń qalǵan ómirlerin ótkizýlerine bolady. Sonsoń meniń jerim men dıirmennen túsetin toǵyz franki kiristiń azyn-aýlaǵy qystyń qatal kúnderinde kantondaǵy eń kedeı otbasylaryna kómek kórsetý úshin jumsalady. Munymen shuǵyldanatyn mekeme mýnısıpalıtet kenesiniń baqylaýynda bolady, al onyń qamqorlyǵyna men kúreni taǵaıyndaǵym keledi. Sóıtip, meniń bul jerde, osy kantonda kóldeneńnen tapqan baılyǵym basqa eshqaıda ketpeıtin bolady.

Mundaı baspananyń jarǵysy meniń jazba ósıetimde aıtylady. Ony egjeı-tegjeılep aıtsam, árıne, sizdi zeriktirip alarmyn; biraq men myna bir jaıtty atap aıtqym keledi: men barlyq jaǵdaıatty eskerdim-aý dep oılaımyn; eń arǵysy qolóner men ǵylymǵa ıkemi bar balalardy oqytýǵa qaýymnyń óz múmkindigi bolýy úshin aqshalaı saqtyq qor jasadym. Sonymen, ózim bastaǵan órkenıet isi men ólgennen keıin de jalǵastyryla beredi.

Kórdińiz be, kapıtan Blúto, bir ıgilikti isti oıǵa alǵan bolsań, jan dúnıeń sońy aıaqsyz qaldyrtpaıdy. Tártip pen támamdylyqqa umtylys jaqsy bolashaqtyń eń senimdi kepili. Qane, jolda kóp aınalshyqtaı bermeıik, men taǵy da bes-alty naýqasty baryp kórýim kerek.

Bular birshama ýaqyt únsiz júrdi, sonsoń bir kezde Benası jol serigine qarap kúldi:

— Bárekeldi, kapıtan Blúto, men sizdiń suraǵyńyzǵa eligip, saýysqansha shyqylyqtaı berippin ǵoı, al siz óz ómirińiz týraly lám demeısiz; shyndyǵynda ol óte qyzǵylyqty bolar. Sizdiń jasyńyzdaǵy soldat ómirde talaı kepti bastan keshken-aq shyǵar, sonyń áńgimesin baıandasanyz.

— Ne áńgimeleıtini bar, - deıdi Jenesta, meniń ómirim áskerdegi ómir. Barlyq áskerı adamdardyń tirligi bir qalypta. Meniń úlken ataǵym bolǵan joq, kádimgi qylyshpen shabý nemese shabylý, basqalar sıaqty men de sóıttim. Napoleon qalaı qaraı bastasa, solaı qaraı ere berdik: ımperator gvardıasy erekshe erlik kórsetken shaıqastardyń barlyǵynda aldynǵy shepte júrdik. Ol jurttyń bárine belgili jaıt. Atyńdy kútý, keıde ashtyqtan úzdigip, shólden qatalaý, qajet bolsa qandasyp aıqasý, minekı, soldattyń ómiri degen. Bar bolmysy sol ǵana.

Keıde bizdiń aǵaıyndardyń aıqastaǵy nátıjesi tipti attyń taǵasyna da baılanysty bolady, sol durys bolmasa da polete urynýyń op-ońaı! Al jalpy aıtqanda, men talaı elderdi kórdim, kóbinen kóz aldymda eles qana qaldy, men ólimniń de talaıyn kórdim nátıjesinde óz ómirimniń qadiri ketip qalǵandaı.

— Degenmen, erekshe bir qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵan kezderińiz de bar shyǵar, óz basyńyzǵa tikeleı qaýip tóngen bir jaıttardy estý qyzyq-aq bolar edi.

— Bálkim, solaı da shyǵar.

— Ózińizdiń esińizde umytylmastaı bolyp saqtalyp qalǵan bir oqıǵany aıtyńyzshy. Qoryqpaı-aq qoıyńyz! Tipti bir eren erligińiz týraly aıtsańyz da, mende sizdi maqtanyńqyrap ketti-aý degen oı atymen bolmaıdy. Senip aıtqan syry syrtqa shashylmas dep oılaǵan adamyna: "Iá, men solaı istep edim!" - dep aǵynan jarylsa, eshqandaı aǵattyǵy joq.

— Já, solaı-aq bolsyn. Óte bir shetin oqıǵa jaıynda aıtaıyq — keıde kúni osy ýaqytqa deıin sonyń ókinishi ózekti órteıdi. On bes jyl boıy soǵysqanda, men tek qorǵaný qajet bolǵan jaǵdaıda ǵana kisi óltirdim. Biz aldyńǵy sheptemiz, shabýyldap kelemiz; aldymyzda jaý, eger biz ony jaıratpasaq, ol bizden ruqsat surap turmaıdy, qanǵa boıaıdy: demek. ózin qurymaıyn deseń, ony qurt — sonda ǵana seniń aryn taza.

Biraq, taqsyrym meniń, meniń bir jigitti tym kezdeısoq jaǵdaıda jaıratyp salǵanym bar. Sol qylyǵymdy oıǵa alǵanda júregim tipti ezilip ketedi: sondaǵy óliktiń buzylyp ketken óńi áli kúnge deıin kózime elestep turady. Ózińiz tórelep kórińiz... Máskeýden keıin sheginip ketken kezimiz. Uly armıa degen ataq qaıda qalǵan?! Ógizdeı óńkildep qashyp kelemiz. Tártip pen týdan birjola aıyrylǵanbyz! Árkim ózinshe qoja, ımperatordyń óz ústemdigi bitkenine kóz jetkizgeni de osy tús deýge bolady.

Berezınadan ótip, Stýdánka deıtin derevnáǵa entelep kelip kirdik: bireý qyrmanǵa, bireý myjyraıǵan úıshikke lap berip, bireý uradaǵy kartopqa, bireý qyzylshaǵa tap berip jatyr. Baspana, tamaq degendi kóz kórmegeli ne zaman; al myna jer bir keń jaılaý. Alǵashqy kelgender, árıne, bárin jylan jalaǵandaı jep bittirgen. Men sońǵylardyń biri bolyp jetkenmin. Biraq tamaqty oılaýǵa da shama joq, uıqy qysyp barady. Kóz aldymda bir jabyqqyrman kórindi kirip barsam, jıyrma shaqty adam jatyr, óńkeı generaldar, ofıserler, ár túrli shenniń adamdary, aıtary joq, ylǵı eńbegi sińgen adamdar: Júno, Narbonn, ımperatordyń adútanttary qysqasy, armıanyń barlyq betke shyǵarlary osynda. Bul jerde qatardaǵy soldattar da bar; olar da, meıli Fransıanyń marshaly kelse de, astaryndaǵy tósenishin berer emes. Bos oryn joq, bireýler qabyrǵaǵa súıene, aıaqtarynan tik turegelip uıyqtap tur, bireýler aıaq astynda, jerde uıyqtap jatyr; bári de bir-birine jabysa buıyǵyp qalǵan; sondyqtan men esh jerge synalap kire almadym. Sol sereıgen adam denelerin basa-kóktep attap kelemin; bireýler ursysyp jatyr, bireýler tipti ún shyǵarmaıdy; syrtqy sypaıylyqty bylaı qoıǵanda, tipti zeńbirektiń dobynan da aıyldaryn jıar emes.

Baıqaımyn, jappa qyrmannyń tóbesiniń astynda áldeqandaı bir sóreler baıqalady, soǵan kóterilýge eshkimniń batyly barmady ma, álde shamalary kelmedi me, áıteýir eshkim kóterilmeıdi; dereý soǵan kóterildim de, sol jerge jaılasyp jatyp, aıaǵymdy sozyp jiberdim, endi tómenge qaraımyn bári de sereıip, jaırap jatyr. Bul bir óte kóńilsiz kórinis edi, biraq soǵan qarap jatyp, qarqyldap kúlip jibere jazdadym. Bireýler aptyǵyp, úsigen sábizdi kemirip jatyr, al generaldar bolsa, jyrtyq-tesik oramaldardy búrkenip alyp, kór-kór etedi.Shyrshanyń maıynan aǵyzǵan shyraǵdan óleýsirep janyp tur; osydan ert ketse de, eshkim turegelip sóndirer emes.

Shalqamnan jaılasyp jattym da, uıqyǵa ketip bara jatyp, kózimdi ashsam, qyrmannyń tóbesin japqan beldik taqtaı eptep qozǵalatyn sıaqty, ıá, shyǵystan batysqa qaraı qozǵalyp, aqyryn ǵana jyljyp ketip barady. "Myrzalar, dep saldym aıqaıdy, qarańdar anaý tóbedegi beldikke, bireý sony sýyryp alyp, otyn qylmaq! Qazir ústimizge qulaıdy, bárimiz de astynda qalyp ólemiz!" degende jan daýsym shyqty. Biraq, bar ǵoı taqsyr, eshkim selt etken joq, uıyqtaǵandary uıyqtaı berdi, al jańaǵy birdeńeni jegenderi de miz baqpady, aýyzdaryn maljańdatyp shaınaı berdi. Qaıtpek kerek, jyly ornymnan túregelip, jerge túsýge týra keldi. Bireý kelip ornyma jatyp alsa da ne isteıin, myna jatqan ataqtylardy qutqaryp qalý kerek qoı. Syrtqa shyǵyp, qyrmandy aınala qarasam, eńgezerdeı bireý, Vúrtembergtiki bolý kerek, qyrmannyń tebe taqtaıyn sýyryp alǵaly jatyr.

"Eı, eı!" - dep aıqaılap, qolymmen "toqtat!" degen belgi berip edim. Ol ózinshe aıqaılady: "Ýeh mir aus dem Ýesicht, oder ich schlad dich todt!"- á, solaı dediń be?! Ke mır aýs dem gezıt dedim men de. - Ol bola qoımas!" Sóıtim de jerde jatqan onyń myltyǵyn kóterip alyp, nemisti turǵan jerinde sýlatyp saldym. Sóıttim de, ornyma qaıta kelip jatyp, uıyqtap kettim. Minekı, bar bolǵany osy.

— Joq, bul kópti qutqarý úshin istelgen zańdy qorǵanys qoı; sizdiń ózińizdi kinálaıtyn is emes, dep qarsy daý aıtqan Benası.

— Al, biraq anaý myrzalar keıin meni eseńgirep júrip istegen isi ǵoı dep, - kelemej qylǵandary bar, dep Jenesta sózin jalǵastyra berdi; eseńgireý me, álde basqa ma, biraq solardyń kóbi qazir bir-bir sáýletti saraıda bula bolyp turyp jatyr, oılarynda alǵys degennen túk nyspy joq.

— Siz ony alǵys atty qymbat ótem úshin jasaǵan joqsyz ǵoı, solaı emes pe? - dep kúldi

Benası. — Munyń ózi de ósimqorlyqtyń bir túri ǵoı.

— Iá, men ony jaqsy túsinemin, - deıdi Jenesta taǵy da, - bir paıdasy úshin istelgen is bolsa, onyń izgilikti máni dereý joıylyp ketedi; sondyqtan ony áńgimelep aıtyp jatýdyń ózi de maqtannyń bir túri bolyp shyǵady, bul jańaǵy alǵystan da beter nárse. Al endi nıeti adal adam osy jaıynda aıtpaǵan bolsa, onyń jaqsylyq jasaǵan qaryzdar adamy odan saıyn bezere beredi. Endeshe jurttyń bári únsiz otyrǵanda, ondaı úlgi qaıdan kelmek? Al manaǵy baıǵus pontonshy fransýz áskerin qutqaryp qalsa da, osyny jurtqa jarıa etip, ózim bir paıda tabaıynshy degen oı onyń basyna kirip te shyqpaǵan. Já, sol bıshara múlde jarymjan bolyp qalsa, óziniń ar-uıatymen bir úzim nan taba alar ma edi, sirá?.. Osyǵan jaýap berińizshi, fılosof!

— Iá, ras, moralǵa kelgende, dúnıeniń bári shartty bolyp ketedi, deıdi Benası. Biraq bul óte qaýipti oı, ózimshildikke beıim adam ar-uıat máselesin óz paıdasyna qaraı ıkemdep ketýi múmkin. Beri qarańyzshy, kapıtan, moral ustanymdaryna sózsiz moıynsunǵan adam olardan aýytqyǵan adamnan joǵary turmaı ma, tipti osyny qajettikten istegen kúnde de? Eger bizdiń sol pontonshymyz jarymjan bolyp qalyp, ashtan ólse de, ol óziniń ulylyǵymen Gomerge uqsamas pa edi? Adamnyń ómiri, sóz joq, izgilikke de, danalyqqa da birdeı syn, óıtkeni jańaǵynyń ekeýi de mahsharǵa kerek. İzgilik te, danalyq ta men úshin turaqty qurbandyqtyń eń tamasha kórinisi bolyp tabylady, sonyń úlgisin pendelerge Aısa paıǵambar kórsetpedi me? Danalyq dúnıeni aǵartyp júrgende kedeıshilik kóredi, al izgi nıetti adam ózin jalpynyń ıgiligi úshin qurban etip júrgende jaq ashyp úndemeıdi.

— Sózińiz durys-aq, taqsyr, - dedi endi Jenesta, - biraq jer basyp júrgenniń bári birdeı perishte emes, pendeler ǵoı, biz tolymdylyqtan áli qashyq jatyrmyz ǵoı.

— Árıne, - dep jaýap qaıyrdy Benası, - ózim týraly aıtsam, qatelesý quqyǵyna kóp qıanat jasadym. Biraq qalaı bolǵanda da biz óz basymyzdy tolymdylyqqa qaraı beıimdeı berýimiz kerek. İzgilik degen adam janynyń bıik muraty ǵoı, sondyqtan ony árdaıym qudaı taǵalanyń qasıetti násibi dep bilý jón.

— Ámın, aıtqanyńyz kelsin, - deıdi oǵan ofıser. - Solaı-aq bolsyn, izgi adam baǵaly qazyna deıik, biraq, oılap qarańyzshy, sol qudaıdyń adamǵa bergen násibi, tipti ańǵaldyqpen bolsa da, az-maz til bezep, sózýarlyqqa salynýǵa jol beretini bar emes pe?!

— Beý, taqsyr-aı, doktor ajarynan muńaıǵandyq tanytyp, jymıa kúldi, dúnıede ózimen-ózi ǵana bolatyn adamdar sekildi, siz de keshirimshil ekensiz, al men bolsam, óz ómirimdegi kóptegen qara daqtardy jýamyn dep álektenip júrgen qatal adammyn.

Jolaýshylar bulaq basyndaǵy lashyq úıge taıanyp keldi. Doktor soǵan kirip ketken. Jenesta tabaldyryqtyń aldynda turyp, birese kóktemgi tabıǵattyń kórkin tamashalaıdy, birese lashyqtyń ishine kóz salyp, tósekte jatqan aýrýǵa qaraıdy. Bir kezde sony qarap jatqan Benasıdin narazy daýsy estildi.

— Budan bylaı men kelmeı-aq qoıaıyn, báıbishe, siz báribir meniń aıtqanymdy oryndamaıdy ekensiz. Kúıeýińizge nan jegizipsiz. Ony óltireıin dep oıladyńyz ba? Masqara! Eger siz áli de oǵan bıdaıyqtyń kójesinen basqa dám tattyratyn bolsańyz, men bulaı qaraı aıaq baspaımyn, basqa jaqtan dáriger izdeńiz.

— Endi qaıteıin, taqsyr! Beıshara shalym ashtan burlyǵyp, zar qaqsaıdy, mine ekinshi

aptaǵa ketti, ishinde bir túıir dom joq...

— Siz meni tyńdaısyz ba, joq pa? Men ruqsat bergenshe siz kúıeýińizge bir úzim nan beretin bolsańyz, ony sespeı qatyrasyz, túsindińiz be?

— Endi bir túıir de bermeıin, taqsyr... qalaı endi, aıyǵatyn túri bar ma óziniń? - dep surady áıeli doktordy shyǵaryp salyp turyp.

— Joq deımin, ol tamaq iship qoıypty da, jaǵdaıy tómendep qalypty. Sizge qaıtip túsindireıin, qyńyr minez báıbishe, naýqasqa tamaqty mysqaldap ber dese, siz toıǵansha tyqpalaısyz. Bul sharýalarǵa sóz ótpeıdi, doktor endi ofıserge qarap sóıledi. Naýqas adam birneshe kún tamaq ishpese boldy, bular ony óldige sanaıdy, sóıtedi de, tamaqty ústi-ústine tyqpalaıdy, sharap ishkizedi. Mine mynaý aqyldy báıbishe de kúıeýin óltirip qoıa jazdapty.

— Oıpyr-aı, sharapqa batyryp bergen biz úzim nannan óle qalǵany ma kúıeýimniń?!

— Dál solaı, báıbishe. Men kelgenshe tiri jatqanyńa toba deńiz, sol bir úzim nandy jep alǵannan keıin. Umytpańyz: meniń aıtqandarymdy buljytpaı oryndaıtyn bolyńyz.

— Eger oryndamasam, turǵan jerimde til tartpaı keteıin.

— Jaraıdy, kórermiz. Erteń keshke kelip, qanyń aǵyzamyn. Júrińiz, myna bulaqty jaǵalap, jaıaý baraıyq, - dedi Benası endi ofıserge burylyp. - Meniń baratyn jerime kólik júre almaıdy.

Attardy myna naýqastyń balasy qaraı turar. Bizdiń myna ańǵardyń tabıǵatyna qarasańyz, kóz toımaıdy; qarańyzshy, aǵylshyn baǵynan qaı jeri kem? Qazir bir qyzmetkerdiń úıine kire shyǵaıyq, — paqyr úlken uly ólgennen beri jubanysh taba almaı júr. Ótken jyly uly, jas óspirim bala, egin oraǵynda eresek adamnyń jumysyn isteımin dep, baıǵus zoryǵyp ketipti, sodan kúzdiń aıaǵyna taman qatty aýyryp, aqyry qaıtys boldy. Mundaı kúshti ákelik sezimdi meniń birinshi ret kórýim. Ádette, sharýa adamdar balalarynyń ólimin mal-múlkiniń shyǵyn bolǵanyńdaı ǵana kóredi de, qaıǵysy sonyń jas mólsherine sáıkes bolady. Óıtkeni bala erjete kele, ákesiniń kapıtaly esebinde sanalady. Al myna kedeı balasyn shyn jaqsy kóredi eken. "Meniń qasiretim basylatyn emes" degeni bar edi, ony bir kúni shabyndyq basynda kórgenimde, — shalǵysyna súıene qalshıyp turyp qaldy da, bir qolyndaǵy qaıraǵymen oraǵyn qaıraýdy da umytyp, oıǵa berilip ketip. Sodan bylaı qaraı ulyn aýzyna alǵan emes, ylǵı ishten tynyp júredi.

Osyndaı áńgime ústinde Benası men onyń meımany teri ıleý zaýytynyń qasynda japyraıǵan bir úıge taıanyp kelgen. Sámbi taldyń túbinde jasy qyryqtar shamasyndaǵy kisi nanǵa sarymsaq jaǵyp jep tur eken.

— Al, qalaı, Gane, qyzyńnyń jaǵdaıy?

— Bilmeımin, taqsyr, - dedi ol tunjyrap, ózińiz kórersiz; - áıteýir, áıelim qasynan ketpeıdi. Siz bar yqylasyńyzdy salyp júrsiz, biraq úıime bir kirip alǵan osy ólim meniń barymdy alyp tyna ma dep qorqamyn.

— Ólim eshkimniń úıine de kóp aıaldamaıdy, ondaı ýaqyt joq onda. Únjurǵandy túsirme.

Benası soǵan erip, úıge kirip ketken. Jarty saǵat shamasynda qyzdyń sheshesin ertip,

syrtqa shyqty, sóılep keledi:

— Qaýiptenbeńiz, meniń aıtqandarymdy oryndańyz, qazir tónip turǵan qaýip joq... Eger siz zerikken bolsańyz, dep ol endi ofıserge buryldy, ózi atyna yrǵyp minip, men sizdi selenge baratyn jolǵa salyp jibereıin, úıge qaıta berińiz.

— Joq, qudaı aqy, men esh te zerikken joqpyn.

— Kóretinimizdiń bári osy tárizdi óńkeı lashyqtar, derevnádaǵy úılerdiń bir-birinen aıyrmasy bolmaıdy.

— Kettik, - dedi ofıser.

Olar osy betpen birneshe saǵat boıy kantondy bir shetinen bir shetine deıin aralap shyqty da, keshke taman selenge qaraı buryldy.

— Men endi ana bir jerge soǵa ketýim kerek, dep doktor ofıserge shoǵyrlanyp turǵan bir top bıik shegirshin aǵashtaryn nusqady. Sol aǵashtarǵa keminde bir eki júz jyl bolǵan shyǵar,dep qoıdy taǵy da. Sol jerde bir áıel turady, keshe biz tústik iship otyrǵanda bir jigit kelip aıtyp edi ǵoı: óńi qup-qý bolyp ketti, - dep.

— Qaýipti bir nárse me eken?

— Joq-á, - dedi Benası, júkti áıelderde bola beredi. Kúni jaqyndap qalǵan. Sol kezde keıbir áıelderdiń býyny tartylyp qalady. Biraq abaı bolyp, qarap turý kerek: bir keleńsiz jaǵdaı bolyp qala ma dep, balany men ózim qabyldap alýym kerek. Aıtqandaı, siz qazir bizdegi eń jańa ónerkásip ornyń kóresiz ol qysh zaýyty. Joly da tamasha, qalasańyz, attardy biraz shaptyryp alaıyq.

— Sizdiń atyńyz bizge ere almaı qalar-aý, - dedi de, — Jenesta astyndaǵy atyna: "Qaryshta, Neptýn!" - dep belgi bergen.

Kózdi ashyp jumǵansha Jenesta júz qadamdaı ilgeri ketip qaldy da, burqyraǵan shańnyń arasynda kózden ǵaıyp boldy, biraq, onyń aty qanshama qaryshtap shapqanmenen, doktordyń atynyń únemi qatar kele jatqanyń sezip edi. Minekeı, Benası atyna bir nárse dep til qatyp edi, ol dereý ofıserdi basyp ozyp, qara úzip ketti, al ofıser ony tek qysh zaýytyna barǵan jerde ǵana qýyp jetse, doktor túk kórmegendeı, atyn toqyma qorshaýǵa baılap jatqandy.

— Táıiri alsyn! - dep tańdana qasyna kelgen Jenesta attyń eń bolmasa búıirin soǵyp, tershimegenin kórip, tańǵaldy. - Jylqy dep mine osyny aıt! Qaı tuqymnan ózi?

— Báse, solaı bolar! doktor osyny aıtty da, kúlip jiberdi. Siz bir tepirish dep oılap pa edińiz?.. Men tulparymnyń tarıhyn aıta bastasam, tym uzaqqa keter; Rýstannyń tap-taza berberi tuqymdas ekenin, onyń Atlastan kelgenin aıtsam da jeter sizge. Berberiniń jylqylary arab tuqymdarynan bir de kem túspeıdi. Rýstan taýǵa atylyp shyqqanda, bir býsanbaıdy ǵoı, al endi jarqabaqtan júrgende súriný degendi bilmeıdi janýar. Men muny syıǵa alyp edim, al shynyń aıtsam, ondyq eńbegim de sińgen. Qyzyn ajaldan arashalap alyp qalǵanym úshin, ákesiniń maǵan tartý etkeni osy bolatyn. Ol qyz Eýropadaǵy eń baı atanyp júrgen kisiniń murageri edi: men oǵan Savoııada saıahatta júrgen kezinde tap boldym. Ol qyzdy qalaı emdep, táýir qylǵanymdy aıtsam, meni bir sýaıt eken dep qalarsyz... Áne, estip tursyz ba, jol jaqtan qonyraýdyń syldyry men dońǵalaqtyń saldyryn. Vınonyń naq ózi emes pe eken jeldirtip kele jatqan, sol bolsa, anyqtap qaraǵaısyz.

Sálden keıin tórt sáıgúlikti qatarlap jekken kúıme kórindi; ábzel-saımany da naǵyz Brıdiń baı fermerlerindegideı eken. Shuǵadan shashaq, jez qonyraý, bylǵary ábzel bári de ásem, bári de baılyq pen barlyqtyń belgisi. Syrtyn kókpen syrlaǵan keń kúımeniń ishinde eki beti dóńgelenip kúnqaqty bolǵan mańǵaz jigit otyr; shybyrtqysyn kúzetshiniń myltyǵyndaı aldyna kezene ustap, álde bir áýendi ysqyrtyp qoıady.

— Joq, bul ózi emes, delbeshisi eken, - dedi Benası. Qarańyzshy, kisiniń jetiskendigi aıtpaı-aq kórinip tur, tipti at-turmanynyń ózinen de! Saýda-sattyǵynyń órge basqandyǵynan ǵoı bári de; mundaıdy túkpirdegi derevnádan neken-saıaq kóresiń.

— Iá, ıá, úlde men búldege bólengen eken, - dep qoıdy ofıserde.

— Endeshe, Vınoda mundaı at-arba bir emes, ekeý. İs oraıymen júrgende minetin jorǵasy taǵy bar; saýdasynyń shalqyp turǵany ǵoı; al endi osydan tort jyl buryn dymy joq edi. Joq, qatelesippin, bary moınyndaǵy qaryzdary ǵana bolatyn... Júrińiz, baraıyq. Benası delbeshini daýystap shaqyryp aldy: — Aıtshy, jigitim, Vıno hanym úıinde me eken?

— Baqsha jaqta júr, myrza, jańa ǵana shartaqtyń ar jaǵynan kórgenmin. Baryp aıtaıyn, siz keldi dep.

Jenesta Benasıdiń sońynan erip, aınalasyn shartaqpen qorshap tastaǵan úlken tálimge qaraı ótti. Bir jaqburyshta úlken tóbe qylyp úıgen túrli-tústi saz balshyq túrli tústi qysh, kafeldik taqta óndirisine qajetti shıkizat; endi bir búıirde taý bop úıilgen býda-býda tobylǵy men otyndyq aǵash; odan áregirekte, toqyma qorshaýdyń ar jaǵyndaǵy alańda jumysshylar aq kirishti úgitip, kirpish quıatyn laıdy bylǵastyryp jatyr; aýlanyń kirer esigine qarama-qarsy, záýlim shegirshin aǵashtarynyń túbinde, dóńgelek jáne tórt buryshty qysh jasap shyǵaratyn shaǵyn zaýyt tur, al ana kógaldyń ar jaǵynda, aınalasyna aǵash otyrǵyzyp tastaǵan alańqaıda qysh keptiretin jappanyń tóbesi, odan áride óneshi soraıǵan pesh pen onyń úńireıgen ottyǵy, qasynda jaırap jatqan uzyn sapty kúrekter kórinedi.

Endi bir búıirde kózge qorashtaý úı tur qojaıynnyń turǵyn jaıy, soǵan japsarlastyra salǵan saraılar, at, sıyr, astyq qoralary. Úı qustary men shoshqalarǵa qaıda barsa da mol óris, keń jaılaý. Barlyq úı-jaılar men qora-kópsylarda jaınaǵan tazalyq, qaıda qarasań da sharýaqor qojaıynnyń tyńǵylyqty isiniń izderi.

— Vınodan buryn, - dep jalǵastyrdy áńgimesin Benası, — bul jerde turǵan bir bolymsyz, jalqaý adam edi, ózi ishýdi táýir kóretin. Bir kezde batyraq bolǵan, al keıin zaýytty ózi jalǵa alǵan soń, bar bilgeni - tópelep peshti jaǵa berý de, jalaqysyn tólep turý ǵana boldy; eshqandaı iskerlik qabileti de, saýda-sattyǵy da joq edi. Aıtalyq, eshkim odan buıym surap kelmese, ónimi bosqa jatyp búlinetin, iske jaramaı qalatyn. Aqyry, ashtan ólýge aınaldy. Sóıtip turyp áıeline kún kórsetpedi; májún qylyp jiberdi; ózderi kádimgi qaıyrshylyq kúıge tústi. Ol adamnyń jalqaýlyǵy men ıis almas topastyǵynan men ózim de ábden bezirep bolǵanmyn; zaýytqa qaraýdyń ózi men úshin azapqa aınalǵany sondaı, tipti mańaıynan júrmeıtin boldym. Erli-zaıyptylar qartaıǵan; bir kúni shaldyń aıaq-qoly sal bolyp qalypty; men ony dereý Grenobldaǵy múgedekter úıine aparyp ornalastyrdym.

Zaýyttyń ıesi eshbir sóz aıtpastan kásporyndy qaıtyp alýǵa kelisti, onyń qandaı kúıde ekenine qaraǵan joq. Men sony jalǵa alyp, kantonda ónerkásipti damytýǵa septigi tıetin adam izdedim. Sol kezde Grave myrzanyń úı jınaýshy qyzmetker áıeliniń kúıeýi, qumyrashyda sheber bolyp istep, bolymsyz jalaqysyna úı ishin asyraı almaı júrgen jigit meniń usynysymdy qabyldaı ketkeni. Óziniń kók tıyn qarajaty joq bola tura, sol zaýytty jalǵa almaq boldy; osy jerge kelip ornalasty da, áıelin, sheshesi men kóri enesin qysh jasaýǵa úıretip, ózine kádimgideı jumysshy qylyp alypty. Qudaı aqy, olardyń qandaı jol tapqanyń tipti bilmeımin. Sirá, Vıno peshke jaǵatyn otyndy qaryzǵa alǵan bolar da, ózi tún balasyna dorbalap materıal tasyp, sonysyn kúndiz óńdegen bolýy kerek qysqasy, qupıa túrde jumysty qyzdyryp jibergen, al eki kempir-sheshesi ústerine qomyt kıip, zoryǵyp júrip jumys istegen. Sonymen, Vıno peshten birneshe qabat qysh shyǵaryp úlgirgen; alǵashqy jyly tek nanmen ǵana kúneltken, búkil otbasy bolyp qyzyl taban kúıde eńbek etken, biraq shydaǵan. Vınonyń erligin, tózimdiligin, kisiligin kózderimen kórgen kóp jurt, aqyrynda, oǵan janashyrlyq bildirgen, onyń jaqsy ataǵy elge jaıylǵan.

Ózi de qajyrly jigit eken: tańerteń ertemen Grenoblge ketip, kirpishi men qyshyn satsa, tús kezinde qaıtyp kelip, túndelete taǵy da qalaǵa ketetin bolǵan; bir jerde turaqtap otyrýdy bilmegen. Alǵashqy jyldyń aıaq kezinde eki balany ózine qolqabys etip alǵan eken, sol kezde men oǵan aqshalaı qaryz berdim.

Sonymen, ne kerek, taqsyr, otbasynyń jaǵdaıy jyldan-jylǵa ońdala berdi. Ekinshi jylǵa aıaq basqanda eki kempir endi kirpish quımaıtyn, tas ýatpaıtyn boldy da, baqty kútýge aýysty, kıim jamap, tamaq pisirýmen aınalysty; keshkisin otyra qalyp jip ıiredi, kúndiz ormanǵa baryp otyn ákeledi. Áıeliniń saýaty bar, esep-qısapty sol júrgizedi.

Vıno bir at satyp alyp, el aralaıdy, daıyn ónimge tapsyrys jınaıdy. Mánerli taqtasha, tamasha kafeldik sharshy jasaýdy úırenedi, olaryn bazar baǵasynan arzanǵa ótkizedi. Úshinshi jyly bir arba, taǵy eki at satyp alady. Ol alǵashqy at-arbaly bolǵan tusta, áıeli de naǵyz sánqoılyq dárejege jetedi. Tabystary birden-birge molaıyp, sharýashylyǵy nyǵaıa túsedi.

Vınonyń barlyq isinde tártip bar, tazalyq bar; únemshildik onyń shaǵyn baılyǵynyń túp tutqasy. Minekı, ol qazir alty jumysshyny jaldap otyr, olarǵa jalaqyny jaqsylap tóleıdi; delbeshi ustaıtyn boldy, barlyq isine keń óris berdi; qysqasy, óndirisin birte-birte ulǵaıta otyryp, saýdany óristetti, sóıtip aýqatty turmysqa jetti. Ótken jyly qysh zaýytyn satyp aldy, kelesi jyly úıin qaıta salmaq. Otbasynyń barlyq adamdarynyń deni saý, kıim kıisteri jaqsy. Kúıeýiniń barlyq qam-qareketi men ýaıym-qaıǵysyn birge bólisken áıeli buryn júdeý, tyrıǵan aryq bolsa, qazir tolysyp, tipti ádemilenip, ajarlanyp ketken. Eki kempir de kóńildi; qýtandap sharýa sońynda júredi, qoldary bosaı qalsa saýda jaǵyna kómektesedi.

Jumys aqsha keltirdi, aqsha úıge tynyshtyq pen densaýlyq ákeldi, kóńilge qýanysh darytty. Men úshin bul sharýashylyq ózim qurǵan qaýymnyń da, jas túlek saýda memleketteriniń de shyn mánisindegi tiri tarıhy bolyp tabylady. Buryn shań-tozańnyń astynda ıesiz qalyp, azyp-tozǵan zaýyt qazir bar qýatymen jumys istep tur; ishi tolǵan adam, qaınaǵan ómir, qural-jabdyǵy mol, jaqsy qarýlanǵan. Minekı, qyrýar aqshaǵa otyn men qajetti materıaldar qory jasalǵan maýsymdy jumysqa eń keregi osylar ǵoı: qysh degen zat jyldyń belgili bir ýaqyttynda maýsymnan qyrkúıekke deıin ǵana daıyndalatynyń ózińiz bilesiz. Osyndaı qaınaǵan jumysty kórýdiń ózi ǵanıbet emes pe. Qysh jasaýdyń bizdegi birden-bir sheberi barlyq selendik qurylystardyń bárine óz úlesin qosty. Qashanda kóńili kóterińki, qashanda qımyl ústinde júretin, qashanda qareketshil osy jigitti halyq "Jalyqpas" atap ketkeni de ádemi-aq.

Benası sózin aıaqtap bolǵan joq, ádemi kıingen jas áıel, basynda sándi qalpaq, aıaǵynda aq shulyq, belinde jibek aljapqysh, ústinde alqyzyl kóılek, keıbir qımylyna qaraǵanda, buryn úı kútýshi bolǵan tárizdi sol kelip, baq jaqtaǵy qaqpany ashty da, óziniń aıaǵy aýyr kúıine qaramastan, aıaǵyn shapshań basyp, qonaqtarǵa qaraı bettegende, bular da oǵan qarsy júrdi.

Vıno hanym shynyńda da óte tartymdy, tolyqsha kelgen áıel eken; ajary eptep kúnge kúıgen, al biraq tabıǵatynda ózi appaq ekeni baıqalady. Mańdaıynda azdaǵan ájimi bar sirá, burynǵy qaıyrshylyq turmystyń zardaby bolar; al qazirgi aqjarqyn ashyq ajarynan muńsyzdyq lebi esip tur.

— Benası myrza, - dedi ol nazdy únmen, doktordyń aıaldap qalǵanyń kórip, - maǵan bir qurmet kórsetińizshi, úıge kirip dem alyńyzshy.

— Tilegińizge quldyq, - dep jaýap qaıyrdy bul. - Júrińiz, kapıtan.

— Ystyqtaǵan shyǵarsyzdar, sút ishesizder me, álde sharap pa? Kúıeýim shildehanaǵa arnap sharap qorlandyryp qoıǵan. Sodan dám tatyńyz, Benası myrza, sonsoń ózińiz aıtarsyz, jaraı ma toıǵa, álde joq pa?

— Sizdiń kúıeýińiz taptyrmaıtyn adam ǵoı.

— Iá, taqsyr, - dedi áıel artyna buryla qarap, salmaqty únmen, taǵdyryma rızamyn.

— Bizge esh nárseniń keregi joq, Vıno hanym, men sizdiń hal-jaıyńyzdy bilýge ǵapa keldim, aýyrlap qalǵan joqsyz ba?

— Joq, joq, - dedi áıel. — Kórdińiz be, men qarap otyrmaıyn dep, baqtaǵy qyrqany qopsytyp jatyrmyn.

Osy sátte áıeldiń eki birdeı sheshesi taıanyp kelgen Benasıge sálemdesýge kelipti, al delbeshi jigit sol manaty aýlanyń ortasynda turǵan kúıi turyp qalǵan edi, sol jerden doktordy anyq kórip tur.

— Kóreıin, káne, qolyńyzdy ákelińizshi, - dedi Benası Vıno hanymǵa.

Ol únsiz, bar oıyn ishine tartyp alyp, zeıin sala, hanymnyń tamyr soǵýyn sanaı bastady. Al ana eki áıel, kádimgi selen áıelderiniń ádetimen, qysylmaı-qymtyrylmaı, ofıserdi kózderimen tintip qaraı bastady.

— Bári de durys kele jatyr, - dedi doktor kóńildene daýystap.

— Bosanar kúni jaqyn ba? - dep surady eki ana birdeı qosarlanyp.

— Osy aptanyń ishinde anyq bolady. — Sonsoń, sál únsizdikten keıin qaıta surady. -Nemene, Vıno jol júrip ketip pe edi?

— Iá, taqsyr, - dep jaýap qatty jas áıel, kúıeýim meniń shildehanama deıin barlyq sharýany bitirip qoıaıyn dep asyǵyp júr.

— Al olaı bolsa, dostarym meniń, gúldene berińizder, baıyńyzdar, balaly-shaǵaly bolyńyzdar.

Ofıserdi mynaý shala-jansar úıdegi tazalyq tań-tamasha qaldyryp edi. Benası sony baıqap qalyp, odan saıyn qostaı sóıledi.

— Sharýashylyqty bulaı júrgizý tek Vıno hanymnyń ǵana qolynan keledi. Kórshi áıelderdiń birazy osy kisiden úırense eken dep tiler edim men.

Kelinshek eki beti dý etip, tómen qarap qaldy, al eki kempir doktordyń maqtaý sózin estip, tóbeleri kókke jetkendeı boldy. Úsh áıel qatar túzep, attardyń turǵan jerine deıin ony shyǵaryp saldy.

— Minekı, dedi Benası kempirlerge qarap, sizder endi bek baqytty boldyńyzdar. Áje bolǵylaryńyz kelip edi ǵoı sizderdiń.

— Túý, aıta kórmeńiz! - dep kelinshek áńgimege aralasty. Meniń ózimde de degbir joq! Eki sheshe ul nemereni qalaıdy, kúıeýim qyz bolsa eken deıdi. Solardyń qaısysyna jaǵaıyn.

— Al, ózińiz qaısysyn qalaısyz? - dedi Benası kúlip.

— Maǵan keregi, taqsyr, bópe bolsa boldy.

— Kórdińiz be, analyq meıir paıda bola qalypty, dedi atynyń tizginin tarta bastaǵan doktor ofıserge Burylyp.

— Qosh bolyńyz, Benası myrza, - dep daýystady kelinshek, siz kelgende úıde bolmaǵanym-aı dep ókinedi endi kúıeýim.

— Ol Granj-o-Belge myń dana qysh jiberýdi umytqan joq pa eken?

— Árıne, jibergen. Siz ony bilesiz be, búkil kantonnyń tapsyrysy bolsa da, ol qolyn bir-aq silteýge bar, biraq sizdiń tilegińizdi oryndamaı qoımaıdy. Biraq sizden aqsha alýǵa batyly bara bermeıdi, al men aıtamyn oǵan: sizdiń aqshańyzdyń qaıyry mol bolady, deımin; sol yp-yras.

— Cay bolyńyzdar, - dedi Benası.

Úsh áıel, bir delbeshi, eki qyzmetker qysh zaýytyna kire beristegi toqyma shartaqtyń aldynda Benası ábden uzap ketkenshe tapjylmaı qarady da turdy; qymbat adamdary ketip bara jatqanda kisilerdiń qımaı qarap turatyn ádeti ǵoı: dos kóńilderdiń osyndaı jaqsy ǵurpy barlyq elderde birdeı bolatyny da sondyqtan-aý.

Benası kúnniń kózine qarap turdy da, jol serigine bylaı dedi:

— Ymyrt jabylýǵa deıin áli eki saǵat ýaqyt bar, eger qarnyńyz qatty ashyp qalmaǵan bolsa, biz bir óte qylyqty qyzǵa soǵa keteıik; men aýrýlardy aralap shyqqannan keıin, tústikke deıingi ýaqytymdy árdaıym soǵan bóletin edim. Kantondaǵy jurttyń bári ony meniń "syrlasym" dep ataıdy; biraq bizdiń ólkede qalyńdyqqa laıyqtalǵan mundaı ataqty jurt kekesinmen bergen eken dep oılap qalmańyz. Meniń baıǵus qyzǵa jasaǵan qamqorlyǵym keıbireýlerde qyzǵanysh sezimin týǵyzǵanmen, meniń minezim týraly jurttyń bárinde qalyptasqan pikir eshqandaı qısyq oılarǵa jol bermeıtini túsinikti bolsa kerek.

Qyzdyń jumys istemeı-aq joqshylyq kórmeýi úshin meniń ne sebepti oǵan renta berip qoıǵanymdy jurttyń túsine bermeıtini ras, biraq onyń ustamdylyǵyna jurttyń bári senedi jáne de meniń kóńilimniń jaqyndyǵy dostyq qamqorlyqtyń shekarasynan asyp bara jatsa, meniń oǵan úılenip alatynymdy jurt taǵy biledi.

Biraq bizdiń kantondy bylaı qoıǵanda, - dep doktor sózin jalǵastyra tústi de, mıǵynan kúlgendeı meziret bildirdi, búkil dúnıede men úshin áıel degen uǵym joq. Mahabbatshyl adam, ásirese ómir oǵan qulazyǵan ıen dala sıaqty bolyp qalǵan kezde, qadirmendi Blúto, búkil jan-tánimen belgili bir nársege nemese maqulyqqa baılanyp alady. Sondyqtan, maǵan qulaq salyńyz, ıtke nemese atqa qumartqan adamǵa túsiniktirek kózben qaraǵanyńyz jón bolar! Meniń kún shýaqty otanym Langedokta qoıshynyń jaqsy kóretin qoshaqany onyń ózine qandaı bolsa, taǵdyrdyń buıryǵymen maǵan buıyrǵan ınabatty jandar arasynda bul dimqos qyz da men úshin dál sondaı: janaǵy qoıshy sol qoshaqanyń qalaı mápelep, aıalasa, onymen dál adamsha sóılesip, ony en shuraıly jerge jaısa, oǵan eń arǵysy ıt te jábir jasamaıtyny bar ǵoı.

Benası osy sózderdi túregelip turyp, bir qolyn attyń jalyna salyp qoıyp sóılegen; sonda ol dál qazir at ústine yrǵyp mingeli turǵandaı kórinse de, onsha asyqpaǵan, óıtkeni óziniń kókiregin kernegen názik sezim ózge bir shuǵyl qımylmen úılespeıtindeı kóringen.

— Endi qaıtemiz, - dedi bir kezde kenetten ún qatyp, - kettik soǵan! Men oǵan sizdi ózim alyp bara jatyrmyn, oǵan ózimniń qaryndasymdaı qaraıtynyma osynyń ózi-aq dálel emes pe, solaı ǵoı?

Ekeýi de atqa qonǵan kezde Jenesta doktorǵa mynadaı sóz bastaǵan:

— Bul qyzdyń jaıyn surastyryp jatý, bálkim, meniń tarapymnan ábestik te bolar. Biraq onyń ómiri, teginde, qyzyqtyǵy jaǵynan sizdiń maǵan baıandap aıtqan adamdaryńyzdyń ómirinen kem bolmas.

— Taqsyr, - dedi sonda Benası atynyń basyn tejeńkirep, meniń oǵan degen qatynasym, bálkim, sizge túsiniksiz bolar. Onyń taǵdyry dál menikindeı; bizdiń talaıymyz basqasha bolsa kerek edi; meniń oǵan degen sezimim, ony kórgen saıyn mende bolatyn tebirenis bizdiń taǵdyrymyzdyń sol uqsastyǵynan týyndaıdy. Siz ǵoı áskerı qyzmetke kiriskende, ózińizdiń beıimińizdi eskerdińiz, áıtpese ózińizdiń dál qazirgi jasyńyzda áskerı tártiptiń buǵaýynda júrmegen bolar edińiz; demek, máńgilik úmit pen máńgilik kúdiktiń adam janyn qalaı-qalaı qınaıtynyń siz túsine almaısyz, ózine jat ortada ómir súrýge májbúr bolǵan adamnyń janyń jegen qasiretti de siz túsine almaısyz. Uzaq soǵystan týyndaǵan talaı sumdyqtardy kózben kórgen sizde sezimtaldyq degen joıylyp bitken: al biraq ta siz kóktemniń der shaǵynda japyraǵy sarǵaıyp ketken aǵashty kórgende, óziniń barynsha tolysyp, erkin ósýi úshin jetkilikti túrde nár alatyn topyraqqa otyrǵyzylmaǵandyqtan, semip-qatyp, birjola solýǵa aınalǵan aǵashty kórgende, sizdiń júregińiz de ókinishten syzdap ketpes pe edi? Qor bolǵan ósimdiktiń sharasyz kónbistigi jıyrma jasymda da meniń kózimdi jasqa toltyrýshy edi, sondaı kórinisti qazir kórsem de men teris aınalyp ketemin. Meniń jastyq shaqtaǵy qasiretim jasamys kezdegi qasiretimniń habarshysy eken, men sonda bolashaqtyń qaıǵysyn dál búgin sanadan tys sezgendeı bolyppyn; óziniń jazmyshtaǵy taýsynshaq kúniniń mezgilinen buryn tónip kele jatqanyń sezingen sharasyz aǵash sekildi sezinippin adamnyń da, aǵashtyń da bir dármensizdigi osynda.

— Sizdiń meıirbandyǵyńyzdy kórgende, men sizdi dál sondaı qasiretti kóp kórgen adam-aý dep oılaǵan edim!

— Túsinesiz be, taqsyr, doktor Jenestanyń jańaǵy sózine jaýap bermesten, óz sózin jalǵastyra berdi. Bul qyz týraly aıtý meniń ózim týraly aıtý degen sóz. Ol basqa topyraqqa aparyp otyrǵyzylǵan ósimdik, biraq qasiret shegýge kelgende ósimdik emes, ol adam, sondyqtan onyń janyń eshbir sańylaýy joq qara túnekteı qalyn qasiretti oılar birinen soń biri kelip mújıdi de jatady. Beıshara qyz beınet shegýde. Jany tánin jep, óltirip barady. Sondaı aýyr azapqa jem bolǵan álsiz jannyń jaǵdaıyn kóre týra, men qalaısha nemquraıdy qalmaqpyn; bizdiń myna ózimshil dúnıede men ózim qandaı azap-beınetti bolsa da qaıyspaı qarsy alamyn dep júrgen er adam, men ekesh men de, árbir kesh saıyn osyndaı qasirettiń aýyrtpalyǵynan ada-kúde bas tartyp keter de edim, biraq qudaıǵa degen senimim sol qasiretimniń ashshy zárin jumsartyp, júregime tátti bir úmitterdi uıalatady. Eger bizdiń barshamyz da bir qudaıdyń perzenti bolmaǵan kúnde de, ol qyz báribir meniń qasireti ortaq qaryndasym bolyp qalar edi.

Benası bul áńgimeni osy baǵytta jalǵastyra berýge qoryqqan adamsha atyn tebinip qalǵan; sonyń sońynan Jenesta da shoqytyp ketti.

Taqsyr, attar cap jeliske aýysyp, qatarlasa bergen kezde, doktor áńgimesin qaıta jalǵastyrǵan, bylaısha aıtqanda, ózge áıelderdiń barlyǵyn tabıǵat qýanysh úshin jaratqanda, muny nazalaný úshin jaratqan tárizdi. Osyndaı miskin jandardy kórgende, basqasha da ómir bolady degenge qalaısha ılanbaısyń? Oǵan áser etpeıtin nárse joq: bultty, jaýyn-shashyndy kúnderde ol "aspanmen birge egiledi", bul onyń óz sózi. Qustarmen birge saıraıdy, aspan ashylǵanda ol da jaıdary; ashyq kúnde qulpyryp ketedi; jupar ıisten keremetteı lázzat alady: birde tańerteńgi jańbyrdan keıin gúl kúltesi ashylyp, jupar ıisi ańqyp turǵan kezde, jańbyrdyń sýyna malynyp, jalt-jult etken lala gúldiń ıisin qushyrlana jutyp, kúni boıy raqattanǵany bar; ol sondaıda beıne bir tabıǵatpen birge oıanyp, ósimdik ataýlymen birge túrlenetin tárizdi. Eger kún qapyryq bolsa, naızaǵaı aldynda aýany elektr toǵy kernep turǵan shaqta, ol ózinen-ózi dimkástánip, múlde mazasyzdanyp ketedi: birese jatyp, birese turyp, bir túrli meńzeń kúıge túsedi, al ne bolǵanyn ózi de bilmeıdi. Men sonyń jaıyn anyqtap bilmek bolsam, ol aıtady: saı-súıegim syrqyrap, búkil denem ezilip barady, deıdi. Mundaı kezderde ol múlde samarqaý, óziniń tiri ekenin denesiniń aýyrǵanyńa qarap qana biletin sıaqty; júregi, óz sózimen aıtqanda, keýdesinen ytqyp ketýge daıyn turatyndaı kórinedi. Baıǵus qyzdyń kóz jasyn tógip otyrǵan kezin talaı kórdim: sóıtsem, ol taýdyń kún batar kezdegi kórinisin qyzyqtap otyrady eken, shyndardyń ushar basynda buıralanǵan bult túıdekteri japyrlap, batar kúnniń altyn shapaǵyna malynyp turǵan kezin kórip, egiledi eken. "Balapan-aý, nege jylap otyrsyń?" - dep suraımyn. "Tipti bilmeımin, taqsyr, - dep jaýap berer edi ol sonda, - osy jerde otyrmyn, aqymaq bolyp; joǵary qarasam boldy, qyzyǵyna kózim toımaı ketedi de, aqyrynda, ózimniń qaıda otyrǵanymdy bilmeı qalamyn". - "Ol jaqtan ne kórdiń?" "Men sony aıta almaımyn". Jaýaby osy, ar jaǵynda kesh boıy surasań da, bir aýyz ýáj ala almaısyń. Birese eki kózi móldirep, saǵan qaraǵanda, janarynda qasiretti oı turady, álde bir nárseni qadala oılap, ózimen-ózi otyrady. Ondaıdaǵy tereń oıǵa batqany basqalarǵa da áser etedi; basqany qaıdan bileıin, áıteýir sondaı sátterde ol maǵan elektrdiń toǵy kernegen qara bult sıaqty bolyp kórinedi. Bir kúni men oǵan suraqty jaýdyrdym kelip, ashyq áńgimege shaqyrmaq boldym. Ózim qyzyp ta kettim. Ol qaıtti deısiz ǵoı. Eńirep jylap jiberdi. Al teginde óte kóńildi, aq jarqyn, kúlegesh, isker, sózge tapqyr, sóıleskendi táýir kóredi, keıde oılamaǵan jerden tosyn pikirler aıtady; biraq belgili bir nársemen berilip shuǵyldana almaıdy; dala jumysyna barǵan kezde bir gúldi kórse, uzaq ýaqyt soǵan qadala qarap otyryp qalady, sýdyń syldyrap aqqanyńa qaraıdy; móldir tuma bulaqtardyń túbindegi árqıly ıirimderdi qyzyqtaıdy; úıindi usaq tastardy, topyraqty, qumdy, sý ishindegi ósimdikterdi, jaǵadaǵy múkti, shaıyndy balshyqty kózimen timiskilep, solardyń san alýan túr-túsin, aıshyqty órnekterin tamashalap otyrady.

Men osy ólkege aýysqan tusta beıshara qyz ashyǵyp júr eken, qaıyr suraýǵa namysy jibermeıdi, tipti amalsyz bolǵan kezde ǵana kantonnyń turǵyndarynan kómek suraýǵa májbúr bolsa kerek. Ara-kidik jigerin uıaty jeńip, birneshe kún egindikke jumysqa shyqsa, tez uıyqtap, aýyryp qalady da, jumystan qaıtyp ketedi eken. Sodan birsypyra ýaqyt ótkende ál jıyp, kórshi fermaǵa barady, mal kútýge jaldanady; táp-táýir istep júrip, bir kúni ony da tastap ketedi, sebebin aıtpaıdy.

Árıne, kúndik jumys onyń qoly emes edi, sebebi bul qyzdy táýelsizdik pen turaqsyzdyqtyń beınesi dese bolǵandaı. Bir kezde ol ár túrli sańyraýqulaq terip, solaryn Grenoblge aparyp satatyn bolsa kerek. Qalaǵa barǵannan keıin neshe túrli jyltyraq oıynshyqtarǵa qyzyqpaı ma: azdaǵan tıyn-teben túsirse, ózi sodan baıyp kettim dep oılaı ma eken, ash júrgenin, erteńgi kúnin umytyp, ár túrli lentalar, oıynshyqtar satyp ala bastaıdy. Al endi selendegi qyz-qyrqyndarǵa onyń moınyndaǵy jez aıqyny, altyn jalatqan túımeshegi, taǵy basqa birdeńeleri unaı qalsa, bul sony bere salady eken de, ózi máz-meıram bolady eken óıtkeni ylǵı júreginiń yrqymen júredi.

Osyndaı sebeptermen ony bireýler jaqsy kóredi, bireýler aıaýshylyq bildiredi, endi bireýler qarap júrip ósh bolady. Bul sonyń barlyǵyna nazalanady: onyń ishinde jalqaýlyǵy da, izgi jandylyǵy da, erkeligi de, táttige úıirligi de bar, onyń ústine qyzyqqa úıir qysqasy, naǵyz áıeldiń ózi, ásershil de áýesqoı ondaıda tipti balaǵa uqsap ketedi: bireýdiń jaqsy qylyǵyn aıtsań, soǵan keremetteı eligip, qyzara bórtedi, kókiregi lúpildep, qýanǵanynan jylap jiberedi; qaraqshylar týraly áńgime aıtsań záre quty qalmaı, bozaryp-sazaryp qalady. Búkil dúnıe júzinde dál mundaı rıasyz minezdi, mundaı ashyq júrekti izdeseń taba almassyń; adaldyǵy namys qorlyǵymen shektes: saqtap qoı dep júz qaraly altyn aqsha berińizshi, ózi qaıyr surap júrse de, ony adam bilmeıtin bir jerge tyǵyp qoıady.

Osy sózderdi aıtqanda Benasıdiń daýsy qaltyrap ketti.

— Men ony synamaq boldym da, taqsyr, - dep jalǵastyrdy ol sózin, - artynan sonyma ókinip qaldym. Bir kisini synap kórmek bolǵanda, onyń sońyna jansyzdarsha túsesiń de, óziń yńǵaısyzdanasyń, soǵan senimsizdik kórsetkendeı bolasyń.

Osy araǵa kelgende doktor óziniń qupıa oılaryna berilgendeı únsiz qaldy, onyń sózderi ofıserdi qandaı yńǵaısyzdyqqa qaldyrǵanyń ózi de baıqamady, al ofıser bolsa, sol qysylǵanyń sezdirgisi kelmegendeı, attyń tizginimen áýrelenip qalǵan. Lezde Benası qaıtadan sóılep ketti:

— Soǵan kúıeý taýyp bergim keledi; eger tapsam, bir fermamdy jasaýyna berer edim, tek áıteýir bir táýir jigit kez kelip, sony baqytty etse bolar edi, óıtkeni ol qyz baqyt úshin jaralǵan adam. Beıshara qyz balalaryn esten tana jaqsy kórer edi, onyń kókiregin kernep turǵan sezimderdiń barlyǵy áıelderdiń kúlli sezimderin bir jerge túıistirip turǵan bir-aq sezimde toǵysar edi, ol analyq sezim ǵoı; biraq ázirshe oǵan birde-bir erkek unaǵan emes. Alaıda ol ózi ólerdeı sezimtal jáne ony ózi biledi, men sony birde baıqap qalǵanymda, ol óziniń júıkesine tıetin minez shetindigin ashyq moıyndaǵan edi. Ol ózine sál ǵana janasyp ketkende selt ete qalatyn sırek áıelderdiń qataryna jatady Bul qaýipti minez. Soǵan oraı onyń oıshyldyǵy, áıelge bitken tákkapparlyǵy úlken qurmetke laıyq. Ol qarlyǵashtaı úrkek. Al endi boıǵa bitken daryndylyǵyn aıtsańyz, taqsyr! Ol dáýlet úshin, mahabbat úshin jaralǵan jan: shirkin, qandaı senimdi, qandaı turaqty serik bolar edi kisige... Qazir jasy jıyrma ekide ǵana, biraq tartqan azabynyń aýyrtpalyǵynan búgilip, sónip barady; ol óziniń qubylmaly, ásershil tabıǵatynyń tym qushtar, tipti, bálkim, jasqanshaq janynyń qurbandyǵyna aınalyp barady. Lyp etpe, baıansyz mahabbat ony esten tandyrar edi. Men onyń adamgershilik bitimin ábden zerttegen adammyn, onyń júıke júıesiniń qandaılyq kúshti soqpasy bolatynyń, oǵan elektrdiń qýaty qandaı áser etetiniń tikeleı baıqaǵanmyn.

Men onyń kóńil kúıi men aýa raıynyń arasynda sózsiz baılanys bar ekenin de sezgenmin; ol turmaq, aıdyn jańarýy da oǵan áser etedi, mine osynyń bárin anyqtaı keldim de, men ony erekshe qamqorlyqqa aldym; sebebi osynaý neken-saıaq qyzdyń kirpıaz bolmysyn men ǵana túsinip, durys jolǵa salyp otyra alady ekenmin. Ol, joǵaryda aıtyp óttim ǵoı, men úshin ústin úldelep qoıǵan toqty sekildi. Endi onyń ózin de kóresiz, minekı onyń turatyn úıi.

Jolaýshylar buta arasyndaǵy qulama súrleýmen aıańdap otyryp, taý bókteriniń úshten ekisin júrip ótken-di. Joldyń bir burylysyna kelgende Jenesta qyzdyń úıin kórdi. Taýdyń eń jalpaq erneýinde tur. Kólbeýlep sozylǵan tamasha kógal, kólemi úsh arpan shamasynda bolar, aınalasyna aǵash egilip, etegin taý bulaqtary shaıyp jatyr, qulama jar jaq betine qorshaý retinde tutas qyrqa soǵylypty, onsha bıik te emes, alasa da emes, biraq jer bederin kelegeılep jaýyp tastamaǵan.

Kirpishten salynǵan jaıpaq tóbeli úıdiń mańdaısha jaǵy jappa sıaqtanyp ilgeri qaraı suqtanyp baryp bitken eken, sonyń ózi úıge erekshe sán berip tur. Eki qabat qurylystyń esikteri men tereze qaqpaqtary jasyl syrmen syrlanypty. Úıdiń basty esigi ońtústikke shyǵady eken, sondaǵy jalpy aýmaǵy tipti shaǵyn kórinedi; shaǵyndyǵy sondaı, terezeleri osy ońtústik jaǵynda ǵana; oram jaıdyń basty ereksheligi muńtazdaı tap-taza bolyp jaınap tur.

Jappanyń astyńǵy jaǵy nemis úlgisi boıynsha taqtaımen shegendelipti de, aq syrmen syrlanypty. Úıdiń aınalasyna egilgen akasıa aǵashtary gúldenip tur, olardan basqa taǵy bir jupar ıisti aǵashtar, alqyzyl ıtmuryn, shyrmaýyq, solardyń ortasynda záýlim jańǵaq aǵashy boı kórsetedi, - basqalaryn qyryqqanda oǵan tımepti; olardan áretirekte, bulaq boıynda sámbi taldar ósip tur. Art jaqta býk, shyrsha aǵashtary qaraýyta tutasyp, solardyń sheninde úı tipti sándi kórinedi.

Bul kezdegi aýanyń ózi de taý jaqtan, baqsha ishinen ańqyǵan jupar ıisine toly. Sonaý kókjıekte ashyq, móldir aspanǵa aqbulttar jınala bastaǵan. Alystaǵy shyndar da batar kúnniń anyq alqyzyl shapaǵyna bólene, tipti ásem kórinedi. Joǵarydan qaraǵanda, búkil ańǵar alaqanǵa salǵandaı aıqyndala túsken; Grenoblden bastap sonaý doǵadaı ıilgen jartasty qyrqanyń túbinde aıdyn kóldeı bop jaıylyp ketken ózendi keshe ǵana Jenestanyń ózi kesip ótken. Alysyraqta, úıdiń joǵary jaǵynda boıshań terekter tizilip tur bul selennen Grenoblge qaraı tartylǵan úlken joldyń súrlesi. Al selenniń ózi qıǵashtap túsken kún sáýlesine bólenip, almastaı jarqyraıdy, sonyń barlyq terezelerge shaǵylysa jarqyraǵan ushqyndary qyzyl kúreń nur shashady. Jenesta osy keremet kórinisti kórgende, atynyń basyn tejep, ańǵar boıynda shashylyp jatqan qurylystarǵa, jańadan qatar túzegen poselkege jáne jańaǵy qyzdyń úıine qaraı qolymen nusqap, tańdanyp qalǵan.

— Bir myń segiz júz on besinshi jyly Vagramda jeńiske jetip, Napoleonnyń Túlrıge qaıtqan kezinen bermen qaraı, - dedi ol kúrsinip, basqa eshbir nárse mende mundaı tebirenis týǵyzǵan joq edi. Taqsyr, osy qýanysh úshin men sizge qaryzdarmyn, óıtkeni selendi jerdiń mundaılyq ásem kórkin kóre bilýdi maǵan siz úırettińiz.

— Iá, dep jaýap qaıyrdy doktor myrs etip, qalalardy jaýlaǵannan góri olardy salǵan durysyraq!

— Qoıyńyz, taqsyr! Máskeýdiń alynýy men Mantýıanyń qulaýy she? Munyń ne ekenin siz qalaısha bilmeısiz! Nemese bizdiń erlik dańqymyz barlyq fransýzdardyń mereıi emes pe edi? Siz jaqsy adamsyz, Napoleon da jaman adam bolmaıtyn, sizder unasqan bolar edińizder; eger Anglıa bolmaǵanda, bizdiń ımperator qulamaıtyn edi; endi moıyndaýǵa bolatyn shyǵar, ol óldi ǵoı: men ony qurmetteıtin adammyn. Bul jerde buqpantaılap syǵalaıtyndar joq shyǵar, - dedi ofıser jan-jaǵyna qarap qoıyp. Qandaı dara bılikshi edi shirkin! Adamdardy qandaı tanýshy edi. Sizdi ol memlekettik keńeske taǵaıyndaǵan bolar edi, óıtkeni ol naǵyz bılikshi bolatyn, úlken bılikshi bolatyn; eń arǵysy, soǵystan keıin árkimniń oqshantaıynda qanshadan oq qalǵanyna deıin bilip otyratyn. Qaıran da qaıran erim-aı! Siz maǵan dimkás qyzdyń jaıyn áńgimelep kele jatqanda, men onyń Elena áýlıe aralynda dúnıeden ótkenin oıladym. Beý, at arqasynda shoqytyp júretin jóne shalqaıyp taqta otyratyn adamǵa sondaı aýa raıy men sondaı baspana qaıdan dóp kelsin? Baǵbandyqpen aınalysypty degendi aıtyp júr jurt. Táńirim-aı! Sol kapýsta otyrǵyzý úshin jaralyp pa eken?! Biz endi Býrbondarǵa qyzmet etýimiz kerek, adal qyzmet etýimiz kerek, taqsyr, óıtkeni, keshe siz durys aıttyńyz: Fransıa qalaı degenmen de túbinde Fransıa kúıinde qalady.

Osy sózderdi aıta kelip, Jenesta atynan tústi de, Benasıdiń istegenin istep, atyn tizgininen aǵashqa baılaı berdi.

— Úıinde joq bolǵany ma? - deıdi doktor, qyzdyń tabaldyryq aldynda turmaǵanyń kórip.

Bular úıge kirgen, biraq tómengi qabattyń bólmesinde eshkim kórinbedi.

— Siráǵysynda, eki birdeı salt attynyń jele shoqytyp kele jatqanyń kórip, - deıdi Benası jymıa kúlimdep, — joǵaryǵa ketken toı telpishegin kıip, belbeýin býynbaq bolyp, qysqasy, sándenip shyqpaq nıetpen.

Sóıtti de, ol Jenestany tómende qaldyryp, ózi úı ıesin izdep ketti. Ofıser endi tórti bólmeni kózben sholyp, qaraı bastaǵan. Qabyrǵalarǵa alqyzyl raýshan gúlderiniń sýreti salynǵan qońyr tús qaǵaz japsyrylypty, edenge kilem ornyńa órme jóke tóselgen. Oryndyqtar, kreslo, ústel túgeldeı aǵashtan jasalǵan, biraq syrlanbaǵan. Bólme ishin áshekeılep turǵan nárseler: sámbi taldyń butaǵynan sheńberlep toqylǵan, sonsoń gúlkúlteleri men múk aralastyryp órnektelgen qumyra-jáshikter, terezelerde seldiregen aq perdeler, olardyń etegin ádiptegen qyzyl shashaqtar. Kamın ústinde aına, eki shamnyń ortasynda jyltyr farfordan jasalǵan vaza; kreslonyń qasynda shyrsha aǵashynan jasalǵan jadaǵaı oryndyq, ústel ústinde pishilgen matalar, shala tigilgen kóılek; sonsoń tiginshiniń eń qajetti múlikteri: zat salatyn kárzeńke, qaıshy, ıne-jip, taǵysyn taǵylar. Bári de teńizden jańa ǵana shyǵarylǵan ulýtas sıaqty jaltyrap tur. Qarsyda, dálizdiń arǵy basynda, basqyshqa taman as úı kórinedi. Shamasy, joǵarǵy qabatta da osy sıaqty eki bólme bolýy kerek.

— Jaraıdy, nesine qorqasyz, - dep qyzǵa aıtylǵan Benasıdiń sózderi estildi. Júrińiz, baraıyq ta!

Osy sózderdi estigen boıda Jenesta aıaǵyn jyldam basyp, bólmege oraldy. Mine, endi denesi jip-jińishke, symbatty qyz keldi kirip, qysylyp-qymtyrylǵanda eki beti qyzaryp ketken; ústinde seldir juqa matadan tigilgen alqyzyl kóılek, eteginde neshe túrli jelbirshekteri bar. Bet-ajary eptep jaıylynqyrap kelip, keıbir qazaq-orys qyzdaryna uqsap ketetin sıaqty, mundaı beıne fransýzdarǵa 1814 jylǵy qaıǵyly qyrǵynnan bermen qaraı tanys. Rasynda da, qyzdyń tanaýy soltústik qyzdarynyń kópshiliginde bolatyndaı eptep tańqıynqyrap bitken, aýzy úlken, ıegi qýshyq, qoldary qyzaryp ketken, aıaqtary naǵyz sharýa qyzdarynykindeı iri, jalpaq. Jel men kúnniń ótinde júrgenimen, beti kúnge kúımegen, qan-sólsiz ashań, kádimgi qýarǵan shóp sıaqty; biraq bul ashańdyq alǵashqy bir qaraǵandaǵy áser, sonysymen de tartymdy; al kógildir kózderiniń janarynda jabyqqan muń; qımyl-qozǵalysy názik, daýsy jumsaq, bet álpeti dál doktordyń ásirelep aıtqanyńdaı bola qoımasa da, ofıser qalaı degenmen de ajarynan ómirdiń kóp taqsiretin tartqan erekshe, dimkás adamnyń keıpin tanyǵandaı boldy. Qyz kelgen boıda shymtezek pen qýraǵan butalardan jedeldete ot jaǵyp jiberdi de, kresloǵa kelip otyryp, tigip jatqan kóılegin qolyna aldy; sóıtti de, qonaqtyń kózqarasynan qaımyqqandaı, kózin tómen salǵan boıy otyryp qaldy; syrt kózge jaıbaraqat kóringenimen, qysylǵany baıqalyp tur; ásirese bir kóterilip, bir tómen túsip, terbelip turǵan kókiregi; Jenestaǵa keremetteı ásem kóringeni de osynysy edi.

— Al, meniń qadirmendi qyzym, sharýa júrip jatyr ma? - dep surady Benası, kóılekke dep kesilip-pishilgen mata qıyndylaryn aýdarystyryp turyp.

Qyz doktorǵa ári qysylyp, ári qıyla ótingendeı raı bildirip jaýap qatqan:

— Maǵan urysa kórmeńizshi, taqsyr, búgin bir kóılekti de bitire almadym, siz óte zárý adamdarǵa kerek dep muqıat tapsyrsańyz da; kún búgin tipti tamasha eken, serýendep kettim de, sańyraýqulaqtyń nesheme túrin terip, Jakotaǵa aparyp berdim; ol kisi de sondaı qýanyp qaldy: búgin sizderde tústikke qonaqtar bolady eken ǵoı, sony bilgendeı aparǵanym qandaı jaqsy bolǵan! Ózim de sezip edim, búgin sańyraýqulaqqa barý kerek ekenin.

Osyny aıtty da, qyz is tigýge kiristi.

—Úıińiz óte jaqsy eken, bıkesh, - dedi oǵan Jenesta.

— Tipti de meniki emes bul úı, taqsyr, qyz kózin beıtanys adamǵa qaraı bir tóńkerip tastady da, sol úshin ózi de qysylǵandaı, eki beti dýyldap ketti. Bul úıdiń ıesi Benası myrza.

Qyz endi montany kózderin doktorǵa qaraı aýdarǵan.

— Balapan-aý, siz ózińiz de jaqsy bilesiz ǵoı, bul úıden sizdi eshkim de qýyp shyqpaıtynyń, - dedi doktor qyzdy qolynan ustap turyp.

Qyz kenet ornynan ushyp turdy da, bólmeden júgirip shyǵyp ketti.

— Al, káne-e, qyz sizge unaı ma? - dep doktor endi ofıserge qarady.

— Baıqaısyz ba, - dedi Jenesta, — ózinde bir tartymdylyq bar. Meken-jaıyn da uıadaı qylyp, kelistire jasaǵan ekensiz.

— Nesi kelissin! Tús qaǵazdardyń baǵasy on bes-jıyrma sýdan aspaıdy; tek tańdaýy kelisken dep aıta berińiz, sol ǵana. Aǵash jıhazdar esepke kirmeıdi; ony tek rızashylyq kóńil úshin kárzenkeshi sheber jasap berdi. Tereze perdelerin birneshe kóleń qorqıyqtarynan qurastyryp, bıkeshimizdiń ózi tigip aldy. Úıdiń de, ishindegi qarapaıym kórinistiń de unap turǵan sebebi siz ony taý arasynda, bir ıen túkpirde birinshi ret kórip tursyz, mundaı meken-jaıdy kezdestirermin dep tipti oılaǵan joqsyz; bul jerde kóz tartyp, kóńil aýdarar bir nárse tabylar dep te kútken joqsyz; al bul jerdegi barlyq qupıanyń syry úı men tabıǵattyń bir-birimen keremetteı úılesim tapqandyǵynda; qarańyzshy, tabıǵattyń ózi bárin qolmen qoıǵandaı qylyp, bir jaǵynan bulaǵyn syldyratyp, endi bir jaǵynan qatar-qatar aǵashtaryn tizip, anaý keń kókoraıda neshe túrli shópterin ósirip, hosh ıisti gúlderin jaınatyp qoıǵan. Iá, sizge ne bop qaldy? - dep surady Benası qyz qaıtyp kelgen boıda.

— Eshteńe de bolǵan joq, jaı-jaı, - dedi qyz, qoradaǵy taýyqtar shyǵyp ketti me eken dep...

Qyz jorta aıtqan, doktor sony sezip qalyp, qulaǵyna sybyrlady:

— Jyladyńyz ba?

— Bóten adamnyń kózinshe siz ondaı áńgimeni nesine aıtasyz? - dep qyz renish bildirgen.

— Bıkesh, - dedi sol kezde Jenesta, - siz tomaǵańyzdy beker tuıyqtaı beresiz; mynadaı jaıly oryn, qutty mekende sizge kúıeý ǵana jetispeı tur.

— Onyńyz ras, - dedi qyz muńaıyp, - biraq men ne isteıin, taqsyr? Kedeıligime qaramaı, keriktigim bar. Qyrda jumys istep júrgen kúıeýge tamaq tasyǵym kelmeıdi, atqosshy bolýǵa da zaýqym joq; jaqsy kóretin adamyn kedeıliktiń taqsiretin tartyp, shyǵar jol tappaı júrgenin kórip otyrýdyń nesi jaqsy? - Onyń ústine, bala basty bolyp, kúıeýińniń eskisin jamap-jasqap otyrsań. Kúre myrzanyń bir aıtqany bar edi: hrıstıan áıeline ondaı oılar jaraspaıdy dep; ony men ózim de jaqsy bilemin, biraq amal qaısy? Keı-keıde men qatqan qara nanǵa qarap otyrsam da, tek áıteýir túski astyn áýresine túspesem eken dep oılaımyn; endeshe meniń sol minezim kúıeýdi kórge aparyp tyqsyn deısiz be? Meniń babymdy tabamyn dep júrgende, jumystan zoryǵyp ketse, sol ádildik bolar ma edi? Joq, meni qudaıdyń ózi jazalap, jalǵyzdyqqa buıyrǵan bolar.

— Onyń ústine, meniń bul erketaıym jaratylysynan jalqaý, - dedi Benası, - oǵan da qoný kerek. Al endi osy áńgimelerdiń barlyǵynyń túıini bul áli eshkimge ǵashyq bolmaǵan, -dep sóziniń aıaǵyn ázilge aınaldyra kúldi.

Sál otyrǵannan keıin doktor ornynan turdy da, syrtqa shyǵyp ketti:

— Siz, sirá, Benası myrzany óte jaqsy kóretin bolarsyz? - dep surady Jenesta qyzdan.

— O, árıne, taqsyr. Bir men ǵana emes, bul jerdegi jurttyń bári ol úshin otqa túsip, sýǵa ketýge bar. Biraq ol tek basqalardy ǵana emdeıdi, al óziniń boıynda bir daýasyz syrqat bar. Siz oǵan dospysyz? Bilesiz be bul kisige ne bolǵanyń? Osyndaı adamdy aıyqpas dertke ushyratqan kim eken? Shynyńda bul kisi jer basyp júrgen qudaıdyń óz beınesi. Tańerteń qasynan janasyp ótken jerdiń egini qaýlap shyǵa keledi jurttyń kóbi soǵan senedi.

— Al siz senesiz be?

— Taqsyr, men ony bir ret kórsem boldy...

Qyz ózinen-ózi qysylyp, bógelip qaldy da, qaıtadan sóıledi:

— Sol kúni kúndikke kóńildi júremin.

Qyz basyn tómen salbyratyp jiberdi de, jalma-jan qaıtadan ıne-jipke kiristi.

— Al, qalaı? Napoleon týraly aıtty ma sizge kapıtan? - dep surady úıge qaıta kirgen doktor.

— Siz Napoleondy kerdińiz be? - dedi qyz julyp alǵandaı, ofıserdiń óńine qaraǵanda máz-meıram bolyp.

— Kórgende qandaı, - deıdi Jenesta. - Myń ret kórgen shyǵarmyn, tipti odan da kóp bolmasa.

— Túý, shirkin-aı, áskerı ómirden birdene estirme edim men.

— Erteń, shamasy, osynda kelip kofe ishetin bolarmyz. Sonda saǵan "áskerı ómirden birdeńe" aıtylyp qalar, balapan. Osyny aıtqannan keıin Benası qyzdy ıyǵynan qaýsyra qushaqtap aldy da, mańdaıynan súıdi. Kórdińiz be, bul meniń qyzym ǵoı, Benası endi ofıserge qaraı buryldy, eger muny mańdaıynan bir súımesem, kúni boıy bir nárse jetpegendeı bolady da turady.

Qyz Benasıdiń qolyn qysyp, estir-estimes daýyspen:

— Siz qandaı jaqsy adamsyz, - dedi.

Qonaqtar qosh aıtysqanda, qyz shyǵaryp salmaq bolyp úıden birge shyqty, olardyń attanyp ketkenin kórmek. Jenesta erge nyǵyzdalyp otyryp alǵan kezde, qyz Benasıdiń qulaǵyna sybyr etti:

— Myna myrza kim bolady?

— Bese, aıtamyn ǵoı, - doktor kúlip jiberdi de, aıaǵyn úzeńgige sala bergende taǵy sóıledi: - ıá, bálkim, bul seniń qudaı qosqanyń bolyp shyǵar...

Jolaýshylar qulama soqpaqpen tómen qaraı túsip bara jatqanda, qyz olardan kez almaı qarady da turdy; olar baqty oraǵytyp ótip, arttaryna qaraǵanda, qyzdyń úıindi tastyń ústine shyǵyp, áli de qarap turǵanyń kórdi: qonaqtaryna taǵy bir qarap, qoshtasý rásimimen basyn bir ızep qalǵysy kelgenin ishterinen bilip barady.

— Taqsyr, myna qyzdyń boıynda ádetten tys bir nárse tur, - dedi Jenesta doktorǵa, -bular úıden birsypyra jer uzap shyqqannan keıin.

— Shynymen be? - dep jaýap qatty doktor. Ózime-ózim bir jıyrma ret qaıtalap aıtqan shyǵarmyn:budan artyq áıeldi tappaısyń dep; biraq men ony qyzym nemese qaryndasym ǵurly jaqsy kórgennen basqaǵa bara almaımyn: júregim meniń ólip qalǵan.

— Týysqandary bar ma óziniń? - dep surady Jenesta, áke-sheshesi qandaı adamdar bolǵan?

—Oı, ol bir jatqan tarıh, - deıdi Benası. - Onyń ákesi de joq, sheshesi de joq, týǵan-týysqannan da eshkimi joq. Meni qaıran etken onyń el ishindegi laqap aty. Ózi bizdiń osy selende týypty. Sen-Loran-de-Ponda kúndik jumysqa jaldanyp júrgen ákesin jurt qabyrshy dep ataıdy eken; árıne, onyń da sebebi bar: olardyń áýletinde urpaqtan-urpaqqa taraǵan bir-aq kásip qabyrshylyq bolypty. Kisige jat estiletin sýyq-aq sóz. Sonaý Rım zamanynan bastap, bizdiń jerde, tipti Fransıanyń basqa da birqatar oblystarynda, kúni osy ýaqytqa deıin qalmaı kele jatqan bir ádet áıelin, aıaǵyna áıeldik bir jurnaq qosady da, kúıeýiniń atymen ataı beredi; sondyqtan myna qyzdy da ákesiniń laqap atymen qabyrshy qyz dep atap ketken.

Sol jalshy bir graf áıeldiń úı kútýshisin jaqsy kórip qalady da, soǵan úılenedi. Ol graftyń meken-jaıy osydan birneshe le ǵana jerde. Bizde, biz ǵana emes, jalpy derevnáda bireýge súıip qosylý degen bolmaıdy. Ádette, sharýalar úılengende, balaly bolý úshin, úıde áıel bolýy úshin úılenedi áıel jaqsylap tamaq istep beredi, qyrǵa tamaq ákeledi, kóılektik kenep toqıdy, jyrtylǵan kıimin jamaıdy. Bizdiń ólkede baıaǵydan beri ónege bolyp kele jatqan bir ádet álde bir jigit, úsh-tórt arpan artyq jeri bar eken dep, sol úshin óziniń "qalyńdyǵyn" tastap, basqa bireýmen ketý degen sirá da bolmaıdy. Jańaǵy qabyrshy men áıeliniń taǵdyry qaıǵyly bolsa da, olardyń úlgisi bizdiń sharýalardy Dofıneniń adamdaryndaı esepqorlyqqa jeteleı almasa kerek. Qabyrshynyń sulý áıeli baladan qaıtys bolypty da, kúıeýi qaıǵydan sol jyly-aq dúnıe salypty; sóıtip jańa ǵana jaryq kórgen sharana sol shala jansar ómirden basqa eshqandaı mura kórmeı, taqyr orynda qala beripti. Jetim qyzdy janashyrlyq bildirgen kórshi áıel baýyryna basyp, toǵyz jasyna deıin asyran saqtaǵan eken. Biraq ar jaǵynda, qansha qaıyrymdy bolsa da, shamasy kelmeı, asyrandy qyzdy qaıyr suratyp jiberedi. Bir kúni jetimek qyz baıaǵy graf áıeldiń qamalyna tap bolady. Sheshesiniń arýaǵy úshin dep, ony sonda alyp qalady.

Báıbisheniń murager qyzyna kútýshi bolsyn degen eseppen muny baıdyń úıi neshe túrli azapqa salady. Bes jyldan keıin turmysqa shyqqan erke totaı bıkeshtiń, ondaǵy basqa da baıshikesh myrzalardyń oıynshyǵy qylyp qorlaıdy, ózin adam ǵurly kórmeı, neshe túrli japa shektiredi; birese qamqorshy, birese dos bolǵansyp, áýrege salady. Alǵashqy kezde murager ózine ámpeı de qylady; saýatyn ashady, mýzyka úıretedi. Sóıtip júrip saltanatty, sándi ómirge eti úırenedi, óziniń jaǵdaıyna jaraspaıtyn nárselerge áýes bolady. Bir kúni sory qaınaǵan qyz, jas báıbisheniń qymbat kóılegin kıip alyp, aınanyń aldynda kóleńdep bılep júrgenin ómirshisi kórip qalady da, qatty ashýlanyp, úıinen qýyp jiberedi. On alty jastaǵy qyz bala qańǵyryp qaıyr surap ketedi. Bul ómirden bezinip, sýǵa ketip ólgisi de keledi, kez kelgen adamǵa satylyp, kúnkórgisi keledi. Osyndaı delsal kúıde júrip jumysqa jaldanady, oraq kezinde aýyr jumystan zoryǵyp ketip, qatty aýyryp ta qalady. Qoıshy, sóıtip qańǵalaqtap júrgende bizdiń selenge tap bolady ǵoı. Bul meniń osy araǵa kelip ornyǵyp jatqan kezim bolsa kerek. Men osyndaǵy turǵyndardyń rýhanı álemimen tanyspaq bolyp el aralap júrgende, osy qyzdy kórdim de, keremetteı tańǵaldym. Sonsoń dimkástigine kózim jetkennen keıin qamqorlyǵyma aldym. Ýaqyt óte kele, bálkim, tiginshilikke tóselip keter; qalaı bolǵanda da men onyń tirshiligin qamtamasyz ettim.

— Myna jerde qatty jalǵyzsyraıtyn da bolar, - dedi Jenesta.

— Joq, onyń úıine baqtashy qyz kelip qonyp júredi, - dep jaýap qaıyrdy doktor. - Siz baıqamaǵan bolarsyz, sol úıdiń joǵaryraq jaǵynda meniń fermamnyń qyzmet bólimsheleri bar, shyrshalardyń tasasynda. Qyzdyń úıi ábden qaýipsizdik jaǵdaıda. Teginde, bizdiń alqapta aram oıly tentekter joq; birli-jarym baıqala qalsa, men ásker qyzmetine jibertemin; olar tamasha soldat bolyp shyǵa keledi.

— Qyz baıǵus-aı! - dep qaldy Jenesta.

— Al jergilikti adamdar ony baıǵus dep oılamaıdy, qaıta, baqytty dep esepteıdi; olar qyz ben sharýalardyń arasynda úlken aıyrma bar ekenin túsinbeıdi: qudaı olardy kúshti etip jaratqanda, muny tym názik qylǵan.

Salt attylar Grenobldiń jolyna shyqqan kezde, aldarynan ashylǵan tabıǵat kórinisi ofıserdi qanshalyqty qaıran eterin kúni buryn bilgen Benası ózine-ózi rıza bolǵandaı keıippen atynyń tizginin tartqan: seriginiń tan-tamasha bolǵanyn óz kózimen kórip raqattanbaq. Árqaısysynyń bıiktigi alpys kez shamasyndaı qatar jatqan eki qyrqa jalpaq joldyń eki jaǵynda órkeshtene sozylyp baryp, kóz ushynda alasaryp baryp ǵaıyp bolady, osynyń barlyǵy jasyl jamylǵan jandy eskertkish sıaqty bolyp kórinetin de, sony óz qolymen jasaǵan adamnyń zańdy maqtanyshy bolyp tabylatyn-dy.

Aǵashtardyń japyraǵyn eshkim qımaıdy, sondyqtan olar aspandy boılap óse beredi de, bastary joǵaryda túıise tutasyp, záýlim shatyrǵa uqsap turady, ıtalán terekteriniń búkil ósimdikter álemindegi ataq-abyroıy olarǵa teginnen-tegin kelmegen. Solardyń qazirgi kórinisi de keremet. Joldyń bir jaǵyna kóleńke túsip, tutasqan qalyń aǵash qaraýyta bastasa, qarsy beti batar kúnniń shapaǵyna bólenip, ormannyń jas óskinderi altynǵa malynǵandaı, birese jalt-jult etip myń qubylady, birese samal jelge terbetilip, aınalaǵa sáýle ushqyndaryn shashyrata shalqıdy.

— Osy jerdi erkin ıelenip júrgen siz óte baqyttysyz-aý, tegi, — dep Jenesta aǵynan jarylǵan, osynyń bári kóńilge qýanysh qoı.

— Taqsyr, - dep doktor da óz paıymyn aıtyp jatyr, adamdy aldamaıtyn bir-aq sezim bar ol tabıǵatqa degen súıispenshilik. Tabıǵat adamdy túnildirmeıdi. Myna turǵan terekterge on jyl boldy. Aǵashtardyń osylaı tutasa tegis tamyr jaıǵanyń kórgenińiz bar ma, cipá?

— Qudaıdyń qudireti kúshti ǵoı! - dep kóterile sóılegen ofıser shetsiz-sheksiz uzyn joldyn qaq ortasyna shyǵyp turyp aldy.

— Sizdiń sózińiz men úshin shynaıy syılyq, - dedi oǵan Benası.

— Men ózim osy joldyń ústinde kele jatyp, oı júzinde talaı qaıtalaǵan sózderdi sizden estigenim bir ǵanıbet. Osy jerge kelgende adamnyń boıyn bir túrli dinı sezim bıleıdi. Biz ekeýmiz ǵoı bir-bir túıirshik topyraq sıaqtymyz. Ózimizdiń sondaı bolymsyzdyǵymyzdy sezingen saıyn biz Qudaı Taǵalaǵa jaqyndaı túsemiz.

Olar sol únsiz turdy da, baıaýlap júrip ketken, mynaý jasyl jelek ortasynda dúrsildegen at tuıaqtary bir kúmbezdi hram astynan shyqqan sıaqty gýildep, kúmbirlep estiledi.

— Osynshama shattyqty tebirenis sátteri qala halqynyń oıyna da kirip shyqpaıdy-aý, sirá, - dep til qatty doktor. - Sezesiz be siz terektiń qoımaljyń shyryny men samyrsyn sháıiriniń ıisin. Qandaı raqat!

— Beri qarańyzshy, mynaý ne nárse? - dedi Jenesta eleń etip.

— Qane toqtaıyqshy.

Alystan án estildi.

— Kim bul óleń aıtqan erkek pe álde áıel me? Álde qus pa? - deıdi ofıser daýǵyn báseńdetip. Álde bul myna uly tabıǵattyń óz daýsy ma?

— Solardyń bári de bar, - dep jaýap qaıyrǵan doktor atynan sekirip túsip, ony tizgininen terekke baılap jatyr.

Ol ofıserdi qolymen ymdap qasyna shaqyrdy. Ekeýi shomyrt butalarynan tutasqan jandy qorshaýdy boılap, jaılap júrip keledi, buta bastarynan tógilgen appaq gúldiń jupar ıisi keshki dymqyl aýada erekshe áserli bolyp seziledi. Soqpaqtyń ár jerine shashyrap túsken kún sáýleleri tutasqan terek japyraqtarynyń qara kóleńke sulbasynda tipti jarqyrap kórinedi; burqyraǵan osynaý qalyń sáýle tasqynynan qumdaq joldyń arǵy basynda japyraıyp kóringen lashyq úıdiń qabyrǵasyna qyzyl-kúreń shapaǵyn túsirip tur. Sonyń altyn ushqyndary sabanmen japqan úı tóbesiniń qara qoshqyl túsin de túrlente árlendirip jibergen; bir jaǵyna qaraı qısaıyp ketken mańdaısha beldiginen qoıan kapýsta men mýk sıaqty birdeneler qyltıǵanymen, jańaǵy býaldyr sáýleden lashyqtyń óz sulbasy da buldyrap zorǵa kórinedi; biraq úıdiń tozǵan qabyrǵalary men eski esigi janaǵy ótkinshi sáýlemen ájeptáýir ajarlanyp, alystan kózdi aldaǵandaı: keıde erekshe kóterińki kóńildiń jeleýimen adam keskininiń de osylaı ajarlanyp ketetin tusy bolady.

— Tabıǵattyń aıasynda keıde adamnyń jan dúnıesin sergitip, ásire serpiltip jiberetin bir kórinister bolady. Aısa paıǵambar taýdyń basyna shyǵa kelgen kezde, qasyndaǵy kómekshisi: "jappany turǵyzamyz da, osy araǵa jaılasamyz", dep osyndaıda aıtqan ǵoı. Osy bir sátte tabıǵattyń daýsy da tabıǵattyń dál ózi sıaqty tap-taza bolyp syńǵyrlap, meılinshe názik estiletin tárizdi edi; biraq jańaǵy daýys batar kúnniń árinen aıyrylyp, qara kúńgirttenip bara jatqan túnegi sıaqty jat, azaly estilgen; beıne bir sóngen kún shapaǵynyń aspanda qaraýytyp túnergeni sıaqty jáne de jer betindegi bir kúndik gúlder men kóbelekterdiń qysqa ómiri sıaqty, bir túrli baıansyz ajal beınesin elestetkendeı edi. Kúnniń mundaı mezgilinde jańaǵy totyqqan shapaqtyń ózinen muń seziletini sıaqty, jańaǵy ánde de aýyr muńnyń taby bar edi; ol halyq áni, mahabbat pen qasirettiń óni edi: Fransıanyń Anglıaǵa degen ulttyq óshpendiligin bildiretin án edi. Bomarshe keldi de, osy ánge shyn mánisinde ásem áýen darytty; sóıtti de, bul on fransýz sahnasynda óziniń kindik sheshesine súıispenshiligin bildirgen kútýshi jigittiń aýzynan shyrqalatyn bolǵan. Bireý sol ánniń sózin aıtpaı, tek án yrǵaǵyn ǵana jetkizip tur, biraq sonyń ózi de adamnyń boıyn eljiretip, saı súıegin syrqyratqandaı edi.

— Aqqýdyń qoshtasý áni, - dedi Benası, - bálkim, mundaı daýysty júz jylda da qaıtalap estı almassyń. Tezirek baraıyq: mynaý óleńdi dereý toqtattyrý qajet. Balaqaı ózin-ózi áltireıin dep tur ǵoı, ony ári qaraı tyńdaý adamgershilikke jatpaıdy... Toqtat, Jaq! Áı, toqtatsańshy! - dep aıqaılady doktor.

Án úzildi. Jenesta álde nege arbalǵandaı, ornynan qozǵalar emes. Kúnniń kózin bult basty da, tabıǵat ta, daýys ta jym boldy.

Jańaǵy kúnniń jumsaq sáýlesi men samal jeldiń, án aıtqan bala daýsynyń ornyńa qara kóleńke, salqyn yzǵar men tylsym tynyshtyq ornady.

— Sen nege tyńdamaısyn? - dep daýystady Benası. Budan ári kúrish samsany da, ulýdyń sorpasyn da, jas qurmany da, aq nandy da almaısyn. Sen ólgiń kelgen eken, shesheńdi zarlatqyn kelgen eken, solaı ma?

Jenesta uıadaı ǵana kishkentaı aýlaǵa kirgen boıda on bester shamasyndaǵy qyzdaı názik, qatilez balany kórdi; jıdigen sırek aq shabdar shashy bar, bet-ajary da sondaı, kádimgi bir opalap alǵan tárizdi. Ol bıik jasmın butasynyń túbinde, gúldegen sıren aǵashynyń tasasynda turǵan uzyn oryndyqtan ilmıip turegeldi.

— Men saǵan aıtqanym qaıda, - dedi doktor sózin jalǵastyryp, kún batqan kezde jatyp uıyqta, keshki salqynda dalaǵa shyqpa, eshkimmen sóılespe demep pe edim. Óleń aıtý oıyna qaıdan kele qaldy?

— Ras, Benası myrza, kún óte jyly, jyly kúnde adamnyń kóńili de kóterińki bolady! Al men ylǵı qaltyrap tońyp júremin. Meniń kóńildenip ketkenim sondaı, tipti óleń aıtqanymdy da baıqamaı qalyppyn; "Malbrýk joryqqa attandy" dep bastap, óz-ózimnen eligip ketippin: daýsym da sizdiń qoıshyńyzdyń daýsyndaı syzylyp ketken.

— Baıqa, endigiden ári olaı istemeıtin bol, estidiń be?.. Qane, qolyńdy ákelshi, beıshara bala.

Doktor balanyń tamyryn basyp kórdi. Onyń kógildir kózderi jaıshylyqta mop-momaqan bolýshy edi; al qazir ottaı janyp, oınaqshyp tur, bala bir nársege qobaljyǵan.

— Báse, aıttym ǵoı, ózin jipsip tursyn ǵoı, - dedi Benası. - Sheshen bir jaqqa ketip pe edi?

— Iá, taqsyr.

— Júgir, úıine bar da jata qal

Naýqas balany Benası men ofıser lashyǵyna ertip kirgizdi.

— Shyraǵdandy tamyzyp jiberińizshi, kapıtan Blúto, - dedi de, doktor balanyń ústindegi jupyny kıimderin sheshindire bastady .

Bólmeniń ishine shamnyń jaryǵy túskende Jenesta balanyń tyrıǵan aryq túrin kórip, tańǵaldy: qur teri men súıek qana. Benası ony jatqyzyp qoıyp, denesiniń ár jerin tyqyldatyp kóre bastady, kókireginiń syrylyn tyńdady; demalasynyń jaramsyz qyrylyna qulaq túrip az turǵannan keıin, Jaktyń ústindegi kórpesin qymtaı túsip, qasynan úsh-tórt qadamdaı alystap bardy da, eki qolyn qýsyryp, oǵan únsiz qarap qalǵan.

— Al, qazirgi haliń qalaı, shyraq?

— Jaqsy, taqsyr.

Benası tórt aıaǵy birdeı shoınańdaǵan ústeldi kereýetke qaraı jaqyndata jyljytty da, kamınniń ústinen staqan taýyp alyp, kishkentaı shıshaǵa ishkilik dári ázirledi; Jenesta kóterip turǵan shyraǵdannyń jaryǵyna tosyp turyp, dáriniń birneshe tamshysyn sanap aldy.

— Shesheń neǵyp keshigip jatyr?

— Ánekı, kele jatyr, taqsyr, - dedi Jak. Estidińiz be, súrleýdi basqan aıaǵynyń tyqyryn.

Doktor men ofıser sony tosyp turyp, úı ishine kóz salǵan. Kereýettiń aıaq jaǵynda edende ishine múk toltyrǵan jalań matras jatyr, ústinde jamylǵysy da, kórpesi de joq; sirá, sheshesi sol jerge kıimsheń jata ketetin bolýy kerek. Jenesta únsiz, qolymen sony nuqsap edi, doktor túsine qalyp, sheshesiniń de jaı-kúıine aıaýshylyq bildirgen. Esik aldynan aǵash kebistiń tyqyryn estip, doktor syrtqa shyqty.

— Qola jeńgeı, búgin uıqyny qoıyp, Jakty qarap turǵanyńyz jón bolar. Eger tynysy tarylyp bara jatsa, myna staqandaǵy dáriden ishkizińiz. Biraq eki-úsh jutymnan artyq bermeńiz. Osy stakandaǵy dári bir túnge jetýge tıis. Shıshadan stakanǵa dári quıa kórmeńiz; sonsoń dál qazir balanyń ústindegi ish kıimderin aýystyryńyzshy, ózi qatty terlep jatyr.

— Búgin jeıdesin jýyp úlgirgen joq edim, azdaǵan tıyn-teben bola ma dep Grenoblǵa kendirdiń shúıkesin aparyp edim.

— Jaraıdy, men jeıde jiberteıin.

— Sonda, balamnyń jaǵdaıy nasharlap qalǵany ma?

— Kúter jaqsylyǵy shamaly, Kola jeńgeı, onyń ústine, ózi saqtanbaı, óleń aıtyp qoıypty, ol úshin renjimeńiz de, oǵan uryspańyz, ózińiz de bekem bolyńyz. Eger Jak tym mazasyzdanyp bara jatsa, kórshi áıeldi maǵan jiberińiz. Saý bolyńyz.

Doktor joldasyn daýystap shaqyryp aldy da, ekeýi soqpaq jolmen keri qaıtty.

— Balaniki qurt aýrý ma? - dep suraǵan Jenesta.

— Árıne, solaı, qudaıym-aı! - dedi Benası. Budan táýir bolyp ketý tabıǵattyń bir keremeti bolar edi. Ǵylym buǵan ázir álsiz. Parıjdegi medısına fakúltetiniń profesorlary bir jańalyq ashqan eken, siz jańa sonyń kýási boldyńyz. Ókpe aýrýy kezinde keıbir adamnyń tamaǵyndaǵy dybys tinderinde bir túrli ózgeris paıda bolyp, daýsy keremetteı jaqsaryp ketedi eken de, oǵan eshbir ánshi shaq kele almaıdy eken.

— Jo, taqsyr, búgingi kún siz úshin kóńilsizdeý boldy, - dedi doktor atyna mine berip, sózin ári qaraı jalǵastyrdy da. Barǵan jerlerimizdiń bárinde de qasiret-qaıǵy, bárinde de ólim jáne sonyń bárinde de taǵdyrǵa únsiz moıynsuný. Sharýa adamdardyń óliminde fılosofıalyq sıpat bar: qaıǵy-qasiretti únsiz tartady da, kádimgi janýarlar sıaqty qulap túsedi. Já, ólim jaıyndaǵy áńgimeni doǵaraıyq ta, attardy aıdanqyraıyq. Ymyrt jabylmaı turǵanda úıge jetip alaıyq; sizge jaryqta jana poselkeni kórsetkim keledi.

— Báli! Mynaý órt emes pe, - dedi Jenesta taý bókterinde býdaqtaǵan qoıý tútindi, aspanǵa shapshyǵan jalyndy kórsetip.

— Joq, bul onsha qaýipti ot emes. Aqkirishti órtep jatqandary bolar. Bizde taıaýda osyndaı jańa kásip paıda boldy, tobylǵyny otyn qylady.

Kenetten gúrs etip myltyq atyldy da, Benası selt etip qalyp, ashyq narazylyq bildirdi:

— Taǵy Bútıfe me óner shyǵaryp júrgen. Jaraıdy, kóreıik bul joly kim jeńgenin!

— Atys ana jaqtan estildi, - dedi Jenesta, dál ózderiniń tóbesindegi taý jaqta ósip turǵan býk ormanyń nusqap. - Iá, sol jaqta, joǵaryda; qart soldattyń qulaǵy shalt estimes.

— Kettik solaı qaraı! Benası atynyń basyn bosatyp jiberip, shaba jóneldi; kádimgi bir kedergili báıgege túskendeı, jolsyzben týra ormanǵa qaraı tartyp barady: bar maqsaty qylmyskerdi tapjyltpaı, týra turǵan jerinde ustaý.

— Siz ony qýsańyz, ol sizden zytyp barady, - dep daýystaıdy Jenesta, doktordyń sońynan zorǵa ilesip.

Bir kezde Benası kilt toqtaı qalyp, atynyń basyn keri burdy da, keıin qaraı shapty; sálden keıin jańaǵy qýǵan adamy bulardyń dál tóbesindegi jartastyń ústinde, budan júz qadamdaı jerden boı kórsetti.

— Bútıfe! - dep aıqaılady Benası, onyń qolyndaǵy uńǵysy soraıǵan uzyn myltyǵyn kóre salyp, tús tómen qaraı!

Bútıfe doktordy tanı ketti de, sózsiz baǵynyshtylyqtyń belgisindeı, dostyq nıet bildire, tómen ıilip taǵzym etti.

— Solaı-aq bolsyn, - dedi sonda Jenesta til qatyp, adam qatty qoryqqandyqtan nemese basqa bir sezimge berilgendikten, jandármen qylyp jartastyń ushar basyna deıin órmelep shyǵyp ketti deıik, al endi bul sodan qaıtip tómen túspekshi?

— Men ol jaǵynan qaýiptenbeımin, - dep jaýap qatty Benası, - bul jigitke taý eshkisi de ere almaıdy. Qazir kórińiz de turyńyz.

Soǵys ofıserge adam balasynyń ójettigin baǵalaýdy úıretken ǵoı, tik jartastyń bıik basyna deıin órmelep shyqqanda taısalmaǵan Bútıfe sol qulama quzdyń erneýlerinen erkin attap, aıaǵyn múlt jibermeı, shapshańdata túsip kele jatqanda, bul soǵan qyzyǵa qarap qalǵan. Jigit óte kúshti jáne ǵajap ebdeıli eken, jartastyń eń bir qaýipti tustarynan da shimirikpeı quldyrap keledi; tipti aıaq áreń iliner jerde de ol kádimgi parket edende alshańdaǵandaı sabyrly kórinedi; tabanynyń taıyp ketpesine sonshalyqty senimdi. Uzyn uńǵyly myltyq endi oǵan taıaq bolyp alǵan.

Bútıfe jaqyndap kelgende Jenesta ony anyqtap kórgen: dene bitimi sıdań, qımyly shapshań, bulshyq etteri bultıǵan orta boıly jigit eken, er júrek qıapatyna bul tańdana qarady. Shamasy, ol eshqandaı zorlyqqa barmaı-aq, óziniń nege bolsa da tózimdi aılakerligi arqasynda, astyrtyń zattaryn kóz ilestirmeı, qazyna adamdaryn aldastyra berip alyp ótetin ákki bolsa kerek. Kún-qaqty bolǵan bet-ajarynan batyldyǵy bilinip-aq tur. Sarǵysh-qońyrqaı aıaly kózderi qyrannyń kózindeı ótkir bolǵanda, tómen qarap ıilip bitken muryny sol qyran búrkittiń tumsyǵyndaı aıbarly. Eki jaq samaıyn qoıý túk basqan. Sol ǵana ezý tartyp kúlgende, alqyzyl erinderiniń arasynan appaq tisteri jarqyrap kórinedi. Tabıǵatynda buıralanyp bitken jırendeý saqal-murty men samaı túkteri týmysynda qaıshy kórmese de, bet-ajaryna batyldyq pen qataldyq nyshandaryn odan saıyn daryta túsken. Únemi qımyl ústindegi qoldarynyń bulshyq etteri erekshe jetilip, nyǵyzdala túsken. Keýdesi talystaı, tipti keń jatyr, jazyq mańdaıy týa bitken aqyldyń kenishi tárizdi. Búkil syrtqy túrinen erlik, táýekelshildik pen sabyrlylyq kózge uryp tur munyń bári óz ómirin ylǵı qaterge baılap, óziniń boıyndaǵy qaırat pen aqylgóı qabiletin únemi synǵa salyp júretin adamǵa ton minezder, sondyqtan ol árdaıym ózine senimdi bolady. Ústindegi kóılegi shyrmaýyq tikenge arandap párshalanǵan, aıaǵyndaǵy sandalyn jylanbalyqtyń terisinen tilingen taspamen shandyp alǵan. Kók kenepten tigilip, shurq-shurq bolǵan shalbarynyń jyrtyǵynan kúnge kúıgen aıaqtary kórinip tur kádimgi buǵynyń aıaqtaryndaı sıdań, shymyr jáne symdaı túp-túzý.

— Aldyńyzda turǵan adam bir kezde maǵan oq atqan, - dedi Benası sybyrlap. - Al qazir bireý-mireýden qutylǵym kelse, Bútıfe sony oılanbaı-aq sileıtip salar edi. Bútıfe, -dep endi ol tártip buzǵan ańshyǵa qarap buryldy, - men seni sózinde turatyn jigit qoı dep oılap edim, sondyqtan saǵan ara túskenmin. Janaǵy myltyq atqan sensin ǵoı jáne ózin graf Labranshýardyń jerinde tursyn. Eger osynyńdy ormanshy estip qalsa qaıter ediń, sor qaqqan neme? Seni qudaı saqtaǵanda, men saǵan protokol jasamaımyn, áıtpese bir qylmysty qaıtalap jasaǵanyń úshin sen sottalyp keter ediń, onyń ústine seniń qolda qarý ustaýǵa haqyn joq. Senin myltyqty jaqsy kóretinińdi bilgendikten, seni aıap, myltyǵyńdy ózinde qaldyrǵanmyn.

— Tamasha zat eken, - dedi ofıser, mynaý uzyn uńǵyly ańshylyq myltyqtyń Sent-eten sheberleriniń qolynan shyqqandyǵyn aıtpaı-aq joramaldap.

Astyrtyn ańshy basyn joǵary kóterip aldy da, Jenestaǵa týralap qarady: bul onyń janaǵy maqtaý sózine rıza bolǵany edi.

— Bútıfe, - dedi Benası sózin jalǵastyryp, uıattan janyn qysylmaı ma? Eski kásipke qaıtyp oralatyn bolsań, qas qaqqansha tordyń ar jaǵynda otyratyn bolasyn; onda seni eshkim katorgadan arashalap alyp qala almaıdy, qarǵysqa ushyraısyń da, masqara bolasyn. Osy keshke myltyǵyńdy maǵan alyp kel, ózine dep saqtap qoıamyn.

Bútıfe qoly dirildep, myltyǵynyń uńǵysyn qysyp qoıdy.

— Aıtqanyńyz ádil, mer myrza, - dedi ol. - Men kinálimin, men zańdy buzdym, men ońbaǵan adammyn. Jaraıdy, myltyǵymdy tartyp ala berińiz, biraq bul endi birjola sizde qalsyn. Bilip qoıyńyz: sońǵy oqpen men ózimdi atpaqshy edim. Endi ne amal bar! Men sizdiń aıtqandaryńyzdy qalt jibermeı oryndadym, al myna kóktemde qanym tasyp ketti. Men jer jyrta bilmeımin, ómir boıy qustardy asyrap júrý - sýqanym súımeıtin jumys; belimdi búgip, baqshada qyrqaqazý nemese arba sońynan salpaqtap júrip, shybyrtqyny shyqpyrtý, nemese at baǵyp, qora tazalaý - men úshin jasalǵan kásipter emes. Sonda qaıteıin, ashtan ólýim kerek pe? Men úshin jaqsy ómir tek ana jaqta ǵana, joǵaryda, -dedi ol sol únsizdikten keıin, taý jaqty nusqap. - Bir apta boldy sol jaqta qańǵyrǵanyma; bir sernanyń izine túsip edim, sizderge buıyrǵan eken, anaý jartastyń tóbesinde jatyr, - dep ol joǵary jaqty qolymen nusqady. - Benası myrza, siz óte qaıyrymdy adamsyz ǵoı, meniń myltyǵymdy tartyp almaı-aq qoıyńyz. Sizge ant sózimdi bereıin, men bul qaýymnan shyǵaıyn da, Alpi taýlaryna keteıin; ondaǵy serna aýlaǵan ańshylar meni qýǵyndamas; qaıta, jyly shyraımen qarsy alar; men sondaǵy muzart taýlardyń ishinde bir jerde qatyp ólermin. Sizden nesin jasyraıyn; taýda ári ketkende eki-aq jyl ómir súrgim keledi; sizderdiń myna batpaqtaryńyzǵa maltyǵyp ıtshilegenshe, ókimet adamdary joq, kedenshilerden, jergilikti kúzetshilerden, koróldiń prokýrorynan ada sol jaqta júre turaıyn. Sondaǵy qımaıtynym siz ǵana bolasyz, qalǵan jurttyń bárinen yǵyr boldym. Siz qanshalyqty ezdigińizdi qorǵaǵanyńyzben, áıteýir eshkimdi bul dúnıeden alastamaısyz ǵoı...

— Al, Lýıza she?

Bútıfe oılanyp qaldy.

— Áı, dostym! - dedi Jenesta. - Sen saýatyńdy ash, sonsoń meniń polkyma kel, at arqasyna min de, karabıner bol Al, egerde jaýǵa qarsy joryqqa attan dep dabyl qaǵylar kún týsa, onda Qudaı Taǵalanyń mańdaıyma jazǵany osy eken dep oıla da, qalǵan ómirińdi zeńbirektiń qasynda, oqtyń ótinde, qandy aıqastyń qaq ortasynda ótkizetin bol, aqyry general bolyp shyǵasyń.

— Shirkin, Napoleon qaıtyp kelse goı, - dep jaýap qaıyrdy Bútıfe.

— Bizdiń ýádemiz esińde me? - dep doktor áńgimege aralasty. - Sen ekinshi ret jazaly bolsam soldatqa ketemin degen ediń ǵoı. Jarty jyl ýaqyt beremin, - saýatyńdy ashasyń, onyń ar jaǵynda bir baıdyń erke muragerin izdep tabarmyn, sonyń ornyńa ásker qyzmetine barasyń.

Bútıfe taý jaqqa qarady.

— Joq, sen Alpige barmaısyń! - dedi Benası daýsyn kóterip. - Sen sıaqty adam, sózdiń adamy, boıynda talaı jaqsy qasıeti bar adam, elge qyzmet etýi kerek, bir otrádqa komandır bolýy kerek; serna qýyp júrip moınyń úzý oǵan jaramaıdy. Seniń qazirgi ómirińde katorgaǵa soqpaı kete almaısyn. Kúshińdi bosqa sarp qylyp júrsiń, odan keıin uzaq ýaqyt dem almasa bolmaıdy; sóıtip júrip jalqaýlanyp ketesiń, buzylasyn, zorlyqqa barasyń; al meniń maqsatym - seniń óz degenińe qarama-qarsy, seni jaqsy jolǵa alyp shyǵý.

— Qaıtemiz, onda zerigip, qaıǵydan óletin bolamyz-daǵy. Qalaǵa barsam, tunshyǵyp kete jazdaımyn. Anda-sanda Lýızany Grenoblge alyp barǵanda, bir kúnge shydaı almaımyn.

— Árkimniń óz qalaýy bar, sony ózimiz bilip alýymyz kerek te, ne sodan qutylý kerek, ne bolmasa sonyń ózin jurt úshin paıdaǵa asyrý kerek. Já, kún keshkirip qaldy, mende ýaqyt joq. Erteń myltyqty alyp kel, sonda sóılesermiz, ulym. Qosh bol. Al ana sernany Grenoblge apar da sat.

Jolaýshylar ilgeri júrip ketti.

— Mine naǵyz adam dep osyny aıt! - dedi Jenesta qyzbalanyp.

— Teris jolda júrgen adam, - dep jaýap qatty Benası. - Endi ne isteý kerek? Ne aıtqanyn ózińiz estidińiz. Osyndaı qabiletti jannyń bosqa ólip bara jatqanyń kórýdiń ózi qasiret. Eger Fransıanyń jerine jaý basyp kirgen bolsa, Bútıfe júz qaraly er jigitpen Morenanyń taýynda tutas bir dıvızıany aı boıy bógep turǵan bolar edi, al beıbit kúnderde ol óziniń kúshin tek zańǵa qarsy isterge ǵana paıdalana alady.

Onyń ishki qajettigi kedergilerdi basa-kóktep ótý; eger onyń ómirine tónip turǵan eshqandaı qaýip bolmasa, onda ol qoǵammen alysady, astyrtyn áreket etýshilerge kómektesedi. Ol sondaı er jalǵyz ózi saldama qaıyqpen Ronany kesip ótedi de, Savoııaǵa aıaq kıim tıep aparady; ap-aýyr júkti arqalap alyp, aıaq baspas jartastyń basyna alyp shyǵady; sol jerde qatqan qara nannyń qyrtysyn qorek qylyp, týra eki táýlik otyra alady. Qysqasy, bireýlerdiń uıqyny jaqsy kóretini sıaqty, bul ylǵı qaýip-qaterdi jaqsy kóredi. Ylǵı da basyn báıgege tigip júrmese, mynaý qara dúrsin tirshiliktiń aıasyna syımaıdy. Al men bolsam, osyndaı adamnyń tómen qaraı quldyrap baryp, qaraqshy bolyp ketýin, sóıtip, aqyry eshafot astynda ólýin qalamaımyn. Já, bizdiń selen qalaı eken, sizge unady ma?

Jenesta alysyraqtan jartylaı dóńgelengen úlken alańdy kórgen, aınalasynda jasyl jelek jamylǵan aǵashtar, alańnyń dál ortasynda, bıik terekterdiń aıasynda jaltyraǵan qol kórinedi. Alandy taýdyń kólbeý baýraıynda úsh qatar etip otyrǵyzylǵan aǵashtar qorshap tur, odan áregirekte japonnyń laq aǵashy, al odan da joǵaryraqta shaǵyn shegirshin aǵashtary.

— Bizdiń bul jerde jármeńke ótkiziledi, - dep túsindirip keledi Benası. Bas kóshe áregirekten bastalady, áne bir kóringen ádemi eki úı bar ma, olardyń jaıyn men sizge aıtqanmyn: bireýi aralyq sáttiki, ekinshisiniń ıesi - notarıýs.

Bular oıma tastardan tegistep tóselgen ken kóshege shyqty; eki jaǵyna qatarlap júzdegen úıler salynypty, aralaryna túgeldeı derlik baq otyrǵyzylǵan. İlgerirekte, osy kósheniń tuıyqtalar tusynda, beri qarap turǵan shirkeý kórinedi. Odan beri de taǵy bir kóshe qıyp ótedi eken, onyń boıy da qatar tizilgen úıler. Shirkeý alańyndaǵy kúre úıiniń qarsysynda merıa. Jumys kúnin aıaqtaǵan áıelder, balalar men erkekter, Benasıdi kóre salyp, úıleriniń aldyna júgirisip shyǵyp, bireýleri bas kıimderin sheship, endi bireýleri jamyraı sálemdesip, qoshamettep jatyr; bala bitken onyń atynyń aldyna shyǵyp alyp, sekirip oınaıdy; at ıesiniń meıirimine atynyń jýastyǵy saı ekenin ózderi anyq biletin tárizdi. Osynyń bárinde de árbir tereń sezimniń túbinde tyǵylyp jatatyn ustamdy sypaıylyq sıaqty bir ǵajap ıbalyq bar edi. Jenesta jurttyń Benasıdi qalaı qarsy alyp jatqanyń kórgende, onyń kanton turǵyndary ózimdi syılaıdy dep burynyraqta aıtqan bir sóziniń kemitip aıtylǵan sypaıylyq ekenin sezingen-di. Shynynda da, bul dúnıedegi barlyq bılikshilerge kórsetiletin qurmettiń ishindegi eń qymbaty, baǵynyshty adamdardyń júreginde jazylyp qalǵan qurmet ekeni osy kórinisten baıqalyp edi bul shynaıy halyqtyq bılikke kórsetilgen qurmet edi.

Meıli, adam óziniń ataq-dańqyna, óziniń qýat-kúshine mastanyp, kózi qaraıyp ketsin, biraq jan dúnıesiniń arǵy túkpirinde ol óziniń jeke basynyń is-áreketine baılanysty bolǵan, sodan týǵan sezimderdi ǵana erekshe qadirlep, baǵalaı alar edi, al shynyńda óziniń túkke turǵysyz ekenin, óz bıliginiń syrtqy kórinisterinde myna ómirge ózgeris ákelgendeı, eshqandaı jańa, eshqandaı uly is tyndyra almaǵanyn kórer edi.

Korólder, meıli olar búkil álemge bılik júrgizsin, barlyq ajaldy pendeler sıaqty, óziniń shekteýli ortada ómir súretinin, onyń zańdaryna baǵynyshty ekenin, óziniń jeke basynyń baqyty sol aınalasyndaǵy adamdardyń sezimine baılanysty ekenin túsinýge tıis. Al Benası bolsa, búkil kantondaǵy jurttyń ózine túgel baǵynatynyń jáne dostyq yqylasta ekenin ǵana sezinetin edi.

III taraý

HALYQTYŃ NAPOLEONY

— Kirseńizshi, taqsyr, - deıdi Jakota. Qonaqtar kútip qaldy ǵoı. Ylǵı óstesiz de júresiz. Qansha janyńdy salsań da, sizdiń kesirińizden, tamaq bir durys bolmaıdy. Bári býlanyp, ezilip ketti.

— Mine biz keldik, - deıdi Benası jymıa kúlip. Jolaýshylar attarynan túsip, doktordyń shaqyrǵan qonaqtary otyrǵan bólmege qaraı bettegen.

— Myrzalar, - dedi ol Jenestany qolynan jetelep, sizge Blúto myrzany tanystyrýǵa marhabat etińizder: bul kisi Grenoblde turǵan atty ásker polkynyń kapıtany, bizdiń úıde turmaq oıy bar baıyrǵy soldat.

Sonsoń ol, ústine qara kıim kıgen uzyn boıly, aryqsha kelgen aq shashty kisini nusqap turyp, Jenestaǵa qarap sóıledi:

— Aralyq sýdıa Dúfo myrzamen tanysyńyz. Bul kisi jaıynda sizge aıtqanmyn, qaýymnyń gúldenip ketýine bul kisiniń tıgizgen paıdasy az emes. Tanysyp qoıyńyz, - dep, ol endi Jenestany kózinde kógildirligi bar, tyrıǵan aryq, óni qýqyl jigittiń qasyna alyp keldi, onyń ústine kıgeni de qara kıim eken, — bul Tolene myrza, Grave myrzanyń kúıeý balasy, bizge kelip ornyqqan tuńǵysh notarıýs.

Benası túrine qaraǵanda jartylaı sharýa, jartylaı qalalyq, bezeý beti dórekileý kóringenimen, júzi jyly jýan adamǵa qaraı buryldy:

— Meniń marhabatty kómekshim aǵash saýdageri Kambon myrzamen tanysyńyz; halyqtyń tilektestikpen senim kórsetip júrgeni — osy kisiniń arqasy. Al myna kisiniń nemen shuǵyldanatynyń aıtyp jatýdyń ózi artyq bolar, - dedi Benası sváshennıkti nusqap.

— Sizdiń kóz aldyńyzdaǵy bul kisini qurmettep syılamaý tipti múmkin emes.

Ofıser sváshennıktiń óńinen kózin ajyratyp ala almaı qalǵan — óıtkeni odan bir rýhanı ásemdiktiń nury shashyrap tur edi, oǵan sheksiz súıkimdilik darytyp turǵan da sol bolatyn. Alǵash bir qaraǵanda, Janve myrzanyń túri, bálkim, ajarsyz da kórinip qalar, óıtkeni onyń keskininde keıbir úılesimsiz qatqyldyq bar edi. Tapaltaq boıy, tyrashtanǵan keıpi, tipti sol turǵan turysynyń ózi osynyń bári onyń dene bitiminiń áljýazdyǵynan habar bergendeı edi, al biraq montany júzinen ol kisiniń ishki dúnıesiniń shynaıy-hrıstıandyq baısaldylyǵyn, jan tazalyǵynan týyndaıtyn kúsh-qýaty men tabandylyǵyn tanýǵa bolatyn-dy. Kógildir aspanmen shaǵylysyp turǵandaı ashyq móldir kózderinen júreginde jalyndap turǵan izgilik otynyń ushqyny jarqyraıdy. Ózin-ózi ustaýynda qarapaıymdylyq pen tabıǵılyq bar, abyrjýy joq, barlyq qımyl-qozǵalysynan bir túrli jas boıjetken qyzǵa ton bıazylyq pen uıańdyq baıqalady. Búkil beınesi kórgen adamda qurmet sezimi men jaqynyraq tanysý tilegin týǵyzar edi.

— Qoıyńyz, mer myrza, - dep, Benasıdin marapat sózderinen kádimgideı qysylyp qaldy.

Daýsynyń ózi Jenestany qatty tebirentken; osynaý beımaǵlum sváshennıktiń aýzynan shyqqan azǵantaı ǵana bolmashy sózderin estigennin ózi ofıserde erekshe bir taǵzym sezimin týǵyzǵandaı edi.

— Myrzalar, - dedi kire bere, qonaq bólmeniń dál ortasyna eki búıirin taıanyp týra qalǵan Jakota, - sorpa daıyn.

Benası qonaqtardyń úlken-kishisine qaramaı, otyrǵan retimen attaryn atap-atap shaqyrǵan kezde, bes meıman tik kóterilip asqanaǵa qaraı ótti de, ústelge jaıǵasyp otyrdy, sonsoń kúre eshbir mánerleýsiz aqyryn qońyr daýyspen dám aldyndaǵy duǵasyn oqydy. Ústeldiń ústine kesteli matadan jasalǵan dastarqan jabylypty ataqty ismerler atanǵan aǵaıyndy Grendorjdardyń sonaý Genrıh IV tusynda oılap tapqan bul dastarqany barlyq báıbishelerdiń erekshe qunttap ustaıtyn múlki bolatyn. Appaq bolyp jarqyrap tur, ózinen jebir shóptiń jupar ıisi ańqıdy: Jakotanyń kir jýǵanda, sýǵa sony qosyp shaıqaıtyn ádeti bolatyn. Kók jıek faıans ydystary da appaq bolyp kóz tartady. Al endi myna sıaqty segiz qyrly grafınderdiń saqtalyp qalǵap birli-jarym úlgisin tek túkpirdegi provınsıalyq qalalardan ǵana kórýge bolar edi. Múıizden oıyp jasalǵan pyshaq saptaryndaǵy ár túrli janýarlardyń beınesi tipti ásem. Osy sıaqty tamasha saqtalyp qalǵan eskilikti sán-saltanat nysandaryn qonaqtar qoldarymen ustap kórip, tan-tamasha qalysty; bárin de úı ıesiniń uqyptylyǵy men jaıdary minezine jorıdy.

Jenesta sorpa quıǵan qumyranyń qaqpaǵyndaǵy ár túrli kókónis taǵamdarynyń túrli-tústi boıaýmen órnektep salǵan bederli sýretterin qyzyqtap otyr bul XVI ǵasyrdaǵy ataqty qumyra sheberi Bernar Palıssıden qalǵan mura bolatyn.

Jınalǵan qonaqtar qoǵamnyń ár túrli toptarynyń ókilderi. Benası men Jenestanyń qaısar erlikke tán ánderi Janveniń ıkonǵa uqsas montany keskinine tipti uqsamaıdy; al notarıýstyn bet-ajary aralyq sýdıa men mer kómekshisiniń eski bet sıyqtaryna qaraǵanda tipti jas kórinedi. Osynaý ár alýan adamdardyń bet júzi arqyly osy jerde búkil adamzat qoǵamynyń ókilderi túgel qatynasyp otyrǵandaı sezildi; solardyń barlyǵynyń da ónderinen óz ómirlerine rızashylyq, búgingi kúni men bolashaǵyna berik senim baıqalatyn sıaqty. Tek Tonele myrza men Janve, tirshiliktegi kórgenderi tipti az bolǵandyqtan, aldarynda qandaı oqıǵalar kútiptur eken dep oılaıtyn bolýlary kerek; óıtkeni bular bolashaq bizdiki dep sanaıdy da, qalǵan qonaqtar tek ótken ómir jaıyndaǵy áńgimelerge ǵana beıim sekildi; biraq barlyǵynyń da ómir jaıyndaǵy áńgimeleri baısaldy; degenmen sózderinen ýaıymnyń eki túrli reńi baıqalady: bireýi keshki ymyrttyń ala keýim kóleńkesi tárizdi endi qaıtyp oralmaıtyn qýanyshtyń shala-sharpy este qalǵandary, al ekinshisi ashyq kúnniń úmit artar aq shuǵylysyna uqsas.

— Siz, shamasy, búgin myqtap sharshaǵan bolarsyz, kúre myrza? - dep surady Kambon.

— Sharshadym, taqsyr, - deıdi oǵan jaýap berip Janve, mıǵula baıǵus pen Pelte aǵaı ekeýi eki mezgilde jerlendi ǵoı.

— Endi eski derevnádaǵy lashyqtardy buzýǵa bolady, - dep Benası óziniń kómekshisine nusqaý berip jatyr. - Solardan bosaǵan tyń jerlerden kem degende bir arpan kókoraı jasaýǵa bolady ǵoı; onyń ústine qaýym mıǵula Shotardy kútýge jumsalyp kelgen júz franki qarjyny únemdeıdi.

— Sol júzdi úsh jyl qatarymen tómendegi oıpanǵa, bulaq sýy jaıylyp ketetin tusta ótkel salýǵa aýdaryp turǵan jón, dep qoıdy Kambon. Selen men ańǵardyń turǵyndary Jan-FransýaPastýronyń telimin basyp ótýdi ádet qylyp ketken; ol baıǵus sodan edáýir zalal shegip júr.

— Durys-aq, - dep qostady ony aralyq sýdıa, ol aqshany jumsaýdyń eń tóte joly sol. Meniń oıymsha, basqanyń jerin basyp jol salý degen derevnádaǵy eń keseldi másele. Aralyq sýdıadaǵy daýly máselelerdiń oıynan biri ózgeniń ıeligine kóz alartý. Menshik quqyǵyna tyıymsyz qol suǵý oryn alǵan kantondarda esep joq. Ózgeniń menshigin qurmetteý, zańdy qurmetteý Fransıada jurt sanasa bermeıtin sezim, al shynyńda ony kótermelep otyrý qajet. Kóptegen jurt zańǵa yqpal etýdi qajetsiz nárse dep sanaıdy; al shyndyǵynda bizde mátelge aınalyp ketken izgiliktiń belgisi dep esepteletin "Jazańdy qudaı bersin" degen sóz ekijúzdiliktiń belgisi, ol bizdiń ózimshildigimizdi búrkemeleıtin sóz. Moıyndaýymyz kerek, bizdiń boıymyzda otanshyldyq joq! Kimde-kim zańnyń mańyzdylyǵyn sanasyna ornyqtyryp, sony tipti ózine zıany tıer tusta da múltiksiz oryndaıtyn bolsa, mine naǵyz otanshyl adam sol. Asyly, qylmyskerdi jazyqsyz qoıa berseń, sen sonyń bolashaqtaǵy zulymdyq isine kináli bolyp shyǵasyn.

— Birimen-biri sabaqtas, - deıdi Benası. Merler joldy durystanqyrap salatyn bolsa, burys súrleýler bolmas edi. Al endi mýnısıpalıtet keńesshileri bilimdirek bolsa, menshik ıeleri men merler ózgeniń jerine kóz alartýshylyq jaıttaryna qarsy turǵan kezde, solarǵa qoldaý kórsetken bolar edi; qamal, egindik jer, lashyq úı, aǵash degenderdiń bári de qasıetti, sondyqtan quqyqtyń úlken-kishisi týraly sóz qozǵaýǵa bolmaıdy dep, nadandarǵa uǵyndyryp otyrǵan jón. Jaqsylyqqa bastaıtyn mundaı burylysqa birden jetýge bolmas, ol eń aldymen halyqtyń adamgershiligine baılanysty, al biz ony sváshennıkterdiń batyl aralasýynsyz ózgerge almaımyz. Bul, árıne Janve myrza, sizge qatysy joq áńgime.

Men ony ózime qatysy bar dep oılamaımyn, - dedi kúre, ernine mysqyl úıirip. Óıtkeni men katolık dininiń qaǵıdalaryn sizderdiń basqarý isi jónindegi kózqarastaryńyzben úılestirýge tyrysyp júremin. Men urlyqtyń túbi qorlyq ekeni turǵysynda ýaǵyz aıtqanda, pendelerge quqyq jóninde jańaǵy siz aıtqan oılardy ylǵı da uǵyndyryp otyramyn. Rasynda, Qudaı urlyqty jazǵyrǵanda, urlanǵan zattyń qunyna qaramaıdy: ol uryny jazalaıdy. Óz qaraýymdaǵy dindarlarǵa uǵyndyratyn qaǵıdalarymnyń máni osynda.

— Sizdiń jumysta abyroıly bolyp júrgenińiz sondyqtan, kúre myrza, - dep qostady ony Kambon. Bizdiń qaýym buryn qandaı edi, al qazir qandaı dep, ekeýin salystyra kelgende, sizdiń arqańyzda jurttyń aqyl-oıynda bolǵan ózgeristerdi myna men bilemin ǵoı. Árıne, halqy dál bizdegideı ýaqyttaryn aıamaı eńbek etetin kantondar kóp emes. Bizdegi maldyń baǵymy tamasha, ilýde bir bolmasa eginge túspeıdi. Ormandar otalmaıdy. Jurttyń aýqatty, janǵa jaıly turmysqa jetkeni osyndaı uqyptylyq pen eńbektiń arqasy ekenin siz sharýalardyń aqyl-sanasyna quıyp jetkizdińiz.

— Demek, siz óz quzyryńyzdaǵy elge dán rıza ekensiz ǵoı, kúre myrza? - dep suraǵan Jenesta.

— Kapıtan myrza, - dep jaýap qatty oǵan sváshennık, - jer basyp júrgenderdiń bárin birdeı perishte dep toqmeıilsýge bolmaıdy. Qaıda bolsa da, qaıyrshylyq bar jerde qasiret bar. Qasiret pen qaıyrshylyqty zulymdyqqa paıdalanyp ketýge bolady, bılik te sol sıaqty. Sharýalar egistik jerine deıin eki le jer júrip baryp, keshke qaraı jumystan sileleri qatyp, úıge qaıtyp kele jatqanda, úılerine asyqqan ańshylardyń aldyńdaǵy egindik pen shabyndyq jerlerdi basa-kóktep týra tartqandaryn kórgende, solarǵa eliktemeıdi dep oılaısyz ba? Joldaryn osylaısha qysqartqan adamdardyń qaısysy zańnan attap ketken bolyp esepteledi, jańa ózińiz aıtqandaı? Jumys istegeni me, nemese, serýen qurǵany ma? Qazirgi baılar da, kedeıler de bizge birdeı qysas qylady. Din de, bılik sıaqty, aspannyń bıiktiginen nemese qoǵamnyń bıiginen ylǵı da tómen túsýge tıis; al bizdiń zamanymyzda joǵarǵy toptarda dinge degen senim halyqqa qaraǵanda áldeqaıda az; al biz aıtamyz: ómirdiń taqsiretine kónbistik jasaǵany úshin qudaı halyqty jumaqta jarylqaıdy dep. Ózim shirkeýdiń ýaǵyzdary men joǵarǵy dinı adamdardyń nusqaýyna túgeldeı baǵynǵanmen, qalaı degende de, men oılaımyn: biz dinı ǵuryptar máselesinde baıaǵyda-aq talapty báseńdetýimiz kerek edi, onyń ornyńa orta dárejeli adamdardyń jan júıesinde dinı sezimdi kúsheıtýge tyrysýymyz kerek edi, - ortasha aýqaty bar sol adamdardyń hrıstıan dinine boı usynýdyń ornyńa sol jaıynda talasqa beıim turatyny bar. Baıshikeshterdiń fılosofıalyq jalǵan oılary kedeıler úshin qaterli úlgige aınaldy da, dinbasylarda tym uzaq narazylyqtar týǵyzdy. Bizdiń duǵa dástúrlerimizden belgili bir nátıje bolsa, biz soǵan ózimizdiń jeke yqpalymyzdyń arqasynda jetip júrmiz, al shyndyǵynda tutas bir qaýym kólemindegi dinı senimderdiń beriktigi belgili bir adamnyń qadir-qurmetine baılanysty bolsa, sol aqylǵa syıa ma? hrıstıan dini búkil qoǵamdyq tártipke shapaǵatyn tıgizip, onyń qorǵanyshtyq ustanymdary barlyq toptarǵa tereńdep sińgende ǵana dinı ádet-ǵuryptar saqtalatyn bolady. Dinniń ádet-ǵuryptary degen onyń syrtqy túri ǵana, al qoǵam sol túrdiń arqasynda ǵana tirshilik etedi. Sizderge tıgeni - tý, al bizge násip bolǵany aıqysh...

— Kúre myrza, meniń bir bilgim keletini, - dedi Jenesta, Janveniń sózin bólip, - sizdiń osyndaǵy kedeılerge jeksenbi kúnderi kóńil kóterip serýendeýge, bı bıleýge tyıym salatyndaryńyzdyń sebebińiz ne?

— Kapıtan myrza, - dep jaýap qaıyrdy kúre, bıdiń ózin biz teris kórmeımiz, biraq ony biz ádepsizdiktiń sebepkeri retinde jazǵyramyz; ol jurttyń mazasyn alyp, derevnányń salt-dástúrin buzady. Otbasyndaǵy rýhtyń tazalyǵyn saqtaý, otbasy qatynastarynyń qasıetin qorǵaý degenniń máni jamandyqty tup-tamyrymen joıý bolyp shyqpaı ma?

Tónele sózge aralasty:

— Zorlyq-zombylyq bolmaı turmaıtyn kanton joq ekeni málim, al bizde ondaı nárseler neken-saıaq bolýǵa aınaldy. Osyndaǵy keıbir sharýalardyń jer jyrtyp júrgende kórshisinen birer tilim jerdi qaǵyp ketýden taıynbaıtyndary, kerek bolsa, bireýdiń bir túp aǵashyn qıyp alatyndary beker emes; biraq solardyń bári de qala adamdarynyń kúnásimen salystyrǵanda túk emes. Meniń oıymsha, bizdiń alqaptyń turǵyndary sırek kezdesetin ınabatty halyq.

— Inabatty deısiz be? dep kúre myrs etti. Bizde dinı fanatızm bolady dep qaýiptenýdiń oraıy joq.

Endi áńgimege Kambon sóz qosty:

— Oıbaı-aý, osyndaǵy turǵyndardyń bári kún saıyn tústik duǵaǵa baryp, apta saıyn aryzdasýǵa baratyn bolsa, jerdi kim óńdeıdi jáne ondaı jumysqa úsh sváshenıktiń de shamasy kelmes.

Bul sózdi kúre ilip áketti:

— Taqsyr, jumys isteý degenniń ózi de Qudaıǵa qulshylyq qylýmen birdeı. Shirkeý qyzmetine tym jıi bara berý dinniń jáne onyń tirek-turǵylarynyń mánin túsinýge kedergi jasaıdy, al qoǵamǵa tirshilik beretin naq solar ǵoı.

— Al siz otanshyldyqqa qalaı qaraısyz? - dep suraǵan Jenesta.

— Otanshyldyq, - dedi kúre mańǵazdanyp, tek ótkinshi sezim týǵyzady, al din olardy turaqty etedi. Otanshyldyq adamnyń óz paıdasyn ýaqytsha umytýy degen sóz; al hrıstıan dini adamnyń teris minezderine qaraı áreket etetin tutas bir júıe.

— Alaıda, taqsyr, revolúsıalyq soǵystar tusynda otanshyldyq...

— Iá, revolúsıa kezinde biz keremet ister isteımiz, - dep Benası ofıserdiń sózin bólip jiberdi, biraq arada on tórt jyl ótip edi, myń segiz júz on tórtinshi jyly-aq bizdiń otanshyldyǵymyzdan nyspy da qalmady. Al endi Fransıa men Eýropany dinı ıdeıalar bılegen kezde, júz jyldyń ishinde Azıaǵa on eki mártedeı joryq jasaldy.

Osy tusta aralyq sýdıa sóz qosty:

— Bálkim, halyqtardy bir-birine soǵys ashqyzatyn materıaldyq sebepterdi joıý qıyn bolmas, al endi dinı qısyndardy qorǵaǵannan basqa belgili bir aıqyn maqsaty joq soǵystarda, rasynda da, shek joq-aý.

— Bul qalaı, taqsyr, balyqtan taza dám tatpaǵansyzdar ma? - dedi Jakota, qasyna Nıkoldi ertip kelip, ústeldegi bosaǵan ydys-aıaqtardy jınastyryp jatyp.

Óziniń daǵdysy boıynsha aspazshy bir taǵamnan keıin bir taǵamdy úzdiksiz ákelip jatyr; munyń bir qolaısyz jeri qomaǵaı adam toıǵanyńa qaramaı jeı beredi de, ynsaptylar alǵashqysyna toıyp qalady, sóıtip keıingi dámdi taǵamdardan maqurym qalady.

— Beri qarańyzdar, myrzalar! - dep daýsyn qattyraq shyǵarǵan sváshennık aralyq sýdıaǵa shúılige sóıledi: Dinı soǵystarda belgili maqsat bolǵan joq dep siz qalaı aıtasyz? Bir zamandarda dinniń qoǵamdaǵy óte qýatty kúsh bolǵany sondaı, materıaldyq múddelerdi dinı máselelerden bólip qaraýǵa tipti de bolmaıtyn.

Sondyqtan da árbir soldat óziniń ne úshin shaıqasatynyń óte jaqsy biletin...

— Eger jurt din úshin sonshama ýaqyt soǵysatyn bolsa, onda Qudaı Taǵalanyń ony durys negizde jasamaǵany ǵoı, - dep qaldy Jenesta. Qudaıdyń aýzynan shyqqan árbir nusqaý adamdar úshin myzǵymaıtyn aqıqat bolýy kerek emes pe?..

Jurttyń bári ańyraıyp kúrege qaraǵan.

— Myrzalar, - dedi Janve, - dindi júrekpen sezedi kisi, aqylǵa salmaıdy. Alla Taǵalanyń jolyna shek keltirýge bolmas bolar.

— Qysqasy, sizdiń baqsylyǵyńyzǵa bas ızeı ber deseńizshi, - dedi Jenesta, Qudaıdy eshqashan eske alyp kórmegen soldattyń tikbaqaılyǵymen.

— Taqsyr, - dep endi sváshennık te tiksine sóıledi, dál katolık dinińdeı basqa birde-bir din bizdiń kóńilimizdi jaılandyra almaıdy, eshqaısysy kóńilimizdi ondaı sergite almaıdy, sonsoń, ózgesin bylaı qoıǵanda, onyń aqıqatyna sengennen sizdiń shyǵatyn shyǵynyńyz ne?

— Iá, bul sózińiz ras, shyǵyn kóp bolmas, - dedi Jenesta.

— Solaı shyǵar, al endi senbeıtin bolsańyz, ol qymbatqa túsedi. Odan da, taqsyr, sizge jaqynyraq turǵan myna jer betindegi tirshilikti sóz qylaıyq. Qarańyzshy, qudaı óziniń qolymen elshilerine istetip otyrǵan pendeshilik isterdegi qudaı qudiretiniń nátıjeleri qandaı? Hrıstıan dininiń jolynan taıǵan adamdar kóp nárseden maqurym qaldy. Shirkeý jaıynda kitap betine qaraıtyn adam sırep ketti, ol jaıynda jurt halyq arasynda ádeıi taratylyp júrgen qate uǵymdardy ǵana biledi; al shyndyǵynda jurttyń endi júzege asyrmaq bolyp júrgen memlekettik qurylysynyń minsiz úlgisin shirkeý jasap bergen bolatyn. Saılamalylyq ustanym ony uzaq ýaqytqa arnalǵan zor saıası kúshke aınaldyrdy. Bir kezde dinı nızamdardyń barlyǵy bostandyqqa, teńdikke negizdelgen edi. Barlyq joldar ortaq iske baǵyttalǵan-dy. Imam, abat, epıskop, rýhanı ordenniń generaly, papa osylardyń barlyǵy shirkeýdiń múddesine sáıkes shynaıy adaldyqpen saılanyp qoıylatyn, bári de sonyń rýhyn bildiretin, oǵan sózsiz baǵyný mindetti sanalatyn. Adamdardy ultqa biriktirip, adamdy sansyz kóp dastandar, soborlar, músinder, sýretter men mýzykalyq shyǵarmalar jasaýǵa shabyttandyrǵan osy rýhtyń adam qoǵamy úshin qanshalyqty ıgilikti bolǵanyń aıtpaı-aq qoıaıyn da, sizdiń nazaryńyzdy tek mynaǵan ǵana aýdaraıyn: bizdiń halyqtyq saılaýlarymyz, qosshy bıler soty, qos palatamyz ózderiniń tup-tamyrymen jergilikti jóne álemdik soborlarǵa, epıskoptar soborlary men kardınaldar kollegıalaryna baryp tireledi; bar aıyrmashylyǵy órkenıet jónindegi osy zamannyń fılosofıalyq túsinikteri, meniń oıymsha, katolık birliginiń asqaq ta qudiretti ıdeıasy aldynda tipti súreńsiz bolyp shyǵady al osy birlik Aısanyń sózi men isi arqyly támamdalyp, dinı qaǵıdaǵa aınalǵan jalpy adamzattyq birliktiń alǵashqy beınesi bolatyn. Shirkeý adamzat aqyl-oıynyń tiregi bolyp turǵan zamandarda yqtımal bolǵan keremetterdi týǵyzý, qazirgi saıası qurylys qanshama jetildi degenmen, onyń qolynan op-ońaı kele qoımaıdy.

— Ne sebepten? - dep suraǵan Jenesta.

— Birinshiden, onyń sebebi saılamalylyqty tek qana saılaýshylardyń barynsha tolyq teńdigi jaǵdaıynda ǵana saıası ustanym dárejesine kóterýge bolady; geometrıanyń tilimen aıtqanda, saılaýshylar "teń shamalar" bolýǵa tıis, al qazirgi zamannyń saıasatkerleri oǵan ǵumyrda qol jetkize almaıdy. Onyń ústine, uly qoǵamdyq qareketter tek sezimniń kúshi arqasynda ǵana jasalady, tek osy kúsh qana adamdardy biriktire alady, al qazirgi jalǵan kemeńgerler zańdardy tek jeke bastardyń paıdasyna ǵana negizdeıdi, al bas paıda adamdardy biriktirmeıdi, qaıta ajyratady. Quqyqtary aıaqqa basylǵandarǵa, halyqtyń qasiretine degen qaltqysyz, jankeshtilik aıanyshpen jigerlengen adamdar bir kezde dúnıe júzinde qazirgiden jıi kezdesýshi edi. Sondyqtan da sváshennık, ortasha aýqattylardyń osynaý ókili, materıaldyq kúshke qarsy turyp, halyqty jaýlarynan qorǵaı alýshy edi. Kezinde shirkeýlerde jer ıeligi boldy; alaıda syrt qaraǵanda olardy nyǵaıtýǵa tıisti dep eseptelgen sol jer ıgiligi shirkeýdiń ómir tirshiligin buzyp jiberdi. Rasynda da, egerde sváshennıktiń jeke menshikke erekshe quqyǵy bolatyn bolsa, onda ol qanaýshy, egerde memleket oǵan jalaqy tóleıtin bolsa, onda ol sheneýnik. Al eger sváshennık kedeı bolsa, ol boıǵa bitken tabıǵı qabiletimen sváshennık bolsa, eger onyń bar tiregi qudaıda, bar baılyǵy dinshilderdiń júreginde bolsa, ol qaıtadan Amerıkada ýaǵyz taratqan mısıoner bolyp shyǵady, onda ol paıǵambar, onda ol jaqsylyqtyń padıshasy. Bir kózben aıtqanda, kedeıshilik ony ámirshi-bılikshi etedi, al baılyq onyń túbine jetedi.

Janve otyrǵan jurttyń nazaryn baýrap aldy. Qarapaıym kúreden osyndaı sóz shyǵady dep oılamaǵan qonaqtar osy sózderdi zerdege salyp, únsiz otyryp qalǵan.

— Janve myrza, sizdiń aıtqan aqıqattaryńyzǵa bir eleýli qatelik kirip ketti, - dedi Benası. - Igilik degen ne nárse deıtin tóńirekte talasyp jatýdy jaqtyrmaıtynym ózińizge málim, - bul máseleni talqylap jatýǵa jazýshylar men bılik basyndaǵylar qumar. Meniń oıymsha, kisi belgili bir saıası júıeniń mánin uǵynǵan bolsa, jáne de, eger ol sol júıeni júzege asyrýǵa kúshim jetedi dep sezinse, onda ún-túnsiz baryp, dereý bılikti qolǵa alýy kerek te, qımyldaýy kerek; al eger ol eseńgirep, jón tappaı júrgen jaı bir naısap bolsa, onda onyń kópirme sózben halyqty sendirmek bolǵan áreketi essizdik bolyp shyǵady.

Solaı bola tursa da, bizdiń qadirmendi ýaǵyzshymyz, sizben talaspaq bolatyn sebebim, men qazir sózimdi ózderiniń bilim bilikterin aqıqatqa jetý úshin birlesip jumsaýǵa úırengen adal nıetti adamdarǵa arnamaqpyn. Meniń pikirlerim, bálkim, sizge shetin kórinýi múmkin, biraq bul pikirler uzaq oılanyp-tolǵanýdyń jemisteri jáne olar sońǵy qyryq jyl ishindegi qaıǵyly oqıǵadan týyndaǵan. Qazirgi konstıtýsıalyq opozısıa deıtinge jatatyn adamdar talap etip júrgen jappaı daýys berý shirkeýge qoldanǵan jaǵdaıda óte tamasha ustanym bolatyn, óıtkeni, qadirmendi ýaǵyzshy, sizdiń ózińiz atap ótkendeı, dinı qyzmetkerlerdiń barlyǵy ol kezde bilimdi bolatyn, dinı sezim olardy baǵynyshtylyqqa úıretken-di, oılaý júıesi olarda biryńǵaı bolatyn, ózderine ne kerek ekenin, qaıda bara jatqandaryn bári de jaqsy biletin. Al biraq egerde qazirgi lıberalızmniń dáýirlep turǵan Býrbondar úkimetine qarsy essizdik kúresinde qoldanyp otyrǵan ıdeıalary saltanat quratyn bolsa, onda Fransıa da, lıberaldardyń ózderi de quryp keter edi.

Solshyldardyń kósemderi muny jaqsy biledi. Olar úshin kúres jaı ǵana úkimet bıliginiń máselesi. Eger de, qudaı odan saqtasyn, býrjýazıa opozısıa týyn kóterip kelip, sol býrjýazıanyń dańǵoılyǵyna qosh kelmeıtin áleýmettik artyqshylyqtardy qulatatyn bolsa, ol jańaǵy saltanattyń artynan ile-shala halyqtyń ózine qarsy kúresti bastaıdy; al halyq bolsa, aqyr-aıaǵynda, onyń kádimgi aqsúıekterdiń bir túri ǵana ekenin kórer edi; biraq bul azǵyndaǵan usaq aqsúıekter bolyp shyǵar edi; sóıte tura, olardyń baılyǵy men artyqshylyqtary halyqqa burynǵydan da jaman jek kórinishti bolar edi, óıtkeni olardy halyqtyń arqasyn burynǵydan da beter aıazdaı qaryǵan bolar edi. Bul kúreste, halyq demeı-aq qoıaıyn, qoǵam taǵy da quryǵan bolar edi; óıtkeni kúızelgen halyq ýaqytsha saltanat qurǵanda asa zor jolsyzdyqtar qatar júretin ádeti. Bul keskilesken, bitispes kúres bolar edi; óıtkeni oǵan saılaýshylar arasyndaǵy sansyz kóp alaýyzdyqtar jel bergen bolar edi; daýystardyń sapasynan góri sany mańyzdy bolyp turǵan júıede saılaýshylardyń bilimsiz, kópshilik jaǵy qoǵamnyń joǵarǵy toptarynan basym túsip, jeńiske jeter edi.

Budan týyndaıtyn qorytyndy memlekettik qurylystyń ózi artyqshylyqtaryn qorǵaýǵa tıisti top neǵurlym toptasqan bolsa, ol qurylys solǵurlym jolǵa qoıylǵan, solǵurlym turaqty, demek, solǵurlym jetilgen bolyp shyǵady. Meniń bul jerde "artyqshylyqtary'' dep otyrǵanymnyń bir kezde qoǵamnyń kópshilik bóligine nuqsan keltirý arqyly onyń tańdaýly bóligine zańsyz alyp berilgen quqyqtaryna eshbir qatysy joq; meniń aıtyp otyrǵanym qoǵamnyń ókimet bıligin qolynda shoǵyrlandyrǵan toby. Ókimet bıligi degenimiz memlekettiń júregi tárizdi nárse. Tabıǵat óziniń kez kelgen týyndysyna kóbirek yqpaldylyq darytý úshin oǵan bir shoǵyr tirshilik qýatyn beredi. Sol týyndylardyń biri saıası organızm.

Ózimniń oıymdy mysaldar arqyly túsindireıin. Aıtalyq, Fransıada júz pár bar deıik; solar júz qaraly qaqtyǵysqa sebep bolady. Sol párlerdi joıyp jiberińizshi, barlyq baılar túp-túgel artyqshylyq jaǵdaıda bolady; burynǵy artyqshylyǵy bar júz qaraly adamnyń ornyńa dál solardaı júz myń adam paıda bolady; sóıtip, siz qoǵamdyq teńsizdiktiń jarasyn asqyndyra túsesiz. Rasynda da, halyqtyń túsiniginde jumys istemeı-aq ómir súrý quqyǵynyń ózi de artyqshylyq. Onyń oıynsha, esh nárse óndirmeı tutynýshy jyrtqysh. Ol eńbek etken adamdy kózben kórýi kerek, aqyl-oı eńbeginiń jemisi onyń ózin baıytatyn bolsa, bul oǵan eshqandaı mán bermeıdi. Sonymen, siz qaqtyǵys sebepterin kóbeıte otyryp, kúresti azǵantaı toppen shekteýdiń ornyńa ony qoǵamnyń barlyq jikterine taratpaq bolasyz. Shabýyl men qarsylyq jappaılyq sıpat alǵan kezde apat bolmaı qoımaıdy. Baılardyń sany qashanda kedeılerden az bolady; demek, kúres qara kúshke aınalsa, jeńis kedeıler jaǵynda bolmaq. Tarıh meniń pikirimdi qostaıdy. Rım respýblıkasy senatorlarǵa artyqshylyq bergennen keıin búkil dúnıe júzi oǵan tabynyp edi. Senat ókimet bıligin beınelegen. Al biraq salt attylar men kelimsekter memleket basqarý isine aralasqannan keıin, ıaǵnı patrısııler qatary kóbeıgen kezde Respýblıka óldi. Sýlladan, tipti Sezardan da keıin Tıberıı ony Rım ımperıasyna aınaldyrdy, ókimet bıligi bir adamnyń qolyna shoǵyrlanǵan júıe osynaý uly derjavanyń ómirin birneshe ǵasyrǵa uzartty. Jabaıylardyń basyp kirýi tusynda máńgilik qala qulady da, odan keıin Rımde ımperator bolǵan joq.

Bizdiń jerimiz jaýlap alynǵannan keıin, frankiler ony ózara bólisip aldy da, óz ıelikterine eshkim tıise almaıtyn tártipti saqtap qalý úshin, feodaldyq artyqshylyq degendi oılap tapty. Júzdegen, tipti myńdaǵan kósemder elge ıe bolyp aldy da, jaýlap alǵan quqyqtaryn qorǵaý úshin ózderiniń nusqaý erejelerin jasady. Olardyń artyqshylyqtary shekteýli bolǵan kezde feodalızm shydap týra aldy. Al "asyl tuqymdyǵa" jatatyn bes júz adamnyń dvorán degen sózdiń týra maǵynasy osy sany elý myńǵa jetken kezde memlekettik tóńkeris boldy. Dvorándardyń ókimeti tym shashyrandy edi. Sondyqtan olarda kúsh te, qýat ta bolmaıtyn, onyń ústine dvorándar ózderi oılamaǵan aqsha men oı-pikirdiń buǵaýdan bosaýy aldynda múlde qorǵansyz bolyp shyqty.

Sonymen, eger monarhıalyq qurylysty jeńip masaıraǵan býrjýazıa halyqtyń kóz aldynda artyqshylyqqa ıe bolǵandardyń sanyń kóbeıtý maqsatyn kózdese, onda mundaı ózgeristiń nátıjesi mynadaı bolyp shyǵady: endi býrjýazıany jeńip, halyq masaıraıtyn bolady. Eger ondaı tóńkeris bola qalsa, oǵan túrtki bolatyn sebep qoǵamnyń barlyq jikteri arasyna saılaý quqyǵynyń sheksiz taralýy bolar edi. Daýys bergen adam daýkes keledi, al daýly ókimet degen bolmaıdy. Endeshe ókimetsiz qoǵam bolady degenge senesiz be? Joq. Olaı bolsa, ókimet degen kúsh. Al kúsh eshqandaı daýsyz sheshimderge súıenýge tıis. Osynyń barlyǵy meni mynadaı oıǵa alyp keldi. Saılamaly ustanym qazirgi úkimetter úshin eń apatty ustanymdardyń biri. Meniń oıymsha, talanǵandar men kedeıler tabyna berilgendigimdi men dáleldedim, sondyqtan olar meni qastyq oılady dep aıyptaı almas; biraq solaı bola tura, men osy taptyń eńbek jolyna tań-tamasha qalyp, onyń tózimdiligi men kónbistigi aldynda basymdy ıe otyryp, qalaı bolǵanda da bylaı dep kesip aıtamyn: el basqarý isine qatynasýǵa ol qabiletsiz. Meniń uǵymymda proletarııler halyqtyń kámeletke jetpegen perzentteri, sondyqtan olar qamqorshynyń qaraýynda qala berýleri kerek. Sonymen, meniń oıymsha, myrzalar, saılamalylyq ustanymy degen sózdiń keltiretin zıany bir kezdegi ar-ojdan men bostandyq degen sózderdiń keltirgen zıanynan kem bolmaıdy, al sońǵy eki sózdi halyq teris túsindi, teris uǵyndy: ony kóteriliske bastaıtyn dabyl, qıratyp-joıýǵa shaqyrǵan uran dep qabyldady. Sonymen, saıyp kelgende, menińshe, halyqqa qamqorshylyq jasaý ádil jáne qoǵamdy ustap turý úshin qajetti bolyp kórinedi.

— Mundaı júıe bizdiń qazirgi zamandaǵy barlyq kózqarastarymyzǵa qaıshy keledi, sondyqtan biz sizden túsinik suraýǵa qaqylymyz dep oılaımyn, - dedi Jenesta doktordyń sózin bólip.

— Marhabat, kapıtan.

— Myna qojaıynymyz ne dep otyr! - dedi Jakota as úıge kelip burqyldaı sóılep. Jaqsy bopty qarǵamyz, halyqty qysyp ustaý kerek deı me, olar munyń aıtqanynan shyqpaýshy edi ǵoı.

— Iá, men mundaı sózdi Benası myrzadan kútken joq edim, - dep Nıkol da qostaı jóneldi.

— Men nadan tobyrdy aýyzdyqtaıtyn qatań zańdardy talap etkende bir ǵana maqsatty kózdeımin, dep sózin jalǵastyrdy doktor az únsizdikten keıin, qoǵamdyq júıeniń barlyq býyndary ıkemdi de ebdeıli bolsyn, joǵarǵy taptardyń dárejesine deıin kóterilýge erik-jigeri men qabileti bar adamdardyń ótýine múmkindik bolsyn deımin. Qandaı ókimet bolsa da ózin saqtaýdyń qamyn oılaıdy. Burynǵylar sıaqty, qazirgi bılikshiler de ómir súrý úshin kúshti adamdardy barlyq jerden izdestirip júrip, óz ortalaryna tartyp otyrýǵa tıis; sonda olar, bir jaǵynan, ózderine qorǵaýshy tabady; ekinshi jaǵynan, halyqty kóteriliske shaqyratyn qaıratty adamdardan aıyrady. Eger memleket qoǵamdyq ataqqumarlyqtyń aldynan biri aýyr, biri jenil osy eki joldy qatar ashatyn bolsa, aýyr jol álsiz adamdar úshin, al jenil jol erik-jigeri myqty adamdar úshin, — onda sol memleket revolúsıanyń aldyn alyp otyrady; al revolúsıa degender ózderine laıyq dárejege deıin joǵaryǵa qaraı kóterilýge qabileti bar úzdik tulǵalardyń aldynan qoıylatyn tosqaýyldardyń saldary.

Bizdiń elimiz bastan keshirgen qyryq jylǵy silkinis úzdik tulǵalardy týǵyzatyn áleýmettik qurylys ekenin aqyl-oıy durys adamdarǵa dáleldep kórsetse kerek edi. Ondaı tulǵalardyń eshbir daýsyz úsh túrli artyqshylyǵy bolady. Bular aqyl-oı salasyndaǵy artyqshylyq, saıasat salasyndaǵy artyqshylyq jáne mal-múlik jaǵynan artyqshylyq. Al osy artyqshylyqtar adamnyń talantyna, bıligine jóne baılyǵyna, nemese, basqasha aıtqanda, árbir istiń negizine, quralyna jáne nátıjesine sáıkes kelmeı me. Aıtalyq, bizdiń aldymyzda, bylaısha aıtqanda, tyń jer jatyr, onda qoǵamdyq jikterdiń tolyq teńdigi bar, balalardyń týýy bir qalypty, árbir otbasyna bólip berilgen telimdik jer de birdeı; al biraq ýaqyt óte kele, siz taǵy da baq-dáýlettiń qazirgi teńsizdigin kóresiz. Osynaý ap-aıqyn aqıqattan týatyn qorytyndy: baılyqtaǵy, aqyl-oı men bıliktegi artyqshylyq fakti; onymen sanasýǵa týra keledi; biraq halyq muny árdaıym qıanat dep sanaıdy, óıtkeni ol eń ádil jolmen qol jetkizilgen quqyqtardy artyqshylyq dep oılaıdy. Osydan aıqyn bolatyny — qoǵamdyq shart degenimiz árqashanda dáýlettilerdiń dáýletsizderge qarsy odaǵy bolyp tabylady. Demek, zańdar kimge paıdaly bolsa, kim-kimge ózin-ózi qorǵaý túısigi qajet bolsa, kimde-kim qaýipti kóre bilýge tıisti bolsa, ol zańdardy naq solar shyǵaratyn bolady. Halyqtyń tynyshtyǵy halyqtyń ózinen góri solarǵa keregirek. Halyq daıyn turǵan baqytty alǵysy keledi. Egerde sizder búkil qoǵamdy tutas kúıinde osyndaı kózqaras turǵysynan alyp qaraıtyn bolsańyzdar, onda tezirek menimen birge mynany moıyndaıtyn bolyńyzdar: saılaý quqyǵyn tek qana qolynda baılyǵy, bıligi nemese basynda aqyly bar adamdar paıdalanýǵa tıis, sondaı-aq depýtattardyń qyzmet aıasy meılinshe shekteýli bolýǵa tıis.

Zań shyǵarýshy adam, myrzalar, óz zamanynan joǵary turǵany jón. Ol jiberilgen qatelerdiń jalpy baǵytyn durys ańǵarady, halyqtyń oıy qalaı qaraı oıysyp bara jatqanyn anyqtaıdy; demek, ol qazirgiden góri bolashaq úshin, zamany ótip bara jatqan urpaqtan góri óskeleń urpaq úshin eńbek etedi. Sonymen, sizder qara halyqty zań shyǵarýǵa shaqyrasyzdar, biraq ol óz deńgeıinen joǵary kóterile ala ma? Joq. Depýtattardyń jınalysy tobyrdyń pikirin neǵurlym dál beınelese, ol memleketti solǵurlym nashar basqaratyn bolady, onyń kózqarastarynda asqaqtyq neǵurlym tómen bolsa, onyń shyǵarǵan zańdary solǵurlym kómeski, solǵurlym turaqsyz bolady; óıtkeni tobyrdyń aty tobyr, sol tobyr kúıinde qala beredi.

Zań belgilengen erejelerge baǵynýdy talap etedi, al ereje ataýlynyń bári ornyqqan ádet-ǵuryptar men jeke múddelerge qaıshy keledi; endeshe tobyr zańdardy ózine qarsy baǵyttaı ma? Joq. Zańdar kóbinese ádet-ǵuryptarǵa kese-kóldeneń kelip otyrýǵa tıis. Zańdardy ádet-ǵuryptardyń jalpy dárejesine yńǵaılaý degen sóz munyń aty: Ispanıada dinge qysym jasaý men saýyqqoılyq úshin, Anglıada saýdagerlik rýh úshin, Italıada qoǵamnyń rýhyn bildirý úshin taǵaıyndalyp, biraq búkil qoǵamnyń ózin bildire almaıtyn ónerge degen qumarlyq úshin, Germanıada — dvorándar áýleti úshin, Fransıada ańǵal oı úshin, ıdeıalardy sánge aınaldyrǵyshtyq úshin, bizdiń túbimizge jetip kele jatqan saıası partıalarǵa áýestik úshin kóterme syılyqtar taǵaıyndaýmen bir bos bolyp shyqpaı ma?!

Bizdiń Fransıada qyryq jyldan astam ýaqyt ishinde, ıaǵnı saılaý kollegıalary zańdarǵa qol sala bastaǵaly qandaı oqıǵalar boldy? Bizde qyryq myń zań bar. Sol qyryq myń zańy bar halyq zańsyz otyr. Ortasha qabiletti aqyly bar bes júz adam osynshalyqty mańyzy bar mindetter deńgeıine kóterile ala ma? Joq. Tutas bir ǵasyrdyń boıynda kemel aqyldy júz adam tabylmaıdy. Ár túrli jerlerden kelip bas qosqan bes júz qaraly adamdar zańnyń mánin esh ýaqytta birdeı túsine almaıdy, al zań biryńǵaı, birtutas bolýǵa tıis. Ári qaraı. Zań shyǵarýshy jınalys erteli-keshti bir ǵana adamnyń bıligine baǵynyshty bolady, sóıtip, korólder áýletiniń ornyńa sizderde birin-biri almastyryp otyratyn jóne ózderi qymbatqa túsetin premer-mınıstrler áýleti bolady. Neshe túrli yryń-kezekten keıin Mırabolar, Dantondar, Robesperler nemese Napoleon: tolyp jatqan konsýl symaqtar nemese Napoleon shyǵady.

Rasynda da, belgili bir salmaqty kóterý úshin belgili bir qush bolýy kerek; bul kúsh azdy-

kópti mólsherdegi tetikterge bólinýi múmkin; biraq jınaqtap kelgende, kúsh janaǵy kóteriletin salmaqqa mólsherles bolýǵa tıis: Bul jerdegi salmaq dep otyrǵanymyz qarańǵy, japa shekken qarapaıym halyq, qaı qoǵamnyń da betki qabaty. Ókimet bıligi óziniń tabıǵaty jaǵynan zorlyqshyl oǵan úlken uıymshyldyq kerek, óıtkeni onyń qarsylyq kórsetý kúshi halyqtyq qozǵalystyń tegeýrinine teń bolýǵa tıis. Basqarý artyqshylyǵy azǵana toppen shektelýge tıis degendegi sizderdiń aldaryńyzda men damytqan ustanymnyń qoldaný kezindegi túri osy.

Ókimet bıligine daryndy adamdardy jiberińizdershi, olar osy tabıǵı zańǵa ózderi de baǵynady, sonsoń oǵan eldi de baǵyndyrady; al eger sizder qarabaıyr adamdardy jınap alatyn bolsańyzdar, erte me, kesh pe, bir daryndy adam keledi de, olardy jeńip shyǵady: sol kezde aqyly kóbirek depýtat memleket qamyn oılaýǵa kirisedi; al qarabaıyr kúshpen aýyz jalasady. Nátıjesinde, zań shyǵarýshy jınalys lańkestik kezindegi Konvent sıaqty ıdeıaǵa, nemese Napoleon tusyndaǵy Zań shyǵarýshy korpýs sıaqty kúshke, aqyr aıaǵynda, bizdiń zamanymyzdaǵy sıaqty belgili bir basqarý júıesine nemese aqshaǵa ornyn beredi. Keıbir aqylgóıler arman etip júrgen Respýblıkalyq jınalys múmkin emes; oǵan umtylýshylar jaı ańǵaldar nemese bolashaq tırandar. Halyqty is-áreketke kóndirý qajet bolyp turǵanda, oǵan tónip kele jatqan qaýip jaıynda kópirme sózben aınalysatyn jınalys qalaısha sizderge josyqsyzdyq bolyp kórinbeıdi? Halyqta tek qana alym-salyqtardy bekitý men nemese keri qaıtarýmen shuǵyldanatyn depýtattar bolsyn, en durysy da, talaı ǵasyrlardan beri eń qatal jaýyzdyq tusynda da, eń jumsaq taqsyrdyń tusynda da bolǵany osy emes pe? Qazynaǵa qashanda aqsha kerek; alaıda alym-salyqtyń tabıǵı shegi bolady, odan asyp ketse halyq tóleýden bas tartyp, kóteriliske shyǵady nemese oǵan kónedi de óledi.

Saılanǵan korporasıa óziniń ókildigine jatatyn qajetter, ıdeıalar sekildi ózgergish bolyp, ádiletsiz zańdarǵa baǵynǵysy kelmese bul jaqsy. Biraq ımperıanyń barlyq túkpirlerinen kelgen bes júz adam jaqsy zań jasaı qoıady dep topshylaý óte dóreki qaljyn, sondyqtan erteli-keshti halyqtar onyń sazaıyn tartatyn bolady. Sol kezde olar tırandaryn ózgertedi, bar bolǵany osy. Bılik, zań bir adamnyń qolynda bolýy kerek, ol ózinin is-qımyldaryn jaǵdaıdyń yrqymen únemi jalpy jurttyń maquldaýyna usynyp otyrýǵa májbúr. Alaıda bir adamnyń, nemese birneshe adamnyń, nemese búkil halyq buqarasynyń bıligin tek dinı mekemeler ǵana aýyzdyqtaı alady. Din joǵarǵy bıliktiń jolsyzdyqtaryna qarsy týra alatyn birden-bir, shyn mánindegi kúsh. Eger halyqtyń dinı sezimi ólgen bolsa, onda ol óz ujdanymen búlikshige, al taqsyr qajettikten tıranǵa aınalady. Palatalar, taqsyrlar men bodandardyń eki arasyndaǵy osynaý dánekerler, álde qandaı bir bitimshil oryn bolyp qalady. Demek, zań shyǵarýshy jınalystar búliktiń nemese ozbyrlyqtyń odaqtasy bolyp tabylady. Solaı bola tursa da, men ish buryp otyrǵan dara bılik jaqsy, biraq sózsiz jaqsy emes, óıtkeni saıyp kelgende saıasat ádet-ǵuryptar men dinı senimderge táýeldi bol maı qoımaıdy.

Eger halyq júnjise, eger aqylgóısý men qaıshylyq rýhy ony túbirimen búldirgen bolsa, onda, bostandyqtyń jalǵan elesterine qaramastan, ol halyqtyń despotızmge qaraı bara jatqany; shyn mánisindegi dana halyqtar qashanda bostandyqqa despotızmniń syrtqy túrlerin saqtaı otyryp jetedi. Osynyń barlyǵynan týatyn qorytyndy: saılaý quqyqtaryn shuǵyl shekteý qajet, kúshti ókimet bıligi qajet, baıdy kedeıge dos etetin, kedeıdi túgeldeı baǵynyshqa kóndiretin qýatty dinı sezim qajet. Bir sózben aıtqanda, shyn mánisindegi shuǵyl is depýtattar jınalysynyń quqyqtaryn bylaısha etip shekteý kerek: olar tek alym-salyq jónindegi máselelerdi ǵana sheshetin bolsyn, zańdardy jasaýshy bolmaı, tek bekitetin bolsyn.

Kóptegen adamdar basqasha oılaıdy, men ony bilemin. Burynǵysha, jaqsyny jan salyp izdeıtinder áli de kezdesedi, olar qaıtkende de qoǵamdy aqylǵa qonymdyraq etip qurǵylary keledi.

Jańalyq engizemiz deýshiler shydamdyraq bolsyn. Men Hrıstıan dinin ornyqtyrýǵa qanshama ýaqyt ketkenin oılaımyn; al munyń ózi beıbit jolmen júzege asyrylatyn rýhanı tóńkeris bolatyn. Osyny eseptep kelip, endi jer betindegi ıgilikterge baılanysty tóńkeristen týyndaıtyn qıyndyqtar jaıynda oıǵa qalǵanda, meniń tula boıym titirkenip ketedi; sondyqtan tirshiliktiń qazirgi tártibin men batyl qoldaımyn. Árkim ózinshe oılaı bersin, dep jarıa etip edi ǵoı hrıstıan dini; árkim óziniń egindik jerin baptasyn, dep jarıalap otyr qazirgi zamannyń zańy. Árkim ózinshe oılasyn bul rýhanı quqyqtarǵa berilgen bata; árkimniń ózindik egin-jaılary bolsyn bul adamnyń talap-tilegi men eńbekqorlyǵyna berilgen bata.

Bizdiń qoǵam osylaı qurylǵan. Ózin-ózi qorǵaý sezimin tabıǵat adam ómiriniń negizi etti, al búkil qoǵamnyń ómiri jeke bastyń paıdasyna qurylǵan. Shyn mánisindegi saıası tuǵyrlar, meniń oıymsha, osylar. Din ózimshildik sezimniń osy ekeýin de bolashaq ómirge sendirý arqyly basyp tastap, qoǵamdyq ózara qatynastardyń qatqyl túıinderin jumsartyp otyrady. Qudaı Taǵala álde bir belgisiz zańdarmen álemniń mehanızmindegi kıkiljińderdi báseńdetip otyratyny sıaqty, ol bizge adamnyń ózin-ózi umytýyn ımandylyq dep sanaıtyn dinı sezimderdi darytý arqyly adam múddeleriniń qaqtyǵysynan týyndaıtyn qaıǵy-qasiretterdi jumsartyp otyrady. Hrıstıan dini kedeılerge baılardyń bolýyna tózimdilik bildirýdi úıretedi de, al baılarǵa kedeılerdiń aýyr turmysyna jeńildik týdyrýdy úıretedi; meniń oıymsha, eki sózben aıtqanda, Qudaı men adamnyń barlyq zańdarynyń máni osy bolyp shyǵady.

— Men memleket qaıratkeri emespin, - dep sóz qystyrǵan notarıýs, - sondyqtan mártebeli aǵzam maǵan álde bir saýda qoǵamyndaǵy borysh-qaryzdyń esep-qısabyn jóndep otyrýǵa ókildik alǵan adam beınesinde elesteıdi, al ondaı qoǵam ylǵı da joıylyp ketý jaǵdaıynda otyratyndyqtan, ol óziniń muragerine óz qolymen alǵan aqshalaı qarjyny qaldyrýǵa tıis dep oılaımyn.

— Men de memleket qaıratkeri emespin, - dep Benası jedel sózimen notarıýsty bólip ketti. Qaýymnyń, kantonnyń nemese okrýgtiń turmysyn jaqsartý úshin adamǵa túzý aqyl ǵana kerek, al departamentti basqaratyn adamǵa endi talant kerek bolady; alaıda ákimshilik qyzmettiń osynaý tórt salasynyń kólemi shekteýli, olardy qamtý úshin onshama ken kózqaras qajet emes; olardyń múddeleri búkil qýatty memlekettik organızmniń ómirimen belgili bir aıqyn baǵyttarda ǵana baılanysty bolady. Joǵarǵy salalarda barlyq istiń órisi keńı túsedi de, memlekettik qaıratker ózine tıisti isti túgel sholyp, bilip otyrýǵa tıisti. Departamentte, okrýgte, kantonda nemese qaýymda istegen isińniń jemisin on jyl ilgeriden kóre alatyn bolsań, onda, árıne, kóp nárse tyndyrýǵa bolady; al endi áńgime tutas halyq jaıynda bolǵanda, onyń taǵdyryn júz jyldyq esepke mólsherlep joramaldaýǵa týra keledi.

Kolberler men Sollılerdiń barlyǵynyń danyshpandyǵy, eger ol Napoleondar men Kromvelderdi týǵyzatyn erik-jigerge súıenbese, túkke turmaıdy. Úlken memlekettik qaıratker degen, myrzalar, ol ǵasyrdyń árbir jylynda beınelengen úlken oı degen sóz, sol jyldardyń árqaısysynyń gúldenýi men jetiskendigin solar ázirleıdi. Beriktik oǵan bárinen de buryn qajet bolatyn qasıet. Ol adamnyń barlyq isteriniń ishinde beriktik kúshtiń eń joǵary dárejede kórinetin túri. Keıbir ýaqyttardan bermen qaraı keń qulashty ulttyq ıdeıalarmen emes, jaı bir bolmashy úırenshikti oılarmen ǵana kórinetin adamdar tym kóbeıip ketti; sondyqtan da biz shyn mánindegi memlekettik qaıratkerden adamnyń eń joǵarǵy murattarynyń beınesin kórgimiz keledi. Ár ýaqytta barlyǵyn kúni buryn kóre bilip, oqıǵalardyń aldyn alyp otyrý, bıliktiń býyna pisip mastanýdan joǵary turý, ózińniń kúshińe sene bermeı, paıda keltiretinińdi bilgendikten ǵana bılik basynda qalý, ózińniń jeke basyńnyń qushtarlyqtary men tipti jaı ǵana ataqqumarlyǵyńnan bas tartý, sóıtip ózińniń qabiletińdi árdaıym boıda saqtaý, árdaıym aldaǵyny kóre bilý, qımyl-áreketke ázir bolý; ádil de tabandy bolý, jalpyǵa birdeı tártipti saqtaý, júrektiń ámirimen júrmeı, tek qana aqylǵa boısuný, eshqashan kúdikshil de, sengish te, kúmánshil de, kóńilshek te, kinámshil de bolmaý; aqyraıaǵynda, halyqtyń sezimimen bite qaınaý jáne ony árdaıym ózińniń yrqyńda ustaý, oǵan qanatty oıyńmen, qyraǵy kózińmen, qońyraýly qoıý daýysyńmen yqpal etip otyrý, usaq-túıekke aldanbaı, árbir bastamanyń nátıjesin kóre bilý, osynyń barlyǵy jaı ǵana adam degen uǵymnan asyp-artylyp jatqan joq pa?! Son-dyqtan da halyqtar ózderiniń uly da izgi ákelerin máńgi qurmet tutýǵa tıis.

Bólmede sál ǵana únsizdik paıda boldy, qonaqtar bir-birine qarasty.

Myrzalar, armıa týraly sizder eshteńe aıtpadyńyzdar ǵoı, - dedi Jenesta daýystap. Menińshe, áskerı qurylym bul kez kelgen azamattyq qoǵamǵa naǵyz úlgi: qylysh halyqtyń qamqorshysy.

— Kapıtan, - dedi aralyq sýdıa kúlip, bir qart advokat aıtqan eken: ımperıalar isti qylyshpen bastap, sıasaýytpen aıaqtaǵan dep; mine biz sıasaýytqa kelip otyrmyz.

— Myrzalar, biz dúnıeniń taǵdyryn sheshtik qoı, endi basqa birdeńe aıtaıyq ta. Qane, ǵıbadathananyń sharabynan birer staqan tartyp jibereıik, kapıtan, - dedi doktor kúle sóılep.

— Men ekeýinen de bas tartpaımyn, - deıdi Jenesta stakanyń usynyp, men osyny sizderdiń densaýlyqtaryńyz úshin, búkil adamzattyń ataq-abyroıyn asyryp júrgen adamnyń densaýlyǵy úshin ishemin.

— Jáne bizdiń bárimiz ystyq sezimmen jaqsy kóretin adam úshin, - dep edi kúre, meılinshe uıań daýyspen.

— Janve myrza, men mardamsyp ketip, kúnáǵa batyp júrmeıin.

— Kúro myrza aqyryn sóılep, búkil kantonnyń bar daýyspen dabyrata aıtyp júrgen oıyn jetkizdi, - dedi Kambon janaǵy sózge túzetý engizip.

— Qanekı, dostar, Janve myrzany úıine shyǵaryp salaıyq ta, aıly túnde biraz serýendeıik.

— Kelistik, desti qonaqtar daýryǵyp, eń aldymen kúrege qurmet kórsetýdi ózderiniń boryshy sanaǵandyqtan.

— Otyrmaqqa kirip shyǵaıyq, - dedi doktor kúremen jóne basqa qonaqtarmen qoshtasqannan keıin, Jenestany qoltyqtap alyp. Ol jerden, kapıtan Blúto, Napoleon týraly áńgime estısiz. Meniń tanys sharýalarymnan bireý-mireý osyndaǵy poshtashy Goglany sóılettirip baǵar, sonda bizdiń qalanyń súıiktisi jaıynda áńgimege jarısyz. Meniń atshym Nıokl saraıǵa baspaldaq aparyp qoıǵan bolar, biz kishkentaı áınekshe arqyly sonyń tóbesine shyǵyp alamyz da, shóptiń ústinen bárin kórip otyramyz. Ras aıtamyn, baraıyq: bizdiń otyrmaqty kórýge ábden bolady. Men ylǵı da shóptiń ishine kómilip alyp, jatamyn da, soldattyń áńgimesin estımin nemese bir sharýanyń aýzynan ertegi tyńdaımyn. Biraq jaqsylap tyǵylyp jatý kerek, olar sondaı qyzyq adamdar, syrttan kelgen bir adam bolsa, ózderi qysylyp-qymtyrylyp, álek bolady.

— Áý, súıikti meniń otaǵasym, - deıdi Jenesta, - men de talaı ret jorta uıyqtaǵan bolyp, jol boıynda tynystaý kezinde, túnde, áskerlerimniń talaı áńgimesin tyńdaǵanmyn. Sondaıda bir ishek-silem qata kúlgenim bar. Tipti dál solaı Parıj teatrynda da kúlmegen bolarmyn. Bir jasamys ýnter-ofıserqý tilge salyp, mysqyldap-móteldep, soǵystan qorqatyn jas jaýyngerlerge Máskeýden keıin shegingen kezdegi bir oqıǵalardan áńgime soqpasyn ba?! Onyń sózin tyńdap otyrsań, fransýz áskerleri aıýdyń aýrýyna shaldyǵypty, týra sýattan muzdy sý ishipti, ólgen soldattar kúrtik qarǵa kómilip jatypty, fransýzdar Aqtańdaq Rýsti kózben kóripti, attarynyń etin shıkideı mújipti, atqa mingishter sileleri qatqansha shapqylapty, etten jasaǵan dirildekti jaqsy kóretinder ábden toıypty, áıelderi óte salqyn deıdi, bárinen de qıyn bolǵany qyrynatyn ystyq sý joq eken deıdi. Qysqasy, murny úsip ketip, "Qońqaq muryn" atanǵan kýrer shal sondaı soraqylardy shubyrtyp kelip, ózi de qarqyldap kúledi eken.

— Aqyryn, - dedi Benası, - biz keldik, aldymen men kóterileıin, sonsoń siz shyǵyńyz.

Bular eshkimge sezdirmeı baspaldaqpen joǵary kóterildi de, shóptiń arasyna kirip, jaqsy ornalasyp jatty, tómende otyrmaqqa jınalǵan sharýalar bularǵa anyq kórinedi. Áıelder úsh-tórt shyraǵdannyń tóńiregine uılyǵyp otyr; bireýleri is tigip, bireýleri jip ıiredi; endi bireýleri qoldaryn qýsyryp, moıyndaryn sozyp, áńgime aıtqan qart sharýaǵa qadala qarap qalypty. Erkekterdiń birazy otyr, birazy qushaq-qushaq shóptiń ústinde jatyr. Ún shyǵarmaı túregep turǵan endi bir top adam shyraǵdandardyń aınalasyndaǵy ishine sý toltyrylǵan shyny sharlardyń sáýlesinde kóleńkeleri qalt-qult etedi. Álsiz shyraǵdandardyń jaryǵynan úlken saraıdyń ishi qara kóleńkelenip qana kórinedi; sol ala túnekte qaltyldaǵan sham sáýlesi adamdardyń betinde oınap, ózinshe bir ásem kórinis týdyryp tur. Bir jerde áńgimege elikken sharýa áıeliniń jazyq mańdaıy men móldir kózi jarq etse, endi bir jerde túnergen shaldyń qatqyl óni men eski kıimderi eles berip ótedi. Osy sıaqty áptúrli kúıde otyrǵan adamdardyń barlyǵy da áńgimeni uıyp tyńdaýda. Óte qyzyqty kórinis, ol adam sanasyna poezıanyń qanshalyqty sıqyrly kúshpen áser ete alatynyń aıǵaqtaıdy. Sharýa adamy áńgimesinen shym-shytyryqsyz keremetter men shyndyqqa uqsas ertegilerdi kútedi. Taza poezıanyń dostary solar emes dep kim aıta alady?

— Úıdiń syrty usqynsyz kóringenimen, - deıdi áńgimeshi sharýa jańadan kelgen eki kisi joǵaryda jaılasyp jatqan kezde, bizdiń beıshara búkir kempir arqalaǵan kendirin bazarǵa jetkizip, odan keri qaıtqansha ábden silesi qatqan, onyń ústine ymyrt jabylyp qalǵan. Ol bir túnep shyǵýǵa ruqsat aldy da, qapshyǵyndaǵy qatqan nanymen júregin jalǵady. Al úıdiń beınesi, qaraqshylarmen ámpeıles bolǵanymen, olardyń túnde ne istemekshi bolyp ýádeleskesinen habarsyz edi; sondyqtan ol búkir kempirdi joǵaryǵa ornalastyrǵan, biraq shamdy sóndirgen joq. Búkir áıel qatqyl kereýettiń ústine jaılasty da, duǵasyn oqyp, kendiriniń jaıyn oılaı bastaǵan. Qalǵyp bara jatyp, ol syrttan tyqyr estidi kózin ashyp alsa, qoldarynda qol shamy bar eki adam kirip keledi; ekeýiniń de qoldarynda pyshaq; áıeldiń záresi ushyp ketti, óıtkeni sol kezde myrzalar adam etinen jasalǵan samsany jaqsy kóretin; qyzmetkerleri ony tipti pisirip úlgirmeı jatatyn. Biraq kempirdiń tyrysqan denesinde qandaı et bolsyn, sony oılady da, kóńili ornyńa túsken. Janaǵy ekeýi kempirdiń qasynan ótip ketip, úlken bólmede turǵan kereýetke qaraı bettedi onda ishi zatqa toly dorbasy bar, ózi sıqyrshymyn dep júretin bir jýan myrza jatqan-dy. Jańaǵy ekeýdiń boıy uzynyraǵy qol shamyn joǵary kóterip, myrzany aıaǵynan tartyp qaldy, al tapaltaǵy, ózi masańdaý sıaqty kóringen, myrzany basynan ustaı aldy da, qolyn bir-aq siltep, basyn kesti de aldy! Sonsoń ekeýi dorbany alyp, tómen qaraı tústi de ketti. Myrzanyń denesi bir bólek, basy bir bólek, kólkigen qannyń betinde qalqyp jóneldi.

Al, kerek bolsa, deımin men, búkir qolǵa tústi! Ol endi qalaı zytyp ketýdi oılap jatyr, biraq muny bul jerge alyp kelgen Qudaıdyń ámiri ekenin ózi bilgen joq-ty. Kempirdiń záresi ushty, al qoryqqan adamda es qalmaıtyny belgili. Sol eki arada úıdiń bıkesi jańaǵy baskeserlerden búkirdiń jaıyn suramasy bar ma; olardyń da záresi ushyp, taqtaı basqyshpen qaıtadan joǵaryǵa ketti; ózderi sybyrlasa talasyp keledi:

— Óltirý kerek deımin ony!

— Nesine óltiremiz?

— Óltir ony!

— Joq, óltirmeımin!

Ekeýi kirip keldi. Bul kempir de aqymaq emes, uıyqtaǵan adamdaı eki kózin tars jumyp alǵan. Quddy bir sábı baladaı uıyqtap jatyr; eki qolyn keýdesine qoıyp, ishinen ǵana dem alady, naǵyz perishte. Qolynda qol shamy bar jigit jaryqty kózine taıap ákelip edi, kempirdiń kirpigi de qımyldamaıdy basy ketip qala ma dep qoryqqany sondaı.

— Kórip tursyń ǵoı kesken tomardaı sileıip jatyr, - deıdi uzyn boılysy.

— Bul kempir degender sondaı qý keledi, - deıdi tapaltaǵy. - Óltire salaıyn, durysy sol bolar. Sonsoń, tuzdaımyz da, shoshqalarǵa jem qylamyz.

Kempir jatyr, osy sózderdi estise de tyrp etpeıdi.

— Rasynda da sereıip qalypty, - deıdi jańaǵy boıy alasa tentegi: kempirdiń tyrp etpeıtinin kórip tur.

Sonymen, ne kerek, búkir aman qalǵan. Aıtary joq, páleket kempir. Mundaǵy bıkeshter osyndaı sózderdi estise, perishtedeı qımylsyz jatýy neǵaıbil bolar. Baskeserler ólikti bas salyp jamylǵyǵa orady da, mal qoraǵa aparyp tastady, kempir estip jatyr: jan-jaqtan shoshqalar qaptap ketti qors-qors etedi! Túk qaldyrmaı jeıdi de qoıady.

— Tańerteń, - deıdi áńgimeshi sol únsizdikten keıin, bizdiń kempir ketpek boldy, túnegeni úshin eki sý berdi. Dym bilmegendeı, túıinshegin qolyna alyp turyp, derevnádaǵy jańalyqtardy surastyrdy, sonsoń jaılap qana syrt qashyqty da, al kelip qashsyn. Biraq qaıdan qashady?! Qoryqqanynan eki aıaǵyn basa almaı qaldy, sonyń ózi jaqsy boldy oǵan. Sebebi mynadaı. Shırek ledeı jerge mıtyqtap zorǵa jetip edi, qarasa qaıdan paıda bolǵany belgisiz, keshegi qaraqshylardyń bireýi: munyń sońynan erip kelipti, qýlyǵy, kempir eshteńeni baıqamady ma eken dep, kóz jetkizgisi kelgeni. Kempir de sony sezip qalyp, tastyń ústine otyra ketti.

— Sizge ne boldy, apaı? - deıdi qaraqshy, keshegi ekeýdiń kishisi, eń zulymy, muny baǵyp kelgen osynyń ózi.

— Eı, qaraǵym-aı, - deıdi kempir oǵan, - myna túıinshegim tym aýyr edi, sharshaǵanym sondaı, bir Qudaıǵa qaraǵan adam kóterispese (kórdińder me, qandaı qý kempir?), men lashyǵyma jete alatyn emespin.

Osy arada qaraqshy ony aparyp salýǵa tilek bildirdi. Kempir oǵan kelisti. Qaraqshy ony qolynan jetektep alyp bara jatyp, synamaq bolady, boıynda qorqynysh bar ma eken dep. Qaıda saǵan, aıylyn da jımaıdy, túk bilmegendeı júrip barady. Ekeýi aýyl sharýashylyǵyn sóz qylǵan boldy, kendirdi qalaı ócipy jaıynda birdeneler aıtty, áıteýir qalanyń shetine deıin shúıirkelesken sıaqty; búkir kempir sonda turatyn, sol jerde qaraqshy onymen qosh aıtysty sottyń adamdarymen kezigip qalamyn ba dep qoryqty bilem.

Kempir úıine túske tarmasa oralǵan, endi kúıeýin kútti, al oıynda keshegi bazarǵa barǵany, túnde ne kórgeni. Otaǵasysy keshke taman keldi. Qaryny ashyp qalǵan eken, bul soǵan tamaq isteýge kirisedi. Tabaǵa maı jaǵady, al ózi áıelge bitken minezimen jaq jappaı sóılep júr: kendirdi qalaı satqanyń aıtady, biraq túndegi shoshqalar týraly, óltirilgen myrza týraly, onyń múlkin tonap alyp, ózin shoshqalarǵa jem qylǵany týraly lom demeıdi. Sonsoń tabany otqa qoıyp, tazartpaq bolady. Bir kezde ottan alyp, súrteıin dese ishi tolǵan qan deıdi!

— Sen mynaǵan ne salyp ediń? - dep suraıdy ol kúıeýinen.

— Túk te salǵanym joq.

Kempir kózime birdeńe elestep ketti me dep oılaıdy áıelderdiń keıde sóıtetini bolady ǵoı, sóıtedi de, tabany qaıtadan otqa qoıady.

Bir kezde bir nárse dúrs etedi. Qubyrdan domalap túsken bas!

— Masqara! Mynaý keshegi óltirilgen kisiniń basy ǵoı., Ózi maǵan baqyraıyp qaraıdy! Ne qyl deıdi maǵan?!

— Onan kegińdi al, - degen bir daýys estiledi.

— Óı, esýas! - deıdi kempirge kendir satýshy shaly. - Taǵy aljıyn dediń be? - Sony aıtady da, basty ustaı alady. Sol kezde bas munyń saýsaǵyn tistep alady. Yza bolǵan otaǵasy basty dalaǵa laqtyryp jiberip, kempirine ursyp sóıleıdi:

— Jumyrtqańdy qýyr, joqty aıta bermeı, bas degenniń mysyq emes pe?!

— Mysyq deıdi? Qalaı mysyq bolady dop-domalaq nárse?

Sóıtedi de, kempir tabany taǵy da otqa qoıady. Taǵy bir nárse dúrs etedi. Endi aıaq túsedi. Bári qaıta bastalady. Kúıeýi bul joly da tańdanbaıdy, aıaqty kóterip alady da, esikten laqtyryp tastaıdy. Endi ekinshi aıaq qulap túsedi, odan keıin eki qoly, sonsoń keýdesi qysqasy, keshegi óltirilgen jolaýshy bólek-salaq bolyp túgel túsedi. Má-saǵan qýyrǵan jumyrtqa! Al otaǵasynyń qaryny ashyp barady.

— Ant eteıin jaratqannyń atymen, - deıdi ol, — jumyrtqań qýyrylyp bolsyn, sonsoń kórermiz bul kisini jaılastyrýdy.

— Endi óz kózińmen kórdiń ǵoı onyń adam ekenin? - deıdi búkir kempir. Endeshe nege aıttyń jańa bas emes dep? Bosqa talasasyń.

Kempir jumyrtqalaryn shaǵyp, qýyryp ákeledi de, shalynyń dál tumsyǵynyń astyna

qoıady. Endi ursýǵa da shamasy joq, álgi kórinisten keıin júregi aınyp ketedi. Kúıeýi

tamaǵyn jep otyr. Búkir qoryqqanynan toıyp otyrmyn dep qutylmaq.

Bóten bir adam esik qaǵady. Tyq-tyq!

— Bul kim?

— Keshegi óltirilgen adam.

— Kirińiz, - deıdi otaǵasy.

Jolaýshy úıge kirip, uzyn oryndyqqa otyrady da, sóz bastaıdy:

— Qudaıdy umytpańdar, qudaı degen qur qalmaıdy, onyń shapaǵatyn násip qylady. Báıbishe, meni óltirip jatqanda kózińmen kórdiń ǵoı, nege úndemeısiń? Shoshqalar meni jep qoıdy. Al shoshqa jumaqqa bara almaıdy, sondyqtan men hrıstıan basymmen, bir qorqaq áıeldiń kesirinen tamuqqa baratyn boldym. Osyndaı sumdyqty kim kórgen? Meni qutqarý kerek.

Taǵy sondaı sózder aıtylady. Búkir kempirde záre qalmaıdy, tabasyn tazalap bolǵanan keıin, ústine jeksenbilik kıimderin kıip, kórgen-bilgen sumdyqtaryn aıtpaq úshin sotqa jóneledi; sóıtip barlyq oqıǵa áshkerelenedi de, qaraqshylar bazar alańynda aınalma dońǵalaqqa tartylyp jazalanady.

Osyndaı ıgilikti isten keıin búkir kempir men onyń otaǵasysynan asqan kendir ósirýshi bolmaıdy. Ol az bolǵandaı, olardyń kópten beri zaryǵyp kútken uldary týady, ol ósip er jetken soń koróldiń barony bolady. Minekeı ójet minezdi búkir kempirdiń bastan keshken kepteri jaıyndaǵy áńgime osyndaı jáne mundaǵy aıtylǵannyń bári aqıqat shyndyq.

— Mundaı áńgimeler maǵan unamaıdy, - dedi bir kezde Qabyrshy qyz. — Budan keıin ylǵı kózge birdeneler elestep júredi. Men bárinen de Napoleon jaıyndaǵy áńgimelerdi qyzyǵyp tyńdaımyn.

— Mine osy durys-aq, -dep qyrman kúzetýshisi ilip áketti. Káne, Gogla myrza, ımperator jóninde aıtyńyzshy.

— Otyrmaq onsyz da sozylyp ketti ǵoı, - dep jaýap qaıyrdy poshtashy, - al men jeńis týraly júrdim-bardym aıta almaımyn.

— Oqa emes, aıta berińiz! Biz ol týraly bilemiz ǵoı, talaı ret aıtqansyz, biraq ylǵı da tyńdaı bergimiz keledi.

— Imperator týraly aıtyńyzshy! - dep birneshe adam bir aýyzdan daýystady.

— Jo, bolsyn-aq, - dedi Gogla. Biraq ózderin kórersińder, asyǵyp aıtqan áńgimede mán bolmaıdy. Odan góri men senderge naqty bir shaıqas týraly aıtyp bereıin. Qalasańdar, Shan-Ober túbindegi aıqasty aıtaıyn, oq-dáriniń bári bitip, bizdiń naızamen shyqqan kezimiz ǵoı.

— Joq! Imperator týraly aıt! Imperator týraly!

Ardager bir qushaq shóptiń ústinen túregeldi de, jınalǵan jurtty muńdy kózimen bir sholyp ótti, sol kózdiń janarynda qart soldattyń basynan keshken qıyndyqtarynyń, azap-beınetteriniń, qaıǵy-qasiretteriniń izi jatyr edi. Ol eki ıyǵyn bir qomdap tastaǵanda, bir kezderi kıim-keshegin, aıaq kıimin, dorba túbinde júretin bar baılyǵyn sol joryq qapshyǵyna tyǵyndap alyp, arqasyna qaraı yrǵytyp jiberetin ádeti de kózge elestegendeı edi; sonsoń ol denesiniń barlyq salmaǵyn sol jaǵyna qaraı aýdaryp, oń aıaǵyn sál ilgeri jyljytty da, jurt tilegin qabyl alyp, áńgimesin bastaýǵa ázirlendi. Mańdaıyna túsken bir shúıke aq shashyn keıin silkip tastap, basyn aspanǵa qaraı shalqaıtyp aldy:

Beıne bir ózi baıan etkeli turǵan hıkaıanyń bıik deńgeıine kóterilip alǵysy kelgendeı.

— Bilesińder me, dostylar, Napoleon Korsıkada týǵan bul fransýzdardyń araly, biraq ony shyjytyp turǵan kún Italıaniki, ondaǵynyń bári qyp-qyzyl otqa qaqtalǵandaı janyp turady, al turǵyndary, meıli ákesi, meıli balasy bolsyn, túkke turmaıtyn bolmashy úshin, birin-biri óltirip jatady: salttary sondaı. Aldymen aıtaıyn, quı senińder, quı senbeńder, onyń óz sheshesi, sol kezdiń en sulý áıeli, ári jiti aqyldy adam, alǵashynda ony, bala kezinde de, odan keıingi ómirinde de ár túrli qaýip-qaterden aman júrsin dep, qudaı jolyna túsirmek bolypty; onyń da sebebi bolsa kerek; bosanar aldynda tús kóredi sonda búkil álem otqa oranyp tur eken deıdi. Qandaı kóregendik tús! Demek, sheshe baıǵus qudaıǵa jalbarynyp, náresteniń atynan ant beredi: Napoleon sol kezde aıaq asty bolyp qalǵan qudaı qudiretiniń qasıetti ımanyń qalpyna keltiredi degen kepildikti moınyńa alady.

Al endi qulaq qoıyp tyńdańdar da, aıtyńdarshy, osy teginnen tegin bolǵan is pe edi?!

Shyndyqtyń shyndyǵy emes pe, bir qupıa kelisim bolmasa, adam degen qalyn jaýdyń qataryn jaryp ótip, qardaı boraǵan oq pen doptyń arasynan atpen aǵyzyp aman-saý kete alar ma edi; al bizdi jaý sonda shybyn ǵurly kórmeı qyryp jatqanda, onyń basy apaman. Men Eılaý túbinde óz kózimmen kórdim. Dál qazirgideı kóz aldymda, ol bir qyrqaǵa órmelep shyqty da, qolyna dúrbisin alyp, tómendegi shaıqasqa qarap turyp:

— İstiń barysy jaqsy! - dedi.

Bastaryna shashaq taǵyp alyp, sonyń aınalasynda qaptap júretin alaıaqtar qaıda barsa da sonynan qalmaı, bizdiń estýimizshe, tipti tamaǵyn da durys ishkizbeıdi deýshi edi, sondaı qýlardyń biri, tipti erkinsip ketkeni ǵoı, ımperator turǵan jerinen qozǵalyp kete bergende-aq sonyń ornyńa baryp tura qalmaı ma. Qas qaqqansha, basyndaǵy shashaǵy jalp ete tústi. Quddy ustaramen keskendeı! Ózderin bile berińder, Napoleon qupıa syryn eshkimge aıtpaýǵa sert bergen ǵoı. Sol sebepten de, onyń qasyna ergen adamdar, tipti eń jaqyn dostary da, kesken terekteı sulap túsip jatady eken: Dúrok, Beser, Lann degender jaı adamdar emes, bolattan soqqan arystar edi ǵoı, bárin ózi shyndaǵan. Qysqasy, ol qudaıdyń óz perzenti, soldattarǵa áke bolyp jaralǵandyǵyna bir anyq dálel onyń leıtenant bolyp, kapıtan bolyp júrgenin eshkim eshqashan kórmegen. Iá, ol birden general boldy. Túrine qarasań, jıyrmanyń úsheýine de kelmegen sıaqty, al general atanǵany baıaǵyda, Týlondy alǵan kezden bermen qaraı; sonda-aq ol ózinen ózgelerdiń bári de zeńbirekti nysanaǵa dáldep qoıýdan múlde beıhabar ekenin birden kórsetken. Minekı sonda, demek, kishkentaı ǵana juqaltań bas qolbasshy bizdiń Italıadaǵy armıaǵa kelip edi; al armıada ne azyq-túlik, ne qarý-jaraq, ne aıaq kıim, ne ús kıim joq, naǵyz qaıyrshy armıa, týrasyn aıtqanda tuttaı jalańash!

— Dostylar, - deıdi ol bizge, mine biz birgemiz! Aıtqanymdy umytpańdar, eki aptadan keıin jeńimpaz atanasyńdar, ıne-jipten shyqqandaı jana kıim kıesińder, ústerińde shınel, aıaqtarynda jap-jańa getr, myqty bashmaq bolady: biraq solar úshin Mılanǵa barýǵa týra keledi, jańaǵylardyń bári sonda.

— Al, kettik! Silkinip kep berdi deısiń fransýz, janynyń turǵan jerin qarasańshy! Nemistiń seksen myń sotkaryna qarsy barǵan biz otyz myń jalańashpyz al - analar shetinen qapsaǵaı boıly, qapysyz qarý-jaraqtanǵan. Qazirgideı kóz aldymda. Alaıda-she, Napoleon, ol kezde bar bolǵany Bonapart qana, tipti men ózim de bilmeımin, bizdiń boıymyzǵa qandaı kúsh bergenin. Túnde de júrip kelemiz, kúnde de júrip kelemiz, olardy Montenotte túbinde de tómpeshtedik; Rıvolı, Lodı, Arkole, Mıllesımo mańaılarynda da qoldy bir sermegennen qaldyrǵan joqpyz, eshbir jerde kózderin ashtyrmadyq. Soldat jeńiske dónigip aldy. Minekı, Napoleon nemistiń generaldaryn tóbeden bir basty ma, olar qaıda bararlaryn, qaı jerden bastaryna pana tabarlaryn bilmeı qalady; al bizdiń sabaz olardyń qaqqanda qanyń, soqqanda sólin alady; bir joly mynadaı da jaǵdaı boldy: olardyń on myń qaraly adamy torǵa tústi, al solardy qorshaǵan ne bári myń jarymdaı ǵana fransýz, árqaısysy jaýdyń júzine týrady; sol jerde tapjyltpaı zeńbirekterin, azyq-túligin, aqshalaryn, qarý-jaraǵyn sypyryp aldy alýǵa turarlyq degen nárseniń birin qaldyrǵan joq, al ózderin sýǵa da toǵytty, taýǵa da soqty, aýada da shaqty, qurǵaqta da oqtyń astyna aldy, barlyq jerde shyqpyrtty. Mine, sóıtip júrgende ásker qanattana bastady; sebebi barlyq qasıetteriniń ústine ımperator aqyldy adam edi, ol adamdardy baýraı bildi, senderdi azat etýge keldik deıtin. Demek, sonsoń sol jerdiń toǵysharlary bizdi úılerine de jiberedi, aıalaýdy da biledi; áıelderi músirkeıdi, áıelder árdaıym ádildik jaǵynda. Qoıshy, bir sózben aıtqanda, toqsan altynshy jyldyń vantozynda, ol kezde qazirgi naýryz aıy solaı dep atalatyn-dy, bizdi sýyrlar eline Savoııaǵa aparyp tyqty; alaıda joryq aıaqtalǵan, al biz Napoleonnyń kúni buryn aıtqanyńdaı, Italıanyń qojasymyz.

Al kelesi naýryzda, arada bir-aq jyl ótkende, eki márte joryqtan keıin ol bizdi Venanyń ózine jaqyndatyp apardy. Bári qul-talqan boldy: biz úsh armıany qatarynan talqandadyq, avstrıalyq tórt generaldy ol dúnıege jónelttik, solardyń bireýi shashy aǵarǵan shal edi órtengen saban arasyndaǵy egeýquıryqsha Mantýıanyń túbinde kúldi kómesh boldy. Korólder tize búgip jalbaryndy! Olarǵa bitim sharttary usynyldy. Osynyń bári jaı adamnyń qolynan keler me edi? Joq. Qudaı ony qoldady, basqa túk te emes. Ol injildegi bes taba nan sıaqty kóbeıip keter edi: kúndiz shaıqasta qolbasshy, onyń josparyn túnde jasaıdy; demek, saqshylardyń ylǵı kóretinderi onyń uıqy-kúlki degendi bilmeı, as-sý ishpeı, tún balasyna árli-berli teńselip júretini. Soldat osyndaı keremetti kórgennen keıin ony áke demegende qaıtedi. Sonymen kettik ilgeri! Al Parıjdegi tobyrlarda maza joq: mynaý alaıaq qaıdan bálkim, sonda paıda boldy, aspannan ala ma ózi buıryqty? búıte berse, búkil Fransıany qolyna alyp alar; ony Azıaǵa nemese Amerıkaǵa jiberý kerek eken, baryp tynyshtalar, desedi olar. Kádimgi Aısa paıǵambardyń ózindeı, taǵdyryna jazylǵan ǵoı. Shyny-aq solaı, oǵan bireý buıryq jetkizedi Mysyrǵa baryp qyzmet etsin deıdi. Minekı, onyń shyn qudaıdyń ulyndaı bolǵan jeri osy edi. Biraq is onymen bitken joq. Ol óziniń eń tańdaýly sarbazdaryn shaqyryp alyp, solardy jeliktire bylaı dep aıtady:

— Qazir, dostylar, bizge Mysyrdy jemtik qylyp berip otyr. Biz ony Italıadan da beter, bir-aq shaınap jutamyz. Qatardaǵy soldattar kináz bolady, ózderine jer ıeligin alady! Alǵa!

— Alǵa! Jigitter! - dep aıqaılasady serjanttar.

Sonymen biz Týlonǵa keldik, odan ári jol Mysyrǵa tartady.

Ol kezde aǵylshyndar ózderiniń barlyq kemelerin teńizde ustaıtyn. Demek, biz jaǵadan kete bergende, Napoleon bylaı deıdi:

— Olar bizdi baıqaı almaıdy, onyń sebebi, sender muny bilip qoıyńdar, senderdiń generaldaryńnyń aspanda óz juldyzy bar; bizdi bastaıtyn da, qorǵaıtyn da sol.

Aıtty - bitti. Teńizde júzip kelemiz, Maltany aldyq: jenistiń shólin basatyn apelsın ǵurly kórgen joqpyz; óıtkeni ol sondaı adam bolatyn, jumyssyz qarap otyra almaıdy. Minekı, Mysyrǵa da keldik. Solaı-tyn. Mundaǵy buıryq basqasha. Bilesińder me, mysyrlyqtar ejelden beri bılikshi taqsyrdyń ornyńa alyptardy ustaıdy eken, áskerlerinde san joq, qumyrsqadaı qujynaıdy; bul ózi arýaqtar men aıdaharlar jaılaǵan el kórinedi; onda qoldan salynǵan záýlim pıramıdalar bolady eken, bizdiń taýlardan kem emes; ózderiniń patshalaryn solarǵa jerleıdi eken shirimesin degenderi, dástúrleri sondaı. Jaǵaǵa shyqqan boıda, kishkene kapral bizge bylaı deıdi:

Jigitter, ózderin jaýlaǵaly kele jatqan elderde jurt tolyp jatqan kóp qudaılarǵa tabynady, mine sol qudaılardy qurmetteý kerek; óıtkeni fransýz jurttyń bárine dos bolýy kerek; halyqtardy jeńgenmen qyspaqqa salǵan jón bolmaıdy. Mynany myqtap esterinde saqtandar: alǵashynda eshkim esh nársege tımesin, artynan bári de bizdiki bolady! Basyńdar aıaqty!

Bári de durys júrip jatty. Al ondaǵy halyq Napoleondy ańyz arqyly biledi eken, ózin Kápir Bonaberdi dep ataıdy; olardy "Ot ustaǵan sultan" degen maǵynada bolsa kerek; ózinen záreleri qalmaı qorqady. Sol kezde Túrkıa, Azıa, Afrıka elderi sıqyrshylyqpen aınalysyp, bizge qarsy Mádı atty bir ybylysty jibergen; aıtýlaryna qaraǵanda, ol aqboz atqa minip aspannan túsken, atyna da, ózine de zeńbirektiń doby darymaıdy, ekeýi de qur aýamen qorektenedi, desedi. Keıbireýler kóripti-mys, biraq ol jóninde men eshteńe aıta almaımyn. Arabtardyń bastyqtary men mamlýkter óz soldattaryna uǵyndyryp qoıǵan: Mádıde alyptyń kúshi bar, ol soǵysqanda bizdiń áskerlerdi jeńildirmeıdi; ol Napoleondy jeńý úshin jáne odan Súleımen paıǵambardyń mórin tartyp alý úshin jiberilgen perishte, deıdi eken. Ózderiniń qarý-jaraq qoımasynda sondaı bir zat bolady eken, sony bizdiń general urlap áketipti-mis. Kórdińder ǵoı, bizdiń olarǵa qandaı soqqy bergenimizdi.

Biraq sonda olar Napoleonnyń shartyn qaıdan bilip qoıǵan? Taǵy da aıtaıyn bul tegin emes.

Bul kisi jónindegi olardyń uǵymy sondaı, kádimgi bir bul arýaqtarǵa buıryq berip, ózi bir jerden bir jerge qustaı ushyp júretin sıaqty kóringen. Bul rasynda da naǵyz jelaıaq edi. Sonsoń taǵy bir aıtatyndary: bizdiń bastyq olardyń padıshasyn alyp qashpaq bolypty-mys; keremet sulý áıel eken, bul sol áıel úshin óziniń búkil baılyǵyn bermek jáne sonyń ústine kógershinniń jumyrtqasyndaı bir gaýhar tas syılamaq bolypty-mys; biraq padıshamen ashynalas bir mamlýk mundaı mámleden úzildi-kesildi bas tartypty-mys.

Mine osyndaı shataq janjal shyǵypty-mys. Sondyqtan ol soǵyssyz bitpeıtin kórinedi. Odan biz nege tartynamyz, oq-dári degen bárimizge jetedi. Demek, sóıtip, biz Aleksandrıa qalasy men Gızehtiń túbinen bekinis jasap, pıramıdalarǵa taıanyp kelgenbiz.

Kúnniń qaınap turǵan ystyǵynda, qalyń qumǵa maltyǵyp júrýge týra keldi; keıbireýlerdiń mıy qaınap, esterinen adasyp qalǵan; kózderine sý elesteıdi, biraq otan shólderi qanbaıdy, keıde keleı-ke elesteıdi, aǵyl-tegil terleri basylmaıdy. Biz mamlýkti ustap aldyq ta, talqanyń shyǵardyq. Napoleon barlyǵyn jeńdi; sóıtti de, Joǵarǵy jáne Tómengi Mysyrdy, Aravıany, taǵy talaı talqandalǵan patshalyqtardyń astanalaryn jaýlap aldy; olardyń ornyńda qaptaǵan óńkeı mıǵulalar, jyn-shaıtandar, jorǵalaǵan kesertkeler qaldy; al jer degeniń shetsiz de sheksiz, qalaǵanynsha al da, ıgere bar.

Napoleon el ishinde osyndaı istermen shuǵyldanyp, bárin durys jolǵa qoıamyn dep júrgende, aǵylshyndar Abýkır túbindegi shaıqasta onyń flotyn túgeldeı órtep jibergen; ondaǵylary áıteýir bizge bir qastyq jasaý. Ol kezde Napoleondy shyǵysta da, batysta da qatty qurmettep syılaǵan, Papa ony ulym dep ataǵan, Muhammedtiń nemere týysy óziniń súıikti ákesindeı kórgen. Mine osyndaı jaǵdaıda ol Anglıadan janaǵy flottyń kegin qaıtarý úshin, odan Úndistandy tartyp almaq bolady.

Sóıtip, ol bizdi Qyzyl teńiz arqyly soldattarǵa jalaqy ornyna gaýhar tas pen altyn beretin, ózińdi sáýletti saraıda turǵyzatyn ólkege qaraı bastamaq bolǵan; biraq sol eki arada Mádı bizge oba indetin jibermek, sóıtip, bizdiń jeńisterimizdiń jolyn kespek bolypty. Demek, toqtaı qal! Nemese sol paradqa attanyp kór, eki aıaǵyńnyń qaıda qalǵanyń da bilmessiń. Soldattyń jany keýdesinde zorǵa júr, Sen-Jan-d' Akrdi almaq bolyp, er júrekteri úsh ret basyp kirip edi, ala almady. Oba jetti túpterine. Onymen oınaýǵa bolmaıdy! Bári qırap aýyrdy. Jalǵyz-aq Napoleon aman, gúldeı jaınap júr; sonda búkil armıa kórdi: jurttyń bári aınala qırap aýyryp jatqanda onyń ap-aman júrgenin. Qalaı oılaısyńdar, dostylar, osy tegin be?

Bizdiń dárigerlik kúımelerde jaırap jatqanymyzdy mamlýkter biletin, sondyqtan jolymyzdy bógemek bolypty, biraq Napoleondy qapy qaldyra almaısyń. Demek, ol aıtady óziniń ózgelerden góri terisi qalyńyraq joıparlaryna:

— Al, kánekı, arshyndarshy meniń jolymdy, - deıdi. Onyń qıyp túser qyrǵıy, eń adal dosy Júno bar bolǵany myńǵa tarta adam alyp shyǵyp, bizdiń jolymyzǵa kese kóldeneń turmaq bolǵan bir patshasynyń armıasyn borshalap tastady. Demek, biz Kaırdaǵy bas meken-jaıymyzǵa qaıyra oraldyq. Taǵy da jańa is. Napoleon joqta Fransıa parıjdikterdiń talaýyna túsken, soldattardyń jalaqysyn, kıim-keshegin kesheýildetken solar: meıilderi, ashtan ólsin degenderi, al áskerler búkil dúnıe júzin jaýlap alsyn degen de solar edi, biraq eshqandaı qamqorlyq jaıyn oılamady. Aqymaqtar ispen shuǵyldanýdyń ornyńa kók ezý sózýarlyqpen aınalysty. Aqyrynda bizdiń áskerler talqandaldy, Fransıanyń shekaralary buzyldy óıtkeni onda kisi bolmady ǵoı. Baıqaısyńdar ma, men kisi dep otyrmyn, óıtkeni jurt ony solaı dep aıtatyn, biraq ol bos sóz; al onyń juldyzy bolatyn, taǵy basqa artyqshylyqtary óz aldyna, al kisi degender myna bizder edik. Ol Fransıada ne bolyp jatqynan Abýkır túbindegi shaıqastan keıin estidi, sonda biz úsh júz de adamdy shyǵyn qylmaı, bir ǵana dıvızıamen túriktiń jıyrma bes myńdyq kúshi bar tutas áskerin jeńip. Jartysynan kóbin teńizge qýyp tyqqan bolatynbyz, malty otyryp!

Mysyr aspanyndaǵy kúnniń kúrkiri basyldy. Teńizdiń ar jaǵyndaǵy istiń jaıy ketkenin kórip otyr, sonsoń ol mynadaı sheshimge keledi:

Fransıany qutqaratyn myna men, men sony bilemin: endeshe solaı qaraı tartýym kerek. Árıne, bul jaıdan, onyń ketip qalǵanynan, áskerdiń túk habary joq, áıtpese ony kúshpen bolsa da sonda qaldyryp, Shyǵystyń ımperatory etpes pe edi.

Ol ketken soń bizden de kúı ketti, óıtkeni bizdiń qýanyshymyz da, jubanyshymyz da sol

edi. Ol, demek, qolbasshylyqty Kleberge tapsyryp ketken eken, onyń da erligi eshkimnen kem emes edi, átten ómiri qysqa boldy bir mysyrlyq atyp óltirdi; sol úshin ol naızanyń ushyna otyrǵyzyldy. Ol zamanda sol ólkelerde bas kesý degen jaza bolmaıdy eken; jańaǵydaı jazamen aýyr azapqa túsken qylmyskerdi músirkegen bir soldat oǵan sý quıǵan qutyny bergen eken, sony iship, meıirin bir qandyrypty da, sol boıda jan tapsyrypty.

Biraq bizde ondaı usaq-ulańmen aınalysatyndaı ýaqyt joq. Napoleon "Fortýna" deıtin bir kishkentaı kememen attanyp ketedi de, Anglıanyń jaraqty kemeleri, fregattary, taǵy sondaı jelkendi teńiz quraldary qorshap alǵanyńa qaramastan, solardyń dál tumsyqtarynyń astynan jyp berip ótip ketedi de, Fransıadan bir-aq shyǵady. Ol kisiniń qabileti sondaı edi teńizderden attap ótip, týra ózińe qaraı júretin. Ol da, árıne, tegin emes. Mine, solaı! Ol Frejúske kelip túsedi, munyń aty bir aıaǵymen Parıjde degen sóz. Ol kelgen bette bári sonyń aldynda bas ıip taǵzym etedi, ol dereý úkimet májilisin shaqyrady.

— Sender meniń soldat perzentterime ne istedińder?! - dep sondaǵy kók myljyńdardy qyspaqqa alady. Sender jatyp isher jalmaýyzsyńdar, sender adamdy adam ǵurly kórmeı qorlaısyńdar, Fransıany soryp semirgensińder. Bul ádiletsizdik, men muny barlyq japa shekkenderdiń atynan aıtyp turmyn! - deıdi.

Al, analar aýyzdaryna ne kelse sony aıtyp, tipti ony qurtyp jibertileri de kelgen, biraq asyqpańdar. Bul olardy ózderiniń kókezýlikke salynǵan kazarmalaryna qamap tastap, syrtqa qaraı terezeden sekirtti de, óziniń nókerlerine qosyp aldy, sonsoń olar jym bolyp, naq kóshedegi jezókshelerdeı kóngish bola qaldy. Osy janjaldan keıin bul konsýl boldy; basqalar ózderi bile bersin, al endi bul kisi joǵarydan jaratýshyǵa esh ýaqytta kúmándanǵan emes, sondyqtan Alla Taǵalanyń aldynda aıtqan antyn buljytpaı oryndady: onyń shirkeýlerin ózine qaıtardy; dinı senimdi qalpyna keltirdi; qazir qońyraý ataýlynyń barlyǵy Allaǵa madaq aıtyp, munyń da ataq-dańqyn asyrýda. Demek, jurttyń bári oǵan rıza: eń aldymen ózgeniń qorlyq-zorlyǵynan arylǵan poptar; odan keıin saýdagerler, olar da ádilet jolynan taıa jazdaǵan zańnyń qýdalaýynan qoryqpaı-aq, endi óz isterin alańsyz júrgizetin boldy; al úshinshiden ınabattylar; óıtkeni sorǵa qaraı, úırenshikti iske aınalǵan ólim jazasynan bul olardy qorǵap otyr.

Endi jaýlardy qolǵa alý kerek edi; bul kisi ondaıdy keıinge qaldyra almaıdy; onyń ústine bir qaraǵanda-aq búkil jer júzin jaqyn kórshisindeı túgel qamtıtyn qasıeti bar edi. Minekı, ol Italıaǵa bardy quddy terezeden bas suqqandaı bir qarap edi, sol jetip jatty. Kádimgi shabaq balyqtardy kıt qalaı jutsa, bul da dál solaı qylǵytty! Túý! Fransýzdar olardy otqa qaqtaǵandaı qylyp shyjǵyrǵanda, bizdiń jeńisimiz búkil álemge áıgili boldy mine osynyń ózi jetkilikti edi.

— Endigiden ári oınamaımyz! - dedi nemister.

— Bizge osy jetip jatyr! - dep shýlasty basqalary. Nátıjesi: Eýropa taıqaqsydy, Anglıa keıin sheginip ketti. Jalpyǵa birdeı beıbitshilik, korólder men halyqtar birimen-biri qaýyshyp qushaqtasýǵa bar. Mine dál sol kezde Qurmetti legıon ordenin oılap tapty. Ne aıtary bar tamasha-aq nárse. Býlonıde tutas áskerdiń aldynda turyp, ol bylaı dedi: "Fransıada jurttyń bári batyr! Eger jaı halyq uly ister tyndyrar bolsa, soldatqa týys bolsyn da, qurmet týynyń astyna aǵaıyn retinde biriksin". Biz osy qazir ǵana Mysyrdan qaıtyp oralǵan betimiz. Al ózgerister qanshama! Biz odan aıyrylysqanda general edi, arada azǵantaı ǵana ýaqyt ótti endi ımperator mártebesinde kórip turmyz. Qudaı aqy, sulý bıkesh jas ulanǵa qandaı qumartsa, Fransıa da oǵan dál sondaı qumartýly.

İstiń bári osylaı ońǵaryldy boldy, barsha jurttyń mereıine oraı deıik, ımperatordy taqqa otyrǵyzýdyń Buryn-sondy aspan astynda bolyp kórmegen sáýletti saltanaty jasaldy. Ústi-bastary altynmen aptalǵan papa men kardınaldar Alpi taýlarynan tikeleı asyp, patshany taqqa otyrǵyzý toıyna qaraı asyqty, ásker men halyq osy toıdy qoshemettep qol soqty. Osy oraıda bir oqıǵany aıtpaı ketsem durys bolmas edi. Mysyrda júrgen kezimizde, Sham elimen shekaralas qumnyń ortasynda, Musa taýynyń qyrqasynda oǵan Qyzyl kıimdi bir adam kelip:

— İsiń jaqsy júrip jatyr! - degeni bar. Sodan keıin Marengo túbindegi dál jeńisti keshte álgi Qyzyl adam onyń aldyna ekinshi ret kelip bylaı dedi:

— Búkil álem kelip aıaǵyna jyǵylǵanyn kóresiń, sóıtip sen Fransıanyń ımperatory, Italıanyń koroli, Golandıanyń myrzasy, Ispanıanyń, Portýgalıa men Illırıı aımaǵynyń ámirshisi, Germanıanyń saqtaýshysy, Polshanyń qutqarýshysy, Qurmetti legıonnyń tuńǵysh ıegeri degen mártebege jetesiń qysqasy, sen almaǵan ataq-dáreje qalmaıdy!

Baıqaısyńdar ma, Qyzyl adam onyń qıalyndaǵy eles sıaqty birdene edi; al kóp jurttyń aıtýynsha, ol munyń óz juldyzy men aradaǵy baılanysshy shabarmany bolǵan sıaqty. Men bul áńgimege eshqashan sengen emespin; al endi Qyzyl kıimdinin oǵan kelgeni anyq aqıqat, óıtkeni bul oqıǵany Napoleonnyń óz aýzymen aıtqany bar: Qyzyl adam oǵan eń qysylshań kezde kelip, Túılrı saraıynyń shatyrynda jasyrynyp jatypty-mys. Napoleon ony keshkisin taqqa otyrǵyzý rásiminen keıin kóredi. Úshinshi rette olar tolyp jatqan áp túrli isterdiń jaıyn talqylaıdy.

Osydan keıin ımperator tup-týra Mılanǵa attandy da, Italıanyń koroli bolyp rásimdeldi. Soldattyń bula ómiri sonda bastalyp edi. Hat tanıtyn adamdardyń bárine ofıserlik ataq berildi. Zeınetaqy men gersog ataǵy aspannan jańbyrdaı jaýdy; Fransıaǵa teginnen kelgen qazyna baılyq generaldarǵa úlestirildi; qatardaǵy soldattarǵa. Qurmetti legıon ıegerlerine renta berildi, men sondaǵy qosymsha zeınetaqyny áli de alyp júrmin. Qysqasy, armıa buryn esh ýaqytta oılamaǵan dárejede qamqorlyqqa alyndy.

Sonymen birge ımperator óziniń búkil dúnıe júzine bılikshi bolýǵa tıis ekenin bilgen, sondyqtan barlyq baılardyń qaltalaryn qaqtyryp, buryn eshqandaı eń-tańbasy bolmaǵan jerlerge tamasha eskertkishter ornatqyzdy; aıtalyq, buryn Ispanıadan Berlınge kele jatqanda jol boıynda ne kórýshi ediń? Al qazir Saltanat arqalary turǵyzyldy, tóbelerine qatardaǵy soldattyń músinderi ornatyldy, qarap tursań kóz toımaıdy, beıne bir generaldar sıaqty mańǵaz kórinedi. Sen aǵaıyndarǵa ústeme salyq salmaı-aq, eki-úsh jyldyń ishinde ımperator qazynanyń qoryn altynmen toltyrdy, kóptegen kópirler salǵyzdy, saraılar turǵyzdy, joldar tósetti, ǵalymdar shyqty, zańdar paıda boldy, kemeler, porttar jasaldy; mereke-meıramdar ótkizildi, ol soǵan mıllıondaı qarjy jumsady, sol qarjyǵa, meniń estýimshe, eger onyń oıyna kelse, júz sýlyq maıda aqshamen búkil Fransıa jerin jaýyp jibere alar edi desedi. Sonymen, ne kerek, ol taqqa myqtap ornatyp, barlyq elderdiń bıleýshisi bolyp alǵannan keıin onyń ruqsatynsyz Eýropa ol kezde dymyn shyǵara almaıtyn ózderiniń otbasynda bes ul, úsh qyz qatar óskenin eske alyp, bir kúni bizben áńgimelesip otyryp, bylaı dedi:

— Jigitter, oılańdarshy, senderdiń ımperatorlaryńnyń týystary qaıyrshylyqta júrse, sol ádildik bolar ma edi? Árıne, joq. Men solardyń da ózim sıaqty sán-saltanatty ómir súrýin qalaımyn! Endeshe solardyń árqaısysyna bir-bir koróldik jaýlap alý óte qajet; dúnıe júzin túgeldeı fransýz bıleıtin bolsyn, meniń gvardıamnyń soldattarynan jer-jahan qaltyrap tursyn, Fransıa oıyna ne kelse sony istesin, al ózgelerdiń aýzynda, bizdiń teńgelikte jazylǵandaı: "Qudaı senderdi saqtasyn!" degen sózder aıtylatyn bolsyn.

— Durys-aq, - deıdi sonda áskerler, saǵan kerekti koróldikterdi biz naızanyń ushymen áperemiz.

— E, onyń nesin aıtasyń, ózderiń bilesińder, soǵysta keıin sheginip kórgen joqpyz. Ol aıdy jaýlaımyn dese, biz qarý-jaraǵymyzdy asynyp, aspanǵa qaraı órleýge ázir edik; biraq, qudaı saqtaǵanda, onyń basyna mundaı oı kelmedi. Korólder taq ústinde shalqaıyp úırengen ǵoı, álbette, oǵan kóngileri joq, al bizdiń biletinimiz tek alǵa! Qaryshtap, arshyndap, jónep berdik deısiń, aınalanyń bári taǵy da astan-kesten. Sol kúnderi qanshama adamnyń tabany tozdy, ózderi ómirden ozdy. Jaý ońaılyqpen beriler emes, keıde ózimizge qaraı bas salady fransýzdardyń ornyńda ózge bireýler bolsa, jaılary tabylary haq. Al endi ózderińe maǵlum, fransýz týmysynda dana halyq, áıteýir ózekti janǵa bir ólim bar ekenin ol biledi. Sondyqtan biz til tartpastan ólip jatsaq ta ókinbedik ımperatorymyzdyń barlyq jaǵrafıa ataýlyny qalaı jaıratyp jatqanyń kórýdiń ózi bir ǵanıbet edi (Osy tusta Gogla aıaǵymen jer edendi sheńberlep syzyp ótti). Sonymen qoımaı: "Myna jerde koróldik bolady", dese bitti, aıtqanyndaı-aq, bir koróldik paıda bola qalady. Sondaı zamandar ótti ǵoı bastan. Kózińdi ashyp jumǵansha keshegi polkovnıkter dereý general al generaldar marshal, marshaldar koról bola qalady.

Solardyń bireýi tiri qaldy, osy oqıǵalar týraly Eýropaǵa sol aıtyp bere alar edi; átteń ne kerek, negizi gaskondyq bola turyp, basyndaǵy tájin saqtap qalý úshin Fransıany satyp ketti, shirkin-aı, sonda onyń eki beti bir shylp etpedi-aý, nesine shylp etsin, qorǵaǵany altyn táj bolsa! Qysqasy, hat tanıtyn saperlerge deıin aq súıek ataǵyn alyp jatty. Men óz kózimmen kórdim, Parıjde Napoleonnyń tóńireginde on bir koról men bir top bekzadalar shamǵa úımelegen kóbelekteı kólpildep júrdi bir kezde. Ózderiń bilesińder ǵoı, joly bolǵan árbir soldat eńbegine qaraı taqqa otyrýǵa deıin kóterile alǵan jaǵdaıda gvardıalyq kapralǵa qaıdan baǵa jetsin; bizdiń árqaısymyz jeńiske óz úlesimizdi qosyp jattyq; ony ımperator búlletenderinen ózderiń jaqsy bilesińder. Al sondaǵy shaıqastardy aıtsańdarshy! Aýsterlıs tusynda áskerler quddy bir paradta júrgendeı erkin qımyldady; Eılaýda Napoleon bir úrlegendeı bolyp edi, orystar kólge batty da ketti; Vagral túbinde úsh táýlik boıy shaıqasqanda soldattar syr bermedi...

Qysqasy, laýqylda qansha áýlıeniń aty jazylsa, mundaǵy erlerdiń sany da sonshalyq edi. Sóıtsek, Napoleonnyń qynabynda shynyńda Alla taǵalanyń qylyshy bar eken. Ol áp soldatty óz balasyndaı álpeshtep ustady; seniń aıaq kıimiń bútin be, ish kıimiń, shıneliń bar ma, jeıtin nanyń men atatyn oq-dárin jetkilikti me; sóıte tura, ózin qalaı bıik ustaıtyn edi, patshalyqqa jaratylǵan adam solaı bolmaǵanda qaıtedi. Biraq báribir! Kez kelgen serjant, tipti kez kelgen soldat "taqsyr" dep oǵan tikeleı aıta alatyn edi, keıde ózderińniń maǵan "dostym" deıtinderin sıaqty. Sonda oǵan bir aqyl aıtar bolsań, ol qulaq qoıyp tyńdar edi, ózimizben birge qar tósenip qatar jatar edi; qysqasy, qarap tursań, kádimgi qarapaıym adam. Men óz kózimmen kórdim: jaýǵan kartechtiń astynda qalaı turǵanyń; qalt etpeıdi, dál osy jerde otyrǵan ózderin sıaqty. Qabaǵyn da shytpaıdy; bir sát te qarap otyrmaıdy, bir jerde turaqtap turmaıdy, dúrbiden kóz almaıdy, oǵan bir qarasań boldy júregiń ornyńa túsedi. Qalaı bolatynyń men tipti bilmeımin, keıde bizben sóılese qalsa boldy, janymyzdy jalyn sharpyǵandaı jigerlenip ketemiz, ózimizdi onyń til alǵysh balasyndaı etip kórsetkimiz keledi, qorqý degen oıda joq, gúrsildegen zeńbirekke qarsy umtylamyz, tóbemizden tómpeshtegen kartechke de qaramaımyz. Tipti oqqa ushyp, ólip bara jatqandar da, ony kórgende kúsh-qaırattaryn boılaryna jınap, ushyp túregeledi, ásker tártibimen sálem berip: "Jasasyn ımperator!" dep bir aıqaılap qalady.

Osynyń ózi tegin be edi? Jaı qarapaıym adam úshin sender osylaı ister me edińder?!

Sóıtip, ol barlyq isti támam qyldy. Al padısha Jozefına, ózi sondaı tamasha áıel, biraq oǵan perzent ákele almady, sondyqtan ózin óte jaqsy kóre tura, tastaýǵa týra keldi. Ne amal bar, memleket isteri úshin oǵan ul balalar kerek edi. Imperatordyń osyndaı qıyn jaǵdaıda ekenin bilgen Eýropa bılikshileri ózara qyrqyssyn: oǵan kim quda túsip, qalyńdyq bere alady? degen talas tóńireginde. Aqyry ol avstrıalyq bir qyzǵa úılendi: bizdiń estýimizshe, Sezar áýletinen taraǵan desedi, ertede sondaı bir adam bolǵan eken qazir jurttyń aýzynda tek sonyń aty: bir ǵana bizdiń ólkede emes, búkil Eýropadaǵy istiń bári sodan bastalǵan kórinedi, sózime kúı senińder, kúı senbeńder, men Dýnaıdan ótkende, sol Sezar saldyrǵan kópirdiń tamtyǵyn óz kózimmen kórdim, jurttyń aıtýynsha, ol ózi Rımdi bılep turǵan, Napoleonǵa jekjattyǵy bar kórinedi, sondyqtan Napoleon ol qalany muragerlik jolymen ulyna berýge haqyly bolsa kerek. Sonymen, demek, úılený toılaryn ótkizdi, shyrqatyp merekeledi, sonyń qurmetine búkil halyq on jylǵa alym-salyqtan bosatyldy, biraq, ne kerek, salyq jınaýshylar ony túp-túgel óndirip alýdan bas tartqan joq.

Jo, aıtqandaı-aq, olar úılendi, sonsoń áıeli ımperatorǵa bir ul týyp berdi, ol "Rımniń koroli" dep ataldy; Bul da bir qulaq estimegen jańalyq edi, óıtkeni ákesi tiri turǵanda koról bolyp týǵandy kim kórgen?!

Dál sol kúni súıinshi aıtyp, Parıjden Rımge aýa shary ushyrylǵan da, ol búkil qashyqtyqty bir táýlik ishinde júrip ótken. Iá, solaı! Endi osydan keıin álginiń bári teginnen tegin bolǵan dep kim talasa alady? Joq, bul joǵarydan bolǵan buıryqtyń nátıjesi edi! Endeshe, Fransıanyń mártebesin kóterý úshin Napoleondy qudaı Taǵalanyń ózi jiberipti degen sózdi bekerge shyǵarǵan adamnyń tili kesilsin!

Mine, sodan keıin, demek, ózine burynnan dos-jar orys ımperatory áıeldi orystan almadyń dep buǵan ashýlanyp, bizdiń jaýymyz aǵylshyndardy jaqtap ketedi. Al Napoleon bolsa, bul ýaqytqa deıin Anglıany aýyzdyqtaýǵa murshasy kelmeı júrgen. Endi teńizdiń ar jaǵyndaǵy sol qustyń qanatyn qaıyratyn mezgil jetipti. Napoleon qaharyna minip, bizge mynadaı ámir berdi:

— Soldattar, sender Eýropanyń barlyq astanalaryn jaılap boldyńdar, endi jalǵyz Máskeý ǵana qaldy, onyń ózi de Anglıamen odaq bolypty. Sondyqtan, Londondy Úndistanmen qosa jaýlap alý úshin endi men Máskeýge qaraı attanbaqpyn.

— Demek, buǵan deıin jer betinde aıaq basyp kórmegen qalyń ásker jasaqtaldy da, kúnderdiń bir kúninde bizdiń bárimizdi qaıran etip, bir mıllıon adam kóriniske jınaldy.

— Ýra! - dep aıqaılaıdy orystar.

Sóıtsek, búkil Reseı men qutyrǵan qazaqtar bizden jylystap ketip barady. El men el shaıqasqa túsken, dúnıeniń bári astan-kesten, Napoleonnyń der kezinde saqtyqty oılaýy kerek-aq.

Qyzyl adamnyń eskertkeni qaıda: "Azıa Eýropamen ustasyp jatyr!", dep. Sondaǵy munyń qaıtarǵan jaýaby: "Jeter osy sóz, saqtyqtyń sharalaryn qoldanarmyn", degen. Aıtqandaı-aq, jan-jaqtan korólder jınalyp, Napoleonnyń qolyn jalap jatyr Avstrıa, Prýssıa, Bavarıa, Saksonıa, Polsha, Italıa, bári bizdiń jaqta, bári de jaramsaq qarap tursań tamasha-aq! Napoleonnyń týlary eshqashan dál sol paradtaǵydaı jaıqala jelbiremegen bolar: Eýropanyń barlyq týlarynan shoqtyǵy bıik edi.

Poláktarda qýanǵannan es joq, óıtkeni ımperator olardyń jaǵdaıyn jaqsartýǵa ýáde bergen; Polsha men Fransıa ejelden baýyrlas bolatyn. Qysqasy, armıa: "Reseı bizdiki!" dep lepirip tur. Joryqqa attanyp berdik, qarý-jaraq jaqsy: saldyrtyp kelemiz al orystar kórinbeıdi. Qysqasy, ol qýlarǵa Máskeý ózenine jetkende ǵana kıliktik sol jerge bekinipti. Men sol tusta orden aldym, naǵyz qyrǵyn soǵys sonda boldy. Imperator eseńgirep qalǵandaı, Qyzyl adammen kezdesken eken, sol aıtypty:

— Balam, baıqa, bir pálege uryndyń, adamyń jetpeı qalyp júrmesin, dostaryń satyp ketedi, - depti.

Demek, osy arada Napoleon bitimge keleıik deıdi. Biraq shartqa qol qoımas buryn bizge aıtady:

— Kórsetemiz orystarǵa! - deıdi.

— Jaraıdy! - deıdi áskerler.

— Alǵa! - dep aıqaılaıdy serjanttar.

Aıaǵymdaǵy etigim tozdy, ústimdegi kıimim boı-boı bolyp qysqardy, qanshama jer júrgenimizdi sodan bile berińder jáne ol qaı bir ońyp turǵan jol deısińder! Biraq amal qaısy?! "Botqanyń biter jeri osy bolsa, aıanyp qalmaý kerek", - deımin ózime-ózim. Bir úlken saıdyń aldyna kelip toqtadyq aldyńǵy shep osy ara. Dabyl qaǵylǵan kezde jeti júz zeńbirek qatarynan gúrsilge basty: qulaǵyńnan qan saýlap keter me eken deısiń. Jaýdyń erligin de baǵalaı bilý kerek orystar keıin sheginer emes, olar da fransýzdar sekildi ajalǵa qarsy atoı salýda, biz bir adym ilgeri jyljı almadyq.

— Alǵa! - degen buıryqty estımiz. Mine ımperatordyń ózi de keldi.

Baıaǵy sol qalpy, atpen quıǵytyp shaýyp keledi, bizge qolymen nusqaý beredi mynaý bekinisti qaıtkende de alý kerek. Bizge qaırat-jiger berýi muń ilgeri qaraı júgiremiz. Saıǵa aldymen men jetkenmin. Qudaıym-aı! Leıtenantyń ba, polkovnıgin be, soldatyń ba qynadaı qyrylyp jatyr. Oqasy joq! Esesine jalańaıaqtylarǵa etik, hat tanyǵysh pysyqtarǵa epolet tıip qaldy. Búkil aldyńǵy shepti jańǵyryqtyra: "Jeńis!" degen aıqaı estildi. Biraq ne paıda mundaıdy kim kórgen, jıyrma bes myń fransýz jaırap qalypty. Aıtarǵa aýyz barmaıdy. Óziń oılap qara: aınalań egini orylǵan dala sekildi, biraq ańyzda jýsap jatqan masaq emes, adam! Arynymyz basylyp qaldy. Qasymyzǵa ımperator kelgen, biz dereý qorshap aldyq. Demek, bizdi músirkeıdi, kóńili túskende adamdy aıalaýy ǵajap edi ózimiz úsip-jaýrap, ash qasqyrdaı búgilip júrgenimizge qaramastan, tózip baqtyq. Ol da jany qalmaı, óz qolymen ordender úlestiredi, ólgenderge qurmet kórsetedi, al sonsoń, demek, bizge qarap uran tastaıdy:

— Máskeýge!

— Bolsa bolsyn Máskeýge! - deıdi armıa.

Máskeýdi aldyq. Al orystar kóp oılanyp jatpaı-aq, ózderiniń astanasyn órtedi de jiberdi. Qala eki kún boıy otqa oranyp, laýlap jatty, aınalasy eki ledaı aýmaq tup-túgel janyp ketti. Záýlim úılerdiń tamtyǵy ǵana qaldy. Otqa balqyǵan temir men qorǵasyn tóbeden jańbyrdaı sorǵalaıdy. Sumdyq is boldy! Senderge shyndyǵyn aıta alamyn ǵoı, tóbemizden dál mundaı naızaǵaı tóngen emes. Imperator aıtady:

— Já, jetti, áıtpese barlyq soldattarym jer jastanatyn túri bar, - deıdi.

Biz oǵan qýanyp qaldyq, azdap tynys alyp, kúsh jınamasaq bolatyn emes, óıtkeni ábden silemiz qatty. Kremldiń tóbesindegi altyn aıshyqty qaǵyp túsirgenbiz, ár soldatqa bir nápaqa tıip qaldy. Al endi qaıtar jolda qys ádettegisinen bir aı erte tústi, ońbaǵan oqymystylar sońy nege durystap aıtpaǵan deseıshi, aqyry mine aıazǵa uryndyq. Endi bizde ásker joq, túsinikti me? Endi bizde generaldar joq, tipti serjanttar da qalmady! Sóıtip, demek, qaıyrshylyq pen asharshylyqtyń náýbeti bastaldy, nesin jasyraıyn, bul náýbette bárimiz de teń edik. Bárimizdi bılegen jalǵyz-aq oı tezirek Fransıany kórsek eken; aıaq astynda qarý-jaraq nemese aqsha jatsa da, eshkim eńkeıip alar emes; árkim betiniń aýǵan jaǵyna qaraı laǵyp keledi, myltyqtaryn durystap ustaı da almaıdy, ataq-abyroıdy oılaýǵa dármen joq. Kún bolsa qaqaǵan aıaz, ımperatordyń juldyzy kózine de kórinbeıdi. Aspannyń oǵan degen yqylasy ózgerip ketken sıaqty. Keshegi qyrandarynyń búgin jeńilisten qashyp bara jatqanyń kórgendigi túrinen adam shoshyrlyq edi. Qatýlanyp alǵan; qatýlanbaǵanda qaıtedi! Mine, aldymyzda Berezına. Iá, dostylarym meniń, arymdy aýyzǵa alyp aǵynan jarylaıyn: bul dúnıe jaralǵannan beri talaı ǵasyrlar boıy mundaı astan-kestendi eshkim kórmegen bolar áskeri bar, kóligi bar, zeńbiregi bar, bári mıdaı aralasyp ketken, onyń ústine qar quıyp tur, aspan ábden túnerip alǵan. Myltyǵyńnyń uńǵysyna qolyń tıip ketse boldy, qaryp túsedi.

Mine dál osy tusta armıany pontonshylar qutqaryp aldy; olar óz oryndarynda tapjylmaı turǵan; solardyń ishinde myna bizdiń Gondren erekshelenip kórindi; muzdy keship júrip kópir salǵan qaısarlardan qazir tiri júrgen osy ǵana. Sol kópirler arqyly bizdiń áskerler orystardyń qýǵynynan qutylyp ketti; sirá, buǵan uly armıanyń burynǵy dańqynan qaımyqqandary da sebep bolǵan shyǵar.

Uzaq áńgimesiniń osy tusyna kelgende, Gogla óz sózine uıyp, sańyraýǵa tán yntamen tyńdap otyrǵan Gondrendi nusqap sóıledi:

— Gondren degen er júrek soldat, bylaısha aıtqanda, qurmetti soldat; ol senderdiń qandaı qurmetterińe de laıyq.

— Sonda men, - dep Gogla áńgimesin jalǵastyra tústi, - ımperatordy kórgenim bar: kópirdiń qasynda qalt etpesten qarap tur; aıazyńdy elen qylatyn emes. Al endi osy teginnen be? Ol óziniń asyl qazynasy quryp bara jatqanyń, baıyrǵy mysyrlyq soldattarynyń qyrylyp jatqanyn kórdi. Kópirdiń ústinen jyljyǵan markıtantkalar, at-arbalar, zeńbirekter kórinisi tym aıanyshty edi bári de ábden qaljyraǵan, shaldyqqan, qaýsaǵan. İshindegi pysyqtary týdan aıyrylmapty, óıtkeni, bile bilseńder, tý degen Fransıanyń ózi, bul senderdiń baýyrlaryń, bul azamattyń, soldattyń ar-namysy, sondyqtan oǵan daq túspeýi kerek, ol aıazǵa qaqyrap synbaýy kerek. Úsip-jaýrap júrgen biz ımperatordyń qasyna kelgende ǵana boıymyz jylynatyn; oǵan bir qaýip tóngeniń kórsek boldy, topyrlap qasyna jınalamyz, al sonda qasymyzdaǵy joldastardy qutqarý úshin aıaldaýǵa mursha joq. Sonda estıtinbiz ol tún balasyna zarlap, óziniń soldattaryn joqtaıdy eken dep. Al qalaı degenmen de tek sol ǵana, tek bizdiń fransýz baýyrlarymyz ǵana sondaı qıametten qutylyp shyǵa alatyn edi, rasynda da qutylyp shyqty; ras, shyǵyn óte kóp boldy onyń ne aıtary bar. Odaqtastar bizdiń saqtyq qorymyzdy jep qoıdy. Qyzyl adamnyń aıtqany keldi bári de ımperatorǵa satqyndyq jasady. Imperator gvardıasy engizilgennen bastap Parıj sýaıttarynyń úni óship edi, endi til bitip, ımperatordyń sharýasy bitti degen áńgime taratty; oǵan qarsy qastandyq oılastyryp, polısıa bastyǵyn óz jaǵyna qaratty; sóıtip, ımperatordy qulatpaq. Osyndaı áreketterdi sezgennen keıin, ol ketip bara jatyp, bizge aıtqany:

— Qosh bolyńdar, jigitter, óz nysandaryńdy qorǵańdar, keshikpeı qaıtyp kelemin! - degen sózder edi.

Hal endi nasharlady generaldar ne bolsa sony aıtady, ózi bardaǵydaı qaıdan bolsyn. Marshaldar ózara janjaldasyp, ótirikke belsheden batty. Sóıtetin jóni de bar: Napoleon kóńilshek edi, solardy tym semirtip jibergen, bári de altynǵa malynǵan, maıǵa bógip shaılaǵannan aıaqtaryn basa almaı qalǵan. Barlyq pále osydan bastaldy: kópshiligi polktarymen jaýdyń jelkesinde tursa da, bir qybyr etken joq; al bizdi jaý ókshelep, Fransıaǵa qaraı qýyp keledi.

Mine osy tusta ımperator qaıtyp oraldy jańa jaýyngerlerdi jasaqtap ákelipti: kileń sen tur, men ataıyn: qandaı jaýyńdy bolsa da jaıratyp salatyn ójetter bul solardy óz yńǵaıyna beıimdep alypty, qarsy kelgendi qaǵyp túsiretin óńkeı baskeserler, býrjýadan iriktegen qurmetti qaraýyly bar, jaraqty jasaq, bizdiń aramyzda erigen maıdaı sińdi de ketti. Biz de nyq turmyz, biraq áıteýir bári de bizge qarsy, áskerlerimizdiń keremet erligine de qaramaıdy. Sonymen, ne kerek, Drezden, Lútsen, Baýsen túbindegi shaıqastarda, halyq pen halyq bettesip aıqasty. Sender ózderiń bilesińder, ol kezde fransýzdar asqan erlik úlgilerin kórsetti; sondyqtan jaýyngerlerdiń ǵumyry jarty jyldan aspaıtyn. Biz jeńispen sherý tartyp kelemiz, al aǵylshyndar bizdiń syrtymyzdan ǵaıbat aıtyp, ózge halyqtardy azǵyrýda, ósek taratýda.

Aqyr-aıaǵynda, sondaı tobyrlardy jaryp óttik. Sol kezde aramyzǵa ımperator da kele qalǵan, endi júrer jolymyzdy arshı bastadyq; óıtkeni, aldymyzda teńiz be, álde qurlyq pa báribir: "Ótý kerek!" dese boldy, biz buzyp-jaryp ótemiz. Sóıtip júrip, aqyry Fransıaǵa da jettik: týǵan jerdiń aýasy-aı deseıshi, kórgen azap-beınettiń bári artta qaldy, eń bir dimkás degen jaıaý áskerge deıin shıryǵyp sala berdi. Mysaly, men ózim týraly aıtsam, jaryq dúnıege jańadan qaıta kelgendeı boldym. Ánekı sol biraq ol kezde áńgime Fransıany, bizdiń otanymyzdy, qysqasy, tamasha Fransıany búkil Eýropadan qorǵap qalý týraly bolatyn; al Eýropa ári qaraı qýyp tastamaq bolǵanymyz úshin óshikti. Sonda biz ony ne úshin istedik? ózimizdi jep qoımasyn dep istedik qoı: qatal Soltústiktiń jumsaq Ońtústikke tisi qyshyp turatyny beker me edi keıbir generaldardan men muny óz qulaǵymmen estigenmin.

Bul tusta ımperatordyń ózi de kórdi: óziniń qaıyn atasy, ózi koróldiń taǵyna otyrǵyzǵan dostary, bılik basyna qaıtarǵan ne bir naısap tobyrlar bári munyń ózine qarsy shyǵypty. Qysqasy, tipti fransýzdar men odaqtastar da joǵarydan alǵan buıryqpen óz qatarymyzdan shyǵyp, ózimizge qarsy turdy. Sonyń bir mysaly Leıpsıg túbindegi shaıqas. Mundaı opasyzdyqqa qarapaıym soldattyń ózi bara almas edi, solaı ǵoı? Al analar bir kúnde úsh ret qubylyp, óz sózderinen qaıtyp jatty, sonda ózderine shaqyratyndar knáz ataǵy barlar!

Sol eki arada basqynshylyq bastaldy. Imperator óziniń arystandaı aıbynyń kórsetse-aq boldy, jaý keri sheginedi; sol kezde Fransıany qorǵaý ústinde onyń jasaǵan keremetteri sonaý Italıany, Shyǵysty, Ispanıany, Eýropa men Reseıdi jaýlaýǵa barǵan kezdegi erlikterinen áldeqaıda artyq edi. Demek, endi ol jat jurttyq jaýlardy túgel qyrmaq: jaraıdy, bilsin olar Fransıany qalaı qurmetteý kerek ekenin; sondyqtan ol jaý qosyndaryn Parıjge deıin emin-erkin jiberip aldy, ondaǵy oıy bárin osy arada birjola qurtý da, ataq-dańqtyń eń joǵarǵy deńgeıine biraq kóterilý; óıtkeni bul shaıqas ózge barlyq shaıqastardyń ishindegi eń irisi, qysqasy, barlyq shaıqastardyń kókesi bolatyn!

Biraq Parıj turǵyndary ózderiniń kón terileri men adyra dúńgirshekteri úshin záreleri ushyp, qaqpany ashty da jiberdi; mine sodan ári bastaldy deısiń opasyzdyq ta, basqa da neshe túrli pále; bastan baqyt ushty; padıshaǵa qyspaq kórsetildi, terezelerge aq týlar baılandy, al buryn ımperatordyń janyńda júrgen generaldar ony tastap, buryn estimegen Býrbondar jaǵyna shyǵyp ketti. Endi ol Fontenbloda bizben qoshtasatyn boldy:

— Soldattar!..

Sózi áli kúnge deıin qulaǵymda tur, bárimiz de jas baladaı eńirep jyladyq; qyran sýreti bar týlar kádimgi jerleý kezindegideı tómen ıildi, onyń sebebi, men týrasyn aıtaıyn senderge. biz Imperıany jerlep jattyq, bizdiń barlyq armıalarymyzdan tek kóleńke izi ǵana qaldy. Sondyqtan, demek, ol óz qamalynyń basqyshynan turyp bizge bylaı deıdi:

— Jigitter, biz opasyzdardyń kesirinen jeńiliske ushyradyq, endi kók júzinde kórisermiz erlerdiń turaq mekeni sol ǵoı. Meniń ulyma qorǵanysh bola kórińder, ony senderge senip tapsyrdym: jasasyn Napoleon Ekinshi!..

Ol endi ólmek boldy, sóıtti de, jeńilgen Napoleondy eshkim kórmesin dep, ý ishti; onysy tutas bir polkty sespeı qatyratyn kúshti ý eken, biraq buǵan áser etpedi; ol da oılaǵan ǵoı qumarlyqqa boı urmaı turǵandaǵy: qudaı menen bezgen eken, endi maǵan sáttilik joq eken, dep oılaıtyn baıaǵy Aısa paıǵambar sıaqty. Endi kózi jetedi óziniń máńgi ólmeıtindigine, munyń isi ádil ekenine, máńgige ımperator bolyp qala beretinine. Sondyqtan ol oqshaýlanyp, ońasha aralǵa ketti; endigi oıy aqymaqtyqqa jandary qumar adamsymaqtardyń amal-aılalaryn oıǵa salý.

Ol osyndaı oı sońynda júrgende qytaılar men Afrıka jaǵalaýyndaǵy jabaıylar, berberler men taǵy basqa kóne mal halyq ony ózgelerden bólekshe jaratylǵan adam dep eseptegen, onyń týyna qol tıgizbegen; kimde-kim qol tıgizse, ol qudaıdyń qaharyna ushyraıdy dep oılaǵan. Janaǵy adamsymaqtar ony Fransıadan alastap jatqanda, ol búkil dúnıe júzine bılik júrgizip turǵan. Demek, ol taǵy da óziniń Mysyrdan oljalaǵan bólekeı kemesine otyryp alyp, aǵylshynnyń alyp kemeleriniń tumsyǵy astynan jyp berip ótip ketti de, fransýz jerine aıaq basty; al Fransıa oǵan moıynsundy; bul habar qońyraý ataýlyny kúńgirletip qustaı ushty; endi búkil el bolyp: "Jasasyn ımperator!" degen urandy ún qosty. Mundaı keremettiń keremetin bizdiń bul ólke de shattana qarsy aldy; Dofıne halqy uıatqa qaldyrǵan joq; onyń ústindegi súr beshpentin kórgende, jurttyń bári qýanyshtan jylaǵanyń estip, men de bir marqaıyp qalǵanmyn.

Naýryzdyń biri kúni Napoleon eki júz ǵana soldatpen jaǵaǵa shyǵyp, fransýz jáne Navarra koróldigin jaýlap aldy da, jıyrmasynshy naýryzda ol qaıtadan Fransýz koróldigine aınaldy. Dál sol kúni ol Parıjde boldy; jolyndaǵy kederginiń bárin sypyryp tastap otyryp, súıikti Fransıasyn qaıtadan qolyna aldy; baıyrǵy jaýyngerlerin jınap alyp, olarǵa "Mine men keldim!" degen úsh-aq sóz aıtty.

Qudaıdyń qudiretimen bolǵan keremetterdiń ishindegi eń zory osy edi. Áıtpese basyndaǵy telpegin bir bulǵaǵanda-aq tutas bir ımperıany basyp alǵandy kim kórgen? Fransýz kúıredi dep oılaǵan jurttyń bári. Ol qaıdan bolsyn! Qyran qus keldi samǵap, ulttyq armıa bas kóterdi, sonsoń biz Vaterlooǵa qaraı jónele berdik. Mine Gvardıanyń quryǵan jeri sol edi. Napoleon qalǵan áskerlerimen ólgen-tirilgenine qaramaı, jaýdyń zeńbiregine qarsy úsh márte shabýylǵa shyqty, sonda da ol ólgen joq! Bizdiń aǵaıyndar osyny kózderimen kórdi! Sonymen shaıqasta jeńildik. Keshkisin ımperator baıyrǵy soldattaryn bizdiń qanymyzǵa boıalǵan maıdan dalasyna jınap alyp; qyran sýreti beınelengen týlardy sap aǵashtarymen qosa órtetti; bizdiń qyrǵı qyrandarymyz buryn bizdi ilgeri qaraı bastaýshy edi, buryn búkil Eýropanyń ústinen qalyqtap ushýshy edi, al qazir jaý qolyna tústi degen masqaradan qashyp barady. Anaý Anglıa bar ma, qanshama qazynasyn tókse de, jeńis túgil, qyrannyń quıryǵynan ustaı almaıtyn edi-aý. Endi sol qyrandardan aıyryldyq. Qalǵandaryn ózderiń de jaqsy bilesińder. Qyzyl adam degeniń qyp-qyzyl aldamshy eken, Býrbondardyń jaǵyna shyǵyp ketti! Fransıa kúl-talqan boldy; soldattarda endi eshqandaı kún qalǵan joq, ózderine tıisti sybaǵanyń bárinen aıyrdy da, úılerine qaraı qýyp tastady; olardyń ornyńa sap túzep te júre almaıtyn dvorándardy aldy olarǵa qarasań júregiń aınıtyn edi. Napoleondy opasyzdyq aılamen aldy da, aǵylshyndar muhıttyń ortasyndaǵy ıen aralǵa aparyp, jartasqa baılap tastady; sol jartas qazir búkil álemnen on myń kez bıikte boı kóterip tur. Fransıanyń ıgiligi úshin Qyzyl adam kelip ókimet bıligin qaıtaryp bergenshe Napoleon solaı tura beredi.

Analar aıtady, ol óldi deıdi! Iá, ólipti-mis. Ony bilmeıtin adamdardyń sózi sol Ózderiniń jeksuryn memleketterinde halyq kóterilip ketpesin dep, jurtty aldaǵan túrleri. Tyńdańdarshy. Durysynda dostary ol jónindegi paıǵambarlyq sózderdi shyndyqqa shyǵarý úshin, ony shól dalada ádeıi tastap ketken; senderge aıtýdy umytyp ketippin ǵoı: Napoleon "Shól dalanyń arystany degen sóz. Bul áýlıeniń aýzynan shyqqandaı aqıqat. Imperator jaıynda basqa bir sóz estiseńder senbeńder, olardyń bári ótirikshiler. Alla Taǵala jaı adamnyń atyn qyzyl áriptermen jazdyrar ma edi, al oǵanóz atyn búkil jer betinde dál solaı etip jazdyrdy esimi esh ýaqytta umytylmasyn dep...

Halyq pen soldattyń ákesi Napoleon jasaı bersin!

— Jasasyn general Eble! - dep aıqaılady pontonshy.

— Siz Máskeý ózeniniń janyndaǵy oqpańnap qalaı aman qaldyńyz? - dep surady odan bir sharýa áıel

— Ony qaıdan bilem? Tutas bir polk kúıimizde túskenbiz, sodan júz qaraly jaıaý ásker tiri qaldyq qoı; óıtkeni ony alý tek jaıaý áskerdiń ǵana qolynan keletin is edi. Bilesińder me, jaıaý ásker degen armıadaǵy eń basty kúsh qoı...

— Al atty ásker she? - dep aıqaılaǵan Jenesta shóp maıasynyń ústinen sekirip túsip, saraıdaǵylardyń aldynda kenetten paıda bolǵanda, eń júrekti degenderdiń ózderi de shoshynyp qalǵan. Beý, otaǵasy-aı. Ponátovskııdiń qyzyl ulandaryn, krasırler men dragýndardy, basqa da shabandoz erlerdi qalaı umytasyz?! Napoleon shaıqasty tezirek jeńispen aıaqtaǵysy kelgende Múratqa aıtpas pa edi: "Mártebelim, maǵan mynalardy ortasynan qaq bólip kesip bershi!" dep. Sol kezde biz áýeli qatty jelispen bastap, artynan dúrkirep shabamyz. Bir, eki! Bitti! Jaý áskeri ortasynan pyshaqpen keskendeı qaq jarylyp qala beredi. Atty áskerdiń arshyndy shabýyly, qartym, kartechinniń zalpynan áldeqaıda alymdy keledi.

— Aý, pontonshylar she? - dep sańyraý da aıqaılap jatyr.

— Osylaı, jigitter, - dep sózin jalǵastyrdy Jenesta, - óziniń tóbeden dik ete túskeninen

jurt áli de sekem alyp turǵanyń sezip jáne sol úshin ózi de yńǵaısyzdanyp, bul jerde, álbette, eshqandaı jansyzdar joq bolar, kánekı, mynany alyp, bólekeı kapral úshin tartyp jiberińdershi!

— Jasasyn ımperator! - dep otyrmaqqa jınalǵan jurt bir aýyzdan uran saldy.

— Aqyryn, jigitter, - dedi ofıser óziniń ishinde býlyǵyp turǵan qasiret sezimin buqtyrýǵa tyrysyp. - Aqyryn! Ol: "Dańq. Fransıa, shaıqas!" degen sózderdi aýyzǵa alyp turyp ómirden ótti. Jigitter, ol óldi, biraq beınesi máńgi óshpeıdi!

Gogla sener-senbes kúıde jaýyrynyń bir qýsyryp qoıdy da, mańaıyndaǵylarǵa sybyrlap sóıledi:

— Myna ofıser áli de áskerı qyzmette ǵoı, al mundaılarǵa ımperator óldi dep jer júzine taratyp júrý jóninde buıryq berilgen. Soldat ne buıyrsa, sony oryndaıdy. Onyń nesin sógemiz.

Saraıdan shyǵa bergende Jenesta Qabyrshy qyzdyń mynadaı sózin de estip qaldy:

— Myna ofıser ımperatordyń da, Benası myrzanyń da dosy.

Endi jurttyń bári esikke qaraı entelep, Jenestany bir kórip qalýǵa umtylysqan, sonda aıdyń sáýlesimen onyń doktordy qoltyqtap bara jatqanyń da anyq kórip edi.

— Túý men bir aqymaqtyq jasadym-aý, - dedi Jenesta, tezirek úıge qaıtaıyqshy! Jańaǵy qyrandardan, zeńbirekter men shaıqastardan basym aınalyp qaldy!..

— Al, meniń Gotlam týraly ne aıtasyz? - dep suraǵan Benası.

— Taqsyr, dál jańaǵydaı áńgimeler Fransıaǵa Respýblıkanyń on tórt armıasyn óz qoınyńda máńgilik saqtap qalyp, Eýropaǵa zeńbirek zalptary arqyly salmaqty dat aıtýyna kómektesedi. Mine, meniń pikirim kerek bolsa.

Sálden keıin bular Benasıdiń úıine jetken; ekeýi de oıǵa berilip, qonaq bólmede otyryp qaldy; kamındegi sóngen ottyń shoqtary jylt-jylt etedi. Jenesta dárigerdiń ózine eshbir kúmánsyz yqylas bildiretiniń sezip otyr, biraq jeńiltektik baıqatpaıyn degendeı, qazir qandaı oıda ekenin suraýǵa yńǵaısyz kórip otyr; degenmen, Benasıge qaıta-qaıta synaı qarap otyryp, onyń erinderinen jymıǵan bir aqjarqyn kúlkiniń emeýriniń baıqap qalǵandaı boldy: ádette bul shyn mánisinde rýhy kúshti adamdarda bolatyn minez doktor sondaı syńaımen muny ishteı unatyp, aǵynan jaryla jaýap berýge ısharat bildirgendeı kórindi. Jenesta bylaı dep sóz bastaǵan:

— Taqsyr, sizdiń myna ómirińiz jaı qarabaıyr adamdardyń ómirine múlde uqsamaıdy, sondyqtan siz zaıyrly qaýymnan ne sebepti aýlaqtap kettińiz dep surasam, onyń eshbir ábestigi bolmas dep oılaımyn. Bálkim, meniń bul yntyǵymdy orynsyz da kórersiz, biraq zańdy ekenine kelisersiz. Beri qarańyzshy, meniń esh ýaqytta, joryqtarda da sen dep sóılespegen kóp-kóp dos-jarlarym boldy, al biraq, birge otyryp, ishkennen keıin úsh kún ótken soń; "bar, baryp kaznacheıden jalaqymdy alyp kelshi" dep aıtqan adamdarym da boldy; mundaı minez toı ústindegi dyrdýda eń sypaıy adamdar tarapynan da baıqalyp qalady. Já, ol óz aldyna al men sizdiń peıilińizdi kútpeı-aq, ózime dos dep sanaǵym keldi, sebebin ózim de bilmeımin.

— Kapıtan Blúto...

Dáriger munyń jalǵan famılıasyn ataǵanda, ofıser bir túrli tyjyrynyp qalǵan. Meımanynyń bet-ajary tyrysyp ketkenine Benası de tańdanyp, bul nesi eken degendeı, ózi de tesireıip qarady; biraq sebebin álde nege jorı almaı, betiniń úırenshikti daǵdysy bolar degen oımen sózin jalǵastyra berdi:

— Kapıtan, ózim týraly aıtý maǵan óte aýyr. Kesheden beri meniń osy óńirde júzege asyra alǵan jaqsy ózgeristerim jaıynda aıtqanda da qatty qınaldym; biraq onda áńgime bizdiń qaýym týraly, onyń ózimmen múddesi bir turǵyndary jaıly boldy. Endi ózim týraly aıtsam, áńgime tek meniń qara basym jaıynda bolyp ketedi ǵoı, al meniń ómirimde pálendeı erekshelik joq.

— Sizdiń ómirińiz tipti anaý Qabyrshy qyzdyń taǵdyrynan da kóńilsiz bolǵan kúnniń ózinde, - deıdi Jenesta, - sony ózińizden estigim keler edi; siz sekildi adamdardy osy jerge alyp kelgen taǵdyrdyń tálkegin bilgim keler edi.

— Kapıtan, meniń aýyz ashpaǵanyma on eki jyl boldy. Al qazir, men bir aıaǵymmen kórdiń jıeginde turǵanda, ózimdi soǵan aparyp tyǵatyn soqqyny kútip júrgende, sizge shynymdy aıtaıyn, bul únsizdik meni qınaıtyn boldy. On eki jyl boıy qasiret shegip kelemin, al mende qaıǵydan qajyǵan júrekterdiń dos kóńilmen syrlasyp sher tarqatar jubanyshy da joq. Meniń sorly músállamdarym sharýalar bolsa, ol baıǵustar maǵan óz talaılaryna birjola moıynsunǵan kónbestiktiń úlgisin tanyta júrip, qalaı degenmen de meniń janashyrlyǵymdy kóredi; al meniń ishimdegi qupıa qusalyqtyń zapyran zaryn eshkim seıilte almaıdy; eshkim aq júregin ashyp kelip, dos kóńilden qolymdy qysa almaıdy, al shyndyǵynda syı-qurmettiń eń úlkeni sol emes pe edi, sodan anaý Gondren shalǵa deıin eshkim maqurym qalmapty.

Jenesta osy tusta dárigerge qolyn qulshyna usynyp edi, bul soǵan qatty tebirendi.

— Bálkim, Qabyrshy qyz óziniń perishtege tán izgi janymen meni túsingen de bolar edi, - dep jalǵastyrdy dáriger áńgimesin daýsy dirildep, - tipti, bálkim, ol meni súıgen de bolar edi, al onda onyń ózi de baqytsyzdyq bolyp shyǵar edi. Beri qarańyz, Kapıtan, tek siz sıaqty soǵysta shynyqqan, júregi keshirimshil jaýynger nemese ómirge shattana qaraıtyn jas jigit qana tyńdaı alady meniń jan syrymdy, óıtkeni ony ómir kórgen, tis qaqqan erkek nemese ómirden eshbir habary joq jas bala ǵana túsine alar edi.

Ertede maıdan dalasynda jan keship bara jatqan qolbasshylar sváshennık joq kezde óz

qylyshynyń tutqasyndaǵy aıqyshqa qarap jatyp aryzdasady eken, sony ózi men qudaıdyń arasyndaǵy adal nıetti ara aǵaıyn kóredi eken. Sondyqtan Napoleonnyń tapjylmaıtyn tabandy sarbazy, bolat semserdiń júzindeı keskir siz ǵana, bálkim, meni túsinetin bolarsyz. Eger siz adamnyń en asyl sezimderiniń kúrdeli álemine shyn nıetińizben den qoıyp, qarapaıym júrekterdiń kámil senetin qymbatyna yqylaspen zer salar bolsańyz, meniń áńgimem sizge qyzyqty kóriner, al endi memlekettik isterge arnalǵan erejelerdi óziniń jeke basynyń jaǵdaılaryna qaraı ıkemdep daǵdylanǵan bilgish jaryqtyqtarǵa munyń ózi kúlkili bolyp ta kórinýi múmkin. Men barlyq jaıdy ashyp aıtpaqpyn, óıtkeni óz ómirimde bolyp ótken jaqsyny da, jamandy da oraǵytyp ketkim kelmeıdi, men sizden esh nárseni jasyrmaımyn; óıtkeni men qazir jarqyldaq qaýymnan alystamyn, adam pendesiniń sýyldaq sózine nemquraıdymyn, tek bir qudaıdyń ózinen ǵana úmittimin.

Dáriger únsiz otyryp qaldy da, sonsoń ornynan túregelip, sózin jalǵastyrdy:

— Áńgimeni bastamas buryn, men shaı ázirlettireıin. On eki jyldyń ishinde Jakota kelip, shaı ishesiz be dep suraýdy bir ret te umytqan emes; ol kelip sózimizdi bólip júrer. Al ózińiz shaı ishesiz be, Kapıtan?

— Rahmet, ishkim kelmeıdi.

Benası tez arada qaıtyp oraldy.

IV tapay

JERGİLİKTİ DÁRİGERDİŃ JAN SYRY

— Men Langedok deıtin shaǵyn qalada týyppyn, - dep bastady dáriger áńgimesin, - ákem sonda erteden turady eken; sábılik kezeńim sonda ótti. Segiz jasqa kelgende meni Sorez kolejine bergen edi, sony bitirgennen keıin, oqýymdy aıaqtaý úshin Parıjge attandym. Ákem jas kezinde dúnıeni ońdy-soldy shashyp, tipti, ata-jurtymyzdan da aıyrylyp qalǵan eken, áıteýir úılenýi sátti bolypty da, odan keıingi dúnıeqońyz únemshildikpen jaǵdaıyn durystap alsa kerek; provınsıa adamdary baılyqtyń jumsap qyzyǵyn kórmeıdi, tek ataǵyna semiredi ǵoı, onda seniń dańǵoılyǵyń da iske aspaı sónip jatady. Ákem baıyp alǵannan keıin, jalǵyz ulynyń úzilgen úmitteriniń ornyn salqyn qandy sarabdaldyqpen toltyrmaq boldy kári ata-ananyń eń sońǵy bolsa da izgi nıetten týǵan adasýy sol edi; óıtkeni olar ózderiniń ınabatty ómir tájirıbesi men estıar esepqorlyǵyn balalaryna mura etip qaldyrýdy oılaıdy, olardyń ómirdiń qyzyǵyna eligip, sodan kóbirek lázzat alǵysy keletin tilekterimen jumystary da bolmaıdy. Saqtyqqa beıim ákem meni tárbıeleýdiń erekshe bir josparyn jobalapty da, men sonyń qurbany bolyp shyqtym. Ol óziniń baılyq-dáýletiniń qanshalyqty mol ekenin menen ólerdeı jasyryp ustady da, meniń bolashaqtaǵy ıgiligimdi oılaǵan bolyp, jastyǵymnyń naǵyz der shaǵynda joqshylyqqa tap qyldy. Qaıtkende de óz bıligim ózimde bolsa eken dep tilegen jas jigitti jan tózbeıtin qyspaqta ustady; maǵan kedeılikte kerek bolady dep eseptegen mashyqtaryn darytýǵa tyrysty; olardy: tózimdilik, bilimge qushtarlyq, eńbekqorlyq edi; ol oılady: maǵan kedeıliktiń zaryn tartqyzsam únemshildikke úıretermin dep; al men onyń aqyl-keńesterin boıǵa sińirer jasqa jetken kezde, endi tezirek ómirlik mamandyqty tańda dep qystady. Meniń beıimim medısına salasyn zertteý jaǵynda boldy. Tomaǵa tuıyq provınsıalyq kolejdegi oratorıandardyń jartylaı monastyrlyq pánderiniń ezgisinen keıin, Sorezden shyǵyp, birden astanaǵa tap boldym. Ákem meni ózi ertip aparyp, óziniń bir dosyna amanat etti. Eki qart meni aralastyrmaı, ózderi ońasha otyryp, barynsha saqtyq oılaǵan sharýalarynyń jobasyn belgilepti: ómirden túk tájirıbesi joq shıki ókpe balany áýeli jastyqtyń qushtarlyq quıyny eliktirip áketpesin degen qamqorlyqtarynyń túri. Maǵan jumsalatyn qarjy tirshiliktiń eń zorý degen qajetterine ǵana shaqtalyp, qatań eseptelgen; onyń ózi qolyma úsh aıda bir-aq ret beriledi tipti sonyń ózinde de Medısına fakúltetine oqýdyń aqysy tólendi degen túbirtek qaǵaz bolsa ǵana. Adamnyń namysyna tıetin bul sıaqty senimsizdik tártip pen esep degen syltaýmen búrkemelengen. Abzalynda, meniń bilim alýyma jáne kóńil kóterýime degen qarjyda ákem aqshaǵa taryndyq jasamaǵan sıaqty. Tek onyń eski dosy ǵana, ómirdiń shym-shytyryq buralańyna túsken bala jigitke basshylyq etý tapsyrylǵanyń ózine dáreje kórgen, al óz boıyndaǵy sezim-túısikteriniń barlyǵyn is qaǵazdary sıaqty sóre-sórege suryptap qoıyp, tek mólsherlep qana jumsaıtyn adamdar qataryna jatady eken. Qajet bolsa, ol óziniń jazý dápterine qarap jiberedi de, seniń ótken jyly, dál osy kúni, dál osy saǵatta nemen shuǵyldanyp otyrǵanyńdy qalt etkizbeı aıtyp beredi. Ol myna ómirdi kásiporyn dep esepteıdi de, onyń esep-qısabyn kádimgi komersıalyq ádispen júrgizedi. Al asylynda osynaý baısaldy adam, eptegen qýlyǵy da bar, abaıshyl da sekemshil bola tura, meni baqylaýǵa alǵanyń árdaıym bilgizbeýge tyrysatyn, kitaptardy ózi satyp áperedi, oqýdyń aqshasyn da ózi tóleıdi; aıtalyq, men atqa salt minip júrýdi úırenem desem boldy, qaıda táýir manej bar ekenin elpildep ózi baryp biledi, sonda meni ózi alyp barady, meniń tilegimniń aldyn orap, mereke kúnderde minetin attardy kúni buryn jalǵa alyp qoıady. Osy bir tamasha adam, kereginde ózim oraǵytyp ketýge daǵdylanǵan kárilik qýlyqtaryna qaramastan, maǵan ekinshi áke boldy.

"Dostym, - der edi ol tizgindi eptep bosatpasa, meniń úzip keterimdi sezgen bir sátterde, jastar keıde sol jastyqtyń qyzýymen essizdik qylyqtar jasap qoıatyny bolady; sizge aqsha qajet bolyp qalatyn jaǵdaılarda ózime kelińiz. Kezinde sizdiń ákeńiz de maǵan talaı ret qol ushyn bergen, sizge qajet bolyp qalǵan birneshe ekú menen árdaıym tabylady, biraq maǵan ótirik aıtpańyz, jasaǵan qateligińiz bolsa, jasyrmaı aıtyńyz, ony moıyndaýǵa uıalmańyz; men de jas bolǵanmyn, adal dos retinde biz bir-birimizdi qashanda uǵamyz".

Ákem meni Latyn mahallasyndaǵy bir otbasylyq pansıonǵa ornalastyrǵan, ıeleri marhabatty adamdar eken; maǵan táp-táýir jabdyqtalǵan jeke bólme berdi. Alaıda emin-erkindiktiń alǵashqy qadamdary, ákeniń keń peıili, meniń jolyma arnap jasaǵan shyǵyndary meni onsha eleń etkizgen joq. Erkindik degenniń qadirin bilý úshin, bálkim, onyń lázzatyn tatyp kórý kerek shyǵar. Alańsyz balalyq shaqtyń estelikteri kolejdegi kóńildi basyr qylǵan áýenniń áserinen umytylyp ketti me, bilmeımin, áıteýir aqyl-oıym áli de qursaýly edi; odan keıin ákeniń aqyl-keńesteri jańa bir mindetter arqalatty; odan qaldy, Parıjińniń ózi maǵan bir jumbaq bolyp kórindi; ony bilip almaı turyp, nesimen aýalanýdy bilmeıdi ekensin. Sonymen, - dep oıladym men, -ómirimde ázir eshteńe ózgere qoıǵan joq, barlyq jańalyǵy - qazirgi oqyp júrgen jerim burynǵydan góri kólemdirek jáne ózi Medısına fakúlteti dep atalady. Degenmen, alǵashqy kezde oqýǵa qulshyna kiristim, leksıalarǵa túgeldeı qatynasyp júrdim, sabaqqa bar zeıinimmen shomyp kettim de, basqa ermek degendi oıǵa da alǵan joqpyn, - Parıjde aıaq bassań iline ketetin ǵylym qazynasyna búkil ynta-yqylasymmen berilip ketkendigim sondaı. Biraq kóp uzamaı, aq kóńil ańǵal jastardy arbaǵysh joldastyq qarym-qatynastyń beıkúná nyshandaryn betke ustap keletin kezdeısoq tanystyq degender paryqsyz Parıj ómiriniń tunǵıyǵyna qaraı birtindep tarta bastady. Eń aldymen maǵan teatrlar men akterlerdiń teris yqpaly áser etti: solardy kórgen boıda-aq esimnen aıyrylyp qaldym. Astananyń spektakderi jastardy azdyryp jiberedi; teatrdyń adam janyń astan-kesten etetin yqpalyna qarsy turýǵa jastar dármensiz; sondyqtan da men jas urpaqty buzýǵa kelgende qoǵam men zań birdeı kináli dep esepteımin. Jıyrma-jıyrma bester aralyǵyndaǵy jas adamnyń jan júıesin bulqan-talqan etetin qushtarlyq ataýlyǵa bizdiń zańdarymyz, bylaısha aıtqanda, kózin jumyp qaraıdy; Parıjde barlyq nárse ony esinen tandyrady, bári tynymsyz arbap turady; din oǵan ımandylyqty ýaǵyzdaıdy, zań jón silteıdi, al astananyń aldamshy sıqyry men súrqıa ádet-ǵuryptary jamandyqqa qaraı jeteleıdi; Parıjdegi eń salaýatty degen erkek pen salıqaly degen áıeldiń balıǵattylyqty keleke etetini beker me? Qysqasy, osynaý orasan zor qala kádimgi bir óziniń aldyna tek qana jamandyqty marapattaý mindetin qoıyp alǵan ba dersiń, óıtkeni munda adal qareketpen qoǵamda ózine laıyq oryn alýǵa tyrysqan jas adamnyń jolynda ushyrasatyn kedergiler neshe túrli jalǵan jyltyraqtardan áldeqaıda jıi kezdesedi. Men uzaq ýaqyttar boıy kesh qurǵatpaı teatrǵa bardym, sóıtip júrip saýyq-saıranǵa áýestenip aldym. Ózimniń tól mindetterimdi esten shyǵaryp, eń shuǵyl sabaqtarymdy erteńge qaldyratyn boldym; burynǵydaı bilimge de qumartyp turmadym, tek asa qajetti degen, onsyz doktorlyq dıplom alatyn dárejege jete almaısyń degen jumystardy ǵana atqaryp júrdim. Endi leksıa ústinde profesorlardyń sózin tyńdamaımyn, olardyń bári de biriniń sózin biri qaıtalaı beretindeı kórindi maǵan. Men ózimniń tabynǵan qudaılarymdy tárki qyldym da, kádimgi Parıjdiń óz adamy bolyp aldym. Qysqasy, men provınsıadan kelip astanaǵa tap bolǵan, kelip alyp jaman jolǵa túsken, biraq áli de keıbir shynaıy sezim jurnaqtarynan ada bolmaǵan, adamgershiliktiń keıbir joralǵysynan áli de habary bar, boıyn bılep alǵan jaman ádetterden arylǵysy keletin, biraq soǵan qaırat-jigeri jetpeıtin jas adamnyń kúdikti ómirin keship júrdim.

Men qorǵana bilmedim. Jańaǵy arbaǵysh sıqyrlar meniń óz ishimde edi. Iá, taqsyr, meniń bet-ajarymda jalǵandyq joq: neshe túrli qumarpazdyqtyń izi bar onda. Biraq qalaı degenmen de jan dúnıemniń túkpirinde pák adamgershilikke umtylǵan talaptyń jurnaǵy bar edi; sol jurnaq, qazirgi ómirdiń baılaýsyz bódenine qaramastan, túpterdiń túbinde ar-uıatty oıatyp, buzylǵan tirlikten bezindirýge, sábıinde dinniń taza bulaǵynan sýsyndaǵan adamdy qaıtadan qudaı jolyna túsirýge tıisti edi. Jer betindegi tirshiliktiń jalǵan raqatynan aldanǵan adam erteli-keshti beıishtiń jeńsik jemisine qumartsa, onyń nendeı aıyby bar? Barlyq jastarǵa tán minezben men de talaı-talaı shattyqqa bólendim, men de talaı ret qaıǵy-muńnyń aldyna kelip bógeldim; biraq onyń árkimde ár túrli dárejede; birese men jastyqtyń kúshin myzǵymas qaırat-jigerge balap adastym, ózimniń qabilet-darynymdy asyra baǵalappyn; birese aldymnan qylań bergen azyn-aýlaq kedergini zoraıta elestetip, ózimniń tabıǵatyma jat úreıge berilippin; bir kezde ulan-ǵaıyr jospar jasap, ataq-dańqty armandasam, eńbekke bel baılasam, alǵashqy dańǵaza toıdan keıin izgi nıettiń barlyǵynda da boldym. Júzege aspaǵan asqaq oılar kóz aldymnan buldyrap eles bergende, men sol jaryq sáýlege qaraı qanshama qulshynyp umtylsam da, boıymnan jasampaz qush taba almadym. Boıkúıez jalqaýlyq pen toqmeıil ózimshildik aqyry meni aqymaq etti; olaı deıtinim - ózin-ózi zor tutyp, ózin-ózi dardaı kórgen adam sol oıyn aqtamasa, daraqy aqymaq bolmaǵanda qaıtedi. Meniń qareketimde eshqandaı maqsat bolmady, men ómirdiń gúline qumarttym, biraq sol gúlderge nár beretin eńbekten jırendim. Kezdesken kedergige kıligip qarsy turmadym, bári de op-ońaı ózdiginen bolady dep oıladym, ǵylymdaǵy jetistik pen mansaptaǵy tabysty oraıy kelgen sáttiliktiń arqasy dep jorydym. Danalyq maǵan dańǵaza shalalyq bolyp kórindi. Ǵalymdyqqa qolym jetpeı turyp, jettim dep oıladym; uly isterdiń bastaý bulaǵy tózimdilik bolsa, men ony oıǵa da almadym, solarǵa jeter joldaǵy qıyndyqtar da meniń jyrymda bolmapty, men tek bolashaqtaǵy ataq-dańqtyń qur býyna pisip júrippin. Dýmandy dáýren qas qaqqansha ótti de ketti: teatrdyń qyzyǵy tez basyldy. Parıj kóp uzamaı kedeı stýdent úshin qulazyǵan túzge, qańyraǵan bos keńistikke aınaldy; tamyr-tanys ataýlydan qalǵany jarqyldaq qaýymnan bezip shyqqan jalǵyz shal men úılerine ylǵı bir tomaǵa tuıyq kóńilsiz adamdar kelip júretin ońasha otbasy ǵana edi.

Sondyqtan, oıǵa alǵan mansabynan jerigen, aldynda aıqyn maqsaty joq, aqyl-oıy belgili bir baǵytta ornyqpaǵan jas adamdardyń ádetimen kúni boıy kóshe kezip, ózen jaǵalap, muraǵattar men qoǵamdyq baqtardy aralap, sendeldim de júrdim. Bul jastaǵy qareketsizdik basqa qaı ýaqyttaǵydan da aýyr bolady, óıtkeni bul kezde jastyqtyń qyzýy bosqa ketedi, qýaty maqsatsyz rásýa bolady. Jas adam boıyndaǵy zaýqyn joǵaltyp almaı, óziniń ishki tilekterin júzege asyrarlyq tirshilik kúsh-qýattary túgel bar turǵan jaǵdaıda, sol kúsh-qýattary jastyqtyń ójet senimdiligimen eselep arta túsken jaǵdaıda, onyń qaısar erik-jigeri aldynan qandaı múmkindikter ashatynyń men onda túsinbegen ekenmin.

Bala kezde bizdiń jan dúnıemiz ańǵal, ómirdiń qaýip-qateri bizge bımaǵlum, al odan bergi jas óspirim kezde biz sol ómirdiń qıyndyqtaryn, onyń shetsiz-sheksizdigin eptep seze bastaımyz; soǵan kóz jibergende taısaqtap qalamyz; qoǵamdyq ómir maıdanyńa jańa ornalasqan kezde, biz aqylymyzdan adasyp qalǵandaı bolamyz, beıne bir jat elde japa-jalǵyz júrgendeı abdyraımyz. Qaı jasta da bımaǵlum nárseden záremiz ushady. Jas óspirim jigit zirkildep atyp turǵan zeńbirekke qarsy júgiredi, al onyń elesi kóringende esi ketip keıin sheginedi. Sol balan jigit qandaı erejege den qoıaryn bilmeıdi; neni berý kerek, neni qabyldaý kerek, qalaı qorǵaný kerek, qalaı shabýyldaý kerek - ol sonyń birin bilmeıdi; ózi áıelderge áýes, biraq olarǵa syrttaı tabynady da, qarsy kelgende jasyp qalady; óziniń jaqsy qasıetterinen japa shegip júredi; ol izgi sezimge toly, perishtedeı adal, arambaqaı esepqorlyqtan ada, sarańdyqty bilmeıdi, ótirik aıtsa - paıdakúnemdikten emes, tek maqtan úshin ǵana; ar-uıatyn áli de saýdaǵa salyp kórgen joq, biraq sonyń nusqaǵan týra jolyna birden túspeı, taıqyp ketedi. Aqyldyń aıtqanyńa júrmeı, júrektiń qalaýy boıynsha ómir súrgen adamdar kóp ýaqyttar boıy osyndaı kúı keshedi. Men de dol sondaı jaǵdaıda boldym.

Men bir-birine qarama-qarsy eki túrli túısiktiń oıynshyǵyna aınaldym. Jas kezimizde esten aıyryla qumartqan arman-tilekterge jetsem-aý dep men ah urdym, biraq jas óspirimge tán sezimtaldyq maǵan erik bermedi. Jaqsyǵa yntyq ásershil janǵa Parıjdiń jantalas ómiri múlde apatty, ondaǵy ataqty adamdar men baı adamdardyń quzyryndaǵy ıgilikter ózgelerdiń qumaryn qozdyrady. Ulylyq pen pasyqtyq toqaılasqan osynaý álemde kúnshildik kisini ilgeri jyljytpaıdy, qaıta, onyń túbine jetedi. Ataqqumarlyq, qumarpazdyq jáne óshpendilik arasyndaǵy tynymsyz kúreste ne solardyń qurbany bolasyń, ne soǵan eriksiz óziń tartylasyń. Jas adam zulymdyqtyń beleń alyp, izgiliktiń jer bolǵanyń únemi kórip júredi de, aqyrynda onyń óziniń adamgershilik tuǵyrlary da birtindep shaıqala bastaıdy; Parıjdiń ómiri, bylaısha aıtqanda, onyń ar-namysynan balalyq balıǵattyń ulpasyn ushyryp áketedi; mine, sodan keıin-aq onyń adamgershilik jaǵynan azǵyndaýynyń ybylystyq isi bastalady da, qas qaqqansha jerine jetip tynady.

Ómirden alǵashynda ózgelerden góri tartymdyraq kóringen lázzattardy ala bilý úshin talaı qaýip-qaterdi jeńip ótýi kerek, ol úshin árbir qadamdy oılanyp baryp basý kerek, sonyń nátıjelerin salmaqtap otyrý kerek. Osyndaı oı saraptary aqyrynda ózimshildikke aparyp soǵady. Baıǵus stýdent bireýge ólerdeı ǵashyq bolyp, ózge dúnıeni umyta bastasynshy, mańaıyndaǵylardyń barlyǵy japa-tarmaǵaı aqyl-keńesterin aıtqan bolyp, ony seniminen aıyrady da, aqyrynda ol, óziniń erkinen tys, sekemshildikke boı uryp, burynǵy abzal oılarynyń bárinen saqtana bastaıdy. Osy kúreste adamnyń jany qasań tartyp, usaqtap ketedi, barlyq istiń tizgini aqylgóılikke kóshedi, al munyń ózi tap-taza parıjdik bezbúırektikke aparyp soǵady; mundaı ádet-ǵuryp tusynda jarasymdy jeńiltektik pen jasandy aqjarqyndyqtyń astarynda ataqqumarlyq pen esepqorlyq jatady. Parıjde eń ańǵal degen áıel tipti baqytqa bógip júrgenniń ózinde aqylynan adaspaıdy.

Osynyń barlyǵy, álbette, meniń minez-qulqym men sezimderime áser etti. Meniń ómirimdi ýlandyrǵan qatelikter basqa adamdardyń kópshiliginde júrekterine tastaı bolyp aýyr qasiret túsirmes edi, biraq ońtústiktiń adamdary dindar keledi ǵoı, katolık dininiń ýaǵyzdaryna da, ol dúnıedegi ómirge de senedi. Sol senimderdiń saldarynan qushtarlyq tereńdeı túsedi, ar-uıattyń ókinishteri uzaq ýaqyt mazaǵa tynyshtyq bermeıdi.

Men dárigerlik oqýmen shuǵyldanyp júrgen kezde barlyq jerlerde áskerı adamdar basym bolatyn; áıelderge unaý úshin kem degende polkovnıktiń belgi-tańbalaryn taǵyp júrý kerek edi. Jarqyldaq qaýym úshin kedeı stýdent degen nemene? Túk emes. Ystyq qushtarlyqtyń qolamtasyna kúıip-janyp júrip, sony syrtqa shyǵaratyn teskindik taba almaǵan, óziniń maqsat-tilekterin júzege asyrý talaby ústinde qadam basqan saıyn aqsha tapshylyǵyna tap bolatyn; ǵylym men ataq-dańq jolyn qýǵanmen, óziniń ańsaǵan armanyńa ońaılyqpen jete almaısyń dep sanaıtyn; jyn-oınaq oryndarda op-ońaı buzylyp ketetinińdi, al baısaldy qaýymǵa jol ashýyn qanshalyqty qıyn ekenin bile tura, balıǵattyqtyń ishki daýysyna qulaq qoıýdy nemese jaman úlgilerge boı aldyrýdy bile almaı júrgen men mundar qara túnek qushtarlyqtyń qushaǵynda qasiretti kúnder keshtim; janyńdy qulazytatyn jalǵan jarqyldaqtyqtan jáne ótkinshi aldanyshtarmen alma-kezek aýysyp otyratyn jabyrqaý tirshilikten yǵyr boldym. Aqyr-aıaǵynda, osynaý kúńgirt kezen jas adamdardyń ómirinde bola beretin mynandaı bir qalypty jaǵdaıǵa kelip tireldi.

Bireýdiń otbasylyq baqytty ómirin buzýdy men árqashanda opasyzdyq dep sanadym; men ekijúzdilik jasaı almaımyn, óz sezimderimdi týralap ashyq bildiremin; sondyqtan únemi jalǵandyqpen ómir súrýge janym túgil tánim de tóze almas edi. Ótkinshi qýanyshqa kóńilim daýalaǵan emes, baqyttyń lázzatyn babymen baıandy túrde tatqym keledi! Jaman qylyqqa múlde yńǵaısyz ekenmin, biraq joǵarǵy qaýymǵa ótsem degen talaı nátıjesiz áreketterden keıin, jalǵyzdyqtan qajı bastadym; eger sol joǵarǵy qaýymǵa ótsem, bálkim, kim biledi; bir táýir áıeldi kezdestirer me edim: ol ózimdi neshe túrli aıla-amaldardan janashyrlyqpen saqtandyrar ma edi, ádepti minez-mashyqtarǵa tárbıeler me edi, meniń namysyma tımesten aqyl-keńesterin aıtar ma edi, meniń bolashaǵyma paıdasy tıetin adamdarmen tanystyryp, solardyń ortalaryna kirgizer me edi, bári de múmkin ǵoı. Men solardyń bárinen kúder úzdim; sol kezde men árilese tipti qasterli shym-shytyryq mahabbat shataǵyna ilinip ketýim múmkin edi, biraq ol jaǵynan da jolym bolmady. Tájirıbeniń joqtyǵynan boıymdy kernegen ystyq qumarlyqty syrtqa shyǵarar jol taba almadym.

Aqyrynda, taqsyr, uzaq ýaqyt sońyna túsip júrgen bir qyzdy ózime qaratyp, áýeli qupıa baılanys jasadym, sóıtip, ol óziniń taǵdyryn meniń taǵdyryma ákelip qosty. Baılyǵy bolmasa da salaýatty otbasynan shyqqan ol men úshin óziniń qońyrjaı úıin tastap, óz bolashaǵyn eshbir kúdiksiz meniń qolyma ákelip tapsyrdy, sol bolashaǵynyń tamasha bolatynyńa shyn júrekten sendi. Meniń kedeıligim ol úshin eń kúshti kepildik bolyp kórindi. Sol sátten bastap, meniń júregimdi dúbirletken daýyl, esten tandyrǵan esirik oqıǵalar, ataqqumarlyq - bári de baqyttyń bulasyna batyp ketti, bul joǵarǵy qaýymnyń salt-dástúrin, onda qabyldanǵan sypaıylyq erejelerin de, eski uǵymdarynyń yqpal kúshin de bilmeıtin baqyt edi, tek balalyq shaqta bolatyn bultsyz aspandaı shýaqty baqyt edi; óıtkeni alǵashqy mahabbat degenimiz qam-qareket pen eńbekke toly tirshiligimizdi araılandyratyn ekinshi balalyq shaq qoı. Keı adamdar ómir degenniń ne ekenin birden túsinedi, odan durys túıin túıedi, ózgeniń qateligine zeıin qoıyp, sodan bir paıdaly sabaq alady, qoǵamnyń zańdaryna úńilip, odan da ózderine tıimdi qorytyndy jasaıdy, ondaı adamdar barlyq nárseniń parqyn biledi. Sondaı salqyn qandy adamdar aqyldylar qataryna jatady. Al olardan ózge, kedeı aqyndar, kúıgelek jandar tym ásershil bolady da, kóbinese aıaqtaryn jańsaq basady; men de solardyń qataryna jatamyn.

Teginde, meniń alǵashqy úıirsektigim shyn mánisindegi mahabbat emes edi, men júrektiń ámirimen júrgenim joq, soqyr sezimniń yrqymen júrippin. Qyz bısharany ózime qurban ettim, biraq sony ózimshe ábden dáleldep baqtym, ózimdi istep júrgen isimde eshqandaı soraqylyq joq dep sendirdim. Al qyz bolsa, shynaıy berilgendiktiń úlgisi edi perishtege bitken júrek, parasatty aqyl, izgi jan. Maǵan ylǵı paıdaly keńester beretin. Alǵashynda onyń súıispenshiligi meniń tabandylyǵymdy nyǵaıtty, sodan keıin alǵanym aıalap júrip, qaıtadan oqýdy qolǵa alýǵa kóndirdi, meniń qabiletime sendi, bolashaqtaǵy jetistigime, ataq-dańqyma, baq-dáýletime kóz jetkizdi.

Bizdiń zamanda medısına ǵylymnyń barlyq salalarymen toqaılasady ǵoı, sondyqtan dárigerdiń ataq-dańqqa ıe bolýy ońaı emes, biraq onyń esesi artyǵymen qaıtady. Parıjde ataq-dańq árdaıym sońyna baılyǵyn erte keledi. Meniń aq peıil súıiktim ómirdiń neshe túrli taqsiretin menimen birge kórdi; sonyń uqyptylyǵynyń arqasynda bizdiń azyn-aýlaq qarjymyzdyń ózinen keıbir áýestikke qolymyz jetip qalatyn. Burynǵy jalǵyz basty kezimdeı emes, ekeýimiz birigip tirshilik etken tusta meniń erke totaılyǵymdy toıattandyrýǵa da aqsha kóbirek aýysatyn boldy.

Bul endi, taqsyr, meniń ómirimdegi eń bir tamasha kezeń edi. Sabaǵym qyzý júrip jatyr, aldymda maqsatym bar, maqtaý da estip qalamyn, maǵan súıispenshilik sezimin týǵyzǵan áıelge ózimniń oılarym men tyndyrǵan isterimdi áńgimelep aıtyp qoıamyn; eń bastysy, ol maǵan óziniń aqyl-parasatymen tereń qurmet sezimin darytty, tipti eshqandaı aqyl-parasatqa múmkindik joq kezdiń ózinde onyń boıynan mundaı qasıet tabylatyn edi.

Bári de osylaı edi, taqsyr, al meniń ómirim uzyn-shubaq bir sarynmen ótip jatty. Typ-tynysh, alańsyz baqyttan artyq eshteńe joq qoı dúnıede, biraq júrektiń alaburtqan daýylyn bastan keshken adam ǵana baǵalaı alady ony. Ómirdiń aýyrtpalyǵyn sezbeı, ózińniń kókeıkesti oılaryńdy aıtyp, soǵan úndestik tabýdyń ózi bir ǵanıbet qoı! Men sıaqty ataqqumarlyq josparlaryn aıalap júrgen, ár nársege áýes adamdy, jýyr mańda kele qoımaǵan ataq-dańqtyń artynan salpaqtap júrýden shydamy taýsylǵan adamdy mundaı baqyt tez toıdyrady eken. Burynǵy elesti armandar meni qaıtadan baýrap áketti. Men baılyqtan keletin lázzattyń barlyǵyn tatýǵa qumarttym, mahabbattyń múddesi dep sony tiledim. Keıde, keshkilik, álde bir shalqyǵan saltanatty ómirdiń býaldyr kórinisterin kózge elestetip, muńly oıǵa berilgen kezderim bolatyn. Sondaı da meni súıgenimniń súıkimdi daýsy selt etkizer edi, men oǵan jańaǵy qıalı armandarymdy jasyrmaı aıtamyn. Árıne, ózin túgeldeı meniń baqytyma baǵyshtaǵan beıkúná jandy qınaıtynmyn. Ol ásirese meniń oınaqy tilekterimdi oryndaý qolynan kelmegenine qynjylatyn. Oı, taqsyr-aı, áıel degen halyqtyń qurbandyqqa ázir turatyny ǵajap qoı!

Osynaý lepti sózderdiń astarynan bir ishqustalyq ta sezilip edi, Benası bir sátke oılanyp qaldy, al ofıser onyń únsizdigin buzǵan joq.

-Sóıtip, taqsyr, - dep doktor áńgimesin ári qaraı jalǵastyrdy, - bylaı qaraǵanda, bizdiń birligimizdi nyǵaıtýǵa tıisti oqıǵa sony buzdy da, meniń keıingi barlyq qasiretterimniń alǵashqy sebebi bolyp shyqty. Sol kezde ákem qaıtys bolǵan, maǵan qyrýar mura qaldyryp ketipti, sol muragerliktiń sharýalaryn retteý úshin birneshe aı boıy Langedokqa ketýime týra keldi; men jalǵyz attandym. Taǵy da bostandyqqa qol jetti. Jas kezde mindetteme ataýlynyń eń jaǵymdysyna deıin kisige yńǵaısyz ǵoı. Borysh pen eńbektiń qajettigin moıyndap júrý úshin birsypyra ómir tájirıbesi kerek bolady. Langedoktyń tutanǵysh perzenti bolǵandyqtan, men mynadaı múmkindikterge qýandym: úıden bir ketsem, qashan qaıtyp oralsam da óz erkim; men ne istep, ne qoıǵanym jaıynda, tipti óz yqtıarymmen bolsa da eshkimge esep bermeımin.

Árıne, ózimdi baılap-matap bergen óristerimdi birjola umytyp ketpesem de, mundaǵy tirshilik ótken jaıttardan meni alystata berdi, olarǵa baılanysty estelikter kómeski tarta bastady. Solarmen qaıtadan baılanysty bolamyn-aý degen oıǵa óz-ózimnen shamdanatyn boldym, tipti sonyń ózi qajet pe degen de suraq qylań berip qalady. Al sonymen birge shynaıy mahabbat sezimine toly hattar birinen soń biri kelip jatyr; biraq jıyrma eki jastaǵy jigittiń oıynsha, áıel bitkenniń bári súıý úshin jaralǵan jandar; Sondyqtan ondaı jigit júrektiń eljireýin jaı qumarlyqtan ajyrata almaıdy; ol tán lázzatynyń barlyǵyn mahabbat dep qabyldaıdy; solardyń barlyǵy oǵan ómirdegi basty nárse bolyp kórinedi; súıgenimniń hatynda qanshalyqty shynaıy izgilik bar ekenin men tek keıinirek, ómirdi de, adamdardy da anyǵyraq tanyǵan kezde ǵana túsindim; hattarynda ol ózi týraly emes, óziniń mahabbaty týraly ǵana jazatyn, men úshin meniń baılyǵymdy aıtyp qýanatyn, ózi úshin esh nárseni tilemeıtin, meni ózgerip ketedi-aý degen oıdyń ushyǵy da bolmaıtyn onda, óıtkeni óz boıynan ondaı esh nárseni sezbeıdi ǵoı.

Al men bolsam, tula boıymmen ataqqumarlyq esepterge batyp kettim, baılyqqa bula bolyp ómir súrmek boldym, jarqyldaq qaýymda belgili adam bolyp, soǵan saı bir tamasha nekege otyrmaq oıǵa keldim. "Iá, ol meni jaqsy kóredi!" degen sıaqty bezbúırek, salqyn sózben shektelý de oıymda joq emes. Al ishki nıetim odan qalaı da qutylý bolatyn. Sóıtip, basyńdy qatyryp júresiń, ózińnen óziń uıalasyń, qataldyqqa barasyń, qurbanyńnyń janyń jaralaısyń, sonsoń sonyń aldynda qyzaryp júrmes úshin birjola óltirip tynasyń.

Qaıǵyly adasý ústindegi sol kúnderdi oıǵa salsam, meniń kóz aldymnan bizdiń júregimizdiń tereń tuńǵıyqtary ashylady. Iá, taqsyr, maǵan senińiz, adam tabıǵatynyń zulymdyqtary men izgilikterin solardy óz basynan ótkizgen adam ǵana jete biledi eken. Bizdiń arymyz bárine ólshem. Biz ózgelerge árdaıym óz ólshemimizben kelemiz, al ózgeler bizge qandaı ólshemmen keletinin oıǵa da almaımyz.

Men Parıjge qaıtyp oralyp, ózime arnap jalǵa alynǵan ońasha oramjaıǵa ornalastym; men ózimniń sezimderimde bolǵan ózgerister jaıynda da, qaıtyp kelgenim jaıynda da osynyń bárine tikeleı qatynasy bar birden-bir adamǵa habarlamadym. Men jarqyldaq jastar qaýymynan bir kórnekti oryp alǵym keldi. Alǵashqy kúnderim tumandy sán-saltanattyń qyzyǵymen ótti de, osyndaı alańsyz ómirdiń raqatyna ábden qunyǵyp alǵannan keıin, kóńildiń eshqandaı bosandyǵynan qoryqpaı-aq, súıiktime baryp qaıtpaq boldym: oıym odan birjola qol úzbek. Áıelge tán sezimtaldyqpen ol meniń ishki oıymdy birden sezdi, biraq kóz jasyn irkip qaldy. Ol meni jek kórýge tıisti edi, biraq mineziniń uıańdyǵy men izgiliginen sol jekkórinishin bir ret te bildirmedi. Sol keshirimshildigi meni qatty qınady. Biz, aqsúıek jendetter, jol toryǵan qaraqshy jendetter sıaqty, qurbandarymyzdyń qorǵanǵanyń unatamyz, baıqaısyz ba, olardyń kúresip, qarsylasqany solardyń ajalyna kináli bizderdiń aqtalýymyz úshin jeńildik bolar edi.

Sony músirkegendikten men qaıtadan barǵyshtaı bastadym; meıirlene alǵanym joq, biraq yqylasty kórinýge tyrystym, sodan birtindep jaı sypaıylyqqa kóshtim de, aqyrynda, aramyzda álde bir ishki kelisim bolǵandaı, ol meniń bóten adam qalpynda bolýyma mursat berdi; Sonda men ózimdi bir kisilik tanytqandaı sezinip júrdim. Ar-uıattyń áli de bolsa sezilip qalatyn mazasyzdyǵyn tunshyqtyryp tastaý úshin jarqyldaq ómirdiń quıynyńda esten aıyryla quıǵytyp, shyrkóbelek aınaldym.

Ózin syılamaıtyn adam ońashalyqta ómir súre almaıdy, sondyqtan men de, Parıjdiń jarqyldaq jastary sıaqty, paryqsyz ómir saltyna kóshtim. Men táp-táýir bilim alǵanmyn, zerdem jaqsy, sondyqtan jurt kózine óz shamamnan artyǵyraq aqyldy kerindim; sóıttim de, ózimdi ózgelerden artyq sanadym; meni sondaı artyqshylyǵym bar dep sendirý jaǵympazdarǵa tıimdi edi, olar sol kózdegen oılaryna op-ońaı jetti. Sonymen tipti azǵantaı ýaqyttyń ishinde men bir keremet erekshe adam bolyp shyqtym, biraq sol pikirdi aqtaý jaıyn oıǵa da alǵan emespin.

Jaramsaqtyq jarqyldaq qaýymdaǵy eń bir opasyz aıla, ásirese Parıjde solaı; munda neshe túrli qaskúnemder talantty alǵash jaryq kórgen kúnnen bastap tunshyqtyrý úshin, onyń besigin gúl shoqtarymen bastyryp tastaıdy. Sóıtip men, "el qataryna shyǵaıyn" degen oımen ne ózim jóninde qalyptasqan joǵary pikirdi de, ne jetken jetistikterimdi de paıdalanǵan joqpyn, paıda keltiretin adamdarmen tanystyqqa da barmadym. Tynym tappaı jeńiltek dyrdýdyń sońynda júrdim. Parıj salondarynyń masqarasy sanalatyn ótkinshi áýeıilikterim de boldy. Ol salondarǵa árkim shynaıy mahabbat izdep barady, biraq sońynda júrip solyǵyn basqansha áıgili jezaıaq bolyp shyǵady; aqyrynda naǵyz qushtarlyq degen uǵymnan birjola aıyrylyp qalady. Ózgelerge eliktep júrip, men kóbinese áli buzylmaǵan, kirshiksiz taza jandarǵa qıanat jasadym, sóıtip olarǵa óz kebimdi kıgizdim.

Osyndaı qylyqtarmen sumdyq jamanatty bolyp júrsem de, boıymda ózim ylǵı moıynsunatyn parasattyń keıbir jurnaqtary saqtalyp qalǵan edi. Osyndaı jaǵdaıda júrip, men qanshama ret aldandym jáne sol aldanǵanymdy moıyndaýǵa arlandym. Ózim ishteı maqtan sanap júrgen sengishtigim úshin aınaladaǵylardyń qaharyna ushyradym. Jarqyldaq qaýym jetistikke jetkenderdiń aldynda ǵana bas ıedi, al oǵan qalaı jetkeni olarǵa kerek emes. Qaýymnyń pikirinshe, istiń maqsaty nátıjesi. Sol qaýym maǵan úsh uıyqtasam túsime kirmeıtin jamandyqtar men jaqsylyqtardy, jeńister men sátsizdikterdi japsyrdy; meniń eshbir habarym bolmaǵan ashynalyq baılanystardy tańdy, eshqandaı qatynasym bolmaǵan qylyqtar úshin jazǵyrdy; men órlikke basyp, sondaı jala ósekterdi teriske shyǵarýdy qajet dep sanamadym, dańǵoılyqqa baǵyp, jalǵan abyroı áperetin alyp-qashpa sózderge qarsy shyqpadym. Syrtym bútin, ishim tútin kúıde júrdim.

Eger meniń basyma kenetten bir pále ushyramasa, bul qalpymda birtindep bar kisilikten aıyrylyp, birjola jamandyqtyń yqpalynda qalatyn edim, óıtkeni tynymsyz qubylyp, oınap turǵan qumarpazdyq, astamshyldyq ataýly sol jamandyqty qutyrtyp, asqyndyra berer edi de, nátıjesinde dene álsirep, jan júıeniń qýaty qurýǵa bet alar edi. Men kúızelýshilikke ushyrap qaldym; ol bylaı boldy. Adam qanshalyqty baı boldym dese de, Parıjde onyń aldynan áldeqaıda iri baılar shyǵyp otyrady. Sen sony qýyp jetip, asyp túskiń keledi. Basqa bir áńgúdikterdiń yqpalymen osyndaı talastyń qurbany boldym; tórt jyldan keıin jerimniń bir bóligin sattym da, qaltanyń kepildikke berdim.

Sol tusta men bir sumdyq soqqyǵa tap boldym. Ózim tastap ketken áıeldi kórmegenime eki jyldaı ýaqyt ótken, al sol kezdegi meniń ómir saltym bir pálege aparyp soqtyrmaı qoımaıtyn edi. Sondaı jaǵdaıda men oǵan qaıtyp oralar da edim. Bir kúni keshke, dańǵaza toıdyń ústinde otyrǵanymda, men bir japyraq qaǵaz aldym; onda álsiz qolmen jazylǵan mynandaı jazý bar eken:

"Kóp uzamaı men ólemin, dostym, men sizdi kórgim keledi, balamnyń aldaǵy kúni ne bolaryn bilsem deımin: siz ony ózimniń ulym dep tanısyz ba; sóıtip, men ólgennen keıin keıbir ókinishter paıda bolsa, sony jeńildetýge zaýqyńyz bolar ma edi?".

Bul sózderdi oqyǵanda qan tamyrlarym múzdap ketti. Hat burynnan janymdy jep júrgen keıbir jaıttardy qaıtadan oıatty jáne sonymen birge onda bolashaqtyń bir qupıa syry bar sıaqty edi. Men kúımeniń kelýine shydamaı, jaıaý kettim de, búkil Parıjdi kesip ótip, qaraly ar-uıattyń aıdaýymen bezip kelemin. Óz qurbandyǵymdy kórgen boıda, alǵashqy qaıǵynyń áseri odan saıyn asqyna tústi. Bıshara áıel úı ishiniń jınaqylyǵymen óz basyndaǵy meniń qasiretimnen bolǵan qaıyrshylyqty, ómirdiń basqa da taqsiretterin jasyrǵysy kelgendeı bolypty; men balamyzdy ózimniń ulym dep jazdyrtamyn dep resmı túrde ýáde bergennen keıin, ol jumsaryp, salıqaly sabyrmen óziniń kórgen qorlyqtaryn aıta bastady. Sol boıda men ony barlyq jaǵynan qamqorlyqqa aldym, ǵylymnyń barlyq quraldaryn paıdalanyp baqtym, biraq soǵan qaramastan, amal ne, ol ólip ketti. Meniń bul qamqorlyǵym men jan ashyrlyq meıirimim tym kesheýildep jetken eken, tek áıteýir jan tásilim aldyndaǵy azabyn sol jeńildetkendeı bolar. Osy jyldar boıy ol baıǵus balany tárbıeleımin, sony asyraımyn dep, jar qulaty jastyqqa tımeı eńbek etipti. Sol analyq sezimi turmys taýqymetinde oǵan septigin tıgizgen bolar, biraq tastandy degen aýyr qaıǵy onyń dińkesin qurtsa kerek. Alǵashqy qadamdy óz tarapynan jasaýǵa talaı ret oqtalsa da, áıel namysy jibermepti, kóziniń jasyn kól qylyp jylasa da, meniń atyma qarǵys aıtpapty: myna meniń nysapsyz nápsimdi toıdyrý úshin tóbemnen tómen qaraı tógilip jatqan altynnyń eń bolmasa bir ushqynyń sonyń ómirin, bizdiń balamyzdyń ómirin jeńildetý úshin bólip berýdi oılamaǵan maǵan qandaı qysas qylsa da saýap edi ǵoı. Aýyr taqsiretti sol kúnániń jazasy dep uǵypty.

Sen-Sýlpps soborynyń qaıyrymdy sváshennıgi oǵan taıanysh bolypty; sonyń montany qońyr daýsy áıeldiń jan dúnıesin ornyna keltiripti, áıel mıhrabtyń aıaǵyna bas qoıyp, kóziniń jasyn qurǵatypty, sol jerden úmit izdepti. Meniń quzyrymnan bolǵan qasiret birtindep seıile bastaıdy. Bir kúni ol ulynyń aýzynan shyqqan "áke" degen sózdi estipti, ózi úıretpegen sóz eken osydan júregi eljiregen ana meniń keltirgen barlyq zaýalymdy keshiripti. Biraq tógilgen kóz jasy, kókirekte uıalaǵan muń, arqaǵa batqan aýyr jumys aqyry onyń densaýlyǵyn qurtypty. Taqsiretke qarsy kúreste medet bolatyn jubanysh pen qaısarlyq din tarapynan tym kesheýildep kelipti. Áıel naýqastanyp qalypty; meni qaıtyp oralar degen úmit oty talaı janyp, talaı sónip, qınaı bergen júrek aqyry shydamapty.

Sóıtip, ábden dińkesi quryǵan kezde, maǵan kiná artaıyn degen oıdan aýlaq ol maǵan ajal aýzynda jatyp álgi hatty jazǵan eken; ony jazǵyzyp júrgen de - bir jaǵy dinı sezimniń yqpaly bolsa, ekinshi jaǵynan, meniń izgiligime degen senimi bolsa kerek. Bul soǵan kámil sengen, ózi de maǵan talaı ret - aıtqan seniń kóńiliń buzylǵan joq, kóziń qaraıdy dep; ózin de kinálaǵan - áıel namysyna beker berildim-aý dep: "Eger men hatty erterek jazsam, -dedi ol birde, - bálkim, biz nekege otyryp úlgeretin edik te, balamyzdy zańdastyryp alatyn edik".

Mundaı jaqyndyqqa ol balasy úshin ǵana peıil boldy, eger óziniń ajaly taıaý ekenin, aralary báribir ajyrap ketetinin sezbese, ol muny tipti oıyna da almas edi. Biraq ol keshigip qaldy, ómiri sanaýly ǵana edi. Sol jerde, taqsyr, sol áıeldiń jan tásilimi ústinde turǵanda, men birjola ózgerdim, shyn berilgen júrektiń qandaı asyl qazyna ekenin sonda bildim. Men onda er adamnyń áli de kóz jasyn kól qylyp jylaı alatyn jasynda edim. Súıiktimniń keýdesinde áli de jany bar sol bir sanaýly kúnderdegi meniń aıtqan sózderim, istegen isim, kózimniń jasy meniń shyn nıetimmen raıdan qaıtqanymnyń, tereń qaıǵyǵa shomǵanymnyń kýási edi. Bul ardaqty jandy tym kesh baǵalaǵan ekenmin, endi sodan aıyrylyp qalam ba dep qoryqtym, jarqyldaq qaýym ómiriniń qandaı baıansyz ekenin, sol qaýymdaǵy sán qýǵan bıkeshterdiń ishteri qandaı keýek, sózderi qandaı ózimshil ekenin sonda uqtym.

Men adamdardyń eki júzdi óńine qaraı-qaraı sharshappyn, olardyń jalǵan sózderin tyńdaı-tyńdaı sharshappyn, jasandy sezim áleminde júrip, shynaıy mahabbatty bosqa ańsappyn; mine, ol, sol mahabbat meniń qasymda, men sony óltirippin, ol túgeldeı tek maǵan ǵana tıisti bolsa da, men saqtaı almappyn. Tórt jyldyń ishinde men ózimdi-ózim shyndap tanydym. Meniń tabıǵatym, jan dúnıemniń erekshelikteri, birjola joǵalmaı, tek qalǵyp ketken dinı sezimderim, jurt túsinbegen júregim, qysqasy, bar bolmysym biraz ýaqyttan bermen qaraı qaıta-qaıta mynany aıtatyn: ómirdiń basty máselesin sheshetin, qumarlyqtan arylatyn joldy mahabbattan, úı ishilik otbasynyń qýanyshynan izdeıtin ýaqyt jetti, deıtin. Aldymnan eshbir maqsat kórmeı, bosqa dalaqtap, lázzat qýyp júrip, uzaq sandaldym, osylardyń bárine asqaqtyq beretin mahabbat degendi bilmedim; sondyqtan otbasynyń aınalasyndaǵy mynadaı ómir sýretteri meniń jan júregimdi tebirentip jiberdi.

Sóıtip, meniń kózqarastarymda kenetten túbegeıli betburys boldy. Men, Parıjdegi ómirden buzylǵan ońtústiktiń qapersiz jigiti, bálkim, aldanǵan beıshara qyzdyń taǵdyryna aıanysh bildirmek bylaı tursyn, bul jaıynda erikken topta bir aýyz jigit aıtqan bolsa, ózim de kúlgen bolar edim; bizdiń fransýzdar der kezinde aıtylǵan jalǵyz aýyz sózben qylmysty qyzyqty oqıǵaǵa op-ońaı aınaldyryp jiberedi ǵoı. Al men eshqandaı min taǵa almaıtyn mynaý beıishtiń perishtesi aldynda aqyl-oıdyń qandaı qýlyq-sumdyǵy da álsiz edi; bul jerdegi basty nárse ólim, al óziniń sheshesin óltirgen adam men ekenimdi bilmeıtin ulym maǵan qarap shalyqtap kúledi. Áıel óldi, ólerinde baqytty kúıge keldi, meniń ózin súıetinimdi kórdi, qaıta oralǵan bul mahabbatqa nár bergen aıaýshylyq emes edi, tipti bizdi biriktirgen qandastyq baılanys ta emes edi. Osynaý qaıta tabylǵan mahabbat pen qanaǵat tapqan analyq sezim onyń jan tásilim aldyndaǵy jan azabyn sap qylǵan saǵattardy men esh ýaqytta umyta almaımyn. Onyń aınalasyna ózim toltyryp tastaǵan molshylyq, tipti sán-saltanat dese de bolar, ústine ádemi kıim kıgizip, úlde men búldege orap qoıǵan búldirshinniń rıasyz kúlkisi osynaý tıtimdeı jan ıesiniń baqytty bolashaǵynyń kepili sıaqty kóringen-di: al osy sábıdi anasy óz ómiriniń jalǵasy dep bildi. Sen-Sýlpıs soborynyń vıkarıi meniń ishki azabymdy kóre turyp, sony ári qaraı tereńdete tústi, óıtkeni ol kóńil jubatýdyń bir aýyz arzan sózin aıtqan joq, tek meniń moınyma alǵan mindettemelerdiń mán-maǵynasyn eskerte berdi; ras, bul jóninde meni qamshylaýdyń qajeti joq edi ishki ar-ojdanym muny jarıa qylyp anyq aıtqan. Tula boıy izgilikke toly áıel maǵan sendi, al men oǵan ótirik aıttym, súıemin dep ant ettim, biraq ózim opasyzdyq jasadym; men úshin áýlıe sanalýǵa tıisti beıshara jannyń barlyq baqytsyzdyǵynyń qunykeri boldym, óıtkeni meniń qasiretimnen ol jarqyldaq qaýymnyń óshpendiligine ushyrady; ol ólip bara jatqanda sonyń bárin maǵan keshirip ketti, barlyq qaıǵy-qasiretin umytyp, kóp sózinde turmaǵan adamnyń sońǵy bir sózin maldanyp ketti.

Agata qyz kúninde maǵan óz janyn senip tapsyryp edi, al qazir ana júregimen sendi. Al bala she, taqsyr, onyń balasy she! Men úshin onyń kim bolǵanyń bir qudaıdyń ózi biler. Onyń boıyndaǵy barlyq nárse, dál sheshesindegideı, ǵajap edi: qımyl-qozǵalystary, sóılegen sózi, sezim-túısikteri deısiń be; men úshin ol jaı tana ulym emes edi. Men odan ózimniń arylǵanymdy, ornyńa kelgen ar-namysymdy kórdim; árbir ákege óz uly qandaı qymbat bolsa, bul da maǵan sondaı qymbat edi, biraq men oǵan ana ornyńa ana bolǵym keldi, eger men ózimniń yqylas-yntammen oǵan ana meıirin izdetpeıtindeı bolsam, sonda meni qınap júrgen ar-uıatymnyń azaby naǵyz jan raqatyna aınalar edi; sóıtip men ózimniń barlyq izgi sezimderimdi, dindar adamnyń barlyq úmit-tilekterin sonymen myqtap baılanystyrdym.

Qudaı Taǵala ana júregine qandaı náziktik darytsa, meniń kókiregimdi de dál sondaı sezim kernedi. Ulymnyń daýsyn estigen saıyn men esten aıyryla shattyqqa kenelemin, uıyqtap jatqanda qarasam kózim toımaıdy, kóńilim eljirep ketkende kózimnen aqqan jas onyń mańdaıyna tamshylap turady. Bizde mynandaı ádet qalyptasty: ol oıana salysymen meniń kereýetime júgirip keledi de, duǵa oqyp úırenedi. Balamnyń ımandaı taza, ýyzdaı balǵyn erninen shyqqan "Bizdiń qudaı ákemiz" deıtin qarapaıym, óziń duǵa meniń janymdy qalaı tebirentse, onyń da janyń dál solaı qınaıdy eken. Bir kúni erteńgisin ol: "Bizdiń qudaı ákemiz, aspannyń bıik tórinde..." dep baryp, sál únsiz qaldy da: "o, nege onda anam bolmaǵan?" demesi bar ma. Bul sóz meniń óńmenimnen ótip ketti. Qazir ulym degende janym joq, biraq meniń álegimnen ǵoı, ol ómirge kelgen alǵashqy kúninen bastap talaı taqsiretke tap boldy.

Ras, zańda jastyqtyń shalalyǵyn eske alatyn da kezder bolady, tipti oǵan qamqorlyq jasalatyn jaǵdaılar kezdesedi: máselen, nekesiz týǵan balalardyń jaǵdaıyn josparly túrde jaqsartý jónindegi zań kedergiler arqyly bolsa da júzege asyrylady, onyń esesine qaýym óziniń eskilikti uǵymdaryna baǵyp, zańnyń birbetkeı qısyqtyǵyn qoldap otyrady.

Qoǵamnyń negizi týraly, onyń qozǵaýshy kúshteri týraly, adam balasynyń boryshy týraly, azamattardyń basshylyqqa alatyn adamgershilik uǵymdary týraly meniń alǵash ret baısaldy túrde oıǵa qalǵan kezderim de osy tus bolatyn. Adam sezimderi men qoǵam taǵdyrlarynyń arasyndaǵy osy táýeldilikti danyshpan adam birden ilip alady; din oıly adamdarǵa baqytty bolýdyń qajetti ustanymdaryn uǵyndyrady, al qyzý jandy adamdarǵa olardy tek raıdan qaıtqan arylý ǵana myqtap darytady; meniń kózim osy raıdan qaıtý arqyly ashyldy. Men endi ulyma bola, ulym úshin ǵana ómir súretin boldym, al osynyń ózi asa manyzdy qoǵamdyq máseleler jaıynda oıǵa qaldyratyn boldy.

Men balamdy qaýymda tabysty bolý úshin, sóıtip mártebeli dárejege jetý úshin múmkindik beretin sharttarmen erte kúnnen qarýlandyrmaq boldym. Máselen, oǵan aǵylshyn, nemis, ıtalán jáne ıspan tilderin úıretý úshin sol elderdiń óz adamdaryn birtindep jalǵa alyp otyrdym, bala solarǵa erte kúnnen tilin syndyryp óssin dep oıladym. Balamnyń ne nárseni bolsa da tez qaǵyp alatyn zerektigine qýanyp júrdim. Onyń aqyl-oıyna eshqandaı jalǵan uǵym kirip ketpeýin qadaǵaladym, ásirese ony bala jasynan oı eńbegine qaraı beıimdeýge tyrystym, belgili bir pándi oqyǵanda, shapshań jáne durys qorytyndylar jasaýǵa, sonyń eń bolmashy usaq-túıegine deıin úńile paıymdaýǵa mashyqtandyrdym, aqyrynda, qandaı da bolsyn qıyndyqtardy únsiz bastan atqarýǵa daǵdylandyrdym. Onyń kózinshe balaǵat uǵymdar bylaı tursyn, jaı qolaısyz sózder aıtylýyna jol bermedim. Ulymnyń tóńireginde oǵan izgilik darytatyn, jan dúnıesin asqaqtatyp, shyndyqqa qushtarlyq, jalǵandyqqa jıirkenish rýhynda tárbıeleıtin, onyń boıynda qarapaıymdylyq, sózi men isinde, júris-turysynda tabıǵılyq qalyptastyratyn adamdar bolýyn qadaǵaladym. Onyń oı-qıalynyń alǵyrlyǵy osyndaı kórneki sabaqtardy dereý ıgerip alýyna kómektesti, aqyl-oıynyń daryndylyǵy ǵylymmen shuǵyldanýyn jeńildetti. Osyndaı jemis aǵashyn mápelep ósirýdiń ózi qandaı ǵanıbet! Analar buǵan qandaı qýanar edi! Onyń sheshesi basyna túsken aýyrtpalyqty, barlyq qaıǵy-qasiretti kóterip júrgende kúsh-qýatty qaıdan alǵanyń men endi tana túsindim.

Men sizge, taqsyr, ómirimde bolǵan eń úlken oqıǵany baıan ettim, al endi meniń barlyq úmitterimniń talqany shyǵyp, osy kantonǵa tap bolǵanyma da taıanyp kelemin. Men sizge bir oqıǵany aıtyp bereıin - eshqandaı ereksheligi joq, ábden jaýyr bolǵan, biraq men úshin qaıyrsyz bolǵan oqıǵa.

Birneshe jyl boıy men búkil jan júıemdi balama berdim, sodan bir jaqsy adam ósirýge tyrystym, sóıtip júrgende bir kúni jalǵyzdyq esime túsip, zárem ushty, ulym ósip keledi, dástúr boıynsha, ol bir kúni qasymnan ketedi. Mahabbat degen men úshin ómirdiń bastaýy bolyp kórinetin. Men sol mahabbatty izdemek boldym, sol umtylysymda ylǵı aldanyp júrdim, al sol umtylys jyl ótken saıyn jańa bir kúshpen týyndap, órshı tústi. Jan júıem sondaı bir shynaıy úıirsektikke berilýge daıyn edi. Aýyr synnan keıin turaqtylyqtyń tamasha qyzyǵyn da, ózińdi qurbandyqqa bere otyryp sezinetin raqattyń qýanyshyn da men endi bildim: bári-bárisin - naqty iste de, oı-qıalda da birinshi oryndy ózimniń qalaýyma berer edim-aý degen toqtamǵa keldim.

Dúnıede qos jubaıdyń ózara sezimimen baılanǵan, ekeýin birdeı jylytyp turatyn, solardyń kóz janarynan, sóılegen sózderinen men muńdalap, - eshqandaı kúmán-kúdikke oryn qaldyrmaıtyn myzǵymas adal mahabbat bolady-aý dep, sony arman etip qıaldaýdyń ózi men úshin ǵanıbet boldy. Bizdiń janymyz úshin din qandaı bolsa, búkil ómirimiz úshin mahabbat ta sondaı: ol bizdi rýhtandyrady; aldymyzǵa baǵyt berip, nurlandyrady. Men endi erli-zaıyptylardyń mahabbatyń kóp erkekterdiń túsiniginen basqasha túsinetin boldym. Kóptegen nekeli ómirde mahabbatty qurtatyn ne nárse bolsa, onyń búkil asqaq ásemdigi de sonda dep bildim. Men juptasqan ómirdiń adamgershilik turǵydaǵy ulylyǵyn búkil jan dúnıemmen sezindim, tastúıin qurysh quımadaı birikken sol juptardyń eń bir kúıki jaqtary da máńgilik mahabbatqa kedergi bola almaıdy dep uqtym.

Biraq lúpili dáıim bir jerden shyǵyp, ylǵı da qatar soǵyp týratyn, sóıtip ǵajaıyp tutastyq quraıtyn júrekterdi qaıdan tabasyń? Eger ondaı júrekter shynyńda da bar bolsa, ne tabıǵat, ne bir oqıǵa olardy bir-birinen sonshalyqty alys qıanǵa ajyratyp jiberedi de, olar máńgilik qosyla almaıdy, olar bir-birin tym keshigip biledi nemese olardy ajal tym erte aıyrady. Taǵdyrdyń osyndaı talqysynda bir mán bar sıaqty, biraq men ony izdestirip jatpadym. Onyń baıybyna baryp jatýǵa meniń óz qasiretim de jetkilikti edi.

Siráǵysynda, tolyq baqyt tym sırek kezdesetin bolýy kerek, sondyqtan adamzat urpaǵynyń ósip-ónýi oǵan negizdele almasa kerek. Meniń sondaı nekeni arman etýim basqa bir sebepterden edi. Dos degen mende bolǵan joq. Dúnıe men úshin qańyrap bos turdy. Meniń boıymda osyndaı tatý-tátti birlikke kedergi bolatyn birdeńe bar sıaqty. Keıbireýler menimen tanysqysy keledi, al tanysyp alǵannan keıin qaıtyp jolaǵan joq, men de olarǵa yntyqpadym. Qaýymdaǵy ózińniń qadir-qasıetiń deıtin uǵymdy men qanshama adamdar úshin basyp tastadym, sóıtip solarmen qatar júrdim, solardyń kózqarastaryna kelistim, solar kúlse men de kúldim, minezderiniń kedir-budyryna keshirim jasadym, eger men ataq-dańqqa ıe bolsam, ony dostyq yntymaqtyń bir tamshysyna aıyrbastap jibergendeı edim. Al sol adamdar eshbir qyń demesten, menen teris aınalyp ketti. Parıjde shynaıy sezim izdegen kisi tek qana qýlyq-sumdyq pen renish-qaıǵyǵa ushyrasady. Men aıaǵymdy qalaı qaraı bassam da, ylǵı órtengen qula túzge tap boldym. Meniń kóńilshektigimdi keıbireýler álsizdik dep sanady, al eger men ústemdikti tartyp alýǵa shamasy keletin jyrtqyshtyń minezin kórsetsem, zulym atanatyn edim; sondyqtan men basqalardyń, beıkúná kúlkini qorlaǵyshtardyń ermegi boldym; jas jıyrmaǵa taıanǵanda bul ózinen-ózi qalady, al jas kelgen kezde biz buǵan namystanatyn da bolamyz.

Bizdiń tusymyzda jarqyldaq qaýym zerikti, biraq soǵan qaramastan, eń nársiz áńgimelerdiń ózinde baısaldylyq tileıdi. Tárbıeli, salqyn qandy qarabaıyr adamǵa jurttyń bári bas ıetin, - jurttyń bári sony jek kóretin, biraq jurttyń bári soǵan baǵynatyn sumdyq zaman! Men osynaý masqara dáıeksizdiktiń sebebin keıinirek ashtym. Qarabaıyrlyq, taqsyr, kúndelikti ómir talaptaryna dóp keledi eken, ol - qoǵamnyń jaı kúnderdegi jamylǵysy; qarabaıyr adamdardyń qolynan kelmeıtin is keremet bir ádetten tys nárse bolyp kórinedi; daryndylyq, qoltýmalyq - munyń bári adamdardyń aıalap, tyǵyp ustaıtyn, tek anda-sanda ǵana ózderine sán úshin qoldanatyn asyldary.

Parıjde men jarqyldaq qaýymnan baıyz tappaı, ońashalyqta ómir súrdim; qaýym úshin men barymdy qurban etsem de, ol maǵan túk bermedi; ulym meniń júregimdi túgeldeı toltyra almady, óıtkeni men er adam edim; men ómirden ábden taýym qaıtyp, eshkimge belgisiz azaptyń aýyrtpalyǵynan belim qaıysa bastaǵan kezde bir qyzdy kezdestirdim; ol maǵan qushtarlyq mahabbat darytty: ol syı-qurmetke, ashyq jarıalyqqa laıyq mahabbat edi; meni sonshalyqty baqytqa keneltken mahabbat, qysqasy, naǵyz shynaıy mahabbat edi!

Men ákemniń eskilikti dosy bolǵan, bir kezde maǵan óte kóp qamqorlyq jasaǵan kisimen tanystyqty qaıta jalǵastyrǵanmyn; jańaǵy qyzben sol úıde tanystym da, ony qalǵan ómirimde máńgilikke súıdim. Taqsyr, adam jasy eseıgen saıyn, ıdeıanyń oqıǵaǵa yqpaly neǵurlym kúsheıe túsetinin solǵurlym aıqyn túsinedi eken. Bizdiń bárimiz qurmetteıtin, mártebeli dinı ustanymdardan týǵan eskilikti uǵymdar meniń baqytsyzdyǵyma sebep boldy. Qyz ıansenıstik dep qateden atalǵan sektanyń rýhy men kózqarastaryn qabyldaǵan, barynsha qudaıshyl katolıkterdiń otbasynan shyqqan edi; sol sekta bir kezde Fransıada búlik te týǵyzǵan, onyń sebebin siz bilesiz be?

— Joq, bilmeımin, - dedi Jenesta.

— Ipr qalasynyń epıskopy bir kitap jazǵan eken, bireýler sodan Papa bıliginiń qısyndaryna qaıshy keletin bir pikirler taýypty. Keıinirek onda eshqandaı kúpirlik sózder joq eken degen toqtamǵa kelipti, al keıbireýler sondaı ilimniń bar ekenin de teriske shyǵarypty. Bolmashy alaýyzdyqtan Gallıkan shirkeýi ekige bólinip ketipti de, olar ıansenıster men ıezýıtter dep atalypty. Osy eki myqty sektanyń arasynda kúres bastalypty. Iansenıster ıezýıtterge buzylǵandyqty jaqtaıdy degen kiná taǵyp, ózderi salt-dástúr men dinı ustanymdardyń kirshiksiz tazalyǵyn jaqtaǵan; sóıtip, ıansenıster Fransıada, bylaısha aıtqanda, katolısızmnen shyqqan pýrıtandar bolǵan, bul eki uǵymnyń bir-birine qanshalyqty janasa alatyndyǵy óz aldyna. Fransýz revolúsıasy tusynda, Konkordattan keıin, shirkeýde shaǵyn jik týyp, shynaıy katolıkterdiń baýyrlastyǵy quryldy, olar Papanyń kelisimi boıynsha revolúsıalyq ókimet taǵaıyndaǵan epıskoptardy moıyndamaıtyn boldy. Bul aǵym ózderinshe "Kishi shirkeý" deıtindi qurdy; onyń jaqtaýshylary, ıansenıster sıaqty, qatań salt-dástúrdi ýaǵyzdady, ony tyıym salynǵan, qýǵynǵa ushyraǵan barlyq sektalardyń ómir súrýiniń buljymas zańy dep sanady. Kóptegen ıansenıstik otbasylar "Kishi shirkeýge" qaraıtyn boldy.

Qyzdyń áke-sheshsi osy eki sektanyń ekeýin de jaqtap shyqqan; bul sektalar joǵary adamgershilikti qasterlep, adamnyń minezi men syrtqy túrine erekshe mán bergen; bul qatań ilimder adamnyń eń qarapaıym qylyǵyn áspettep, sony bolashaq ómirmen baılanystyratyn bolǵan; osydan kelip adamnyń jan sulýlyǵy men tartymdylyǵy, kisiniń ózgege de, ózine de qurmetpen qaraýy, shyndyq pen jalǵandyq jónindegi tym shetin kózqarasy, sheksiz qaıyrymdylyq, sondaı-aq qatań, tipti buljymaıtyn ádilettilik, aqyr-aıaǵynda, jamandyq ataýlyǵa, ásirese barlyq zulymdyqtyń túpki negizi retinde ótirikke degen tereń jıirkenish qatań zańǵa aınalǵan.

Shynymdy aıtaıyn, men eski dosymnyń úıinde otyrǵan kezderimde, alǵash ret, osy qyzǵa súısine qarap, eljiregen sátterimnen asqan tamasha mınýtter meniń ómirimde buryn boldy ma, joq pa, - men ony bilmeımin: tumsa tazalyq, qarapaıymdyq, tárbıeli qaǵilezdik, osy minezderdiń barlyǵyna erekshe kórik berip turǵan álgi sektanyń izgilikteri, - sóıte tura minezinde eshqandaı órlik joq. Júris-turysyndaǵy osyndaı qatań shekteýlerge qaramastan, onyń ıkemdi, sulý músininiń qaǵilez qımyl-qozǵalysynda ǵajap bir ásemdik bar edi. İzgilikke toly juqaltań ajarynan, bet álpetiniń názik bitiminen qyzdyń asyl tektiligi aıqyn tanylatyn; kózqarasynda tákapparlyq bar, montany momaqandyǵy da joq emes, júzi óte sabyrly, jaı ǵana órip qoıǵan qolań shashynyń qanshalyqty jarasymdy ekenin qyzdyń ózi de bilmeıtin sıaqty. Qysqasy, kapıtan, biz bireýge ǵashyq bolyp qalsaq, sol qyz, sol áıel dúnıedegi sulýlyqtyń eń asqan shyńy bolyp kórinetini bar toı, ol da maǵan solaı kórindi; teginde, áıeldi shyndap súıý úshin onyń tula boıynan ózimizdiń oıymyz ben qıalymyzdaǵy sulýlyqtyń barlyq belgilerin túgel kóre bilýimiz kerek eken.

Men qyzben tildeskenimde ol eshbir qylmyńsyz, asyqpaı jaı tana jaýap berdi, óziniń syńǵyrlaǵan daýsyn estýdiń, onyń bet-ajaryn kórýdiń ózi qandaı ǵanıbet ekenin sezgen joq. Kirshiksiz taza qyzdarda bir-birine uqsas ortaq belgiler bolady; solarǵa qarap perishtedeı pák tabıǵatyn: názik daýsyn, móldiregen kózin, appaq etin, qımyl-qozǵalysyndaǵy kisini arbap áketetin ádemilikti birden sezesiń. Bári keremet, bári úılesimdi, al biraq sol keremettiginiń ne ekenin bilip bolmaısyń. Olardyń árbir qımylynda asqaq ásemdik bar. Men qyzǵa qumarta ǵashyq boldym.

Bul ǵashyqtyq meni tolǵantyp júrgen oılarǵa: ataq-dańqqa, baılyqqa umtylǵan tilekterime, meniń barlyq armandaryma saı kelip edi. Ózi sulý, baı, kósheli tárbıe alǵan aqsúıek qyzda qoǵamda mártebeli jaǵdaıǵa ıe bolǵan áıelden jarqyldaq qaýym talap etetin artyqshylyqtardyń bári tabylatyn edi; meniń ańsaıtynym da sol edi; qyz jaqsy bilim alǵan, áńgimelese qalsań sózge usta, tapqyr; al bizdiń Fransıada áıelderdiń aýzynan shyqqan sózderdiń barlyǵy jarqyldaq bolǵanmen, nársiz bos keýek bolyp keledi toı; mynanyń sózinde oı kernep turady; onyń barlyq bolmysynda óziniń qadir-qasıetin anyq sezinetin, kisini qurmet sezimine bóleıtin qasıet bar, qysqasyn aıtqanda, budan artyq zaıypty arman etý múmkin emes. Men sózdi qoıdym! Súıgen qyzyńnyń beınesin jasaý qıyn nárse; onymen ekeýmizdiń aramyzda alǵashqy sátten bastap súlbesin ustatpaıtyn bir qupıalar paıda boldy.

Kóp uzamaı men óz sezimderimdi eski dosyma ashtym da, ol meni qyzdyń úıine alyp bardy; olar meni dosymdy syılaǵandyqtan ǵana qabyldady. Ras, ádepkide salqyn sypaıylyq qana tanytqan, birden ashylyp-shashyla qoımaıtyn minez myqtylarǵa tán nárse ǵoı; olar dostyq peıilin birden bildirmeıdi, biraq esesine ony aqyryna deıin saqtaı biledi; sóıte-sóıte olar meni jyly shyraımen qarsy alatyn boldy. Ondaı yqylasqa laıyqty da edim. Óıtkeni ózim ǵashyqtyq otyna kúıip júrsem de, áke-sheshesiniń kózinshe sypaıylyq saqtadym; bolashaq taǵdyrym solarǵa tirelip tursa da, quldyq urmadym, jaramsaqtanbadym, ózdigimdi bildirýge, adamshylyǵymdy tanytýǵa tyrystym.

Qyzdyń otbasy meni jaqynyraq tanyp-bilgen kezde, meniń myna qońtorǵaı jalǵyz bastylyq jaǵdaıyma ózimnen kem qınalyp júrmegen eski dosym áke-sheshesinen: meniń úmit artarlyq múmkindigim bar ma, - dep surapty da, solardan jaqsy jaýap alypty; biraq áńgimelerinde jarqyldaq qaýymnyń adamdary bas tarta almaıtyn keıbir tuspaldy sózder de bolǵan tárizdi; al shaldyń oıy meni "qolaıly nekege" otyrǵyzbaq sıaqty -saltanatty isti saýdanyń mámlesine aınaldyryp, erli-zaıyptylardyń birine-birin opyq jegizetin osy sóz de aıtylyp qalsa kerek. Meniń dosym ózi jastyqtyń áýeıiligi dep baǵalap júrgen jaıt jaıynda úndemepti. Onyń oıynsha, zańsyz balasy bar degen sóz bul baqýatty otbasyna sonshalyqty soraqylyq bolyp kóriner edi de, qalǵan áńgimelerdiń barlyǵy, onyń ishinde meniń dúnıe-múlkim de, jaıyna qalar edi, sóıtip aqyry ajyrasýǵa aparyp soǵar edi. Onyń oıy durys.

"Bul bir túsinispestik jaıt, - dedi ol, - ony áıeliń ekeýiń aqyldasyp op-ońaı sheshersińder, keshirimge keledi ǵoı?". Meniń kúdigimdi seıiltý úshin ol óziniń turmys tájirıbesine súıene otyryp, qandaı dálelder keltirmedi deısiń. Al men, taqsyr, sizge shynymdy aıtaıyn, sol kisige bergen ýádeme qaramastan, meniń alǵashqy oıǵa alǵanym barlyq jaıdy otbasyna aǵynan jarylyp aıtyp berý edi, biraq olardyń qatań dástúrshildigi meni oılandyrmaı qoımady, men sonyń nátıjesinen qoryqtym, sondaı tabansyzdyqtan ózimniń ar-ojdanyma qıanat jasadym; meniń qalyńdyǵym shynymen maǵan berilgendigin dáleldegenshe aıaldaı turaıyn dep sheshtim, oǵan deıin masqaramdy ashyp, baqytymdy kúıdirip almaıyn dedim. Sonymen, men oǵan jan dúnıemdi bir qolaıly sátte asharmyn dep oıladym meniń bul sheshimim anaý kóregen shaldyń kádimgi jarqyldaq qaýymda ánsheıin sanalatyn qýlyǵyn aqtaǵandaı boldy.

Qyzdyń áke-sheshesi ózderiniń dos-jarlaryna aıtpastan, meni kúıeý bala retinde qabyldap aldy. Bul sıaqty ınabatty otbastarynyń erekshe belgisi meılinshe ustamdylyq bolady eken; onda barshaǵa, tipti en bolmashy nárselerdiń ózine sóz shyǵarylmaıdy. Osy ustamdylyq, eń bolmashy is-áreketterdegi mańǵazdyq adamnyń sezimderine qandaı tereńdik beretinine siz senbessiz, taqsyr. Onda ne istelse de, bári tıimdilikpen isteledi: áıelder qoldary bosta kedeılerge arnap ish kıim tigedi, ondaı kezde jeńiltek bos sózderdi estı almaısyń, biraq kúlkige tyıym salynǵan joq; biraq ázil-qaljyń degenderiniń ózi eshkimdi eleń etkizbeıtin jasyq sózder edi.

Osynaý dinderine berik ıansenısterdiń áńgimeleri ádepkide maǵan bir túrli jat kóringen: jarqyldaq qaýymdaǵy ǵaıbat sózder men shetin oqıǵalarǵa baılanysty aıtylatyn ótkir tilmarlyq bul jerde joq; gazet oqıtyndar meniń qalyńdyǵymnyń ákesi men dádesi, al qyzdyń ózi gazet betine kóz salmaıdy; óıtkeni olardyń, tipti eń momaqandaryna deıin, jazatyndary ylǵı qylmys pen qoǵamdyq kesapattar jaıy; al keıinirek, osy toqmeıil tazalyq áýendegi ómirge et úırene kele, osyndaı yń-shyńsyz qula-tóbel tynyshtyqtyń raqatynan búkil jan júıemmen lázzat alatyn boldym.

Bul otbasynyń tirshiligi syrt qaraǵanda sańylaýsyz bir saryndy kóriner edi. Bólmeleriniń ishki kórinisinde júrekti muzdatatyndaı bir salqyndyq bar; men sol bólmelerde birde-bir oryndyqtyń ornynan qozǵalǵanyń kórgen emespin, bir jerde tozańnyń ushqyny kórinbeıdi. Biraq osy ómirge óziń de tartylady ekensiń. Men, bir qyzyqtan bir qyzyqqa aýysyp úırengen, sán-saltanatqa, jarqyldaq qaýymnyń qonaq bólmelerindegi dýmanǵa qumar adam, birtindep boıdaǵy zerigýden arylyp, tirshiliktiń artyqshylyǵyna boı urdym: bul jer oı júıeńdi jelige tartyp óristetýge múmkindik beredi, kózdiń toıatyna jaǵdaı jasaıdy; mundaı ómirde júrek qalaýy ústemdik alady, ony esh nárse alańdatpaıdy; aqyr-aıaǵyńda, rýhanı dúnıeń keńeıip, telegeı teńizdeı shalqıdy. Osynaý bir saryndy ómirde oıyń, bir ońasha mekenge qamalǵandaı kúıki tirshiliktiń kúıbeńinen bezinip, shetsiz-sheksiz sezim álemine sharyqtap ketedi.

Dál sol kezdegi men sıaqty bar bolmysymen áýestikke berilgen adam úshin tynyshtyq, toqyraý, monastyrdaǵydaı tirshilik salty, belgili bir ǵana isterdiń belgili bir ǵana saǵattarda qaıtalanyp turýy súıispenshilikke kúsh beredi. Bul sıaqty qaltqysyz tuńǵıyq tynyshtyqta árbir qozǵalys, árbir sóz, árbir qımyl erekshe mánge ıe bolady. Jymıǵan kúlki, jalt etken janar arqyly óziniń ańqaý sezimderin bildiretin júrek shirkin etjaqyn ekinshi júrekke óziniń qýanyshy men renishi jaıynda habar beredi. Sol kezdegi meniń bir túsingenim bul adamnyń tili sonshalyqty baı sóz órnegimen jymıǵan kúlkiniń, jalt etken kóz janarynyń maǵyna baılyǵyn da, syr tereńdigin de jetkize almaıdy eken. Qasymda qatar otyryp, meniń osy úıge turaqty qonaq bolyp ne úshin kelip júrgenimdi bilmeıtin osynaý momaqan qyzǵa ózimniń sheksiz mahabbatymdy bildirýge múmkindik bolmaǵan kezde, men sony kózimmen, ernimniń emeýrinimsn bildirmek bolyp qanshama tyrystym. Bul adam ómirinde mańyzdy oqıǵada tańdaý erkindigi bolsyn dep, áke-sheshesiniń qyzǵa múmkindik týǵyzǵan kezderi bolatyn.

Biz shynymen súıgen kezde qalaýlyńnyń qasyńda otyrýynyń ózi seniń alyp ushqan sezimińdi sý sepkendeı basady eken; sondyqtan bizdiń ońasha otyrýymyzǵa mursat berilgen kezde, biz, beıne bir Qudaı Taǵalanyń aldynda turǵan dindar adamdaı, ǵajap bir raqatty kúı keshtik. Kórý degenniń máni tabyný degen sóz. Men ózimniń jan dúnıemdi asha almaı qasiret keship júrgende, ózimniń tereń sezimimdi jetkize almaı áýre bolyp, ishtegi jalyndaǵan súıispenshiligimdi buqtyryp ustaýǵa májbúr bolyp júrgende, meniń sol qushtarlyǵyma qursaý salyp, tejep kelgen ustamdylyqtyń arqasynda bizdiń súıispenshiligimiz usaq-túıek nárseler arqyly odan saıyn aıqyn sezildi, keıde tipti bir bolmashy oqıǵalardyń ózi keremetteı qymbat kórindi.

Oǵan saǵattar boıy súısine qarap otyryp, bir aýyz jaýap kútý, onyń syńǵyrlaǵan daýsyna eltip, uzaq ýaqyt lázzat alý, onyń ne bir qupıa oılaryna úńilip kóz jiberý; izdep júrgen nársesin taýyp alyp, qolyna ustatqanda, saýsaqtary dirildemedi me dep qadaǵalaý; sonyń kóılegine, shashyna sol ǵana janasý úshin, qolynan bir ustaý úshin, ony neǵurlym kóbirek sóıletý úshin syltaý izdeý, mine osy sıaqty bolmashy áreketter maǵan bir keremet oqıǵa bolyp kórindi. Ózin osyndaı kóterińki jaǵdaıda otyrǵanda, sonyń eljiregen bir kózqarasy, qımyly, daýsy meniń janyma súıispenshiliktiń adam aıtqysyz kýási bolyp kórinetin.

Meniń mahabbatym tek osyndaı tilde ǵana sóıleı aldy, qyzdyń salqyn qandy, kirshiksiz pák ustamdylyǵy tek osyndaı tilge ǵana yryq berdi; óıtkeni onyń minez-mashyǵy ózgergen joq: ol maǵan qaryndasymdaı yqylas tanytty, al biraq meniń qumarlyǵym neǵurlym kúsheıip laýlaǵan saıyn, meniń sózim onyń sózinen, meniń kózqarasym onyń kózqarasynan qanshalyqty ózgeshe ekenin men solǵurlym aıqyn sezindim; sóıtip, aqyrynda, bul sıaqty qyz óziniń sezimin osyndaı úrkek únsizdikpen ǵana kórsete alatynyń túsindim. Óıtkeni qashan kelsem de, ol qonaq bólmede otyrady. Men onda qansha otyrsam, ol da sonda bolady; ol meniń kelýimdi kútedi, ony aldyn-ala sezedi. Osyndaı únsiz turaqtylyq onyń pák janynyń qupıasyn ashyp beretin. Aqyr-aıaǵynda ol meniń sózderime qýanyshpen den qoıdy da, ony jasyra almady. Bizdiń uıalshaq, kibirtik sezimimizdi, sirá, áke-sheshesi baıqaǵan bolýlary kerek, olar meni de ózderiniń qyzy sıaqty momaqan dep eseptepti de, endi maǵan on kózderimen qaraıtyn boldy, meni syı-qurmetke laıyq dep bildi.

Olar meniń eski dosyma syrlaryn ashypty, men týraly kóp-kóp jaqsy sózder aıtypty, endi meni ózderiniń týǵan ulyńdaı qabyldaıtyn boldy; ásirese olarǵa unaǵany jan júıemniń tazalyǵy bolypty. Shynyńda da, sol kúnderi men qaıtadan jigit jasyma oralǵandaı boldym. Osyndaı ınabatty, adamgershil ortada otyz eki jastaǵy erkek qaıtadan shattyqqa bólengen jas bozbala bolyp shyqty.

Jaz ótti, meniń dostarymnyń jumystary bitpeı, Parıjde ádettegiden uzaǵyraq aınalyp qalǵan; endi qyrkúıek aıynda Overndegi ózderiniń oram-jaılaryna barǵaly jatty, sol kezde otaǵasy meni Kantal taýlarynyń qoınaýynda buǵyp jatqan eskilikti qamalyna baryp eki aıdaı qonaq bolýǵa shaqyrdy. Bul maǵan kórsetilgen úlken qurmet edi: men áli eki oıly bolyp júrgende qarasam, meniń qalyńdyǵymnyń ajarynda keremetteı ǵajap bir tartymdy, keremetteı ásem reń paıda bolypty; ádette momaqan kórinip júretin qyzdyń ishki júrek qupıasyn óziniń erkinen tys syrtqa jarıa qylatyn ózgeris osynlaı-aq bolar.

— Evelına... Qudaı-aı! - dep tebirengen Benası oıǵa shomyp, únsiz qaldy.

— Ǵapý etińiz, kapıtan Blúto, - dep jalǵastyrdy ol sózin, uzaq únsizdikten keıin. - On eki jyldyń ishinde onyń atyn birinshi ret atap otyrmyn, biraq ol únemi meniń oıymda kóleńdep júredi, túsimde de ony áldeqandaı bir daýys sybyrlap aıtyp qoıady. Mine sol Evelına, aqyry atyn bir atadym ǵoı, basyn bir selt etkizip, burynǵy bappen qozǵalatyn qalpynan ózgeshe ántek joǵary qaraı silkip tastady da, maǵan týralap qarady; óńinde tákapparlyǵy joq, bir túrli muńdanǵan alańdaýshylyǵy bar, sonsoń kenetten eki beti dý etip, tómen qarap ketti. Sodan keıin basyn jaılap qaıtadan joǵary kóterdi; osynyń ózi meni buryn bolmaǵan bir belgisiz qýanyshqa bóledi. Men daýsym shyqpaı, tutyǵyp jaýap berdim. Meniń ishki jan tebirenisimdi ol birden túsindi de, eki kózi jasqa tolyp, erke nazben alǵys bildirgendeı boldy. Barlyq sóz osymen aıtyldy.

Men búkil otbasymen birge solardyń oram-jaıyna kettim. Sol kúnnen bastap biz bir-birimizdi júrekpen uqtyq ta, aınalamyzdyń bári jańaryp ketti; biz endi burynǵydaı beıtarap jandar emespiz. Shynaıy mahabbat qashanda bir-birine uqsas qoı, biraq oǵan bizdiń jeke óz basymyzdyń ereksheligi qosylady, sondyqtan jalpyǵa birdeı qumarlyqtan óz sezimine shyǵar jol izdeıtin árbir adamda ol ári uqsas, ári ózgeshe bolyp keledi. Mahabbattyń ári tereń, ári burmalanyp buzylǵan: ekeýara ózimshildik deıtin anyqtamasyn tek fılosof pen aqyn tana aqyryna deıin túbegeıli túsinetin bolar. Biz ózimizdi basqa bireý arqyly súıemiz. Al biraq mahabbattyń kórinisi ár túrli bolsa, súıisken jup dál osyndaı mahabbatty dúnıe jaralǵannan bergi jerden izdep taba almaıtyn bolsa, onyń esesine solardyń barlyǵy óz sezimderin bir úlgimen bildiredi. Eń ınabatty, eń taza degen qyzdardyń da aıtar sózi birdeı bolady, olardyń aıyrmashylyǵy tek rýhanı álemderiniń ózderine tán ásemdiginde ǵana. Al endi ózge qyzdarǵa ózderiniń ishki yntyǵyn syr qylyp syrtqa shyǵarý tabıǵı bolyp kórinse, Evelına úshin bul onyń dindar jas janynyń daǵdyly tynyshtyǵy álde bir býyrqanǵan sezimge eriksiz yryq bergen bolyp shyǵar edi; sondyqtan da óziniń qaǵa beriste maǵan qaraı jalt etken kóz janary oǵan mahabbattyń zorlyǵyndaı bolyp kórindi. Júrek qalaýy men sanasyna sińgen erejelerdiń arasyndaǵy taıtalasqan kúres onyń oqıǵasy az, syrt qaraǵanda typ-tymyq, biraq kúshti sezimderge toly ómirine tuńǵıyq tereńdik darytyp edi; bul jarqyldaq qaýymnyń ádet-ǵurpynan buzylǵan esalań qyzdar boılaı almaıtyn tereńdik bolatyn.

Jol boıy Evelına tabıǵattyń sulýlyǵyn dáripteýmen boldy. Biz súıikti jannyń qasynda otyrǵanda qandaı raqat sezinetinimizdi aıta almaıtyn jaǵdaıda júregimizden asyp tógilgen shattyǵymyzdy aınaladaǵy zattarǵa aýdaramyz da, bizdiń jasyrynyp jatqan sezimimiz sol zattardy keremetteı ásem etip kórsetetini bar. Bizdiń kóz aldymyzdan ótip jatqan kórkem kórinister Evelına men ekeýmizge aralyq jeleý boldy: biz sóılegen sózderimizge astarly mán beremiz. Evelınanyń sheshesi áıelge tán suńǵylalyqpen keıde qyzyn sastyryp ta qoıady: "Aınalaıyn, qyzym-aý, osy ańǵardan keminde jıyrma márte júrip ótken shyǵarsyń, sonda dál mundaı tańdanbaýshy ediń ǵoı!" - dep qoıady ol, Evelınanyń erekshe bir shattanyp, leppen aıtylǵan sózinen keıin. -"Endeshe, anashym, men onda tym jas bolyp, mynadaı sulýlyqty túsinbegen shyǵarmyn".

Ǵapý etińiz, kapıtan, men sizge bir usaq-túıek jaıttardy aıtyp kettim ǵoı, siz úshin olardyń eshqandaı máni bolmas, ol maǵan jańaǵy bir qarabaıyr jaýap til jetkize almastaı qýanysh ákeldi, sol kezde qyzdyń maǵan jalt etip qaraǵandaǵy qýanyshym odan da zor edi. Biz birese tań shapaǵyna bólengen shaǵyn derevnány, birese eski jurttyń múk basqan tamtyǵyn qyzyqtaımyz, sonda tabıǵat kórinisterimen birge jan júıemizde ornyǵyp qalǵan tátti sezimder bizdiń bolashaǵymyzǵa jol ashqandaı kórinedi.

Biz otbasynyń ata-babadan qalǵan qamalyna keldik, men osynda aıdan artyq qonaqta boldym. Bul, taqsyr, meniń ómirimde maǵan aspannan baqyttyń nury jaýǵan birden-bir kezeń edi. Qala halqyna bımaǵlum qýanyshqa keneldim. Bolashaqtaǵy erli-zaıypty ómirdiń bastaýyndaı bir shatyrdyń astynda turý, dala kezip birge serýendeý, bir sát múmkindikti paıdalanyp, bir uıadaı saıdyń tynysh túpkirinde, aǵashtyń túbinde jaılasyp otyrý, eski dıirmendi qyzyqtaý, shertilgen syrdyń árbir sózin qalt jibermeı zerdege quıý, osynyń bári súıisken eki janǵa esten ketpes raqat qoı; tabysqan júrekterdi barǵan saıyn jaqyndata túsetin osynaý súıkimdi sózder ózińizge de tanys bolar.

Iá, taqsyr, ken jazıra erkindiktegi ómir, sulý tabıǵat jan dúnıeniń asqaqtaǵan shattyǵymen jaqsy jarastyq tabady. Bir-birine jymıa kúlip qaraý, aspan álemin qyzyqtaý, shyqqa malynǵan aǵashtyń túbinde otyryp, aýyzdan shyqqan ystyq lebizińdi qustyń ánine qosý, aıaqty jaılap basyp kele jatqanda, úıge tym erte shaqyrǵan qońyraýdyń kúńgirine qulaq túrý, jerdegi jybyrlaǵan qurt-qumyrsqanyń qımyl-qozǵalysyna tańyrqaý, balıǵaty buzylmaǵan súıiktińniń alaqanyńda qybyr-qybyr etken tıtimdeı shirkeıge qarap eljireý - osynyń barlyǵy kúnnen kúnge bıiktep, aspan álemine qanat qaǵý degen sóz. Mende sol bir baqytty kúndermen baılanysty qanshama estelikter qaldy, solardyń barlyǵyn jınastyryp tiriltse, meniń búkil ómirimdi qaıtadan kórkeıtip jiberer edi alýan túrli, árqaısysy ózinshe qymbat estelikter; sebebi, olardan keıin meni eshkim túsingen emes.

Búgin bylaı qaraǵanda jaı ánsheıin sıaqty, biraq jaraly júrek úshin zárli mánge toly birneshe kórinis ótip ketken sol bir umytylmas kúnderdi eske túsirdi. Bilmeımin, siz baıqadyńyz ba, joq pa, kishkentaı Jaktyń úıshigin batyp bara jatqan kúnniń shapaǵy nurǵa toltyryp turdy. Kúnniń sońǵy sáýleleri aınalany túgel jarqyratyp jiberdi de, qas qaqqansha sóndi, birden qara túnek basty. Bir-birine uqsamaıtyn osynaý eki kóriniste kádimgideı meniń ómirimniń sol kezeńi beınelengen tárizdi edi. Taqsyr, meniń qalaýlym maǵan ómirimde tuńǵysh ret súıispenshiliktiń balıǵaty buzylmaǵan qyzdyń ǵana aýzynan shyǵatyn qaıtalanbas tamasha bir syryn ashyp edi; úrkek júrekten shyqqan sol bir sát qanshama qysqa, ótkinshi bolsa, ol sonshalyqty salmaqty edi: onda mahabbattyń tátti kepildigi, beıishtegi balǵyn bulalyqtyń esteligi bar edi. Sonyń súıispenshiligine kámil kózim jetkennen keıin, barlyq shynymdy aıtaıyn, esh nársemdi jasyrmaıyn dep ózime-ózim ant berip edim; sony sózbaqtap, ózimniń kinámnan bolǵan qasiretterimdi áli kúnge deıin aıtpaı júrgenime ishteı qatty uıalyp edim.

Soryma qaraı, sol bir ǵajaıyp kúnniń erteńine ulymnyń tárbıeshisinen hat keldi; hat balamnyń ómirine qaýiptengen qaıǵy-qasiretti ala keldi. Evelınaǵa álgi syrymdy aıtpastan júrip kettim, áke-sheshesimen qoshtasarda bir tyǵyz sharýa bolyp qaldy dep syltaýrattym. Men joqta olar qatty mazasyzdanypty. Meniń taǵy bir mahabbatpen baılanysym joq pa eken dep qaýiptengen olar Parıjge hat jazyp, suraý salypty. Bul tusta olar ózderiniń dinı ǵuryptaryn da umytqan: maǵan kúdiktenip, ar jaǵynda sol kúdikti seıiltýime de mursat bermedi; meniń bir dosym ózimnen jymysqylap, meniń jastyqty qalaı ótkizgenimdi aıtyp, barlyq kinány maǵan aýdarypty, balam bar ekenin jetkizipti, sony ádeıi jasyryp júr dep aıyptapty.

Men ózimniń bolashaq týystaryma hat jazdym, biraq jaýap ala almadym; olar Parıjge qaıtyp oralǵan boıda baryp edim, meni qabyldamady. Boıymdy úreı bıledi. Men eski dosyma baryp ótinish bildirdim; olardyń nege sonshalyqty ózgerip ketken sebebin bilip berińiz dedim; óıtkeni arada ne bolyp qalǵanynan habarsyz edim. Qart sebebin bilgennen keıin taǵy bir izgilik kórsetipti: meniń qylmysqa para-par únsizdigimniń kinásyn óz moınyńa alyp, meni aqtaýǵa tyrysypty, biraq odan esh nárse shyqpapty. Evelınanyń úı ishinde bári dúnıelik esepke, dinı ádet-ǵurypqa negizdelgendi, áke-sheshesi eski uǵymdardyń qursaýynda ábden qatyp-semgen, sondyqtan qandaı ıgilik aldynda da óz degenderinen qaıtpaıtyn adamdar bolatyn.

Meniń ashynýymda shek qalmady. Tónip kele jatqan daýyldyń betin qaıtarmaq bolyp edim, biraq jazǵan hattarym ashylmaǵan kúıi qaıtyp keldi. Men qoldan kelgenniń bárin istedim, Evelınanyń ákesi men sheshesiniń meni osynshama qasiretke ushyratyp, shalǵa aıtqan aqtyq sózderin estidim; olar aıtypty: óziniń súıgen áıeliniń ólimine kinály adamǵa, zańsyz týǵan balanyń ákesine qyzymyzdy esh ýaqytta, tipti Evelına aldymyzǵa tizerlep kelip jalynsa da, bermeımiz, - depti.

Osyny estigennen keıin meniń eń sońǵy úmitim ǵana qaldy, endi sýǵa ketip bara jatqanda tal qarmaıtyndaı, men soǵan jarmastym. Men Evelınanyń mahabbaty ata-ananyń tyıym salǵanynan kúshtirek bolar, sondyqtan olardyń qaısar qarsylyǵyn jeńer dep oıladym; bálkim, ákesi nelikten bolǵan, sóıtip bizdiń mahabbatymyzdy nege óltirgen sebebin qyzyna aıtpaǵan bolar degen joramalǵa keldim; Evelına sońyn bárin tikeleı ózi bilsin de, bizdiń taǵdyrymyzdy ózi sheshsin dep oıladym. Men oǵan hat jazdym. Kózimniń jasyn tógip otyryp, qaıǵyǵa qamalyp, janymdy qalyń kúdikke jegizip otyryp, men óz ómirimdegi tuńǵysh súıispenshilik hatymdy jazdym. Biraq bári de bos áýre boldy. Ashynyp otyryp jazǵan sózderimniń esimde keıbir elesteri ǵana qalypty; álbette, Evelınaǵa aıtqan sózderim myna quralyptas edi: "eger sizdiń aıtqanyńyz aqıqat shyndyq bolsa, siz menen bóten eshkimdi súıýge tıis emessiz jáne súıe de almaısyz; báribir sizdiń ómirińiz sózsiz sátsizdikke ushyraıdy, óıtkeni bolashaq jubaıyńyzǵa da, maǵan da ótirik aıtýyńyzǵa týra keledi. Bizdiń júrekterimizde bekigen odaq zańmen maquldanǵan jaǵdaıda, ózińizdiń súıgen adamyńyzǵa bildiretin qaltqysyz berilgendigińizdi áke-sheshe qabyldamaı tastady dep mansuq etetin bolsańyz, áıelge tán izgilikten attap ketpeısiz be? Áıel úshin júrek qalaýy zańnyń qursaýynan árdaıym joǵary baǵalanbaýshy ma edi?".

Men ózimniń kinámnen aqtala otyryp, onyń kirshiksiz tazalyǵyn kóldeneń tarttym, onyń meıirbandy, izgi júregin jylytady-aý degen dálelderden esh nárse qaldyrmadym. Men osy jaıttardyń barlyǵyn sizge ashyp salǵannan keıin, endi onyń qaıtarǵan jaýaby men ózimniń sońǵy hatymdy da alyp keleıin, - dedi de, Benası óziniń bólmesine qaraı shyǵyp ketti.

Ol qolyna tozyǵy jetken ámıanyń ustap, shapshań qaıtyp keldi de, syrtynan shandyp baılaǵan bir býma hattardy asyǵa-aptyǵa, qaltyraǵan qolymen alyp shyqty.

— Minekı, sol qaıyrsyz hat, - dedi ol álsiz ǵana. - Osy sózderdi asyǵys qaǵaz betine túsirgen qyz óziniń oılary jazylǵan paraqtardyń men úshin qandaı zardaby bolatynyń bilmegen toı... Al mynaý meniń ábden qaljyraǵan jan júıemniń sońǵy kúrsinisi, - dep jalǵastyrdy ol ekinshi hatty nusqap, - onyń úkimin ózińiz aıtarsyz. İshi muń-zarǵa toly osy hatty eski dosym qyzǵa jasyryn aparyp tabys etipti, shashynyń aǵarǵanyńa qaramastan tómenshiktep. Evelınadan ony oqyp shyǵýdy jóne jaýap qaıtarýdy jalyna ótinipti; sondaǵy onyń jazǵany: "Taqsyr..." Buryl ol meni "súıiktim" deýshi edi, osy izgi sózben óziniń izgi mahabbatyń bildirýshi edi, endi meni "taqsyr" dep otyr. Demek, bári bitti degeni ǵoı. Al tyńdap kórińiz...

"Óziniń ómirin senip tapsyramyn dep júrgen adamynyń eki júzdi bolyp shyqqanyń bilý qyzǵa óte aýyr; biraq qalaı bolǵanda da meniń boryshym sizge keshirim jasaý, óıtkeni biz rýhy álsiz jandarmyz ǵoı! Sizdiń hatyńyz meni tolqytty, biraq endi jazbańyz: tipti sizdiń jazý órnegińizdiń ózi meniń janymda jaısyzdyq týǵyzady. Biz máńgige ajyrastyq. Sizdiń maǵan bergen túsinigińiz meni jumsartty, meniń jan júıemde sizge qarsy bas kótergen qolaısyz sezimdi sóndirdi, sizdiń tazalyǵyńyzǵa sengim keldi! Biraq siz de, men de meniń ákemdi kóndire almaımyz. Iá, taqsyr, men batyldyq bildirip, sizdi qorǵamaq boldym, men boıymdy bılegen úreıdi jeńe otyryp, áke-shesheme jalbaryndym, ondaı jaǵdaıdy buryn bastan keshirip kórgen emes edim, men ózimniń barlyq ómirlik erejelerimnen bas tartyp shyqtym. Men qazir de sizdiń ótinishińizge berilip, qylmys jasap otyrmyn, ákeme bildirmeı sizge hat jazyp otyrmyn; biraq sheshem biledi; sizbenen taǵy bir ret sóılesýge mursat bergen ken peıildigi onyń meni qanshalyqty jaqsy kóretininiń dáleli boldy jóne de ózim bas tartyp qala jazdaǵan ata-ana yqtıaryna kónbistigimdi óz boıymda qaıtadan bekite tústi.

Sonymen, taqsyr, sizge hat jazýymnyń basy da, aıaǵy da osy. Sizdiń maǵan keltirgen qaıǵy-qasiretińizge shyn júrekten keshirim jasaımyn. Iá, siz durys aıtasyz, alǵashqy mahabbat ólmeıdi. Men burynǵy kúnásyz qyz emespin, ınabatty zaıyp ta bola almaımyn. Meni qandaı taǵdyr kútip turǵanyń bilmeımin. Kórip otyrsyz, taqsyr, sizdi oılaýmen ótken bir jyl meniń bolashaǵyma kóleńkesin túsirmeı qoımaıdy; biraq sizdi kinálamaımyn... Siz aıtasyz, meni árqashanda súıemin deısiz! Ol sózder ne úshin kerek? Jalǵyz qalǵan baıǵus qyzdyń býyrqanǵan janyńa solar jubanysh ákele alar ma? Sizdiń búkil ómirime qasiret salyp ketkenińizdiń, basqany bylaı qoıǵandaǵy bir ǵana saldary, ár ýaqytta sizdi oılap júretindigim ǵoı. Eger meniń taǵdyryma Aısanyń qalyńdyǵy bolý jazylatyn bolsa, jabbar ıe meniń jaraly júregimdi qabyldaı ma, joq pa, ony bilmeımin. Biraq ol maǵan osy qaıǵyny beker jibermegen bolar, ol, árıne, meni ózine shaqyryp alǵysy kelgen ǵoı, - meniń endigi baspanam sol ǵana. Taqsyr, bul dúnıe men úshin qańyrap bos qaldy. Siz erkekke tán ataqqumarlyq talap-tilekter sońynda júrip umytarsyz. Men sizdi kinálamaımyn, sizge jubanysh osy bolsyn; áıelder jubanyshty ádette dinnen tabady. Biz qazir ekeýmiz de aýyr azap ústindemiz, biraq meniki aýyryraq. Men kimge úmit artsam jáne, álbette, meni kimnen qyzǵanýdyń reti joq bolsa, bizdiń ómirimizdi qosaqtap baılaǵan sol edi ǵoı, endi óz qalaýymen sol ózi sheshsin. Biz pánıde kórgen qorlyq-zorlyqta shıpaly taza ujdandy medet qylamyz, al sizdiń dinı senimińizde, meniń baıqaýymsha, dál ondaı myqty negiz joq sıaqty. Taqsyr, jabbar ıemiz meniń osy ystyq duǵamdy estir bolsa, onda ol sizdi aqıqattyń aq jolyna alyp shyǵady. Men ózimdi ómir jolynda jetelep alyp júrýge tıisti bolǵan adamǵa eń sońǵy qosh-qoshymdy joldaımyn: bir kezde eshqandaı kúnáqarlyq jasamaı-aq, ony "súıiktim" deýshi edim, qazir de áli eshqandaı uıat sezinbeı-aq sonyń tileýin tilep duǵalyq qyla alamyn. Ómir de, ólim de bir jabbardyń yrqynda, kim biledi, ol sizdi menen burynyraq shaqyryp áketer; bálkim, bul jalǵanda men sizsiz qalatyn bolsam, balańyzdy maǵan amanat etersiz".

— Meıirbandyq sezimge toly osy hat mende qalǵan úmittiń bárin óltirdi, - dedi Benası áńgimesin ári qaraı jalǵastyryp. Alǵashynda men óz qaıǵymmen ǵana bolǵanmyn; tek keıinirek qana túsingenim aıaýly qyz ózin umytyp, meniń janymnyń jarasyna shıpaly darý quımaq bolǵan eken; biraq ashýdan esim aýysyp júrip, oǵan tym qatqyl hat jiberip qoıyppyn:

"Bıkesh, osy sózdi oqyǵannan keıin siz túsinersiz, men sizden bas tartyp, sizdiń yqtıaryńyzǵa kónýge ázir ekenimdi. Súıgen áıeli endi maǵan jolama dep buıyryp tursa da, sonyń yqtıarnyna kóný erkekke janyń qınaıtyn jubanysh bolar edi. Sizdiń aıtqanyńyz ras men ózime-ózim úkim shyǵaryppyn. Bir kezde bir beıshara qyzdyń mahabbatyn aıaqqa basyp edim, endi ózimniń jalyndy mahabbatym keıin serpip tastaldy. Ózimniń jan-tánimmen berile súıgen qalaýlym keıin qunykerim bolyp shyǵady dep oılamappyn. Sizdiń júregińizde osynsha qataldyq, kerek deseńiz, osynsha meıirimsiz bıpazdyq jasyrynyp jatyr-aý dep kúdiktenbeppin, ol maǵan ylǵı da názik, yntyzar kórinýshi edi. Qazir óz mahabbatymnyń qanshalyqty sheksiz ekenin kórip otyrmyn, sebebi ol eń aýyr synnan sizdiń ǵaıbatyńyzdan ólmeı aman qaldy, sizdiń sol ǵaıbatyńyz bizdi baılanystyryp, biriktirip turǵan dánekerlerdi miz baqpaı úzip jiberdi. Máńgilikke qosh bolyńyz. Ókinishtiń jasyǵan tákapparlyǵymen óz kúnámdi óteýdiń jolyn izdestirermin, al siz, meniń ol dúnıedegi qorǵaýshym, sol kúná jóninde aıaýsyz bolyp shyqtyńyz. Bálkim, qudaı dál sondaı qatal bolmas.

Men qasiret shegemin, sizdi oılap qasiret shegemin, sol qasiret meniń jaraly júregimniń jazasy bolsyn; jalǵyzdyqta onyń qansyraýy esh ýaqytta basylmaıdy, óıtkeni jaraly júrekterdiń úlesi túnek pen tynyshtyq. Budan bylaı men eshkimdi súımeımin, meniń júregimde eshkimniń beınesi qalmaıdy. Men áıel emespin, biraq siz sıaqty, meniń túsingenim; men seni súıemin! degen sózdi aıtqan boıda men búkil ómirime jeterlik mindetteme alǵanmyn. Iá, qalaýlymnyń qulaǵyna sybyrlap aıtqan osy sózderim ótirik emes edi; eger men sodan keıin ózgerip ketsem, siz meni jek kórýge haqyly edińiz; sonymen, siz meniń jalǵyzdyqta keshken ómirimniń tabynatyn piri bolyp qalasyz. Ókinish pen mahabbat qalǵan barlyq dúnıeniń bastaýy bolýǵa tıisti jaqsylyq osy ekeýi; aramyzdy tuńǵıyq jar bólip turǵanyńa qaramastan, siz meniń barlyq jaqsy isterimniń barlyǵynyń rýhtandyrýshysy bolyp qala beresiz. Siz meniń júregimdi kúıinishke toltyrdyńyz, biraq meniń siz týraly oı-nıetimde eshqashan kúıinish bolmaıdy. Jan júıeni eski tattan tazartyp almaı turyp, jańa jolǵa túsýge bolmaıdy, — solaı emes pe? Myna jalǵanda men úshin qymbat jalǵyz júrek bar edi, sodan qýylyp shyqsam da, soǵan ózimniń sońǵy qosh-qoshymdy joldaımyn. Buǵan deıin esh ýaqytta sońǵy qoshtasý sózde munshalyqty sezim, munshalyqty súıispenshilik bolmaǵan shyǵar, sol qosh-qosh meniń janymdy, meniń ómirimdi ózimen birge alyp ketip barady, endi olardy eshkim tirilte almaıdy. Qosh bolǵaısyz! Sizdiń sybaǵańyz tynyshtyq, al maǵan qalǵany qasiret".

Eki hat ta oqylyp bolǵannan keıin Jenesta men Benası únsiz bir-birine qarasyp, aýyr oıǵa berilgen kúıde otyryp qaldy, ol oılaryn da ortaǵa salǵan joq.

— Men hatty jónelttim de, shımaı-shatpaq túpnusqasyn saqtap qaldym. Joǵalǵan baqytymnyń endigi qalǵan jalǵyz tóleýi osy. Men ólerdeı muńǵa battym, - dep Benası sózin taty jalǵastyrdy, — bul dúnıede adamdy myna ómirge baılanystyryp turatyn nárse baqytqa degen móldir úmit bolsa, men sony máńgilikke joǵalttym. Erli-zaıypty mahabbattyń qýanyshymen birjola qoshtasýǵa týra keldi, júregimde gúl jaryp kele jatqan asyl armandar ólimge kesildi. Sulýlyqqa, izgilikke, taza ómirge umtylyp, raıdan qaıtqan jannyń adal nıetin dinniń yqpalyndaǵy adamdar tárkilep tastady. Taqsyr, meniń oıyma neshe túrli sumdyq sheshimder oraldy, biraq, qudaı ońdaǵanda, ulyma degen súıispenshilik solardyń bárin jeńdi. Otan degen yqylasymnyń arta túskenin, ózi jazyqsyz sebebi bolǵan barlyq qaıǵy-qasiretterde shyńdalyp kele jatqanyń aıqyn sezindim; árıne, balada eshqandaı jazyq joq, barlyǵyna ózim kinály edim ǵoı. Endi sol bala meniń birden-bir jubanyshyma aınaldy.

Jasym otyz tórtte edi, elime áli de paıda keltire alarmyn dep úmittenýime bolatyn edi; áldeqandaı ispen ataq-dańqymdy asyryp, ulymnyń ómirine daq túsiretin qateligimdi jýyp-shaıǵym keldi. Qandaı tamasha oılarym sonyń arqasy edi: sonyń bolashaǵyn oılaǵan kezderde tana men shynaıy ómir súrgendeı edim. Qaıyspaqqa ne amal! dep tebirendi Benası. Sodan beri on bir jyl ótti, al sondaǵy sumdyqty kezeńdi eske alýǵa da dátim barmaıdy... Taqsyr-aı, men ulymnan aıyryldym ǵoı.

Benası eki qolymen betin basyp, únsiz qaldy da, sál ózine-ózi kelgen soń ǵana qoldaryn túsirdi. Dárigerdiń kózindegi jasty kórip, Jenestanyń da kóńili buzyldy.

— Qaıǵydan qabyrǵam qaıysty, - dep Benası áńgimesin ári qaraı jalǵastyrdy. - Men myna kúıki tirshilikten basqa bir ómirge qaraı oıysqan kezde ǵana esimdi jınap, durys oılaı alatyn boldym. Barlyq páleni jiberip otyrǵan jabbar ıeniń ózi ekenin sonda ǵana túsindim de, sonyń aıtqanyńa kónip, montanylyqqa boı aldyra bastadym. Árıne, oǵan birden kóndige alǵanym joq, meniń qyzba minezim áli qalmaǵan edi; ishte jalyndaǵan ottyń qolamtasy sońǵy naızaǵaı kezinde birjola sóndi; men katolıkke laıyq birden-bir sheshimge kelgenshe talaı ret bultaqtadym. Men aqyry ózimdi-ózim joq qylmaq boldym. Shyǵar jol tappaı dalǵarǵandyqtan, osyndaı sumdyq qadamǵa salqyn qandylyqpen sheshildim; ómir bizden bezinse, biz de odan bezine alatyn shyǵarmyz dep oıladym. Kisiniń ózin-ózi óltirýine tabıǵattyń ózi-aq jol beredi-aý degen uǵym paıda boldy mende.

Asqynǵan aýrý adamnyń tánin qalaı kúıretse, qaıǵy da onyń janyń solaı kúıretedi; demek, dep oıladym men, eger adam jan aýrýynyń azabyn tartsa, onyń ózin-ózi joqqylýǵa ábden haqysy bar: "aınalma" bolǵan qoı óziniń basyn aǵashqa soǵyp myj-myj qylmaı ma?! Jan dertiniń azaby tán dertinen jeńil dep kim aıtady.? Oǵan meniń áli kúnge deıin kúmánim bar. Men bilmeımin, kimniń rýhy álsiz: ómir boıy úmitin úzbeı emeksip ótken kisi me, álde úmitin pyshaq keskendeı birjola úzgen kisi me? Meniń túsinýimshe, - tabıǵı ólim tán dimkástiginiń bitken jeri bolsa, ózin-ózi óltirý de rýhanı dimkástiktiń sońǵy satysy; biraq rýhanı ómir adamnyń erik-jigeriniń erekshe zańdaryna baǵynady, sondyqtan ózińniń ómirińdi qıý úshin aqyldyń kelisimi kerek: demek, kisini óltiretin pıstolet emes, onyń aqyly. Sonymen qatar, biz baqyttyń raqatyna batyp júrgen sátte bizdi qaıǵyǵa dýshar qylǵan oqıǵanyń ózi bizdiń budan ári bısharalyq halden bas tartýymyzǵa aqtaý bola almaı ma?

Sol bir qaraly kúnderde, taqsyr, men kóp oılandym, aqyraıaǵynda, álgiden joǵaryraq oı túıindedim. Biraz ýaqyt ejelgi májýsılik ilimderge boı urdym, solardan adamǵa berilgen jańa bir huqyqtardy izdedim, biraq bilimniń osy zamanǵy shamshyraqtaryna ilesip, jańaǵy ejelgi danalardan áregirek bardym, bir kezde tutas júıege keltirilgen máselelerge úńildim. Epıkýr adamnyń ózin-ózi óltirýin josyqty dep eseptegen. Bul onyń fılosofıasynyń tabıǵı túıini. Onyń oıynsha, sezim lázzaty joq jerde ómir súrý múmkin emes, al eger oǵan jol jabyq bolsa, en durysy jáne ábden yqtımaldyǵy jandy maqulyqtyń jansyz tabıǵatqa qaıtadan qosylyp ketýi, sóıtip tynyshtyq alýy, óıtkeni adamnyń birden-bir maqsaty baqyt jóne baqytqa jetý úmiti; sondyqtan kimde-kim qasiret shekse jóne ol qasiretten arylýǵa úmiti bolmasa, ólimniń ózi ıgilik bolyp sanalady; óz ómirin óz erkimen aıaqtaý aqyly durys adamnyń eń sońǵy amaly osy.

Epıkýr bul áreketti maqtamaǵan da, jazǵyrmaǵan da; ol Bahýsty dáripteı kelip, mynadaı sózdermen shektelgen: "Bárimiz de ólemiz, sondyqtan bul jerde kúletin de, kózdiń jasyn tógetin de eshteńe joq". Odan góri joǵaryraq moraldi, borysh jóninde qatańyraq kózqarasty ýaǵyzdaǵan Zenon men onyń izbasarlary keıbir jaǵdaılarda tabandylarǵa ózin-ózi óltirýdi máslıhat etken. Zenon bylaı dep eseptegen: adamnyń janýarlardan aıyrmashylyǵy olar ózin-ózi óziniń yqtıarymen bıleıdi; óziniń ómiri men ólimine bılik júrgizetin quqyǵyn alyp qoıyńyzshy, siz ony dereý adamdar men oqıǵalardyń quly etesiz. Árkimniń óz ómiri men ólimin bıleý quqyǵy bizge tabıǵat pen qoǵamnyń tarapynan bolatyn pálelerge qarsy turý úshin múmkindik beredi; al basqanyń ómiri men ólimine bılik júrgizý quqyǵy jaýyzdyqty týdyrady.

Adam is-árekettiń sheksiz bostandyǵyna ıe bolǵan jaǵdaıda ǵana kúshti. Daýasyz qateniń zardaptarynan qalaı qutylý kerek? Qarabaıyr adam masqaralyqtyń ýytyp túgel iship qoısa da ómir súre beredi, al kemeńger adam ýly shóp ishse de ólip ketedi; adamnyń súıegin mújip jatqan quıańnan, adamnyń bet-aýzyn jep jatqan jegiden sanaýly kúndik ómirdi jyryp alý qajet pe? Kemeńger adam qolaıly sátin taýyp, aldaýysh emshilerdi qýyp jiberedi de, óziniń qasiretterimen yǵyr qylǵan dostaryna baqyldyq sózderin aıtady. Al endi qolyńa qarý alyp ózimen shaıqasqan baskeserdiń qaraýyna óziń túsip qalsań ne ister ediń? Ne baǵyndym dep tize búk, nemese basyndy jańǵyryqqa sal: aqymaq basyn jańǵyryqqa salady, qorqaq baǵynyp tize búgedi, al kemeńger aqyrǵy sátte de óziniń bostandyǵyna ıe bolady - ózin-ózi óltiredi. "Bostan adamdar, - dep jar salypty bir tabandy, - bostan bola bilińder: qumarlyqtaryńdy boryshqa qurban etip, solardan bostan bolyńdar; qanjar men ý arqyly qol jetkizbeıtin etip adamnan bostan bolyńdar; qýyp jete almaıtyn etip, aldyna tosqaýyl qoıyp, taǵdyrdyń bıliginen bostan bolyńdar; mindettememen shatastyryp almaı, eski uǵymdardan bostan bolyńdar; joly bolmaǵan talaı mundarlardy ómirge baılap qoıatyn dóreki soqyr sezimderdi jený arqyly jabaıy úreıden bostan bolyńdar".

Osy dáıekterdi ejelgi zamannyń fılosofıalyq baqshasynan ajyratyp alǵannan keıin, men olardy basqa bir topyraqqa hrıstıan topyraǵyna aparyp otyrǵyzbaq boldym; ol úshin olardy jabbar haqtyń bizge syılaǵan erik bostandyǵynyń qısynymen nyǵaıtyp almaq boldym, al erik bostandyǵyn qudaı taǵala kúnderdiń kúninde bizdi óziniń sotymen sottaý úshin jibergen bolatyn. Men endi: "Naq sol kezde ózimdi-ózim qorǵaıtyn bolamyn", - dep bekindim. Al biraq, taqsyr, osy paıymdaýlar mende ólgennen keıin bizdi ne kútedi degen oı týǵyzdy da, sol tusta men ózimniń irgesi shaıqalyp ketken eski nanymdarymmen toqaılasyp qaldym.

Máńgilik týraly oı bizdiń eń bir bolmashy sheshimderimizge yqpalyn tıgize bastaǵan kezde, adam ómirindegi barlyq nárseler mańyzdy bolyp kórinedi: Jańaǵy oı adamnyń jan júıesine óktemdik yqpalyn tıgizedi de, adam óziniń boıynda sonyń áserimen ózin sheksizdikpen baılanystyratyn álde qandaı bir mol keńistikti sezgendeı bolady, sóıtip aınalanyń bári ǵajaıyp ózgeriske keledi. Eger ómirge osyndaı kózqaras turǵysynan qaraıtyn bolsań, onyń barlyq ulylyǵyn da, barlyq sorlylyǵyn da túgel kóresiń. Men ózimniń kúnálarymdy sezine tura, jer betinde áli de úmitim bar kezde, ózimniń qaıǵymdy tirshiliktiń ár túrli kúıbeńine bólshektep taratyp jibergen kezde, men ol dúnıeni oıyma alǵan emespin de. Áıeldi súıý, ózińdi áıeldiń baqytyna baǵyshtaý, otbasynyń ıesi bolý osynyń bári ózime maza bermeı júrgen kúnámniń óteýi bolmaıtyn ba edi? Eger ol talabym ornyńa kelmese, óz ómirimdi balama arnaý da sol kúnámniń óteýine júre almas pa edi? Jan júıemniń osynaý qajetin óteýge umtylǵan eki márte talabym sátsiz bolǵannan keıin, adam balasynyń ǵaıbaty men ajal ekeýi qosylyp, meniń janymdy máńgi qusalyqqa dýshar etken kezde, meniń barlyq sezimim muqalyp, ózim ómirden esh nárse kútpeıtin bolǵan kezimde, mine dál sol tusta men qaıtadan aspanǵa qol jaıyp, qudaıdyń nıetine ıek arttym. Biraq men dindi ózimniń ólimime ortaqtas qunyker etpek boldym. Sonsoń injildi qaıtadan oqyp shyǵyp, odan ózin-ózi óltirýge tyıym salatyndaı bir sóz tappadym; biraq jarylqaýshynyń qudaılyq sózine boı urdym. Ras, ol jannyń máńgiligi jóninde eshteńe aıtpaıdy, esesine óz ákesiniń tamasha patshalyǵyn baıandaıdy; ol bizdiń óz ákelerimizdi óltirýimizge tyıym salmaıdy, biraq zulymdyq ataýlynyń bárin aıyptaıdy. Onyń áýlıeleriniń ataq-abyroıy jáne solardyń joǵarydan jiberilgendiginiń dáleli zańdardy jasaǵandyǵynda emes, jer betine jana zańdardyń rýhyn taratqandyǵynda.

Osy tusta maǵan kelgen oı adamnyń ózin-ózi óltirgende jasady-mys deıtin erligi ózin-ózi jazalaǵandyǵy bolyp tabylady; óıtkeni eger onyń ólip ketýge erik-jigeri jetken bolsa, onda onyń ómir súrýge hám kúresýge de erik-jigeri jetýge tıisti bolady; qasiretten boıyńdy alyp qashqanda sen kúshtiligińdi kórsetpeısiń, álsizdigińdi kórsetesiń; onyń ústine dármensizdiktiń saldarynan ómirmen qoshtasý hrıstıan dininen bas tartý degen sóz, al onyń negizinde Aısanyń; "qasiret shekkenderde ıman bar" degen asqaq sózderi jatyr.

Sonymen, adamnyń ózin-ózi óltirýin, tipti barlyq úmit-armanynyń bári túgel kúıregen jaǵdaıda da, tipti adam janynyń ulylyǵy degen jalǵan uǵymǵa súıenip, ústinen jendettiń balǵasy tónip turǵan sátte ózin-ózi joq qylatyn bolsa da, men endi ony aqtamaıtyn boldym. Aısa paıǵambar aıqyshtyń azabyna bardy da, bizge adamdar zańdy ádiletsiz qoldanyp jatqanda da soǵan baǵynýdy úıretti. Aıqyshta oıyp jazylǵan jáne qasıetti sózge boılaı alatyn adamdardyń bárine túsinikti "ózinen-ózi bas tartý" degen sóz búkil qudiretti mán-maǵynasymen meniń kóz aldyma kelip elesteı qaldy.

Mende saqtalyp qalǵan seksen myń frank aqsha bar edi, men endi adamdardan aýlaqtap keteıin de, qalǵan ómirimdi meńireý selendik jerde ótkizeıin dep sheshtim; biraq ózi tektes adamdardyń qoǵamyna ósh-arazdyq jáne qatal tomaǵa tuıyqtyq jeleýimen boı kórsetken dańqoılyq katolık dininde ýaǵyzdalatyn ımandylyqqa jatpaıdy. Adamdy jek kórgen adamnyń júregi qasiret shekpeıdi, qaıta qasań tartady, al meniń júregim qansyraǵan jaraly edi. Shirkeý jaıyn, onyń qasiret shekkenderge kórsetetin kómegin oıǵa sala kelip, men ońashalyqta oqyǵan duǵanyń qandaılyq tamasha ekenin túsindim, sóıttim de, ertedegi ata-babalarymyz aıtqandaı, jaratqanǵa jalbarynyp qyzmet etkenindeı berik sheshtim. Meniń bul sheshimim ózgermeıtin nyq edi, biraq men áýeli maqsatqa jetýdiń joldaryn zerttep bilip alý quqyǵyn ózimde saqtap qaldym. Men barlyq dúnıe-múlkimdi sattym da, jan júıemdi tynyshtandyrǵan bolyp, kettim de qaldym. "Dúnıe jaratqannyń ishinde" degen naqyl meniń adastyrmas úmitim boldy.

Áýlıe Brýno ordeniniń jarǵysy meniń jan júıemdi bılep áketti, tereń oıǵa berilgen kúıde Grand-SHartrezge jaıaý kettim. Ol bir esten ketpeıtin kún edi. Aıaǵyńdy attap basqan saıyn tabıǵattyń aqyl jetpeıtin kúsh-qýaty aıqyn kórinetin osy jol maǵan keremetteı tereń áser eter dep tipti oılamaǵan ekenmin. Aınalanyń bári aspanǵa qaraı shanshylǵan bıik jartastar, sol bıikten quldyrap qulaǵan shyńyraý, jyra-saılar, myna tylsym tynyshtyqty syldyrymen toltyryp turǵan bulaqtar, sheksiz dala, sony ár tustan qorshap turǵan taý jotalary, aljaıy áýestik sezimimen qyzyq izdep kelgen adamǵa pana bolǵandaı qýys úńgirler, ǵasyrlar boıy qataryn jazbaı tutasyp turǵan shyrshalar, kózdiń jaýyn ala jaınaǵan túrli-tústi gúlder osynyń bári adamdy múlgigen tynyshtyqqa jeteleıdi. Áýlıe Brýnonyń ıen áleminde kele jatyp, daýryǵyp sóıleýge, qatty kúlýge bolmaıdy, óıtkeni bul jer qalyń muńnyń mekeni.

Men Grand-SHartrez monastyryna bardym, múlgigen ejelgi kúmbezderdiń astynda júrip araladym, bıik beldikterdiń astynda jylap aqqan bulaqty kórdim. Ózimniń bısharalyǵymdy moıyndaý úshin kelányń ishine kirip kórdim; sonda maǵan tynyshtyqtyń bir yzǵarly lebi soqqandaı boldy; ǵıbadathanadaǵy ejelgi dástúr boıynsha esikte jazýly turǵan sózderdi júregim eljirep turyp oqydym; men ózim yntyǵyp kele jatqan ómirdiń paryzdary latynnyń úsh sózimen baıandalypty: "Fuge, Late, tace..."

Jenesta túsindim degendeı ısharatpen basyn ızedi.

— Men berik sheshimge keldim, - dep Benası sózin ápi qaraı jalǵastyrǵan. - Kelányń qabyrǵalary pil súıegimen órnektelipti, qatqyl tósek, ońashalyq bári meniń ishki jan dúnıeme sáıkes kelip tur. Monahtar ǵıbadat bólmesinde eken, solarmen birge duǵa oqydym. Sol jerde janaǵy sheshimim kenet ózgerdi ...

— Taqsyr, men katolık shirkeýin jazǵyrǵaly turǵanym joq, men onyń rásimderin múltiksiz oryndaımyn, paryz-qaǵıdalaryna senemin, biraq myna dúnıege maǵulymsyz jáne bul dúnıe úshin ólip qalǵan qarttardyń oqyǵan duǵalaryn tyńdap turyp, men monastyrdaǵy oqshaýlanýdyń tup negizinde asqaq ózimshildik sıaqty bir nárse bar ekenin túsindim. Mundaı oqshaýlaný bul dúnıeni tárki qylyp ketkenderge ǵana jarasady, bul sarǵaıyp baryp ózin-ózi óltirýdiń naǵyz ózi eken, men ony teriske shyǵarmaımyn, taqsyr. Shirkeý osyndaı bekinisterdi qurǵan eken, demek, olar qoǵamǵa paıdasyz keıbir hrıstıandarǵa qajet. Al men bolsam, meniń raıdan qaıtýymnan qoǵamǵa bir paıda kelsin deımin.

— Qaıtar jolda ózimnen-ózim birjola bas tartýdyń josparyn qalaı júzege asyrýdyń joldaryn uzaq oılandym. Oı júzinde qatardaǵy matrostyń ǵumyryn keshtim, otanǵa qyzmet etýdiń eń tómengi satylaryna qoıdym ózimdi, aqyl-oıǵa qajettilik ataýlydan aýlaqtattym, sodan bir kezde mundaı ómir qanshalyqty eńbekshil, qanshalyqty qurbandyqqa toly bolǵanymen, paıdasy az-aý degen qorytyndyǵa keldim. Eger qudaıdyń maǵan azdy-kópti aqyl-oı qabiletin bergeni ras bolsa, sony adamzattyń ıgiligine jumsaý meniń boryshym. Ashyǵyn aıtqanda, meniń boıymda adamdarmen rýhanı aralas-quralastyqqa qajettik bar edi, sondyqtan oısyz istelgen ister buǵan saı kele bermeıdi. Sonsoń, eger men matros bola qalsam, meniń rýhanı bolmysyma ton meıirbandyqty qaı jerde júrip júzege asyrmaqpyn, árbir gúldiń ózine tán jupar ıisi bar emes pe.

— Men osy araǵa túnep shyqqanymdy sizge aıtqanmyn. Sol túni mende osy ólkeniń júdeýshiligine baılanysty qudaıdyń ózi buıyrǵandaı bir aıaýshylyq sezim paıda boldy. Áke qýanyshynyń ashshy dámin bir ret tatqan basym endi soǵan birjola berilýge peıil edim, endi sol ákelikten áldeqaıda keń kólemdegi qamqorlyqty talap etetin meıirban aǵa qyzmetin atqaryp, búkil ólkedegi kedeılerdiń jaralaryn emdeýge ázirlik sezindim. Meniń oıyma kelgeni sonaý jas kezimde-aq qudaı taǵala maǵan durys joldy nusqap, dáriger bolýǵa ıtermelegen edi ǵoı, sol bilimimdi dál osy jerde qoldanbaq boldym. Onyń ústine, men ózimniń joldamamdy; "Jaraly júrekterge túnek pen tynyshtyq" dep jazyp edim ǵoı; ózime-ózim zorlap tańǵan isti júzege asyrý kerek emes pe. Men úndemeýmen ózimnen-ózim bas tartý jolyna tústim. Kartezıandardyń "Fnge, Late, tace" degen sózderi meniń uranyma aınaldy, eńbegim shıpaly duǵa, adamgershilik turǵydan ózimdi-ózim óltirýim osy kantonnyń ómiri bolyp aldy; ólkeniń ústine eki qolymdy jazyp jiberip, baqyt pen qýanyshtyń uryǵyn sebemin, ózimde joq nárseni solarǵa beremin. Jaryq sáýleden alysta, sharýalarmen birge turýǵa etim úırendi, men shyn máninde qaıta týdym. Bet-ajarymnyń sıqy ózgerdi, kún kózinen kústenip, ájimmen aıǵyzdaldy. Júris-turysym da sharýalarsha, sóılegen sózim de solarǵa uqsas, kıim kıisim paryqsyz, sándi úlgige uqsamaıdy, qyltyń-syltyńnyń bári qaldy. Ózim qaq ortasynda bolǵan jarqyldaq qaýymnyń sánqoılary, meniń parıjdik tanystarym meni kórse, bir kezde sol qaýymda jarq-jurq etken adamdy názik sán-saltanatqa, Parıj meımanhanalarynyń talǵampaz ádetterine úırengen serini tanymaı qalar edi. Ómirde jalǵyz-aq maqsattyń jolyna túsken barlyq adamdar sıaqty, syrtqy kórinistiń bárinen men qazir beıjaımyn. Men bir-aq nárseni oılaımyn ómirmen qalaı qoshtasamyn; men sonyń aqyryn bolǵyzbaýǵa da, tezdetýge de qushtar emespin, biraq ajaldyń aýrýy týralap kelgen kúni eshbir ókinishsiz ómirden ketemin. Men osy araǵa kelip qonystanǵanǵa deıingi ómirimdi shyn júrekten sizge baıandadym. Ózimniń kúnálarymdy iri kúnálarymdy jasyryp qalǵanym joq, alaıda ol kimde bolsa da bar. Qasiretti kóp shektim, áli de saǵat saıyn shegemin, biraq sol qasiretterimnen baqytty bolashaqtyń peıilin kóremin. Men taǵdyrǵa kóndiktim, biraq men jeńe almaıtyn bir qaıǵy bar. Búgin sizdiń kez aldyńyzda men ishimde buǵyp jatqan qasiretimdi syrtqa shyǵaryp ala jazdadym, biraq siz ony baıqaǵan joqsyz.

Jenesta ornynan ushyp turdy.

— Iá, kapıtan Blúto, ol sizdiń kóz aldyńyzda boldy. Biz Jakty jaılastyryp jatqyzarda Kola apaıdyń tósegin maǵan siz ózińiz nusqap edińiz toı. Men qaı balany kórsem de, ózimniń aıyrylyp qalǵan perishtem kóz aldyma keledi de turady; ózińiz oılańyzshy, ajaldyń aýzynda turǵan balany kereýetke kóterip salý men úshin qandaı aýyr ekenin. Men balalarǵa beıtarap qaraı almaımyn.

Jenesta sup-sur bolyp ketti.

— Iá, balalardyń súp-súıkimdi aqshabdar bastary, beıkúná betbeıneleri árdaıym meniń baqytsyzdyǵymdy eske túsirip, qaıǵymdy qozǵaltyp ketedi. Men oılaǵan saıyn zárem ketetin bir jaıt bar; meniń osy ólkede istegen bıtimdeı jaqsylyǵym úshin jurt atynan jaryla alǵys aıtyp jatady, al sol jaqsylyqtyń bári - meniń ar azabymnyń jemisi. Meniń ómirimniń qupıasyn, kapıtan, tek siz ǵana bilesiz. Eger men osy erlikti ózimniń kúnálarymnan góri sál báseńdeý sezimnen alsam, men ábden baqytty bolar edim! Biraq onda aıtar áńgimem de bolmas edi.

V tapay

MUŃDY ÁÝENDER

Benası óziniń hıkaıasyn aıaqtady da, ofıserdiń bet-ajarynda qandaı qasirettiń izi turǵanyn kórip, tańǵaldy. Meımannyń jany ashyǵyshtyq sergektigine rıza boldy, sonyń kóńiline qaıaý túsirdim-aý dep ishteı ózine renjidi, sony jýyp-shaıǵandaı bolyp:

— Ras-aý, menin qasiretim, kapıtan Blúto ... - deı bergen.

— Meni kapıtan Blúto dep atamańyzshy! - dep, Jenesta onyń sózin bólip jiberdi, sóıtti de, ornynan ushyp túregeldi; ózine-ózi qatty nalyǵandaı túri bar. - Eshqandaı kapıtan Blúto joq bul jerde, al men naǵyz ońbaǵan adammyn!

Benası tipti qaıran qalyp, Jenestaǵa qaraǵan; ol úıge kirip ketip, shyǵa almaı júrgen túkti aradaı, qonaq bólmeniń ishinde baıyz tappaı tyzyldap júr.

— Onda siz kim bolasyz, taqsyr? - dep surady Benası.

— Másele sonda ǵoı! - dedi ofıser, dárigerdiń qarsy aldyna qaıtadan kelip otyryp, biraq onyń betine týra qaraı almady. - Men sizdi aldadym, - dedi ol sálden keıin daýsy qaltyrap. - Ómirimde birinshi ret ótirik aıttym da, sonyń sazaıyn myqtap turyp tarttym; sebebi endi meniń bul araǵa ne úshin kelgenimdi, nege astyrtyn júrgenimdi túsindirip aıtýǵa aýzym barar emes. Bylaısha aıtqanda, sizdiń jan-dúnıeńizge kirip shyqqandaı bolǵannan keıin, endi meni kapıtan Blúto dep ataǵannan góri, sizden bir shapalaq jegenniń ózi jeńil bolar. Siz, árıne, meniń bul ótirigime keshirim jasarsyz, biraq muny men ózime esh ýaqytta keshpeımin; óıtkeni men, Per-Jozef Jenesta, ózimniń ómirimdi qutqarǵym kelip tipti áskerı sottyń aldynda da ótirik aıtpas edim.

— Siz maıor Jenestasyz ba? - dedi Benası julyp alǵandaı, ornynan týra berip. Ol ofıserdiń qolyn alyp, shyn júreginen qysyp turdy da, sózin jalǵastyrdy: - Taqsyr, jańa ózińiz aıttyńyz, biz tanyspaı jatyp dos boldyq dep. Men ózim de sizben kezdesýge qumartyp júrgenmin, óıtkeni Grave myrza siz týraly kóp aıtýshy edi. Sizdi ol Plýtarhtyń qaharmany dep ataıtyn.

— Plýtarh qaıda bizge! - dedi Jenesta. - Men sizge laıyq emes ekenmin, sol úshin ózimdi-ózim sabap alýǵa barmyn. Men sizge ózimniń qupıa syrymdy tup-týra aıtyp berýge tıistimin. Teginde, men osynda kelip, siz týraly málimet jınaý úshin, osylaı betperde ustap kelgenim durys ta bolǵan shyǵar. Endi biletin boldym, sizdiń aldyńyzda aýyz ashpaýym kerek ekenin. Men týralap ashyq kelsem, sizge de qıyndaý bolatyn edi. Sizdi áldeqalaı renjitip alýdan meni qudaı saqtaı kórsin!

— Raqym etińizshi, maıor, men túgine túsinbeı turmyn.

— Ony aıtýdyń qajeti joq. Mende eshqandaı aýrý joq, men qasyńyzda bir kúndi tamasha ótkizdim, erteń qaıtamyn. Grenoblde endi sizge taǵy bir dos tabyldy, senimdi dos. Per-Jozef Jenestanyń ámıany, qylyshy, qany sizdiń quzyryńyzda. Jalpy sizdiń sózińiz shuraıly topyraqqa sińdi. Mine men de zeınetke shyqqan boıda, bir meńireý túpkirge mer bolyp baramyn da, sizge uqsap baǵamyn. Mende sizdiń bilimińiz joq, biraq men úırenemin.

— Onyńyz ras, taqsyr, qaýymnyń sharýashylyǵyndaǵy bir ǵana, tipti bolmashy olqylyǵyn toltyraıyn dep qolǵa alǵan jer ıesi eń táýir degen dárigerden kem paıda keltirmeıdi; bireýi adamnyń naýqasyn emdese, ekinshisi otannyń denesindegi jarany emdeıdi. Degenmen sizdiń sózińiz meni eleń etkizdi toı. Aıtyńyzshy, sizge bir paıdamdy tıgize alamyn ba?

— Paıdamdy deısiz be? - dedi ofıser daýsy dirildep. - Qudaıym-aı, qymbatty Benası myrza, sizge ótinish aıta kelgen sharýamdy endi lám dep aıtýǵa batylym baratyn emes. Beri qarańyzshy, óz ómirimde men talaı hrıstıandy óltirgen shyǵarmyn, biraq júregi izgi bola turyp ta, shaıqasta kisi óltirý degen bola beredi, meniń bet álpetim dórekileý bolǵanmen, mende áli de biraz nárseni túsinetin qabilet bar.

— Aıtsańyzshy endi.

— Aıtpaımyn, sizdi tipti de renjitkim kelmeıdi.

— Men qasiretke tóze alatyn adammyn, maıor.

— Másele bir balanyń ómiri jaıynda edi, - dedi ofıser taty da daýsy dirildep.

Benası qabatyn túıip, qolymen aıta ber degendeı ısharat bildirdi.

— Balanyń ómiri jaıynda, - dedi Jenesta qaıtalap, - uqypty da turaqty kútim bolsa, áli de qutqarýǵa bolar edi. Ózin túgeldeı bir ǵana aýrý balaǵa arnaıtyn dárigerdi qaıdan tabasyń? Qalada atymen tabylmaıdy. Sizdi tamasha adam dep jurttyń bári aıtady, biraq sol beker shyǵar, kótermelep aıtqan sóz shyǵar dep, men kóp kúmándandym. Sondyqtan, osy jurt sonshama maqtaǵan adam qandaı eken, ózim baryp bileıinshi degen oıǵa keldim. Endi mine...

— Jetti, - dedi doktor, - ol sizdiń ulyńyz ba?

— Joq, joq, qymbatty Benası myrza, meniń ózime onsha abyroı bermeıtin bir oqıǵany sizge baıandap berýge týra keledi, sonda ózińiz-aq túsinesiz. Siz maǵan óz jaıyńyzdy syr qylyp, senip aıttyńyz ǵoı, endeshe men de aıtaıyn ózimniń syrymdy.

— Sabyr etińizshi, maıor, - dedi de, doktor Jakotany shaqyryp aldy; ol dereý jetip kelip edi, doktor shaı ákel dep tapsyrma berdi. - Baıqaısyz ba, jurt túnimen tyrp etpeı uıyqtaıdy, al mende uıqy joq... ishimdi qaıǵy ezgilep jatady, sony seıiltý úshin shaı ishemin. Bul ózi adamdy eseńgiretip, júıke-júıesin buıyqtyrady, uıqyny keltiredi, maǵan kúsh berip júrgen sol Sizdiń shaı ishkińiz kele me?

— Maǵan monastyrdan kelgen sharabyńyz durysyraq bolar, - dedi Jenesta.

— Sharap bolsa sharap bolsyn. Jakota, - dedi Benası kútýshisine, - sharap pen bıskvıt ákelińiz. Túnge qaraı tyńaıyp alaıyq, - dedi ol endi meımanyna qaraı burylyp.

— Shaı sizge zıandy bolar,- dep qoıdy Jenesta.

— Ol meniń quıańymdy qozdyryp jiberedi; biraq bir daǵdylanyp ketken soń qoıa almaı júrmin. Kóńildiń eń bolmasa keshke qaraı sergigeniniń ózi qandaı jaqsy. Al, káne, qulaǵym sizde. Bálkim, sizdiń áńgimeńiz meniń uzaq estelikten qozǵalyp ketken jan jarama tynyshtyq ákeler.

— Sonymen, qadirmendi doktor, - dedi Jenesta, - bosaǵan staqandy kamınniń ústine qoıyp jatyp, Máskeýden keıin shegingen soń meniń polkym poláktiń bir shaǵyn qalashyǵynda demalysqa aıaldaǵan. Altynnyń qunyn bergendeı qylyp attar satyp aldyq ta, jaılasyp, ımperatordyń qaıtyp oralýyn kútip jattyq. Bári de durys. Sizge aıtyp qoıaıyn, sol kezde meniń bir dosym boldy. Biz keıin shegingen kezde, famılıasy Renar degen ýnter-ofıser meni talaı ret ólimnen qutqardy, ózime talaı jaqsylyqtar jasady, sonsoń biz týysyp kettik, árıne, áskerı tártipti buzǵan joqpyz.

Biz bir shatyrdyń astynda, bóreneden qıyp salynǵan úıde turdyq; egeýquıryqtyń inińdeı tana baspanada tutas bir úıli jan turatyn, oǵan siz atyńyzdy da baılamas edińiz. Úıshiktiń ıesi bir evreı edi, kásipteri kez kelgen nársemen saýda qylý. Shal ákeleri bizdiń shegingenimizdi paıdalanyp, kóksoqtada qolyn ájeptáýir maılandyryp aldy. Sondaı bir adamdar bolady ǵoı tirisinde batpaqqa batyp júredi de, ólgende altynǵa malynady. Úıdiń astyndaǵy podvaldy qýys-qýys qylyp taqtaımen bólipti de, solarǵa óziniń balalaryn tyǵyp tastapty, ishinde bir sulý qyzy da bar eken ondaı sulýlar tek evreı qyzdarynyń arasynda ǵana bolady, tek áıteýir boı-basy taza bolsyn, shashy jıren bolmasyn. Qyzdyń jasy on jetilerde, keskini aqquba, kózi móldirep tur, qıylǵan uzyn qastary qap-qara, jylt-jylt etken qolań shashyna qolyńdy bir tıgizýge qumartasyń. Qysqasy, has sulýdyń ózi!

Osynaý tyǵylyp jatqan qazynany alǵash ret ashqan men edim; bir kúni keshke, oıymda bóten eshteńe joq, qorqorymdy burqyratyp, kóshe boıynda serýendep júrgenmin; jurt meni uıyqtap jatyr dep oılaǵan bolar. Sondaǵy kórgenim óte qyzyq kórinis edi: balalar ıttiń kúshikteri sıaqty arsy-gúrsi. Ata-analary solarmen birge keshki tamaq iship otyr. Men otaǵasynyń qorqorynan burqyraǵan tútinniń ara-arasynda jarqyrap otyrǵan evreıdiń jap-jas arýyn kórdim: bir ýys baqyrdyń ishinde jarqyraǵan jap-jańa altyn teńgelik sıaqty.

Qymbatty Benası myrza, mende búkil ómir boıy mahabbat jaıynda oılaýǵa ýaqyt bolǵan emes-ti. Al myna jerde osy qyzdy kórýim muń eken, osy kúnge deıin ózim tek tabıǵattyń yrqyna ǵana baǵynyp kelgenimdi túsindim. Bul joly men ǵashyq boldym aqyl-oıymmen, júregimmen, ózimniń búkil bolmysymmen túgel berile ǵashyq boldym. Qulaǵyma deıin qulaı berildim mahabbatqa, jáne, qalaı berildim deńiz! Qorqorymdy burqyratyp uzaq turdym, evreı qyzynan kóz almaı qaraımyn, ol shyraǵdandy sóndirip, tósegine baryp jatqansha qaraýmen boldym. Tań atqansha kózjumǵanym joq. Túni boıy qorqorymdy qaıta-qaıta toltyryp alamyn da, kóshe boıy seleńdep júremin. Buǵan deıin mundaı nárse oıǵa da kelmegen. Ómirimde tuńǵysh ret úılený jaıyn oıladym. Tańerteń atymdy erttep aldym da, eki saǵat boıy dalada shapqylaýmen boldym, ózime-ózim kelgenshe shabamyn dep, atymdy zoryqtyryp ala jazdadym.

Jenesta sózdi toqtatyp, óziniń jańa dosyna sekemdene qarap aldy da, bylaı dedi:

— Ǵapý etińiz, Benası, men sózge sheber adam emespin, oıyma ne kelse, sony aıtyp turmyn; meımanhanada otyrsaq, muny aıtýǵa uıalar edim, al sizdiń jónińiz basqa, onyń ústine derevnáda...

— Aıta berińiz, - dedi dáriger.

— Men qaıtyp kelsem, Renar abyrjyp otyr. Meni bireý jekpe-jekte óltirip ketpedi me eken dep oılapty; sonsoń pıstoletin tazalap, meni arýaqtar álemine attandyrǵan adammen baryp janjal shyǵarýdy oılastyrǵan túri eken... Kórdińiz be alaıaqty! Men oǵan ózimniń mahabbatymdy aıttym, úı ıesiniń balalary jatqan qýysty kórsettim. Renar olardyń ybyrsyǵan ómirin túsinetin, sondyqtan onyń maǵan kómektesýin ótindim; meniń oıymdy qyzdyń áke-sheshesine jetkiz, ózimdi Iýdıfpen ońasha jolyqtyr dedim.

Qyzdyń aty Iýdıf edi.

Taqsyr, eki apta boıy dúnıede menen baqytty adam bolmady: kún saıyn keshkilik evreı shal áıeli ekeýi meni Iýdıfpen birge otyryp keshtik ishýge shaqyrady. Bul jaıttyń barlyǵy ózińizge málim; zeriktirip almaý úshin onyń bárin sizge aıtyp jatpaı-aq qoıaıyn; biraq siz temekiniń dámin bilmeısiz toı, sondyqtan siz túsine qoımassyz ınabatty adamnyń ózi súıgen sulýdan kóz almaı qarap otyryp, óziniń jaqyn dosymen jáne qyzdyń ákesimen birge jaılap qana qorqordy burqyratyp otyrýy qandaı raqat ekenin. Taptyrmaıtyn raqat!

Men sizge aıtaıyn, Renar Parıjdiń jigiti bolatyn, seri bolyp ósken. Ákesi bakaleıa buıymdarynyń kóterme saýdasymen aınalysady eken, balasyna táp-táýir bilim áperipti de, notarıýstyq qyzmetke ázirlepti. Ár nársege úıretip te úlgirgen eken, balasyn rekrýt jónimen áskerge alyp ketipti, ózi de keńsesimen qoshtassa kerek. Jigittiń dene bitimi mýndırge dep jaratylǵan, ózi de symbatty, áıel kózine tartymdy edi. Iýdıf sony súıip qalǵan eken, al meniń keregim kók tıyndaı bolsa kerek.

Men qyzǵa yntyǵyp, kóńilim aspandaǵy bultty sharlap júrgende, Renar qý nysanaǵa aınalma jolmen kelipti: opasyz jigit qyzben sóz baılasypty da, jergilikti zań boıynsha nekelesip qoıypty, áıtpegen kúnde ruqsatty uzaq ýaqyt kútýge týra keledi eken. Eger myna nekelesý zańdy dep tanylmaıtyn bolsa, onda keıin fransýz zańy boıynsha úılenemin dep, ol ýáde beripti. Al shyndyǵynda Renar hanym Fransıaǵa barǵanda qaıtadan Iýdıf bıkesh bolyp shyǵa keletin edi.

Ol kezde men osy jaılardy bilgen bolsam, Renardy sespeı qatyratyn edim, biraq qyz, onyń áke-sheshesi jáne meniń joldasym ózara ábden sóz baılasypty. Men qorqorymdy burqyratyp, Iýdıfti áýlıesitip júrgende, Renar ońasha jolyǵý jóninde sózdi pisirip, óziniń sharýalaryn tyndyryp júripti.

Osy oqıǵany men mine sizden basqa eshkimge aıtqan emespin, óıtkeni onyń ishinde neshe túrli opasyzdyqtar bar edi; meniń múlde túsinbeı qoıǵan bir nársem: bireýdiń altyn aqshasyn urlasa uıattan ólip ketetin er adam, endi uıalmaı-qyzarmaı, óz dosynyń súıikti áıelin urlap áketedi, sonymen qosa búkil baqytyn, ómirin zaıaǵa jiberedi. Qysqasy, sýaıttar úılenip, raqatqa batty, al men bolsam, kesh saıyn solarmen birge bolyp, bir dastarqannan tamaq iship, naǵyz ǵashyq adamdaı Iýdıftiń qasyna otyrǵanǵa máz bolyp júrippin, meni adastyrar kezdegi aıarlyǵyna ezýimdi jyrta jymıyp jaýap berippin.

Olar osy aldaǵandary úshin qatty jazalandy! Arymmen ant eteıin, jaratqan ıemiz tirshiliktiń túıtkilderin biz oılaǵannan góri tereńirek túsinedi eken. Mine orystar kelip, bizdiń eki jaq búıirimizdi basyp aldy. Myń da segiz júz on úshinshi jyldyń naýqany bastaldy. Biz qorshaýda qaldyq. Bir kúni tańerteń buıryq keldi belgilengen ýaqytta Lúbsen tóńireginde maıdan dalasynda bolsyn depti. Dereý joryqqa attansyn degende, ımperator jaǵdaıdy, árıne, bilgen ǵoı. Orystar aldymyzdy orap ketipti. Polk komandıri qala mańynda turatyn bir polák áıelimen qoshtasamyn dep aınalshyqtap júrgende, aldynǵy sheptegi kazak otrády bizdiń polkovnıkti qasyndaǵy nókerlerimen qosa qolǵa túsirdi.

Biz zorǵa degende atymyzǵa minip úlgirip, qala syrtynda sapqa turdyq ta, oq jaýdyryp, orystardy keıin tyqsyrdyq, sóıtip túnde taıyp turýymyzǵa jol ashtyq. Úsh saǵat boıy tynymsyz aıqasyp, keremetteı erlik kórsettik. Biz soǵysyp jatqanda, bizdiń polktyń kólikteri ilgeri ketip qalypty. Bizde zeńbirek parqy bolatyn, oq-dári zapasy sonda edi; bári ımperatorǵa dál qazir kerek; ólseń de, tirilseń de sony dereý taýyp berý kerek. Bizdiń orystarǵa jantalasa qarsylyq kórsetýimizdi kórgen jaý jaǵy bizde tutas bir korpýstyń kúshi bar dep oılasa kerek. Biraq barlaýshylary dereý bul oıdyń qate ekenin, bizde nebári bir atty ásker polky men qosymsha jaıaý áskerler bólimshesi ǵana bar ekenin dereý jetkizipti. Mine sodan keıin-aq, taqsyr, keshke qaraı olar aldarynyń bárin japyra-jaıpap shabýylǵa shyqty da, basakóktep tóndi deısiń ústimizge, kóbimiz sol jerde jaırap qaldyq. Qalǵanymyz qorshaýdamyz.

Renar ekeýmiz aldyńǵy shepte edik. Ol meniń kóz aldymda jantalasa soǵysyp, jaýǵa qaraı oqty jaýdyrǵanda, quddy bir ishinde ybylys otyrǵandaı edi, sonda áıelin oılap júrdi-aý, jazǵan. Sonyń arqasynda biz qalaǵa qaraı jol ashyp óttik; ony qorǵap turǵan aýrý soldattardy kórgende, adam aıarlyq edi túrlerin. Renar ekeýmiz endi eń sońǵy lekte kelemiz; qarasaq, joldy kazaktar basyp alypty. Bir kazak naızasyn kezep, maǵan qaraı tónip keledi eken, Renar sony kóre salyp, atynyń saýyrymen kóldeneńdep kelip, meni qorǵap qaldy; aty bir keremet arǵymaq edi, naıza soǵan qadaldy da, janýar Renardy da, kazakty da astyna ala, qulap tústi. Men kazakty sespeı qatyrdym da, Renardy qolynan tartyp sýyryp aldym; sonsoń qapqa salǵan astyqqa uqsatyp, aldyma óńgerip alyp, tartyp kettim.

— Baqyl bol, kapıtan, bári bitti, - dedi ol maǵan.

— Joq, deımin men jaýap qatyp, áli kóremiz!

Qalanyń shetine kelip kirdik. Men atymnan sekirip tústim de, mańaıdan bir qushaq saban ákelip, ústine Renardy otyrǵyzdym. Basyn qylysh tilip ketken eken, shashynyń arasynan mıy shashyrap shyǵyp jatyr, biraq ózinde áli til bar. Iá, ol sondaı myqty adam edi!

— Biz esep aıyrystyq, - dedi ol. - Men sen úshin ómirimdi qurban ettim, biraq senen Iýdıfti qaǵyp áketkenmin. Eger balasy aman-esen týsa, ózin de, balasyn da qamqorlyǵyńa al durysynda, soǵan úılen.

Qanym qaınap ketti, tóbet ıttiń óleksesindeı tastap júre berdim, biraq ashýym basylǵan soń qaıta keldim. Ólip qalypty. Kazaktar qalaǵa órt saldy; men Iýdıfti esime alyp, soǵan bardym. Atyma mingestirip aldym da, sheginip bara jatqan polkty qýyp jettim. Iýdıftiń ákesi de, úı ishi de sýǵa qarq bolǵandaı jymjylas, topan sýdan qashqan egeýquıryqtaı taıyp turypty. Iýdıf Renardy kútip jalǵyz ózi qalypty. Ózińiz túsinesiz ǵoı, alǵashynda men oǵan bir aýyz sóz aıtqan joqpyn. Myń segiz júz on úshinshi jyldyń qaıǵyly naýqanyńda, taqsyr, men ony qamqorlyqqa aldym, jaılyraq jerge ornalastyryp júrdim, ózin kúttim; sondyqtan ol aınalada ne bolyp jatqanyń baıqamaǵan da bolar. Men oqıǵanyń aldyn alyp, ylǵı ony ózimizden on ledeı ilgerirek Fransıanyń shekarasyna qaraı jaqynyraq jerge aparyp ornalastyramyn. Biz Ganaý túbinde shaıqasyp jatqanda, ol ul tapty. Osy soǵysta men jaralanyp qalyp, Iýdıfti Strasbýrgte qýyp jettim, sonsoń biz Parıjge bardyq, sol kezde meniń jolym bolmaı, búkil naýqan boıy Parıjde naýqastanyp jattym. Eger sonyń kesiri bolmaǵanda, men ol kezde ımperator gvardıasynyń grenaderi bolyp júretin edim, sebebi ımperator meni sonda aýystyryp, joǵarylatpaqshy bolǵan. Qysqasy, taqsyr, men bireýdiń áıeli men balasyn asyraýǵa májbúr boldym, sonda meniń úsh birdeı qabyrǵam synyq edi. Ózińiz túsinesiz, alatyn jalaqym azǵantaı. Renardyń ákesi, tis qaqqan kóri kókjal, kelininen bas tartty; Iýdıftiń ákesi iz-túzsiz taıyp bop ketti. Ol baıǵustyń ózi de qaıǵydan ábden júdegen-di. Bir kúni erteńgisin meniń jaramdy qaıtadan baılap jatyp, jylap jiberdi.

— Iýdıf, seniń balańnyń bolashaǵyna aıqysh qoıý kerek, - dedim men.

— Maǵan da qoıý kerek aıqyshty, - dedi ol kúbirlep.

— Jo, - dedim sonda. - Kerek qaǵazdardy taýyp alaıyq, sonsoń men saǵan úılenemin de, uldy zańdastyramyz.. Kimniń uly degendi aıtpadym. Iýdıftiń maǵan alǵyspen qaraǵan muńdy kózin kórgende, taqsyr, adam qandaı isten de tartynbaıdy eken, al endi onyń uly sol kúnnen bastap meniń júregimnen myqtap turyp oryn aldy. Bizge jiberilgen qaǵazdar men Iýdıftiń áke-sheshesi bizge jetkenshe onyń áli qurı berdi. Óleriniń aldynda ol barlyq kúshin jınap, ádemi kıimderin kıdi, istelýge tıisti barlyq rásimderdi istedi, bir býda qaǵazdarǵa qol qoıdy; balasyna at qoıylyp, áke tabylǵannan keıin, qaıtadan baryp tósegine jatty; men onyń eki qolynan, mańdaıynan súıdim, sonsoń ol júrip ketti. Meniń úılený toıymnyń túri osyndaı boldy! Erteńine men onyń qabirine arnap birneshe kez jer satyp aldym da, ózim qý jetimektiń ákesi bolyp shyǵa keldim; myń segiz júz on besinshi jyldyń naýqany júrip jatqan kezde, men ony bir kútýshi áıelge berip baqtyrdym.

Sol kezden bastap, men sizge aıtaıyn, meniń ómirimdegi osy oqıǵany jan adam bilgen emes, óıtkeni bul maqtanysh qylatyn jaǵdaı emes, biraq sol balaǵa óz ulymdaı qamqorlyq jasadym. Onyń atasy mal-múlikten aıyrylyp, búkil otbasymen Persıa men Reseıdiń arasynda bir jerde qańǵyryp júr dep estidim. Bálkim, ol túbinde baıyp ta keter, asyl tastarmen saýda qylatyn bilgish adam dep estımin. Balany kolejge ornalastyrdym, taıaýda ózin matematıkaǵa otyrǵyzyp qoıdym, Polıtehnıkalyq ýchılıshege túsip, ony úzdik bitirip shyqsyn degen oıym bar; biraq baıǵus bala sharshap aýyryp qaldy. Kókiregi aýyrady. Parıjdegi dárigerdiń aıtýynsha, ol áli aıyǵyp kete alady deıdi; ol úshin taý aralap kóp júrýi kerek, oǵan jany ashyp kútetin adamnyń únemi qaraýynda bolýy kerek eken. Mine sol sebepten de men sizdi eske aldym, sizben tanysaıyn, sizdiń kózqarasyńyzdy bileıin, ómir saltyńyzben tanysaıyn dep ádeıi izdep keldim. Biraq sizdiń áńgimeńizdi tyńdaǵannan keıin, siz ben biz jaqsy dos-jar adamdar bolsaq ta, sizge mundaı sabytty endi sala almaıtynymdy túsindim.

— Maıor, Iýdıftiń balasyn alyp kelińiz, - dedi Benası azǵana únsizdikten keıin. - Sirá, qudaı taǵala meni sońǵy ret osyndaı synǵa salaıyn degen bolar, men soǵan tózemin. Bul beınetti men jasaǵan ıeniń ózine tartý etemin, óıtkeni onyń uly da aıqyshqa kerilip óldi ǵoı. Onyń ústine sizdiń áńgimeńiz meni qatty tebirentti, biraq áıteýir eshqandaı zaqym keltirgen joq; al munyń ózi jaqsy nyshan.

Jenesta dárigerdiń eki qolynan ustaı alyp, qatty qysty, kózinen aqqan jasyn da tyıǵan joq, kúnqaqty betinen sorǵalatyp qoıa berdi; sonsoń baryp til qatty:

— Bul syr endi ekeýmizdiń aramyzda qupıa bolyp qalsyn.

— Álbette, maıor. Siz nege ishpeı otyrsyz?

— İshkim kelmeıdi, - dedi Jenesta. - Ózime-ózim kele almaı otyrmyn.

— Jaraıdy, al balany qashan ákelesiz?

— Tipti erteń de ákele alamyn, tek aıtsańyz boldy. Ol eki kúnnen beri Grenoblde.

— Jaraıdy, erteń ertemen júrip ketińiz de, dereý qaıtyp oralyńyz. Men sizdi Qabyrshy qyzdyń úıinde kútemin, biz sáskelikti sonyń úıinen ishermiz.

— Kelistik, - dedi Jenesta.

Eki dos bir-birine qaıyrly tún tilep, uıqyǵa ketken. Olar óz bólmeleriniń eki arasyndaǵy alańǵa jetip, Jenesta shyraǵdandy terezeniń aldyna qoıa bergende, Benasıge qaraı burylyp, et júregi eljirep turyp, bir sózdi qyzyp aıtty:

— Astapyralla! Qoshtasarda bir sóz aıtaıynshy: osy ana jaqta, joǵaryda bireý bar! - dep, maǵan sendirip aıtqan siz úshinshi adamsyz! - dep ol qolyn aspanǵa qaraı nusqady.

Dáriger muńdana jymıyp kúldi de, shyn júrekten onyń qolyn qysty.

Kelesi kúni, tań qylań bere, ofıserqalaǵa attanyp ketti de, túske taman Grenobldi selenmen jalǵastyryp turǵan úlken joldyń Qabyrshy qyzdyń úıine qaraı burylatyn aıryǵyndaǵy soqpaqqa jaqyndap kelgen-di. Ol ústi ashyq eki dońǵalaqty arbaǵa dara at jegipti, mundaı jeńil kólikti bul jerdiń taýly joldarynda barlyq jerden kezdestiresiń. Ofıserdiń qasyndaǵy júdeý bas, aryqsha bala on eki jastarda dep oılarlyq, shyndyǵynda ol on altyǵa ketip edi. Joldan burylmas buryn ofıser jan-jaǵyna qarap aldy; ondaǵysy myna eki aıaq arbany Benasıdiń úıine jetkizip tastaıtyn bir adam kórinbes pe eken degen oı edi; óıtkeni myna jip-jińishke jalǵyz aıaq soqpaqpen Qabyrshy qyzdyń úıine jetý degen tipti múmkin emes-ti. Aıtqandaı-aq, jolǵa qaraı kele jatqan daladaǵy qos kúzetshisi kórindi de, Jenestaǵa sol kómekke keldi. Ofıser asyrandy balasyn ertip, taýdyń tar jolymen kózdegen úıine qaraı bettegen.

— Aldyńda qanshama qýanysh kútip tur seniń, Adrıen. Bir jyldyń ishinde myna tamasha ólkeni túp-túgel aralap shyǵasyń, ańshylyqqa úırenesiń, salt júrip tóselesin, kitapqa úńile berip júdemeıtin bolasyń. Qarashy óziń qyzyqtap!

Adrıen ańǵar jaqqa naýqas balanyń kúńgirt kózin jaılap bir tastady; biraq, tabıǵattyń ásemdigine onsha áýestenbeıtin barlyq jastar sıaqty, ol júrisin toqtatpastan:

— Siz sondaı meırimdisiz, áketaı, - dedi.

Aýrý dendegen balanyń bul selqostyǵyna qatty renjigen ofıser qyzdyń úıine jetkenshe ulyna lám dep til qatqan joq.

— Siz qandaı uqypty edińiz, maıor! - dep qýana til qatty Benası, uzynsha taqtaı oryndyqtan kóterile berip.

Sonsoń ol oryndyqqa qaıtadan otyrdy da, qamkóńil kózin Adrıenge qaraı qadady; onyń sarǵaıyp, qajyǵan júzine synaı qarap otyryp, sonymen birge onyń izgilikke toly bıazy, sulý keskinine qyzyǵa ańyryp qaldy. Sheshesinen aýmaı qalǵan balanyń túsi de sondaı názik, aqquba, móldiregen kózderi qap-qara edi, oıly kózderiniń janary muńǵa da toly kórindi. Polák evreıleriniń ózindik erekshe sulýlyǵy osynaý balǵyn jas óspirimniń qoıý shashpen kómkerilgen júzinde aıqyn menmundalap tur; jalǵyz-aq tym úlken basy qorashtaý kelgen usaq denesine úılespeıtin sıaqty.

— Uıqyńyz qalaı, súıikti balapanym? - dep surady odan Benası.

— Jaqsy, taqsyr.

— Eki tizeńizdi kórsetińizshi maǵan, balaǵyńyzdy túrińiz.

Adrıen qyzaraqtap, bastyrma baýlaryn sheshkende, doktor onyń tizesin ábden bajaılap qarady.

— Solaı, solaı! Káne, birdeńe aıtyp kórińizshi, qattyraq aıqaılap aıtyńyz!

Adrıen daýsyn shyǵara qatty dybys berdi.

— Jaraıdy. Qoldaryńyzdy ákelińizshi bermen...

— Jas jigit quddy áıelderdiń qolyndaı appaq, biraq qan tamyrlary kógildir tartqan tym álsiz qoldaryn ilgeri qaraı sozdy.

— Parıjdeti ózińiz oqyǵan mektep qalaı atalady?

— Lúdovık XIV-niń lıseıi.

— Dırektor sizderge túnde óz tilekterińizben duǵa oqymady ma?

— Oqydy, taqsyr.

— Demek, siz birden uıyqtaı qoımadyńyz ǵoı?

Adrıen úndegen joq, sonsoń doktorǵa qarap Jenesta sóıledi:

— Bulardyń dırektory sváshennık, óte ınabatty adam, meniń kishkentaı jaýyngerimdi ol jerden alyp ketińiz dep keńes bergen sol kisiniń ózi, densaýlyǵynyń nasharlyǵyna baılanysty.

— Nesi bar, dedi Benası, óziniń jaıdary kózderin Adrıenniń alańdaǵan kózderine týralap qarap. Biz muny emdep jazamyz. Budan naǵyz erkek jasaımyz. Tatý eki adam bolyp ómir súremiz, dostym! Keshkisin erte jatamyz, tańerteń erte turamyz. Balańyzdy atqa minýge úıretemin, maıor. Bir-eki aı asqazanyń emdeımiz, sútke pisirgen tamaqtardy ǵana ishedi; sonsoń men buǵan qarý-jaraq ustaýǵa ruqsat alyp beremin, balany Bútıfeniń qolyna tapsyramyn, ekeýi qosylyp serna atatyn bolady. Balańyz bes aıdaı derevnáda tursyn, sonsoń ózińiz de tanymaı qalasyz, maıor. Bútıfe de aspanǵa qoly jetkendeı bolady.

Ol júgirmekti men bilemin; ol sizdi, dostym, Shveısarıaǵa keıin alyp barady, Alpi arqyly tótesinen taý shyndaryna shyǵarady; sóıtip alty aıdyń ishinde boıyńyz bir qarys ósetin bolady; eki betińiz qyzaryp, jaınap shyǵasyz, júıke-júıeńiz nyǵaıady, lıseıden alǵan zıandy áreketterdiń bárinen arylasyz. Al sodan keıin qaıtadan oqýǵa kirisesiz de, adam bolasyz. Bútıfe adal jigit, aqshany soǵan senip tapsyramyz, siz ekeýińiz serýendep, ańshylyq quryp júrgende, barlyq shyǵyndy sol tólep turady, sol jarty jyldyń ishinde ol aqylǵa toqtap, sodan ózi kóp nárseni utyp shyǵatyn bolady.

Dárigerdiń árbir sózinen keıin Jenestanyń júzi jaınaı berdi.

— Júrińizder, sáskelik isheıik. Bizdiń bıkesh te sizderdi kórgenshe asyǵyp otyr, - degen Benası Adrıendi erkelete betinen sıpap qoıdy.

— Sonymen, munda ókpe aýrýy joq boldy ma? - dep suraǵan Jenesta, dárigerdi qoltyqtap, ońashaǵa qaraı alyp shyǵyp.

— Atymen joq.

— Endeshe munyki nemene?

— Eı, jaı ánsheıin, eseıý kezeńindegi óliara ǵoı, - dedi dáriger.

Tabaldyryqta Qabyrshy qyz kóringen, Jenesta onyń ústindegi qarapaıym kıimniń sonshalyqty sándiligine tań-tamasha boldy. Keshegi sharýa qyz emes, kıimdi talǵap kıgen naǵyz Parıjdiń bıkeshi, buǵan qaraǵanda kóz janary baýrap barady. Ofıser kózin taıdyryp áketip, jańǵaq aǵashynan jasalǵan jalań ústelge qaraǵan; ústinde dastarqany joq bolsa da, ábden jaltyrata tazartylǵan eken, jaınap tur; ústi derevnányń tamaǵyna tolyp tur: jumyrtqa, maı, pırog, taýdyń jupar ıisti jıdegi. Boıjetken úı ishin de gúlmen jaınatyp jiberipti naǵyz merekedegideı. Ofıserde kenetten osy bir uıadaı úıdiń, osynaý kókoraıdyń otaǵasysy bolsam ba eken degen bir tilek paıda bolyp ketti de, qyzǵa bir úmit, bir kúdikpen qaraǵan; sonsoń jańa kire bergendegi kózqarasynan qysylǵandaı kózin taıdyryp áketken qyzdyń Adrıendi aıalap jatqan yqylasyna súısine qarady.

— Siz baıqadyńyz ba, maıor, - degen Benası, - sizdiń osynda meıman retinde syı-qurmetke ıe bolǵanyńyz qanshalyqty qymbatqa túskenin? Sonyń óteýine myna meniń shákirtime áskerı ómirden bir oqıǵa jaıyn áńgimelep berýińizge týra keledi.

— Ofıser myrza áýeli asyqpaı sáskelik tamaǵyn iship alsyn, al endi kofesin ishken soń...

— Árıne, aıtamyn, qulshynyp-aq aıtamyn, - degen Jenesta, - biraq bir shart qoıamyn: siz de óz ómirińizden bir qyzyq áńgime aıtatyn bolasyz.

— Shyn, taqsyr, mende eshqandaı qyzyq oqıǵa bolǵan joq... Áńgime qylyp aıtýǵa turarlyqtaı eshteńe, - deıdi qyz eki beti dýyldap; - taǵy bir pırog jeısiz be, dostym, -dep ol endi aldyndaǵy tabaqshasy bos turǵan Adrıenge qaraı buryldy.

— Jeımin, bıkesh.

— Pırog óte dámdi eken, dep Jenesta qostap qoıdy.

— Al qazir bul kisiniń kilegeı qatqan kofesin kóresizder, - dedi Benası qyzbalanyp.

— Men odan góri tamasha úı bıkesiniń áńgimesin táýir kórer edim.

— Siz olaı bastamańyz isti, - Jenesta, deıdi oǵan dáriger. - Beri qarashy, aınalaıyn, qyzym, endi ol Qabyrshy qyzǵa qarap, qolyn qysty, - myna ofıserdiń túsi sýyq bolǵanymen, júregi óte meıirban, sondyqtan budan uıalýdyń qajeti joq. Aıtasyń ba, aıtpaısyń ba, - ol óz sharýań. Baıǵus balapanym-aý meniń, seniń áńgimeńdi tyńdap, túsinetin dúnıede úsh adam bar - úsheýi de seniń aldyńda otyr. Aıtshy bizge, buryn bolyp pa edi júregińdi dúbirletken jaıttar, biraq sen oılama bular qazirgi qupıalarymdy bilgisi keledi eken dep, joq, olaı emes.

— Minekı Marıetta sizderge kofe ákeldi, - dedi qyz - tamaqtaryńyzdy iship alyńyzdar, al men sizderge ózimniń júrek syrlarymdy aıtyp bereıin. Al siz, ofıser myrza, óz ýádeńizdi umytyp ketip júrmeńiz, - dep ol Jenestaǵa nazdy kózimen qarap qoıdy.

— Qalaı umytamyz, madmýazel, - dep ofıser basyn ıip taǵyzym etti.

— Jasym on altyǵa kelgende men jıi aýyrdym, - qyz áńgimesin osylaı bastaǵan, - biraq men Savoııanyń joldarynda árli-berli júrip, qaıyr suraýdan tyıylǵam joq. Qonalqaǵa Eshelge baramyn da, qoımada saban tósep jata ketemin. Maǵan baspana beretin beket aýlasynyń ıesi; óz basy óte qaıyrymdy kisi edi, al endi áıeli jek kórip aldy da, urysýmen boldy. Men soǵan qatty qorlanýshy edim, qaıyrshy bolǵanmen, eshqandaı zıanym joq, ertendi-kesh duǵa oqımyn, urlyq qylmaımyn, Qudaıdyń aıtqan ósıeti boıynsha tirshilik etemin, al qaıyr suraıtynym eshqandaı sharýa isteı bilmeımin, ózim aýrýmyn, sondyqtan ketpen kótermek túgil, ıne sabaqtaýǵa shamam kelmeıdi.

Bir kúni ıttiń kesirinen men beket aýlasynan qýylyp kettim. Men besikte jatqan kúnimnen bylaı qaraı jyly sóz estigen emespin, ata-ana joq, syrlas qurby joq, eshqandaı qýanysh joq. Meni marqum Moren ájem ósirdi, kóp jaqsylyq istedi, biraq bir ret bolsa da eljirep baýryna basty ma eken, esimde joq, oǵan ýaqyty da bolmaıtyn; qyrda erkektiń jumysyn isteıdi; keıde aıaýshylyq bildirip otyrady da, kenet qolyma qasyqpen tars etkizedi men kójege kóbirek bas qoıyp jatsam sóıtedi, tamaqty biz bir tabaqtan ishemiz. Baıǵus, meniń Moren áje-ekem. Duǵa oqyǵan saıyn ony eske almaıtyn kúnim joq. Qudaı Taǵala oǵan mundaǵydan góri ana dúnıede durys ómir berse eken, ásirese astyndaǵy tósegi jaıly bolsaıshy; ylǵı renjip júrýshi edi, qatty jerge jata almaımyn dep ekeýmiz birge jatatynbyz.

Iá, sonymen, sizder bilmeısizder ǵoı, bajyldap urysqannyń qandaı jaman bolatynyń, ásirese aqyryp-zekirip, kózdi alartyp jatsa, júregiń ezilip ketedi, odan da pyshaqty suǵyp alǵan jeńil shyǵar. Men osyǵan kóndigip ketken talaı qaıyrshy shaldardy bilemin; al men solaı kisiden tilenip júrý úshin jaralǵanym joq qoı. "Qaıyr bermeımiz" degen sózdi estisem boldy, eńirep qoıa beremin. Bir túnnen bir tún aýyrlaı berdi janyma, bar taıanyshym duǵa oqý. Jalǵannyń jaryǵynda bar qaıǵyńdy syrtqa shyǵaryp, maýqyńdy basatyn bir janashyr bolsaıshy. Maǵan jyly ushyraıtyn kók aspan ǵana. Keıde sol aspan kókpeńbek bolyp tursa, men soǵan qýanamyn. Bultty jel aıdap ketedi, men jartastardyń arasynda bir panalaý jerge jatyp alamyn da, qadalyp aspanǵa qaraımyn. Sonsoń ózimdi bir keremet mańǵaz báıbishedeı kóremin. Keıde aspanǵa sonshalyqty tesile qarap jatamyn da, ózimdi sol kógildir munar arasynda júzip bara jatqandaı sezinemin, qıalmen sol aspandy sharlap ketemin, ózim bir tal mamyqtaı jeńileıip, jeti qat kekke órlep ketemin.

Sol kezde qumartyp jaqsy kóretin de nárselerim boldy. Bir kúni beket úıiniń aýlasyndaǵy ıt kúshiktepti; sondaı súıkimdi kúshik týypty: ózi appaq, aıaqtarynyń ushynda qara núkteleri bar; perishtedeı pák kúıi áli kúnge kóz aldymda! Sol kúshik qana maǵan jyly shyraı bildirýshi edi; men de oǵan tátti-dámdi birdeńemdi saqtap júremin; ózi meni tanıdy, keshke aldymnan shyǵady, meniń jaman kıimderimdi jatsynbaıdy, erkelep, aıaqtarymdy jalaıdy; al endi kózderinde ǵajap bir jylylyq, sondaı nazdy erkelik bar, soǵan qarap turamyn da, jylap qoıa beremin: "Dúnıede meni jaqsy kóretin tek sen ǵana", deımin.

Qystygúni buıyǵyp, meniń aıaǵyma oralyp jatady. Sony bireý uryp jatsa, taıaǵy meniń etime tıgendeı bolady; sondyqtan men oǵan bireýdiń úıine kirme, súıek-saıaq tasyma dep úıretemin; sonsoń ol men ákelgen nandy ǵana jeıtin boldy. Men bir nársege renjip otyrsam, qasyma júgirip keledi: "Nege muńaıyp otyrsyń, baıǵusaý", - dep aıtqysy kelgendeı, mólıip qarap turady. Qandaı tamasha kúshik edi: bireýler ótip bara jatyp, maıda aqsha tastap ketse, bul júgirip baryp, shańnyń arasynan taýyp alady da, maǵan alyp keledi, sol kúshikke úıirsip, ózime baýraı bastaǵannan bylaı qaraı kóńilim bir túrli jadyrap ketti. Kún saıyn birneshe sý maıda aqsha jınap, elý shaqty frankige jetkizsem, beket aýlasynyń ıesinen sony satyp almaqshy boldym. Kúshiktiń maǵan úıir ekenin sezgen úı bıkesi kenetten sol kúshikke ózi qamqorshy bolǵansyp shyǵa keldi. Al endi men sizderge aıtaıyn, sol tıtimdeı kúshik bıkeni keremetteı jek kóretin. Seniń jan dúnıeń qandaı ekenin, seniń kimdi jaqsy, kimdi jek kóretinińdi janýarlar ózderi sezedi. Men jıyrma frankilik altyn aqshamdy ishki beldigime túıip, jasyryn saqtap júrgenmin, bir kúni beketshiniń ózine kelip bylaı dedim:

— Qurmetti Monso myrza, men jyl boıy aqsha jınap, sizdiń kúshigińizdi satyp almaqshy edim. Endigi jaǵdaı mynadaı - sol kúshik sizdiń áıelińizge eshbir qajeti bolmasa da, sony birjola alyp qoımaı turǵanda, kúshikti maǵan jıyrma frankige satyńyzshy, minekı alyńyz aqshamdy.

— Qoı, qyzym, kerek emes maǵan seniń jıyrma frankiń. Qudaı saqtasyn, kedeılerden aqsha alatyn maǵan ne kórinipti! Itti ala ber. Al áıelim bajyldaıtyn bolsa, bul jerden ketip qal.

It úshin áıeli oǵan bas saldy deısiń kelip... Qudaı-aı, aıqaılaǵanda týra úıi órtenip jatyr ma eken dep oılaǵandaısyn! Sonda ne istedi deısizder ǵoı! Kúshiktiń maǵan qaraı burylyp turǵanyń kórip, ózi ondaı jasaı almaıtynyńa kózi jetkennen keıin, áıel oǵan ý berdi. Bıshara kúshik meniń qolymda turyp óldi. Men ózimniń ulymdy jerlegendeı qaıǵyrdym. Shyrshanyń túbine aparyp kómip edim, sol jerde turyp kózdiń jasyn tóktim kelip.

Sonda maǵan mynadaı oı kelgen: qudaı meni jalǵyz etip jaratqan eken, endi maǵan baqytty bolý da joq shyǵar, jalǵan dúnıede bir jaqyn adamym joq, kózimen músirkep endi maǵan kim qaraıdy deısiń?! Qysqasy, túni boıy men sol jerde, ashyq aspannyń astynda otyrdym da qoıdym, qudaıǵa jalbaryndym, maǵan bir aıaýshylyq kórsetsip dep. Sodan jolǵa shyqqanda kórgenim qoly joq bir bala kele jatyr, jasy ondar shamasynda. "Jabbar haq meniń sózimdi estigen eken, dep oıladym men, óıtkeni búgin túndegideı men esh ýaqytta duǵa oqyp, tilek tilep kórgen emespin. Endi osy jarymjanǵa kómekteseıin, týǵan anasyndaı bolaıyn; qaıyrdy birge suraıyq, birge júrsek, kóbirek jınarmyz; bálkim, osy úshin men qaıyr suraǵanda da batylyraq bolarmyn".

Bala alǵashqy kúnderi rıza sıaqty kóringen, rıza bolmaǵanda qaıtedi: men barlyq tilegin oryndaımyn, tamaqtyń táýirin soǵan beremin, sonyń kúnine aınalyp kettim; al ol meni qajytty, meıli qajyta bersin, jalǵyzdyqtan táýir ǵoı. Sóıtsem, álgi ońbaǵan bala meniń kúshik satyp almaq bolǵan jıyrma frankimdi bilip qoıypty da, beldigimdi sógip, altyn aqshamdy urlap áketipti. Oılap qarańyzdarshy, qoly joq, biraq ury! Záren qalaı ushpasyn! Osydan keıin ómirden tipti bezinip kettim. Sodan túsingenim: men bireýdi jaqsy kórsem boldy, dúnıe dereý teris aınalady! Bir kúni qarasam, Eshel jolynyń ústinde taýǵa qaraı órlep bir sándi kúıme kóterilip barady, ústinde bir boıjetken otyr, sondaı sulý týra Marıa qyz sıaqty; qasynda jas jigit otyr ıá, naq sonyń ózi. Jigit maǵan bir ekú kúmis aqsha tastady da, qasyndaǵy qyzǵa burylyp:

— Qarashy, qandaı ádemi qyz, - degeni ǵoı.

Benası myrza, jalǵyz siz ǵana túsinesiz, osy bir maqtaý sózdiń meni qandaı qýantqanyń, óıtkeni buryn esh ýaqytta ondaı sóz estip kórgen emespin-di; jolaýshynyń sol aqshany tastamaǵany-aq jaqsy edi. Bilmeımin maǵan ne bolǵanyń; sirá, sol sóz basymdy aınaldyryp jiberdi-aý deımin, taýdyń jalǵyz aıaq jolymen tótelep júgire jóneldim de, álgi jolaýshylardan kóp buryn Eshel qyrqasyna shyǵyp kettim, al kúıme taýǵa áreń-áreń kóterildi. Men jańaǵy jigitti taǵy bir ret kórdim, ol tańdanyp qaldy, al meniń qýanǵanym sondaı, júregim kókiregimnen shyǵyp, ushyp kete jazdady; men ózim túsinbeımin, sonda meni álgi jigitke eliktirgen ne nárse ekenin. Ol meni tanyǵan kezde, men taǵy da ilgeri qaraı júgire jóneldim, olar aldymyzdaǵy Quz qulama sýynyń qasyna toqtap, sony qyzyqtar dep oıladym; ózim sol jerge jettim de, jol boıyndaǵy jańǵaq aǵashtarynyń arasyna jasyrynyp otyrdym; álgi jolaýshylar kúımeden shyǵyp, meni taǵy da kórgennen keıin, meniń jaı-kúıimdi surastyra bastady, sirá, jaǵdaıymdy kórip, jandary ashyǵan bolýlary kerek.

Men sondaǵy sulý jigit pen onyń qaryndasy aıtqandaı jyly-jyly sózderdi ómirimde estigen emespin, qyz — sonyń qaryndasy ekenine meniń eshbir kúmánim joq. Búkil bir jyl boıy solardy eske alyp júrdim, solar qaıtyp keler-aý dep úmittendim. Sol bir jolaýshy jigitti taǵy bir kórer bolsam, sol úshin búkil ómirimdi aıamas edim dep oıladym, maǵan unaǵany sondaı edi.

Sodan bylaı qaraı, Benası myrzamen tanysqanǵa deıin, meniń ómirimde basqa eshqandaı oqıǵa bolǵan joq; tipti ádepkide balǵa kıetin kóılegi qurǵyrdy ólshep kórgenim úshin úıinen qýyp shyqqan úı bıkesin de aıap, soǵan ózimshe keshirim jasaǵanmyn, mine osymen bittim. Shynyń aıtqanda, sol áıel grafınıa bolsa da, sodan artyq ekenimdi ózim bilemin, al meniń sózime sizder senedi dep oılaımyn.

— Kórdińiz be, Qudaı Taǵala qaıtkende de sizge jar bolǵan ǵoı, - degen Jenesta sol únsizdikten keıin, - sizdiń bul jerdegi jaǵdaıyńyz tamasha ǵoı, sýdaǵy balyqtaı qalqyp júrsiz.

Osy sóz aıtylǵanda qyz dárigerge ystyq alǵysqa toly kóz janaryn bir jalt etkizgen.

— Shirkin, men bir baıyp keter me edim keremetteı! - dedi ofıser tebirene sóılep.

Bári de tym-tyrys.

— Siz bir áńgime aıtamyn dep edińiz ǵoı, — dedi qyz sybyrlap.

— Iá, aıtamyn, — dep jaýap qatty Jenesta. — Frıdland túbindegi shaıqastyń qarsańynda, — dedi ol sál kidiristen keıin, — men tapsyrmamen general Dadýge barǵanmyn; sodan qaıtyp kele jatqanda, joldyń burylysynda, ımperatormen betpe-bet kezdesip qaldym.

— Sen kapıtan Jenestamysyn?

— Dál solaı, sizdiń joǵary mártebeńiz.

— Mysyrda bolyp pa ediń?

— Dál solaı, sizdiń joǵary mártebeńiz.

— Sen budan bylaı bul jolmen júrme, — dedi ol, — anaý tustan buryl, solǵa qaraı: dıvızıana budan áldeqaıda tez jetesiń.

Sizder bilseńizder-aý, ımperatordyń sol joly maǵan qandaı izgilikpen keńes bergenin, al sonda óziniń jumystary basynan asyp jatyr-aý, jer jaıyn sholyp, urys dalasymen tanysyp kele jatqan beti. Sizderge osy oqıǵany aıtyp otyrǵan sebebim, ol kisiniń zerdesi qandaı ekenin sizder bilsin dep otyrmyn, meni de júzbe-júz tanıtynyń da eske sala ketý. Myń segiz júz on besinshi jyly men ant berdim. Eger sol kinám bolmasa, bálkim, men qazir polkovnık bolar edim; óıtkeni men Býrbondarǵa opasyzdyq jasaımyn dep oılaǵan emespin: ol kezdegi meniń basty oıym Fransıany qorǵaý. Imperator gvardıasynyń granaderler eskadronynda komandırmin; jaraqatym janyma batyp júrse de, Vaterloo túbindegi shaıqasta qylyshymdy biraz sermep baqtym.

Al bári bitkennen keıin men ımperatordy Parıjge deıin ertip bardym. Ol Roshforǵa attanyp ketti, men de sonyń sońynan kettim, óziniń buıryǵyna da qaraǵanym joq. Jolda ketip bara jatqanda áp túrli jaǵdaılar kezdesip qala ma dep, sol kisini qorǵap barǵanyma qýanyshty edim. Birde serýendep qaıtý úshin ol teńizdiń jaǵalaýyna shyqqan, sonda men on qadamdaı jerde kúzette turǵanmyn. Qasyma taıanyp keldi de:

— Qalaı, Jenesta, áli tirimiz be? — dedi.

Sol sózinen júregim ezilip ketti. Óz qulaqtaryńyzben estigen bolsańyzdar, sizder de dál solaı qaltyrap keter edińizder. Ol porttyń kiris-shyǵys joldaryn kúzetip turǵan quryp ketkir aǵylshyn kemesin nusqap:

— Mynaǵan qaraımyn da, óz gvardıamnyń qanyna tunshyǵyp ólmegen ekenmin dep ókinemin! — dedi.

Dáriger men qyzǵa kezek-kezek qarap aldy da, Jenesta sózin qadap aıtty:

— Ol dál solaı dedi. "Sizdiń ózińizdiń týra shabýylǵa barýyńyzǵa jol bermeı, sizdi kúımege otyrǵyzyp attandyryp jibergen marshaldar sizdiń dostaryńyz emes edi!" — dedim men ımperatorǵa.

— Menimen birge júrińiz! — dedi ol maǵan. — Oıynda biz áli utylǵan joqpyz!

— Sizdiń joǵary mártebeńiz, sizdiń sońyńyzdan men zor yqylaspen eremin, biraq bul joly emes, sebebi meniń qolymda sheshesinen jetim qalǵan jas náreste bar, men qazir bos emespin.

Jaǵdaı solaı boldy, osy Adrıenniń jaǵdaıyna qarap, men Elena áýlıeniń aralyna bara almaı qaldym.

— Tura turshy, men saǵan esh ýaqytta eshteńe syılap kórgen joq ekenmin, sen kózderi kóregen, qoldary alaǵandar qataryna jatpaısyń ǵoı, myna temeki saýytty alshy, sońǵy joryqta janymda bolyp edi. Sonsoń óziń osy Fransıada qal, er júrek adamdar oǵan da kerek! Burynǵysha qyzmetińdi atqara ber de, meni umytpa. Sen ózim Fransıadan attanyp bara jatqanda kórgen mysyrlyq jaýyngerlerimniń kózi tiri bireýi ekensiń.

Osyny aıtty da, shaǵyn temeki saýytty maǵan usyndy.

— "Ar-namys pen otan" degen sózderdi búıirine oıdyryp jazǵyzyp al, bul sózderde bizdiń sońǵy eki naýqannyń búkil tarıhy bar.

Sol eki arada onyń qasyna erip júrgen adamdar keldi de, biz erteńgilik ýaqytty túgeldeı birge ótkizdik. Imperator jaǵalaýda ersili-qarsyly júr, óńi óte sabyrly, tek anda-sanda qabaǵyn túıip, mańdaı terisin jıyryp alady. Túske taman kemeniń kete almaıtyny belgili boldy. Aǵylshyndar onyń Roshforda ekenin biledi, demek, ne óz erkińmen berilip, tutqynǵa tús, nemese búkil Fransıany qaıtadan kesip ót. Biz qaýiptene bastadyq. Ýaqyt ótetin emes. Napoleon eki ottyń ortasynda qaldy: bir jaǵynda Býrbondar, olardyń qolyna tússe, dereý atyp tastaıdy, al ekinshi jaǵynda aǵylshyndar; olarǵa da ishi jylymaıdy, ózderin-ózderi masqara qyldy; ózderinen eldik suraǵan jaýdy jartasty jalańash aralda buǵaýlap tastaǵan masqarasyn olar endi jýyp-shaıa almaıdy. Osyndaı qarbalastyń arasynda nókerleriniń biri ımperatorǵa kapıtan Doreni tanystyrdy. Bul ony Amerıkaǵa qashyryp jiberemin degen teńizshi áskerı bolatyn.

— Kapıtan, siz ony qalaı istemek edińiz? — dep surady odan ımperator.

— Al bylaı bolady, sizdiń joǵary mártebeńiz, — dep jaýap qatty teńizshi, — Siz saýda kemesine otyrasyz, al men ózińizge berilgen adamdarmen birge, aq jalaý kóterip brıgpen ketemin. Sonsoń biz aǵylshyn kemesine taıanyp baryp, bir búıirden shabýyl jasaımyz da, ony órtep, jaryp jiberemiz, sol kezde siz qastarynan óte shyǵasyz.

— Al biz sizbenen birge ketemiz, — dedim men kapıtanǵa.

Napoleon bizge qarap turdy da:

— Kapıtan Dore, siz Fransıaǵa kerek bolasyz, — dedi.

Napoleonnyń kóńili bosaǵanyń men sonda birinshi ret kórdim.

Ol bizge qolyn bulǵap qoshtasty da, óziniń ornyńa qaraı ketti. Ol aǵylshyn kemesine taıanyp barǵanda, men de jónime kettim. Ol óziniń anyq ólimge bara jatqanyń bildi. Aılaq basynda bir jansyz bar eken, sol ımperator osynda dep jaýlarǵa belgi berip qoıypty. Mine, sonda Napoleon soǵys dalasyndaǵy ádepki ádetimen eń sońǵy amalyn istemek bolǵan jaýdyń qarsy shabýylyn kútpesten, qasqıyp ózi jaýǵa qarsy barǵan. Siz jańa óz basyńyzdyń qaıǵysyn aıttyńyz, al sony áýlıe tutqan adamdardyń ashynýyna teń keletin ne bar deısiz?!

— Sizdiń sondaǵy temeki saýytyńyz qaıda? — dep surady qyz.

— Grenoblde, men ony qobdıshaǵa salyp saqtap qoıdym, — dedi ofıser.

— Siz ádeıi baryp kórýge ruqsat etińizshi. Sizde sol kisiniń qolymen janasqan zaty bar degenge tipti adamnyń sengisi kelmeıdi, qoly qandaı edi, sulý ma edi?

— Óte sulý bolatyn.

— Sol kisiniń ólgeni ras pa? — dep qyz taǵy da surady. — Shynyń aıtyńyzshy.

— Iá, janym, ol kisi ólgen.

— Myń segiz júz on besinshi jyly men tıtimdeı ǵana edim, basyndaǵy qalpaǵyn ǵana kórip qaldym, onyń ústine sol joly ózim Grenobldeti tobyrdyń aıaq astynda taptalyp qala jazdaǵanmyn.

— Kofe tamasha eken, — dedi Jenesta. — Al, qalaı, Adrıen, bul jer saǵan unaı ma? Bizdiń bıkeshke kelip turasyń ba?

Adrıen jaýap bergen joq, qyzdan qysylatyn sıaqty, sondyqtan oǵan týralap qaramaıdy. Dáriger baladan kóz almaı baqylap otyr, onyń jan dúnıesin túgel kórip otyrǵan tárizdi.

— Árıne, kelip turady, — dep sózge qosyldy Benası. — Qoı, úıge qaıtatyn ýaqyt boldy, men búgin salt atpen kóp jerdi aralaýym kerek. Men joqta ekeýińiz Jakotamen ýádeni pisiretin bolasyzdar.

— Siz bizdi shyǵaryp salmaısyz ba? — dep suraǵan qyzdan Jenesta.

— Shyǵaryp salǵanda qandaı, aıtpaqshy, Jakotaǵa aparyp beretin keıbir zattarym da bar edi-aý, — dep jaýap qaıyrdy qyz.

Bular dárigerdiń úıin betke alyp júrip ketken; sol qonaqtarynyń ortasynda tipti kóńildenip alǵan qyz olardy taý eshkileriniń súrleýimen tipti elsiz ıen jerler arqyly bastap keledi.

— Ofıser myrza, — dedi bir kezde qyz ún qatyp, — siz ózińiz týraly esh nárse aıtpadyńyz ǵoı, soǵys kezinde bastan keshken bir oqıǵańyz jaıynda estigim keledi meniń. Napoleon jaıyndaǵy áńgimeńiz óte unady, biraq kóńilge qaıaý salady eken... Aıtyp jiberińizshi...

— Bıkesh durys aıtady, — dep qyzdy Benası qostady. — Jolda bir qyzyq oqıǵany áńgimelep berýińizge týra keledi. Berezınadaǵy qyrmanda bolǵan jaıttar sıaqty birdeńeni eske túsirińizshi.

— Estelik degen mende kóp emes, — dedi Jenesta. — Keıbireýlerdiń basynda neshe túrli oqıǵalar bolady, al men eshbir oqıǵanyń ortasynda er atanyp kórgenim joq. Toqtańyz, ıá, birde óte bir qyzyq oqıǵanyń bolǵany bar. Myń segiz júz on besinshi jyly, ol kezde bar bolǵany kishi leıtenant qanamyn, búkil uly armıanyń quramynda Aýsterlıstiń túbine kelip qalǵanbyz. Ýlmdi birden ala qoıǵan joqpyz, talaı shaıqastardy bastan ótkizdik, atty ásker jaýǵa qarsy qatty-qatty shabýyldar jasaǵan. Men onda Múrattyń qol astynda bolatynmyn; ol kisiniń eshkimge yryq bermeıtini belgili. Naýqannyń bas kezinde biz menshikti oram-jaılary kóp bir jerdi alǵanbyz. Bir kúni keshke taman meniń polkym bir ásem qamaldyń aınalasyndaǵy saıabaqqa kelip ornalasqan, ıesi jap-jas bir sulý áıel eken ózi grafınıa kórinedi; men, álbette, sol qamaldyń ishine jaıǵaspaq oıym bar, jigitterim men barǵansha tonap áketpesin dep, dereý solaı qaraı jóneldim. Qonaq bólmesine kirip barǵanda kórgenim mynadaı jaǵdaı: meniń ýnter-ofıserim, ózi keremet bir usqynsyz adam, grafınıaǵa myltyǵyn kezep turyp, asqan dórekilikpen odan bermesin surap tur; men qylyshymdy sermep qaldym da, qolyndaǵy karabınin ushyryp túsirdim, myltyǵy atylyp ketti de, oty aınaǵa baryp tıdi; qolymdy qulashtap alyp, qylyshty taǵy sermedim, jańaǵy basbuzar jalp etip qulady. Grafınıanyń aıqaıy men atylǵan myltyqtyń daýsyna onyń barlyq qyzmetkerleri júgirisip kelip, meniń ózime jabyla ketkeli tur.

— Toqtańdar, — dedi sol kezde áıel olarǵa nemisshe sóılep, — mynaý ofıser meniń qutqarýshym.

Sonymen, olar ketip qalsyn... Áıel maǵan qol oramal syılady, ádemi kesteli oramal. Men sony qazir de saqtap júrmin; onyń aıtýy boıynsha, osy oramalmen onyń oram-jaıyna qashan kelsem de oryn tabylady eken; meniń basyma qandaı qıynshylyq tússe de, ózi dos jáne qaryndas retinde, kómekke keledi eken, qysqasy, óziniń barlyq ásemdigimen peıil bildirdi. Al shyndyǵynda ózi atqan tańdaı ajarly, erke mysyqtaı qylyqty edi. Birge otyryp tamaq ishtik. Kelesi kúni de áıeldiń qylyǵynan es-aqylym qalmady, biraq sol kelesi kúni-aq aldyńǵy shepke, áli esimde Gýnsbýrgke qaraı ketýim kerek bolǵan, oramaldy qaltama salyp, jolǵa attanyp kettim. Soǵysqa kirdim, tilegim bireý-aq: "Maǵan oq tıse eken! Qudaı-aı, qasymnan qanshama oq zýyldap ótip jatyr, solardyń bireýi darymaǵany ma maǵan?". Biraq oq búıirime tımese eken deımin, ondaı bolsa, qamalǵa qaıtyp jolaı almaspyn, dep oılaımyn. Sonda ómirden bezip júrgenim joq, tileıtinim oq qolymnan tıse eken, padıshamnyń ózi emdep, ózi kútip, jazyp alar edi-aý, degen tilek. Sóıtip, jaýǵa qarsy jan aıamaı-aq umtyldym. Átteń, ne kerek, aıqastan aman-saý shyqtym. Sodan ári qaraı júrip kettik, ýaqyt óte kele grafınıa da umyt boldy. Minekı, barlyq áńgimem.

Bular dárigerdiń úıine jete bergende, Benası atyna yrǵyp mindi de, kózden taıyp boldy. Ol qaıtyp oralǵanda, Jakota Jenestanyń ótinishimen Adrıendi birjola bılep alǵan-dy. Ol balany Grave myrzanyń sándi bólmesine ornalastyryp qoıyp edi, dáriger kelgennen keıin, ony jınalmaly kereýetpen onyń óz bólmesinde jatsyn degen tártip berdi; sózin kesip aıtqandyǵy sondaı, Jakota bir aýyz qarsylyq bildire almaǵan. Tústikten keıin Benası ofıserdi taty da sendirip aıtty: kóp uzamaı bala tez aıyǵyp, tyńaıyp ketedi, dedi. Kóńili ornyńa túsken Jenesta Grenoblge qaıtyp ketken.

Jenesta óziniń asyrandy balasyn doktor Benasıge tapsyrǵaly arada segiz aı ótti. Minekı, jeltoqsannyń bas kezinde Jenestaǵa podpolkovnık ataǵy berildi de, ol Pýate qalasynda ornalasqan polkke baratyn bolyp buıryq aldy. Óziniń basqa jaqqa ketetinin Benasıge habarlaǵaly otyrǵanda, onyń ózinen de hat kelip qaldy: dáriger Adrıenniń birjola aıyǵyp ketkenin habarlapty.

"Bala burynǵydan ósip, erjetti, kóńil-kúıi óte jaqsy, — dep jazypty dosy. — Osy ýaqyttyń ishinde ol Bútıfeniń sabaqtaryn jaqsy meńgerdi, qazir — tamasha mergen, bizdiń kontrabandısten bir de kem túspeıdi; ár nársege epti, qımyly shıraq, jaıaý júriske de, salt miniske de qajymaıdy. Qazir ony tanymaı qalasyń. On alty jasar balany qazir jıyrmadaǵy jigit dersin, al kelgende on ekide ǵana sıaqty edi ǵoı. Minezi de senimdi, erkin. Qazirdiń ózinde eresek adamdaı, endi bolashaǵyn oılastyra berýińizge bolady".

"Erteń Benasıge baryp qaıtamyn, jigitke endi ne tapsyrý jóninde aqyldasamyn", — dep oılaǵan Jenesta polk ofıserleri ózine arnap uıymdastyrǵan keshki qonaqasyǵa ketti, óıtkeni kóp uzamaı bul Grenoblden birjola ketpekshi.

Podpolkovnık qaıtyp oralǵanda, qyzmetkeri oǵan arnaıy shabarmanmen jiberilgen hatty berdi, ákelgen adam jaýabyn kútip otyrǵanyń aıtty. Ofıserlerdiń óz qurmetine aıtylǵan tostaryn kótere-kótere, sharaptan ájeptáýir basy aınalyp turǵan Jenesta balasynyń jazýyn tanyǵannan keıin, taǵy bir balalyq tilek aıtqan bolar dep oılady da, hatty ústeldiń ústine tastaı salǵan, sony tańerteń shampannyń býy taraǵannan keıin bir-aq ashty.

"Qymbatty áke-taı!"

"Balam da qýlana bastaǵan eken, — dep oılady Jenesta, kerek jerinde jaramsaqtanýdy da biledi!".

Kenet kózine mynadaı sózder ushyrasa ketti:

"Bizdiń qaıyrymdy dosymyz Benası qaıtys boldy... "

Hat Jenestanyń qolynan túsip ketti de, ol ápi qaraı kópke deıin oqı almady.

"Ol kisiniń ólimi búkil ólkeni qasiretke bóledi; bizdiń ózimizge de kútpegen jaǵdaı boldy, Benası myrza aldynda ǵana cap-cay bolatyn, esh jerim aýyrdy degen joq. Aldyńǵy kúni, óziniń ajalyn sezgendeı-aq, barlyq, naýqastardy aralap shyqqan, tipti alystaǵylaryna da barǵan; kezdesken adamdardyń barlyǵymen emen-jarqyn áńgimelesip, bárine de: "Qosh bolyńdar ", — depti. Úıge, kúndegi ádetpen tústikke qaraı, saǵat bes kezinde oraldy. Jakota onyń betinde qara-kúreń daq bar ekenin baıqapty; kún salqyndaý edi, sondyqtan basyna qan shapshyǵan kezde isteıtin burynǵy ádetpen aıaǵyn jyly sýǵa salýy kerek edi, sony istemepti. Qazir ol baıǵus eki kún boıy kóz jasyn kól qylyp jylap otyr: "Aıaǵyn jyly sýǵa salyp býlasam ǵoı, ol tiri qalatyn edi", — dep zarlaıdy. Benası myrzanyń qarny ashyp qalǵan eken, jaqsylap tamaq ishti, ózi kúndegiden óte kóńildi kórindi. Qaıta-qaıtsi kúledi; ondaı kúlegeshtigin men buryn kórgen emen.

— Tústikten keıin, saǵat jetiler kezinde, Son-Loran-de-Ionnsin bir kisi keldi, naýqas adamǵa tezirek jetsin depti. Benası myrza maǵan aıtty: "Amal joq, barý kerek, — dedi. Biraq ishken tamaǵym ábden qorytylǵansha maǵan salt júrýge bolmaıtyn edi, ásirese kún salqyn kezde, — óıte berseń, ólip ketýiń de op-ońaı ". Degenmen ol ketip qaldy. Saǵat toǵyz kezinde poshta tasýshy Gogla bir hat alyp keldi. Jakota sol kúni kir jýyp sharshaǵan eken, jatyp qalǵan, — hatty maǵan berdi de, Benası myrza kelgen soń kamınge ot jaǵyp, shaı qaınatyp berersiń dep tapsyrdy; óıtkeni men áli de sonyń bólmesinde kishkentaı jınalmaly kereýette jatatynmyn. Men qonaq bólmedegi shamdy sóndirip, joǵary kóterildim, sóıtip qadirli dosymdy ózimizdiń tósek bólmemizde kútpek boldym.

Hatty kamınniń ústine qoımas buryn, ol kimnen keldi eken dep, syrtyndaǵy shtempeli men jazýyna qaradym. Hat Parıjden kelipti, maǵan adresi áıeldiń qolymen jazylǵandaı kórindi. Osynyń bárin sizge aıtyp otyrǵan sebebim, bar pále osy hattan boldy.

Saǵat onǵa taman at tuıaǵynyń tyqyry bilindi de, Benası myrzanyń Nıkolge sóılegen daýsy estildi: "Tún qatty sýyq. Men bir túrli aýyryp turmyn ", — dedi. — "Jakotany oıataıyn ba?" — dep suraǵan Nıkol. "Joq, oıatpaı-aq qoı". Sonsoń doktor ózimizdiń bólmege kóterildi. "Sizge shaı ázirlep qoıdym", — dedim men. "Rahmet, Adrıen", — dedi ol sizdiń ózińizge tanys ádetimen jymıa kúlip. Bul onyń sońǵy ret jymıǵan emeýrini eken. Mine ol galstýgyn sheship jatyp, bir túrli tamaǵy qysqandaı ısharat bildirdi de: "Bólmeniń ishi qapyryq eken!" dep kresloǵa qısaıa ketti. "Qymbatty dos, sizge hat keldi. Alyńyz", — dedim men. Ol hatty alyp, jazýyna qarady da, julyp alǵandaı: "Qudaı-aı! Ol shynymen shyqqany ma bostandyqqa!", — dedi. Basyn shalqaıtyp aldy, eki qoly dirildep ketti: shyraǵdandy ústeldiń ústine ákelip qoıdy da, hatty ashty. Meniń tań qalǵanym, Benası myrza qatty tolqyp ketti, sondyqtan hatty oqyp bolǵansha men odan kóz almaı qarap otyrdym. Bir kezde onyń beti dý ete qaldy da, eńirep jylaǵan kúıi sylq etip qulap ketti. Qymbatty dosymdy kóterip alsam, eki beti dolyryp barady. "Ólip baramyn ", — dedi de, tynysy tarylyp, ózin-ózi zordyń kúshimen qımylǵa keltirip, turmaq boldy. "Qan shyǵaryńyz" — dep daýystady maǵan, qolymdy qysyp jatyp... "Hatty órteńiz, Adrıen!" Ol hatty maǵan usyndy, men aldym da, otqa tastadym. Jakota men Nıkoldi shaqyrdym, daýysymdy Nıkol ǵana estip, júgirip keldi; ekeýmiz Benası myrzany kóterip, meniń kereýetime, meniń qatqyl matrasymnyń ústine jatqyzdyq. Bul kezde bizdiń qymbatty dosymyz esh nárseni estimeı qalǵan, kózin eptep ashqanmen, esh nárseni kórmeıtin. Nıkol atqa minip Sorde myrza atalatyn feldsherge shaýyp ketti; búkil selenge dabyl qaqty. Jurttyń bári dereý tik túregeldi. Sizdiń dostaryńyz Janve myrza, Dúfo myrza jurttyń aldymen júgirip keldi.

Benası myrza jan tapsyryp jatty, oǵan esh nárse isteýge bolmaı qaldy. Borde myrza ókshesine qyzdyryp ot basty, biraq dosymyz eshqandaı tirshilik belgisin bermedi. Quıańnyń asqynýy men mıǵa qannyń quıylýy dosymyzdy alyp ketti. Osynyń bárin táptishtep jazyp otyrǵanym, qymbatty papa-taı, sizdiń Benası myrzany qanshalyqty jaqsy kóretinińizdi bilemin ǵoı. Al men úshin bul qandaı qaıǵy, qandaı jaza! Meniń sizden keıingi eń jaqsy kóretin kisim osy edi ǵoı. Qaıyrymdy Benası myrzamen keshkilik áńgimelesip otyrǵanda, men ózimniń lıseıdegi jattandy sabaqtarymnan áldeqaıda kóp maǵlumat alýshy edim.

Kelesi kúni erteńgisin ol qaıtys boldy degendi estigende, keremetteı oqıǵa boldy. Aýla men baqtyń ishi halyqqa lyq toldy. Jurttyń bári eńirep jylap, joqtaý aıtýda; bári de jumystaryn tastap kelipti, Benası myrzanyń sońǵy ret aıtqan sózderin eske alady, ózderine qandaılyq kómek kórsetkenin aıtady; sabyrlyraq adamdar ózgeler úshin sóıleıdi; jurt topyrlap kelip jatyr, bári de kórgisi keledi.

Habar aınala óńirge tez tarap ketti mańaıdaǵy selenderdiń bárinen aǵylyp kelip jatqan adamdar; báriniń de qabyrǵalary qaıysqan: erkekteri men áıelderi, jas qyzdary men jigitteri túgel Tabytty shirkeýge deıin qaýymnyń eń qart tórt aqsaqaly kóterip bardy, al qaraly sherý birneshe ret toqtap turdy, sebebi jolda bes myńdaı adam shoǵyrlanyp qalǵan edi; jurttyń bári aıqyshty joryq kezindegideı tizerlep tur. Halyq shirkeýge syımaı ketti. Janaza bastalǵanda jurt jylaýyn toqtatty, shirkeýde tylsym tynyshtyq ornady, qońyraýdyń kúńgiri men ándetken duǵanyń áýeni kósheniń arǵy basyna deıin estilip turdy.

Máıitti jańa zıratqa aparatyn ýaqyt boldy; al zıratty búkil selenge arnap, Benası myrza óziniń jerinen ashqan-dy, sonda marqum ol jerge eń birinshi bolyp óziniń jerlenetinin bilmegen bolar; mine, sol kezde jan-jaqtan jurttyń qosyla daýys qylǵan zary estildi. Janve myrza eńiren týryn duǵa oqydy, jurttyń báriniń kózderinen aǵylda-tegil jas sorǵalady. Sóıtip biz ony jer qoınyńa berdik. Keshke qaraı jurt tarqady, bári de qaıǵy-qasiretti arqalap úılerine qaıtty.

Erteńine, tańerteńnen bastap, Gondren, Gogla, Bútıfe, egistik kúzetshisi, taǵy basqa kóp adam jınalyp, Benası myrzanyń denesi jatqan jerge, bıiktigin jıyrma kezdeı etip, topyraqtan munara kóterdi, endi sonyń aınalasyn shymmen bekitpek; bul jumysqa bári qatynasady! Minekı, súıikti áke-taı, osy úsh kúnniń ishinde bizde osyndaı oqıǵalar boldy. Dúfo myrza Benası myrzanyń ústelindegi tartpadan aýyzy jelimdelgen ósıetin taýyp alypty. Qadirmendi dosymyz onda óziniń dúnıe-múlkin qalaı paıdalaný jolyn aıtsa kerek. Sony estigende, jurttyń qaza qaıǵysy men júrek meıiri qosylyp, taǵy eljiredi.

Al endi, qymbatty áke-taı, osy hatty sizge alyp baratyn Bútıfeni kútip otyrmyn, endi ne isteýim jónindegi jaýabyńyz ben nusqaýlaryńyzdy da osy joly kútemin. Siz ózińiz kelesiz be álde Grenobldegi ózińizge baraıyn ba? Siz qalaı deseńiz, men solaı isteımin, sizdiń sózińizden shyqpaıtynyma tolyq senińiz.

Qosh bolyńyz, áke-taı, sizge degen eń izgi tilekterimdi joldaımyn.

Sizdi jaqsy kóretin ulyńyz Adrıen Jenesta!!

— Barý kerek! — dedi Benası ishteı bekinip.

Atyn erttetip alyp, jolǵa attandy. Jeltoqsannyń erteńgi kóńilsiz, bultty kúni, bul kezde surǵylt alakeýim aspandy torlap alady, japyraǵy túsken jalańash aǵashtar men qabyrǵalary dymdanyp, óni qashqan úı-jaılardy orap alǵan syzdy tumandy jel de seıilte almaıdy. Aınala óli tynyshtyq. Óli deıtinimiz, ómirdiń lebi esip turatyn da tynyshtyq bolady ǵoı. Ashyq kúnderi úp degen dybystan janyń jaıdary tartady, al bultty kúni tabıǵat únsiz ǵana emes, tilsiz de. Aǵashtarǵa jarmasqan tuman birte-birte dymǵa aınalyp baryp, kózdiń jasyndaı, japyraq boılap, tómen sorǵalaıdy. Álde qaıda estilgen dybys aýada tunshyǵyp tynady.

Qazanyń qaıǵysy men ólim jaıyndaǵy oılar boıyn bılep meńdeý tartqan podpolkovnık Jenestanyń ishki sezimderi aınaladaǵy kóńilsiz kóriniske ábden úndes edi. Anaý bir joly, osy ańǵarmen alǵash ret júrip ótkendegi este qalǵandary men qazirgi kórinisti ol eriksiz salystyra qaraıdy onda kóktemniń tamasha ashyq aspany men qulpyrǵan tabıǵat kórinisi jáne qazirgi mynaý súreńsizdik: tóbeńnen tóngen qorǵasyndaı aýyr aspan, jasyl jeleginen aıyrylyp, jalańash qalǵan jaqpar tasty taýlar, eń bolmasa appaq qar jamylyp tursa bir sári-aý, qazir ol da joq. Onyń ústine, óliktiń basyna baryp taýap qylatyn adamǵa, qaı jaqqa qarasa da, jas qabirdiń tómpeshigi elesteıdi. Taý qyrlarynyń ár jerinde qaraıyp shoǵyrlanǵan shyrsha aǵashtary onsyz da júregi ezilip kele jatqan ofıserge qaı-qaıdaǵy qaıǵy-muńdy eske túsirip, qalyńdata túskendeı; al endi aldynda sozylyp jatqan úlken ańǵardy kózben sholyp qarar bolsa, qazir de búkil kantondy ústinen basyp turǵan qaıǵyny, bir ǵana adamnyń óliminen keıin qulazyp qalǵan myna óńirdi eriksiz kez aldyna ákeledi.

Kóp uzamaı, podpolkovnık kóktemde osylaı qaraı kele jatqanda toqtap, ózi sút ishken, tolǵan jetim balalardyń mekeni bolǵan eski lashyq úıge taqap keldi. Tóbesindegi turbadan seldir tútin shyǵyp jatqanyń kórgende, ol taǵy da Benasıdiń jurtqa tıgizgen izgi qamqorlyǵyn eske alyp, osy úıge kirip shyǵyp, marqum bolǵan dosynyń arýaǵyna dep, kedeı kempirge sadaqa bermek boldy. Sóıtti de, atyn aǵashqa baılaı salyp, esikti qaqpastan, kirip bardy.

— Sálamatsyz ba, jeńgeı, — dedi ol aınalasyndaǵy jypyrlaǵan balalardyń ortasynda otqa jylynyp otyrǵan áıelge. — Tanısyz ba?

— E, nege tanymaıyn, taqsyr. Kóktem kezinde bir kelip, maǵan eki ekú aqsha syılap edińiz ǵoı.

— Endeshe mynany da alyńyz. Ózińiz ben balalaryńyzǵa.

— Munyń alǵysyn sizge qalaı jetkizemin, taqsyr! Qudaı denińizge saýlyq bersin!

— Alǵysyńyzdy maǵan aıtpańyz, marqum bolǵan doktor Benasıge aıtyńyz.

Áıel basyn joǵary kóterip alyp, Jenestaǵa qarap:

— Beý, taqsyr-aı, ol óziniń barlyq dúnıe-múlkin bizge berip ketkenimen, biz bárimiz de onyń murageri bolǵanymyzben, biz ózimizdiń eń úlken baılyǵymyzdan aıyrylyp qaldyq qoı; óıtkeni ol biz úshin jany qalmaı ...

— Qosh bolyńyz, jeńgeı, sol kisige duǵa arnańyz, — dedi de, Jenesta, otyrǵan balalardy qamshymen bir-bir sıpap ótti.

Balalar men olardyń noqta anasy ony shyǵaryp saldy; ol atyna yrǵyp minip, ilgeri júrip ketti: Minekı, ańǵarmen jarysa sozylǵan joldan bir súrleý bólinip shyǵyp, Qabyrshy qyzdyń úıine qaraı bettedi. Ofıser bir shoqynyń basyna kóterildi de, úıdiń esik-terezeleri tars bekitýli turǵanyn kórip, kóńiline sekem aldy; eki jaǵyna qatar-qatar terek otyrǵyzylǵan úlken jolǵa qaraı buryla bergende, qarsy aldynan ózine tanys jumysshy shaldyń kele jatqanyn kórdi, burynǵydaı arqasyna artyp alǵan aspaptary joq, kıgen kıimi de ilkidegiden táýirirek sıaqty.

— Saý-sálamat boldyńyz ba, Moro ataı!

— Ózińizde amansyz ba, taqsyr? Tanydym, tanydym, — dedi ol sol kidirińkirep turyp, — siz marqum már myrzanyń dosy emessiz be? Eı, taqsyr-aı, qudiretti qudaı ony alǵansha myna men sıaqty sorly jarymjandy nege almady eken deseńizshi! Menen qandaı paıda bar? Al ana kisi bárimizge jubanysh edi ǵoı.

— Qabyrshy qyzdyń úıi nege bekitýli tur eken, bilmedińiz be?

Shal aspanǵa bir qarap aldy da:

— Saǵat ne boldy, taqsyr? Kúnniń kózi kórinbeıdi, — dedi.

— Qazir on.

— E, olaı bolsa, qyz túski duǵada nemese beıit basynda bolar. Kún saıyn sonda barady; ol buǵan mura qaldyryp ketti ǵoı, bes júz frankilik renta men úıdiń ómir boıǵy ıeligi; biraq oǵan bul qýanyp júrgen joq, ol ketkennen beri, týrasyn aıtqanda, qyzda da es joq.

— Qalaı qaraı bara jatyrsyz, ataı?

— Jaktyń janazasyna; baıǵus bala maǵan jıen bolyp kelýshi edi. Keshe tańerteń qaıtys boldy. Ózi de aýyr naýqas edi ǵoı, ony bizdiń qadirmendi doktor ǵana ustap turdy emes pe. Jastar ǵoı, biraq soǵan qaramastan, ólip jatyr, — dedi Moro, ázil-qaljyńyn aralastyryp.

Selenge jaqyndaı bergende, qoldarynda kúrek-súımenderi bar Gondren men Gogany kórip, Jenesta atynyń basyn tartty.

— Al, qart jaýyngerler, — dedi bul, — basymyz baqytsyzdyqqa dýshar bolyp, odan aıyrylyp qalǵan ekenbiz!

— Jeter, jeter, ofıser myrza, — dep túnergen Gogla ony tejep tastady. — Ony ózimiz de bilemiz. Minekı, sonyń qabyryna dep shym oıyp kelemiz.

— Ol kisi jaıynda aıtar áńgime kóp edi ǵoı, solaı emes pe? — dedi Jenesta.

— Iá, eger áskerı jaǵyn alyp tastasaq, ol bizdiń ańǵardyń Napoleony edi ǵoı, — dep jaýap qaıtardy Gogla.

Jenesta shirkeý úıine jaqyndap kele bergende, tabaldyryq aldynda Janvemen sóılesip turǵan Bútıfe men Adrıendi kórdi; shamasy, kúre tústik duǵany oqyp shyqqan bolýy kerek. Ofıser atynan túsip úlgirgen joq. Bútıfe tizgininen ustaı berdi. Al Adrıen ákesiniń moınyńa asyla ketti; balanyń súıkimdi minezi ákesin eljiretip-aq jibergen. Alaıda ofıser syr bildirgen joq, jaı ǵana til qatty:

— Túý, ózin tipti táýir bop qalypsyn ǵoı, Adrıen! Qudaı aqyna! Marqum dosymyzǵa rahmet, naǵyz jigit bolyp qalypsyń! Seniń ustazyńdy da umytpaımyn, Bútıfe.

— Shirkin, polkovnık, — dedi Bútıfe aǵynan jarylyp, — meni ózińizdiń polkyńyzǵa alsańyz ǵoı. Rasym sol, minekı, már myrza qaıtys bolyp ketti, men qazir ózimnen-ózim qorqyp júrmin. Ol kisi meniń soldat bolýymdy sondaı qalaýshy edi. Sonyń tilegin oryndaıyqshy. Men týraly sizge bárin de aıtty ǵoı, — Maǵan janashyrlyq bildirińizshi!

— Bolady, dostym! — dedi Jenesta, onyń qolyn qysyp turyp. — Oǵan saspa, seni ózimniń polkyma jazdyrýǵa tyrysaıyn. Jaǵdaı osylaı boldy, kúre myrza.

— Kantonnyń barlyq turǵyndary sıaqty, men de qaıǵyramyn, biraq bizdiń qandaılyq orny tolmas qazaǵa ushyraǵanymyzdy olardan góri men aıqynyraq túsinemin. Doktor Benası shyn mánisinde perishte adam edi. Tek áıteýir aýrýdyń azabyn tartpaı ketkeni ǵana kóńilge jubanysh. Bizdiń bárimiz úshin izgiliktiń sarqylmas kózi bolǵan ol kisiniń ómiriniń barlyq túıinderin jasaǵan ıe óziniń meıirimdi qolymen sheship jiberdi ǵoı.

— Eger sizge qıyn bolmasa, meni zıratqa ertip baryńyzshy. Qabyrynyń basyna baryp taýap etip, baqyldyq aıtyp qaıtsam dep edim.

Jol boıy ózara áńgimelesip barǵan Jenesta men kúreniń sonyńan Bútıfe men Adrıen de erip otyrǵan. Bular selendi kesip ótti, shaǵyn kólge qaraı bettegende, podpolkovnık arǵy jaǵalaýda, taýdyń jartasty baýraıynda aınalasyn korǵanmen qorshap qoıǵan ájeptáýir telimdi jerdi kórdi.

— Mine, zıratqa da keldik, — dedi oǵan kúre. — Osydan úsh aıdaı buryn Benası myrza aıtty, shirkeýdiń qasynda zırattyń bolǵany durys emes dedi; sonsoń zırat turǵyn úılerden aýlaǵyraq jerde bolǵany durys deıtin zańǵa sáıkes, osy maqsat úshin óziniń menshikti jerin qaýymǵa tartý etip edi; endi sol araǵa birinshi bolyp ózi jerlendi. Búgin osy jerge jas óspirim jigitti de jaılastyrdyq. Sóıtip, biz, bylaısha aıtqanda, bir nábı men bir sábıdi jerleýden bastadyq. Sonda qalaı, ólimniń ózi de tábárik bolǵany ma? Bálkim, myna bizge ǵıbrat bolsyn dep, kúnádan pák eki jandy ádeıi shaqyryp alǵan bolar; óıtkeni onda eń aldymen jasynda tán azabyn, al jasamys shaǵynda jan azabyn kóp tartqan adamdar saıa tabady degen sózder bar ǵoı. Al mynaý kádimgi selendi jerdiń qarapaıym eskertkishi, biz osyny sol kisige arnap turǵyzdyq.

Jenesta bıiktigin jıyrma kezdeı qylyp topyraqtan úıilgen munarany kórdi; ázirge jalańash, biraq keıbir tustarynda turǵyndar ákelgen shymnyń betki shóptesin qabaty da kórinip qalady. Qabyǵy arshylmaǵan shyrsha dinderinen aıqastyra qaǵylǵan záýlim aıqyshtyń túbinde, tastyń ústinde eńirep jylap Qabyrshy qyz otyr; eki betin qoldarymen basyp alǵan. Ofıser aıqyshtyń betinde iri áriptermen oıyp jazylǵan myna sózderdi oqydy:

Jasaǵan ıe, munyń janyń qabyl al!

Úshbý aıqyshtyń astynda

barshamyzdyń izgi jandy ákemiz

Benası myrza damyldap jatyr.

Rýhyna duǵa etińiz!

Myna jazýlardy oılap tapqan siz be álde...

— Joq, men emespin, bul sózder barlyq jerde halyqtyń aýzynda júr: munda da, taýly kantondarda da, Grenoblde de.

Jenesta únsiz múlgip qabyrdyń basynda biraz turdy da, sonsoń qyzdyń qasyna jaqyndap kelgen, al qyz munyń kelgenin baıqaǵan da joq edi, sondyqtan bul kúrege qarap bylaı dedi:

— Zeınetke shyqqannan keıin sizderge kelip ornalasamyn da, ózimniń qalǵan kúnderimdi osynda aıaqtaımyn.

1832 j. qazan — 1833 j. maýsym.

Aýdarǵan Jumaǵalı Ysmaǵulov

---