InfoHub Logo

Sot tergeýshisiniń aldynda ústinde shubar kóılegi, butynda qyryq quraý dambaly bar bir teltıgen, eresen aryq mujyq tur. Óziniń túk qaptap, sheshek shuqyraıtqan bup-buıra beti men salbyraǵan qap-qalyń qasynyń astynan áreń kóringen kózderinde bir tunjyraǵan susty sıpat bar. Talaıdan taralmaı, uıysyp qalǵan shashy bórikteı bolyp, túrine burynǵydan da beter, órmekshi syqyldy sustylyq bere túskendeı. Jalań aıaq tur ózi.

— Denıs Grıgorev! - dep bastady tergeýshi - Berigirek kel de, meniń suraýlaryma jaýap ber. Shildeniń jetisi kúni tańerteń temirjol qaraýylshysy Ivan Semenov Akınfov

141-shaqyrymda jolmen kele jatyp, relsti shpalǵa bekitetin gaıkany sýyryp alyp jatqan jerińde seniń ústińnen túsken. Sol gaıka mynaý, minekı!.. Ózińdi ustaǵanda álgi gaıka boıyńnan tabylǵan. Osylaı bolyp pa edi?

— Nemene?

— Akınfovtyń aıtqanyndaı, bári osylaı bolyp pa edi?

— Bilemin, bolǵan.

— Jaqsy, al endi gaıkany ne úshin sýyrdyń?

— Nemene?

— Sen óziń "nemeneńdi" qoıa tur da, suraqqa jaýap ber: gaıkany ne úshin sýyrdyń?

— Eger zárý bolmasam, sýyrmas ta edim, - deıdi Denıs qyryldap, tóbege kóziniń qıyǵymen qarap qoıyp.

— Bul gaıkanyń saǵan ne keregi bolyp edi?

— Gaıka ma? Gaıkadan biz saldaýyr jasaımyz...

— Biziń kim?

— Biz ózimiz, halyq... ıaǵnı Klımov mujyqtary.

— Beri qara, inishek, sen óziń óp-ótirik esýas bolǵansyǵanyńdy qoıyp, jón sóıle. Bul arada saldaýyr dep jalǵan aıtatyn túgi de joq!

— Ómiri jalǵan aıtpaǵan basym, osy jerde aıtpaqpyn ba... - dep mińgirleıdi Denıs, kózin jypylyqtatyp. Saldaýyrsyz bola qoıa ma, asyl tektim - aý? Shanyshqyny nemese qurtty qarmaqqa túıreıtin bolsań, onda ol, sý túbine saldaýyrsyz bata qoıa ma? Ótirik aıtpaqpyn... - dep Denıs myrs etip qoıady - Eger sý betinde qalqyp júretin bolsa, shanyshqyńnan shaıtan da shyqpaıdy! Alabuǵa, shortan, nálimder ylǵı sý túbine ketedi, al endi jazataıym sý betine shyǵa qalǵany bolsa ǵana ustasa kerek, biraq onda da neken-saıaq ǵana...

— Sen óziń shılıshperdi maǵan nesine aıtyp tursyń?

— Nemene? Oıbaı-aý, ózińiz surap otyrǵan joqsyz ba? Bizdiń myrzalar da osylaı aýlaıdy. Balanyń eń qorynyń ózi saldaýyrsyz balyq aýlamaıdy. Árıne, qaısybir bilmeıtin adam bolsa, ol endi balyq aýlaýǵa saldaýyrsyz da shyǵa beredi. Aqymaqqa zań jazylmaǵan.

— Sóıtip sen myna gaıkany saldaýyr jasaý úshin aǵytyp aldym deısiń ǵoı?

— Endi qaıtpekshi ǵoı deısiz? Asyq qyp atyp oınaý úshin emes qoı!

— Degenmen, saldaýyrǵa qorǵasyn, oq... shege - megeni ala salýyńa da bolatyn edi ǵoı...

— Qorǵasyndy joldan taýyp ala almaısyń, satyp alý kerek, al shege jaramaıdy. Gaıkadan abzaly joq... Ári aýyr, ári tesigi de bar.

— Óp-ótirik aqymaq bola qalýyn! Tap bir kúni keshe ǵana týyp nemese aspannan túse qalǵan adam syqyldy. Osy aǵytyp alǵanyńnyń nege aparyp uryndyratynyn sen óziń shynymen-aq túsinbeı turmysyń, máńgi - aý! Jazataıym qaraýylshy kórmeı qalsa, poıyz relsten taıyp, jurt qyrylatyn edi ǵoı! Jurtty qyratyn ediń ǵoı!

— Qudaı saqtasyn, asyl tektim! Nege qyraıyn? Sonshalyqty bizdi shoqyndyrylmaǵan nemese jaýyz deımisiz? Qudaıǵa shúkir, jasarymyzdy jasadyq, aıaýly myrzam, kisi óltirmek bylaı tursyn, basyma ondaı oı, tipti, kelip kórgen emes... Áýlıe - ámbıeler jar bolyp, keshire gór ózderin... O ne degenińiz!

— Al endi, senińshe poıyz nelikten qulaıdy dep oılaısyń? Eki-úsh gaıkasyn aǵytyp ala qoıshy, qulady degen sol ánekı!

— E, qoıyńyzshy! Gaıkany kúlli qystaǵymyzben neshe jyldan beri sýyryp kelsek te, qudaı saqtaǵan edi, al endi aıaq astynan qulap... jurtty qyrý... Alda-jalda relsti sýyryp áketip nemese sol jolǵa kóldeneń bir bórene qoıa qoısań, onda poıyzdy, bálkı, aýdaryp tastaǵan bolar edi, al endi... tfý! gaıka!

— Oıbaı-aý, relstiń shpalǵa gaıkamen bekitiletinin túsinseńizshi!

— Ony biz túsinemiz... Óıtkeni, bárin birdeı sýyrmaımyz ǵoı... qaldyramyz... Aqylǵa salmaı istemeımiz... túsinemiz...

Denıs esineıdi de, aýzyn shoqyndyryp qoıady.

— Osy arada byltyr poıyz relsten taıyp ketken edi, - deıdi tergeýshi. - Túsinikti boldy endi, nelikten...

— Ne deısiz?

— Byltyr poıyzdyń relsten nelikten taıǵandyǵy endi túsinikti boldy, deımin... Túsinip otyrmyn!

— Túsinerlikteı bilimdi de adamdarsyz ǵoı sizder, marhabatymyz... Kimge uǵym bergenin táńirim ózi bilgen ǵoı... Neniń qalaı bolǵanyn siz minekı, aq - qarasyn aıyryp otyrsyz, al endi, qaraýylshy degen baıaǵy sol bir mıǵúla mujyq emes pe, jaǵadan aldy da, dyryldatyp súıreı jóneldi... Aq - qarasyn aıyryp, sodan soń súıreseshi! Mujyq bolǵan soń, aqyly da mujyqtiki bolady - daǵy... Sol syqyldy, asyl tektim, meni ózi aýyz ben kókirekke eki dúrkin qonjıtqanyn da jazyp qoıyńyz.

— Seniń úıińdi tintken kezde taǵy da bir gaıka tabylǵan bolatyn... Ony qaı jerde, qashan aǵytyp alyp júrsiń?

— Siz álgi qyzyl sandyqtyń astynda jatqan gaıkany aıtamysyz?

— Qaı jerde jatqanyn qaıdam, áıteýir taýyp aldyq. Ony qashan aǵytyp alyp júrsiń?

— Ony men aǵytqanym joq, ony maǵan qylı Semenniń balasy Ignashqa bergen bolatyn. Men álgi sandyqtyń astyndaǵyny aıtyp turmyn, al endi ana, aýladaǵy shanada jatqandy Mıtrofan ekeýmiz aǵytyp alǵan bolatynbyz.

— Qaı Mıtrofan ekeýiń?

— Petrov Mıtrofan ekeýmiz... Estimep pe edińiz? Aý jasap, myrzalarǵa satyp júredi ózi. Qyrýar gaıka kerek oǵan. Ay bas saıyn on-onnan sanaı berińiz...

— Beri qara. Jazalaý jaıyndaǵy zańdar jınaǵynyń 1081 tarmaǵy bylaı deıdi: temirjolǵa qasaqana keltirgen árbir zıany úshin, eger de ol sol jolmen kele jatqan kólikti qaýip-qaterge uryndyrarlyqtaı bolyp ári sonyń saldarynan bále-qaza týatynyn aıypty adam bilgen bolsa... túsinip turmysyń? Bildiń ǵoı! Bul aǵytýdyń nege aparyp uryndyratynyn seniń bilmeýiń múmkin emes... onda oǵan azapty - aýyr jumysqa jer aýdarý jazasy kesiledi.

— Siz, árıne, jetigirek bilesiz... Biz bolsaq, qarańǵy jurtpyz ǵoı... biz ne uǵa qoıamyz?

— Bárin de uǵasyń sen! Sen ánsheıin qasaqana istep, ótirik aıtyp tursyń!

— Nege ótirik aıtaıyn! Nanbasańyz, qystaqtaǵy jurttan surańyz ózińiz... Saldaýyrsyz, shabaq balyqtyń sadaqasyna turmaıtyn, tek ýkleıkany ǵana ustaıdy, tipti onyń ózi de saldaýyrsyz qolyńa túse qoımaıdy.

— Shılıshper týraly taǵy da aıta tússhi!- dep tergeýshi jymıyp qoıady.

— Bizde shılıshper óspeıdi... Qarmaqtyń baýyn sý betine saldaýyrsyz qalqymamen qoıa beremiz, súgen kelgenmen, biraq ol da neken-saıaq qana...

— Qoı, únińdi óshir...

Tym-tyrys bola qalady. Denıs salmaǵyn bir aıaǵynan bir aıaǵyna aýystyryp qoıyp, jasyl shuǵa jabylǵan ústelge qaraıdy da, qarsy aldynan shuǵa emes, beınebir kúndi kórip turǵandaı, kózin qatty jypylyqtata beredi. Tergeýshi sýmańdatyp jazyp otyr.

— Júre bereıin be? - dep suraıdy Denıs, biraz únsizdikten keıin.

— Joq. Men seni tutqynǵa alyp, túrmege jóneltýge tıispin.

Denıs kózin jypylyqtatqanyn qoıa qoıdy da, qalyń qastaryn kerińkirep, chınovnıkke syr tarta qaraıdy.

— Iaǵnı, qalaısha túrmege? Asyl tektim? Meniń mursham joq, jármeńkege barýym kerek edi, maıyma Egordan úsh som almaqshy edim...

— Óshir únińdi, bógeme.

— Túrmege... Jazǵan jazyǵym bolsa, barar edim-aý, al endi búıtip... mássaǵan... Ne jazyǵym úshin. Urlyq ta qylǵan joq syqyldymyn, tóbeleskem de joq... Al endi, alda-jalda salyq boryshyna dúdámaldansańyz, asyl tektim, onda starostanyń aıtqany ótirik ekendigin, muny, tipti, ant iship... Biz ózimiz úsh aǵaıyndymyz: Kýzma Grıgorev, Egor Grıgorev jáne ózim, Denıs Grıgorev...

— Sen meni bógeı berdiń... Áı, Semen! - deıdi tergeýshi daýystap. - Áketińdershi mynany!

— Biz ózimiz úsh aǵaıyndymyz, - dep mińgirleıdi Denıs, ózin soıdaýyldaı eki soldat ortaǵa alyp, kameradan áketip bara jatqan kezde. - İnisi aǵasy úshin jaýapty emes... Kýzma tólemese, Denıs, sen kelip jaýap bere ǵoı... Sýdıalar! Átteń ımandy bolǵyr, baıbatsha -general marqum ólip ketti ǵoı, áıtpegende, sen syqyldy sýdıalarǵa kórseter edi, bálem... Sottasań bekerge emes, bilip sotta... Tipti, dúre soqsań da, ar-uıatqa qarap adalyna jyǵyp soq...

1885

Aýdarǵan J. Ysmaǵulov

---