InfoHub Logo

Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńesiniń (AÓSSHK) birinshi samıtiniń ótkizilgenine - 20 jyl.

2002 jyly 4 maýsymda Almatyda Azıa keńesiniń (AÓSSHK) birinshi Basqosýy bolyp ótti. Qazirgi kezde oryn alyp jatqan jaǵdaılarda halyqaralyq qaýipsizdik pen turaqtylyqty qamtamasyz etýge zor mańyz beriledi. Bul tek Ortalyq Azıa óńiri úshin ǵana emes, barlyq dúnıejúzilik qoǵamdastyq úshin ózekti másele.

Azıalyq kontınentte qaýipsizdikti qamtamasyz etý máseleleriniń saıası sheshimi Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary  keńesin (AÓSSHK) shaqyrý týraly Qazaqstannyń bastamasymen baınalysty. Azıanyń qazirgi álemdegi erekshe orny onyń orasan zor adamı jáne tabıǵı resýrstarymen, qarqyndy ekonomıkalyq damýymen aıqyndalady. Ejelgi órkenıetger, mádenıetter men dinder besigi retinde belgili Azıa búgingi tańda jalpyálemdik damýdyń kozǵaýshy kúshterinin biri retindegi mańyzyn qaıta qalpyna keltirýde. Alaıda Azıa birneshe ret qarýly qaqtyǵystar men shıelenisterge ákelip soqqan túrli-túrli janjaldardyń túıinine aınaldy, munyń ózi, sóz joq, jahandyq qaýipsizdikke teris yqpal etedi.

Álemdik tájirıbe kórsetip otyrǵanyndaı, osy zamanǵy problemalardy sheshý memleketterdiń ujymdyq ózara yqpaldastyǵy jaǵdaıynda ǵana múmkin bolady. Eýrazıalyq keńistiktegi sońǵy oqıǵalar janjaldardyń aldyn alýdyń pármendi tetikteriniń bolmaýy eleýli saldarlarǵa ákelip soǵýy múmkin ekenin kórsetti. Sondyqtan óńirlik qarym-qatynasty retteý júıesin damytý qajettigi aıryqsha ózekti.

Qazaqstan Respýblıkasynyń birinshi Prezıdenti N. Nazarbaevtyń Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńesti (AÓSSHK) shaqyrý týraly 1992 jylǵy 5 qazandaǵy BUU-nyń Bas Assambleıasy 47-sessıasy minberinen jasaǵan bastamasy joǵaryda atalǵan baǵyttaǵy mańyzdy qadamdardyń biri boldy. Bastamanyń negizgi máni aldyn alý dıplomatıasynyń aımaqtyq qaýipsizdik pen turaqtylyqty nyǵaıtýdaǵy yntymaqtastyqty beıbit jolmen retteýdiń jáne tıimdi tetigin qurýy degen talpynýlardy jańartý boldy. AÓSSHK úderisine qatysýshylar sanynyń 27 memleketke deıin ulǵaıýy bul dıalog alańynyń ózektiliginiń jáne qajettiliginiń rastalýy bolyp tabylady. 

Forýmdy shaqyrýdyń qajettiligi jańa elder men jańa saıası bólimshe Ortalyq Azıanyń paıda bolýymen, sondaı-aq aımaqaralyq jáne jergilikti shıelenisterdiń damýyna baılanysty dástúrli emes qaýipter men qaterlerdiń kúsheıýimen túsindiriledi.

AÓSSHK-niń negizgi maqsaty kópjaqty kelisimder negizindegi yntymaqtastyq arqyly Azıadaǵy beıbitshilik, qaýipsizdik jáne turaqtylyqty qamtamasyz etý bolyp tabylady.

Qazaqstan jáne AÓSSHK úderisin qoldaǵan memleketter qaýipsizdiktiń osyndaı qurylymyn qurý mindetiniń tótenshe kúrdeliligin aıqyn túsindi, óıtkeni Azıa saıası, ekonomıkalyq, dinı, etnıkalyk jáne mádenı kórinisterdiń barlyq sıpattarynda eń bir ártekti qurlyq. Uzaqqa sozylǵan tarıhı janjaldarǵa jáne qalyptasqan senimsizdikke baınalysty Azıanyń keıbir óńirlerindegi shıelenistiń joǵary deńgeıin eskermeýge bolmaıtyn edi.

Búkil álemde qyzyǵýshylyq týdyrǵan forýmnyń tuńǵysh samıti 2002 jylǵy 4 maýsymda Almatyda ótkizildi. Qazaqstan, Reseı, Qytaı, Pákstan, Túrkıa, Mońǵolıa, Qyrǵyzstan, Tájikstan jáne Aýǵanstan basshylarynyń, Ázirbaıjan men Úndistannyń premer-mınıstrleriniń, Iran, Egıpet, Palestına jáne Izraıldiń ýákiletti resmı tulǵalarynyń, memleketter men baqylaýshy uıymdar ókilderiniń joǵary deńgeıdegi kezdesýi bolyp ótti.

Samıt barysynda memleketter men úkimetter basshylary Keńes jumysynyń tıimdiligin arttyrý úshin Keńeske qajetti qurylymdar men ınstıtýttar berý týraly sheshim qabyldady jáne turaqty kezdesýler men saıası konsýltasıalardy ákimshilik turǵydan qoldaýdy qamtamasyz etý maqsatynda AÓSSHK Hatshylyǵyn qurýdy syrtqy ister mınıstrlerine tapsyrdy. Samıttiń qorytyndysy boıynsha lańkestikti joıý jáne órkenıetter arasyndaǵy suhbatqa járdemdesý týraly deklarasıa qabyldandy.

Keńesti shaqyrý týraly bastama kóterilgennen keıin 10 jyl ótken soń tuńǵysh samıttiń jemisti túrde ótkizilýi jáne onyń quryltaıshylyq qujatyna — Almaty aktisine qol qoıylýy Azıadaǵy problemalar men janjaldardy retteýdiń ymyralyq joldaryn izdestirý maqsatynda dıalog úshin Keńestiń de-úre forýmǵa aınalýyna múmkindik berdi.

AÓSSHK-niń Senim sharalary bes ólshemdi aıqyndaıdy, olar:

• áskerı-saıası;
• jańa synaqtar men qaýip-qaterlerge qarsy turý;
• ekonomıkalyq;
• ekologıalyq;
• gýmanıtarlyq.

2006 jyldyń 17 maýsymynda ótkizilgen forýmnyń ekinshi samıti barysynda jan-jaqty saıası qujat — II samıt Deklarasıasy qabyldandy, sonymen qatar Keńestiń qurylymyn is júzinde retteıtin negizgi qujat — AÓSSHK Hatshylyǵy týraly kelisimge qol qoıyldy. Sol kúni, jarǵylyq qujatqa qol qoıylysymen, Almaty qalasynda AÓSSHK Hatshylyǵy óz jumysyn bastady.

AÓSSHK-niń İİİ Samıti 2010 jyly 7-9 maýsymda Stambýl qalasynda ótti. Bul jıynda ótken jyldar ishinde Azıa Keńesi qaýipsizdik pen turaqtylyqty nyǵaıtý máselesi jónindegi bedeldi forýmǵa aınalyp, jalpy óńirlik dıalogtyń mańyzdy tetigi retinde qalyptasqany atap kórsetildi. 2010 jyly Qazaqstan alǵash ret AÓSSHK tizginin Túrkıaǵa senip tapsyrdy. Baýyr­las bul memleket Qazaq eli júkte­gen bul jaýapty mısıany 2014 jylǵa deıin atqardy. 

Azıalyq Keńestiń 4-shi Shanhaı samıti 2014 jyly mamyrda Shanhaı qalasynda ótti. Qytaı Túrkıadan Azıadaǵy ózara yqpaldastyq jáne senim sharalary keńesindegi (AÓSSHK) tóraǵalyqty qabyldady.

2018 jylǵy 24 qyrkúıekte Nú-Iork qalasynda BUU BA 73-sessıasynyń alańynda tájik tarapynyń bastamasymen Azıa Keńesiniń alǵashqy Arnaıy mınıstrlik kezdesýi ótip, onyń barysynda Qytaı Halyq Respýblıkasy (2014-2018 jj.) Tájikstan Respýblıkasyna Forýmdaǵy tóraǵalyǵyn tapsyrdy. Keńeske múshe memleketter H.Mırzozodanyń kandıdatýrasyn, 2016 jyldan bastap Astana qalasynda ornalasqan AÓSSHK Hatshylyǵynyń jańa atqarýshy dırektory laýazymyna bekitti.   

2019 jyly 15 maýsymda Tájikstannyń Dýshanbe qalasynda AÓSSHK-niń  V Samıti bolyp ótti. Onyń negizgi qorytyndylary qatysýshylar qabyldaǵan dýshanbelik samıt Deklarasıasynda aıqyndaldy. Bul Basqosýda QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev óńirlik qaýipsizdikke qaýip tóndiretin qaýip-qaterlerge, ıdeologıalyq jáne etnodinı qaıshylyqtarǵa alańdaýshylyq bildirdi. Ol azıalyq qaýipsizdiktiń túıindi máselelerin sheshýdiń júıelik jáne keshendik tásilderiniń qajettiligin atap ótip, ol úshin birtindep forýmnyń tıimdiligin arttyryp, qaıta quryp, aımaqtyq uıymǵa aınaldyrý qajet ekendigin atap ótti. 2020 jyly AÓSSHK-indegi tóraǵalyq Qazaqstanǵa ótti.

Búginde AÓSSHK – tolyq quqyqty halyqaralyq forým mártebesin ıelengen qalyptasqan qaýipsizdik qurylym. Onyń jumysyna Azıanyń 27 memleketi qatysady. Bul – búkil planeta tur­ǵyndarynyń jartysy ómir súrip jat­qan barlyq qurlyq aýmaǵynyń 90 paıyzy degen sóz. Qazirgi tańda AÓSSHK-ge múshe elder aýmaǵynyń jalpy kólemi 400 mln. sharshy shaqyrymdy - Azıanyń 90 paıyzyn jáne Eýrazıa qurlyǵy aýmaǵynyń 72 paıyzyn qurap otyr. Atalmysh elderde 2,8 mlrd. adam ómir súredi jáne jer shary halyqtarynyn 45%-yn quraıdy. AÓSSHK-niń halyqaralyq qoǵamdastyq tarapynan tolyq senimge ıe bolýynyń dáleli retinde 2007 jylǵy jeltoqsan aıynan bastap Azıa keńesiniń BUU Bas assambleıasy janynda baqylaýshy retinde qabyldanǵandyǵyn atap ótýge bolady. Keńes Azıa qurlyǵynda turaqtylyq pen qaýipsizdikti nyǵaıtýdyń shynaıy faktoryna aınaldy.

Jıyrma jylda orasan zor is tyn­dyryldy, salmaqty nátı­je­lerge qol jetkizildi.

Birinshiden, AÓSSHK Azıadaǵy mádenıet­teri, órkenıet­teri jáne damý mo­delderi ártúrli memleketterdiń úlken bóligin biriktirdi. 20 jyl ishinde bes samıt, mınıstrler deńgeıindegi bes kezdesý ótkizi­ldi.

Ekinshiden, negiz qalaýshy qujattar ázirlenip, qabyldandy. Olar AÓSSHK aıa­syndaǵy ynty­maqtastyq úshin qajetti saıası jáne quqyqtyq ir­ge­tasty jasady.

Úshinshiden, fo­rýmnyń ınstıtý­sıonaldaný, ıaǵnı qurylymdaný kezeńi aıaqtaldy. Hatshylyq pen onyń jumys organdary tabysty jumys isteýde.

Tórtinshiden, AÓSSHK qyz­metiniń barlyq derlik baǵyttary boıynsha tujy­rymdamalar men is-qımyl jos­parlary qabyl­dandy.

Besinshi­den, oǵan múshe elder arasyndaǵy ekonomıkalyq yntymaqtastyqty keńeıtý úshin qajetti negizdi qa­lyptastyrý ba­ǵy­tyndaǵy úderis júrýde. İskerlik keńestiń qury­lýyna jol ashyldy, AÓSSHK bız­nes-forýmy udaıy ótkiziledi. Al altynshydan, AÓSSHK pen basqa halyqaralyq jáne óńirlik uıymdarmen, fo­rým­dar­men arada baılanystar or­naty­ldy.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev bul Azıa keńesiniń jumysyna úlken mán berip otyr. Sonyń bir kórinisi jaqynda ǵana AÓSSHK hatshylyǵynyń atqarýshy dırektory Qaırat Sarybaıdy qabyldady. Memleket basshysyna AÓSSHK hatshylyǵynyń qazirgi jumysy týraly málimet berildi. Bıylǵy jyly 12-13 qazanda Qazaqstan astanasynda ótetin AÓSSHK-niń Vİ samıtine daıyndyq barysyna basa mán berildi. Kezdesýde AÓSSHK-ni Azıadaǵy yntymaqtastyq jónindegi tolyqqandy halyqaralyq uıymǵa aınaldyrýdyń perspektıvalary talqylandy. Osy mańyzdy mindetti júzege asyrý Qazaqstan tóraǵalyǵynyń basymdyǵy ekendigi aıtyldy.

QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev odan buryn da bul máselege nazar aýdaryp, 2020 jyly mamyrda «MIR» telearnasyna bergen suhbatynda bizdiń elimizdiń halyqaralyq saıasatyna qatysty suraqtarǵa  jaýap bere kelip: «Biz sonaý 1992 jyly Azıadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary jónindegi keńesti shaqyrýdy usyndyq. Qysqartylǵan nusqada biz bul forýmdy AÓSSHK dep ataımyz. Búgingi kúni bul forým qaýipsizdik máselelerin sheshýdiń ujymdyq tásilderin ázirleý alańy retinde ózektiligin dáleldegen kezde AÓSSHK-ti tolyqqandy uıymǵa aınaldyrýdy bastaýdyń ýaqyty keldi» dep túsindirgen bolatyn. 

Búginde AÓSSHK - álem halqynyń úlken bóligin qamtıtyn, transóńirlik qurylym. AÓSSHK - óńirlik qaýipsizdikti qam­tamasyz etý bastamasynyń ómir shyn­dyǵyna aınala alatyndyǵynyń jarqyn mysaly, úlgisi bolyp tabylady. Keńes Azıadaǵy turaqtylyq pen qaýipsizdikti nyǵaıtýdaǵy burynǵydan da mańyzdy býynǵa aınalýda. Qazirgi bar alǵy sharttar da Keńestiń keleshekte aldyn alý dıplomatıasy, shılenisterdi boldyrmaý sıaqty yntymaqtastyqtyń jańa da sapaly deńgeılerge kóshetindigine úmittenýge múmkindik beredi. Qazaqstan óziniń  AÓSSHK boıynsha seriktesterimen birge atalmysh baǵytta qarqyndy jumys atqarýda.  

Sabyrhan SMAǴULOV

ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti

Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń oqytýshysy

---