InfoHub Logo

Qostanaı oblysy Áýlıekól aýdany
№121 Qusmuryn orta mektebi
10-A synyp oqýshysy Dýbınına Dará
Jetekshisi: qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi Jantilesova Madına Hamzaqyzy

«Áýlıekól aýdany ákimdiginiń bilim bóliminiń №121 Qusmuryn orta mektebi» 10 «A» synyp oqýshysy Dýbınına Darányń «Qazaq ádebıetinde
aqqý beınesin belgili nyshan retinde paıdalanýy» atty taqyrybyna jazylǵan ǵylymı jumysyna jetekshisi M.H. Jantilesovanyń jazǵan  pikiri                                                      
        
10 -synyp oqýshysy Dýbınına Darányń joba usynystaryn jáne óz jumysy arqyly jas urpaqtyń rýhanı-adamgershilik qundylyqtaryn joǵarlatý úshin ózekti másele kótergenin qoldaımyn. Oqýshy osy mańyzdy máseleniń sheshýin zertteý jumysy barysynda maqsatyna jetýin  aıqyn kórsetti. Talapker alǵa qoıǵan maqsatyna jetken. Bolashaqta jumys jalǵasyn tabady, maqsatyna  tolyq jetedi dep oılaımyn.

Oqýshynyń tabıǵatqa, qustar álemine degen qyzyǵýshylyǵy zertteý jumysta jaqsy kórinis tapqan. Dará oqýshylarmen jáne maman ıegerlerimen kezdesip, suhbat ala bildi. Ol kitaphanaǵa jıi baryp, aqyn-jazýshylardyń ómirbaıany, eńbekteri týraly jáne aqqý qusy týraly biraz kitap betterin aqtardy. Zertteý jumys barysynda oqýshy kóptegen ádebı shyǵarmalardy oqyp, shyǵarmalardan úzindiler keltire otyra, qazaq aqyn-jazýshylardyń aqqý beınesin belgili nyshan retinde paıdalanýyn dáleldeýge tyrysady. Bul da zertteý barysyndaǵy jetistik dep baǵalaımyn.

Zerttelgen jumystyń nátıjeleri oqýshylardyń qazaq ádebıeti pánge degen tanymdyq qyzyǵýshylyǵyn artyp, aqqý taqyrybyna arnalǵan  shyǵarmalardy oqytý kezinde paıdalanýy múmkin. Dará jumysyn synyptan tys is-sharalarda, tárbıe saǵattarda, dúnıetaný, qazaq tili  sabaqtarynda qyzyqty málimetter alý úshin jáne oqýshylardyń til baılyǵyn artý úshin paıdalanýdy usynyp otyr.
 
Pikir jazǵan: Jantilesova Madına Hamzaqyzy,qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi

Túıindeme

Zertteý taqyryby: «Qazaq ádebıetinde aqqý beınesin belgili nyshan retinde paıdalanýy»
Zertteýdiń maqsaty: Aqqý beınesin qazaq aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalaryndaǵy belgili nyshan retinde paıdalanýyn anyqtaý.  Jas urpaqtyń rýhanı-adamgershilik qundylyqtaryn jańǵyrtý, tárbıeniń bir quraly ekenin dáleldeý.  
Zertteýdiń ǵylymı boljamy: Aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalaryndaǵy aqqý beınesimen tanysý asyl qasıetterdi damytýǵa zor múmkindik beredi.
Zertteýdiń kezeńderi:
1. Kıeli qus túrleri týraly, aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalaryndaǵy aqqý beınesi týraly materıal jınaqtaý, qosymsha materıaldar kózin izdeý.
2. Jınaqtalǵan materıaldardy qorytý, júıeleý.
3. Zertteý jumystaryn júrgizý arqyly naqty nátıjeler alý, jınaqtalǵan materıaldardy daıyndap usyný
Qoldanylǵan ádister: salystyrý, taldaý, baqylaý, saýalnama, áńgimelesý  
Zertteýdiń jańalyǵy:
Qazaq ádebıetinde aqqý beınesin belgili nyshan retinde paıdalanylǵan aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalaryn júıelep kórsetý.
Zertteý jumystyń qorytyndysy:
Bul joba qazaq halqy ejelden qasterlep, páktiktiń, jaqsylyqtyń belgisi dep esepteıtin kıeli qus jaıynda bilimderin tolyqtyrýǵa  baǵyttalǵan.
Jumystyń is júzinde qoldanylýy:
- oqýshylardyń pánge degen tanymdyq qyzyǵýshylyǵyn artý úshin qazaq ádebıeti, dúnıetaný sabaqtarynda qoldaný
- qazaq tili sabaqtarynda til damytý, qazaq ádebıeti sabaqtarynda aqqý týraly shyǵarmalar oqytý kezinde paıdalaný
- synyptan tys is-sharalarda, tárbıe saǵattarda paıdalaný

Mazmuny

Kirispe   
İ taraý Negizgi bólimi
1.1. Aqqýdyń erekshe qasıetteri     
1.2. Aýyz ádebıetinde aqqý beınesi   
1.3. Qazaq ádebıetiniń aqyn-jazýshylar shyǵarmalaryndaǵy aqqý beınesi   
1.4. Aqqý beınesin belgili nyshan retinde paıdalanýy   
İİ taraý Zertteý bólimi  
Paıdalanylǵan ádebıet   

Kirispe

Qazaq ádebıeti kóne dáýirden asa baı aýyz ádebıeti men sóz marjanyn saqtap keledi. Ádebıet arqyly halyq tarıhy, ulttyq mádenıet pen óner, dástúr, dúnıetanym, arman-muńy urpaqtan urpaqqa jetip otyr. Adam - tabıǵattyń bir bóligi, tabıǵat - adam ómiriniń bóligi. Adam tabıǵatty tolyq túsingende, onyń ishki jan dúnıesi, rýhy asqaqtaı bastaıdy.  

Bul jumys qazaq ádebıetiniń aqyn-jazýshylar shyǵarmalaryndaǵy aqqý beınesin belgili nyshan retinde paıdalanýy týraly keń kólemde derekter keltirile otyryp zerttelingen. Tanys derekti zatty ala otyryp, kóptegen qazaq aqyn-jazýshylardyń shyǵarmasyna arqaý bolǵan  ádemi qus týraly jáne aqqýdy óz shyǵarmalarynda nyshan retinde paıdalaný týraly tyń materıaldarmen taqyryptyń ózektiligin  ashtym.   

Qazaq ádebıetinde ǵajaıyp tabıǵatty, ańdardy, qustardy jyrlaıtyn kóptegen shyǵarmalar bar bolsa da, biraq qazaq halqy ejelden aqqý qusty erekshe baǵalap, qus padıshasy dep sanaǵan. Árqashanda kerbez aqqýlarǵa qarap, adamnyń ishki jan dúnıesi tolqyp, bir tylsym sezimge tolary anyq.

Tula boıyna sulýlyq tunǵan aqqý  - kirshiksiz tazalyqtyń, qylaýsyz da kináratsyz páktiktiń nyshany. Nelikten bul beıne áli kúnge deıin aqyn-jazýshylarǵa sonshama shabyt beredi? Ýaqyt óte kele onyń máni ózgeredi me? Qazaq ádebıeti sabaqtarynda biz kóptegen tabıǵat jaıly syr shertetin óleń, poema, romandarmen tanystyq. Meniń oıymsha, sol shyǵarmalardyń bárinde aqqý beınesi eń jarqyn beıne bolyp tabylady.          

Sondyqtan ózimniń zertteý jumysyma «Qazaq ádebıetiniń aqyn-jazýshylar shyǵarmalaryndaǵy aqqý beınesin belgili nyshan retinde paıdalanýy» degen taqyrypty tańdadym.
Zertteý taqyrybynyń ózektiligi:
Rýhy bıik óskelen urpaqtyń qazaq aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalary arqyly kıeli qustyń beınesinen sezilip turǵan tektilik, adaldyq, sulylyqqa súısinýde tárbıelik mańyzy zor.
Zertteýdiń maqsaty:
Aqqý beınesi qazaq aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalaryndaǵy belgili nyshan retinde paıdalanýyn anyqtaý.  Jas urpaqtyń rýhanı-adamgershilik qundylyqtaryn jańǵyrtý, tárbıeniń bir quraly ekenin dáleldeý  
Zertteýdiń mindetteri:  
Aqqý, onyń túrleri, tynys tirshiligi týraly maǵlumat berý, shyǵarmalardaǵy ortaq taqyrypty ashýdaǵy kórkemdik ádis-tásilderin taldaý.   
Kórkem shyǵarmalar arqyly  tabıǵattyń syrly kórinisterin tamashalap, sulýlyǵyn sezine otyryp, qıaldy ushtaý, sóıleý mádenıetin damytý.
Adam janynyń rýhanı tazalyǵy jaıly oılaryn júıeleı otyryp, asa qamqorlyqpen tabıǵatty aıalaýǵa, qorshaǵan ortany qorǵaı bilýge, izgilikke tárbıeleý   

Qoıylǵan mindetterdi sheshý ádisteri :
1)  «aqqý» sózine túsinik berý, sózdiń maǵynasyn ashý;
2)  aqqý beınesin aýyz ádebıetinde qarastyrý;  
3)  qazaq aqyn-jazýshylarynyń shyǵarmalarynda aqqý beınesi qalaı kórsetilgenin qarastyrý;
4)  shyǵarmalarda aqqý beınesi neniń nyshany ekenin anyqtaý;
5)  shyǵarmalardaǵy aqqý beınesi bildiretin nyshandardy salystyrý, taldaý.

İ taraý Negizgi bólimi
1.1. Aqqýdyń erekshe qasıetteri

Aqqýlar -  óte symbatty qustar. Qazaq halqy qyzdarynyń sulýlyǵyn osy kıeli quspen salystyra sóılegen. Aqqýlar juptasatyn qustardyń túri, jubynan aıyrylǵan kezde olar adamdar sıaqty qaıǵyrady, kóz jasyn tastaıdy jáne ólýge de barýy múmkin. Jesir aqqý bıik aspanǵa ushyp, sońǵy «ánin» aıtyp, jerge qaraı zýyldap, tasqa soǵylyp óledi.   

Aqqýlardyń beriktigi týraly jyrlaıtyn ańyzdar kóp. Aqqýdyń kórki, minezi árdaıym halyqty tańǵaldyrady. Onyń mańǵazdyǵy, júzýi, ushqan kezde qanatyn qaǵýy, tabıǵattyń ǵajaıyp qubylysy emes pe! Syrttaı qarasańyz, aıtsa til jetpeıtin, kórse kóz toımaıtyn, asyldyń asylyna aınalǵan qudiretti sulýlyq! Aqqýlarǵa tek sımvol retinde qaraý durys bolmas. Olardyń tirshiligine nazar aýdaryp kóreıik!

Aqqýlardy aqyldy qustar dep sanaýǵa bolady, óıtkeni este saqtaý qabileti jaqsy damyǵan. Olar eshqashan jasalǵan jamandyqty umytpaıdy. Aqqý jaqsy adamǵa tez úırenedi, úı mańyndaǵy sý qoımalarynda, qaladaǵy saıabaqtarda osy qustardy jıi kezdestirýge bolady. Adamdar qustardy kórip, qýanyp, olardyń is-áreketinen ózine estetıkalyq áser alady.  

Aqqýlardy tatý qustar da dep sanaýǵa bolady, olar bir-birimen tildesip, birin-biri shaqyrý úshin shý shyǵarmaıdy. Basqa qustardaı  tóbelesip, sabalasyp qalmaıdy. Sulýlyǵy adamdardy ǵana emes, basqa qustardy da tanqaldyrady sekildi. Eger qos aqqý kólde júzip bara jatsa, úırek-qazdar olarǵa jol beredi. Muny qasıetke tabyný nemese úlken qustan qorqý dep oılaısyz ba?

Aqqýlardyń moıyndary uzyn bolady, óıtkeni aqqýda 23, al qazda 18 moıyn omyrtqalary bar. Sýda júzgen aqqý óte ásem kórinedi, muny kórýge erekshe kóz jáne názik sezim kerek dep oılaımyn.

Qazaqstanda aqqýlardyń suńqyldaq aqqý jáne sybyrlaq aqqý degen túrleri kezdesedi. Olardy ajyratyp kóreıik!

Suńqyldaq aqqý uzyn moıynyn tik ustaıdy, al sybyrlaq aqqý moıynyn «S» áripi tárizdi ustaıdy. Suńqyldaq aqqýda tumsyǵynyń ushy qara tústi. Sybyrlaq aqqýdyń tumsyǵy qyzǵylt sary. Suńqyldaq aqqýdyń denesi sybyrlaq aqqýǵa qaraǵanda kishirek bolyp keledi. Sybyrlaq aqqý syńqyldaıdy, al  suńqyldaq aqqý ashshy daýys shyǵaryp ushady.    

«Shaǵala kelmeı shań bolmas, aqqý kelmeı boz bolmas», - degen qazaq halqy. Óıtkeni, shaǵala ushyp kelgende jaz kelgenin, al aqqý ushyp kelgende shóp shyǵyp, tabıǵatta tirshilik bastalatynyn dep boljaǵan. Aqqýlar naýryz – sáýir aılarynda jyly jaqtan oralady. Aqqýlar uıalaryn kóldegi qamys arasyna  salady.  Analyǵy  uıada bolǵanda, atalyǵy  jaqyn jerde ushyp, uıasyn jaýlardan qorǵashtaıdy. Aqqýdyń balapanyn - kógildir deıdi, ol óte kórikti jáne súıkimdi bolady. Tórt jasynda aqqýǵa aınalyp, jup quraı alady. Analyq aqqý óz «ulyna»  jup tabady, al atalyq aqqý óz «qyzyna»  jup taýyp,  quda túskendeı jáne qyz uzatqandaı bolady eken. Buǵan tańǵalmaý múmkin emes!

1.2. Aýyz ádebıetinde aqqý beınesi

Qazaqtyń ańyz ertegilerinde kóp kezdesetin kıeli keıipker aqqý arýlar, aqqýdyń kebin kıip kók aspannan ushyp kelip, aıdyn kólge shomylatyn asqan sulý qyzdar. Aqqý men aq qaz jaıyndaǵy el sanasynda mıftik túsinikten týǵan aqqý sulýlyqtyń sımvoly, aıyrylmas adal jardyń beınesi, el jurtqa tulǵa bolǵan ardaqty ananyń beınesi eseptelgen.    

Mıftik ańyzdardyń aıtýy boıynsha, qazaq halqy batyrlardyń piri dep syıynatyn Baba Túkti shashty Áziz bir kúni ózeniniń jaǵasyna kelip, kókten aqqý bolyp ushyp kelip, kebin sheship qoıyp, ózen sýyna shomylyp, shashtaryn altyn taraqpen tarasyp otyrǵan úsh arý qyzdy kóredi de, eń kishi qyzdyń kebin tyǵyp qoıady. Eki úlken qyz kebin kıip, aqqý bolyp aspanǵa ushyp ketedi, al kebinen aıyrylǵan kishi qyz kete almaı, Baba Túkti shashty Ázizge jar bolyp, qosylýǵa razylyq bildiredi, biraq oǵan úsh shart qoıady « ókpemdi kórme, ókshemdi kórme, jelkemdi kórme» deıdi. Ol munyń bárine maqul bolyp úılenedi, biraq júre kele bul sharttarda qandaı hıkmet barlyǵyn bilgisi keledi. Baıqap qarasa, áıeldiń jelkesinen mıy, qoltyǵynan ókpesi, ókshesinen qyzyl asyǵy kórinip turady. Úsh sharttyń buzylǵanyn bilgen arý, qaıtadan aqqý keıpine kelip, kókke ushyp ketedi. Buǵan ókingen Baba Túkti shashty Áziz ómir boıy úılenbeı áıelsiz ótedi.   

«Qazaq halqynyń arǵy tegi týraly shejirelik, mıftik ańyzdardyń birinde aıtylýyna qaraǵanda, erte kezde kóp qoldy bastaǵan Qalsha Qydyr deıtin batyr qolbasshy bolady. Ol bir joly sátsizdikke tap bolyp, bastaǵan qalyń qoly qyrylyp bitedi. Ózi jaý qolynan jaralanyp, elsiz ıen shólde jyǵylyp jalǵyz qalady, shólde ábden qańǵyryǵy tútep ólýge aınalady. Osy sátte kók aspannan bir aqqý–qaz ushyp kelip, aýzyna sý tamyzyp, ony ólimnen qutqarady, aıdyn kóldiń jaǵasyna aparyp jarasyn emdep jazady. Keıin bul aq aqqý-qaz  asqan sulý arýǵa aınalady. Qalsha Qydyr oǵan úılenedi. Bulardyń arasynan qazaq halqynyń arǵy atasy Qazaq týady. Qazaqtyń úsh uly: Ulybek arys, Aq arys, Jan arystan qazaq halqyn quraǵan úsh júzdiń urpaǵy taraıdy.» [1]  

Qazaq halqynyń aýyz ádebıetinde aqqý beınesi – asqan sulýlyqtyń belgisi, sıqyrly kúsh ıesi, danalyq jarshysy.

1.3. Qazaq ádebıetiniń aqyn-jazýshylar shyǵarmalaryndaǵy aqqý beınesi

Mahmud Qashqarıdyń «Qordaıdyń aqqý - qazy qańqyldaıdy», Asan Qaıǵynyń «Quladyn qustyń qory edi» óleńderi, Sáken Seıfýllınniń «Aqqýdyń aıyrylýy», Muqaǵalı Maqataevtyń «Aqqýlar uıyqtaǵanda» poemalary, İlıas Esenberlınniń «Aqqý qustyń qýanyshy» romany,  Marfýǵa Aıtqojınanyń  «Aqký júrek» óleńi, Ǵarıfolla Esimniń «Aq óleń – aqqýly meken» roman-essesi halqymyzdyń aqqýǵa degen súıispenshiliginiń belgisi bolyp eseptelinedi.  

Mahmud Qashqarı - Hİ ǵasyrda ómir súrgen túrki ǵalymy, óz zamanynyń asa bilimdar fılology, tarıhshysy, etnografy, geografy. Ol - túrki, arab, parsy tilderin tolyq meńgergen, túrki áleminiń til óneriniń órisin keńeıtip, órkenin ósirgen ǵulama.

Mahmud Qashqarıdyń «Qordaıdyń aqqý - qazy qańqyldaıdy» óleńinde  aqqý qusty tabıǵat kórki retinde kórsetilgen.   
«Qordaıdyń aqqý - qazy qańqyldaıdy,
Tóske alyp taý samalyn salqyndaıdy.
Jaz shyǵyp, kúnin tastap , bir ashyldy,
Aspannan túrli gúlge nur shashyldy.
Qustar saırap, saı-saladan sý tasydy,
Sulýlyq qaımaǵy kózdi tartty tańǵajaıyp...»  [2]  
Mahmud Qashqarı bul óleńinde jaz mezgiliniń ádemiligin tanytý arqyly urpaqty sulýlyqtyń mánin túsinýge jáne tabıǵattyń ǵajaıyp kórinisterin tamashalaýǵa shaqyrady.
Asan Qaıǵy -  HV ǵasyrda ómir súrgen qazaqtyń danyshpany. Jyraý maǵynasy tereń, kúrdeli oıdy  ári dál, ári utymdy etip jetkizý úshin,  kúndelikti ómirde jıi kezdesetin tanymal kórinis-qubylystardy ózara salystyrý arqyly  jumbaqtap beınelegen.  «Quladyn qustyń qory edi»  óleńiniń úzindisinen ony kórýge bolady.
«Quladyn qustyń qory edi,
Aqqý qus arý, tóre edi,
Quladynǵa ildirdiń,
Aq mamyǵyn juldyrdyń.
Quladynǵa aqqýdy jem qyldyń,
Sulýdy qormen teń qyldyń…
Asan Qaıǵy bul óleń joldary arqyly halyqqa quladyn qustyń zulymdyǵy men  men aqqý qustyń meıirimdiligin aıqyndap kórsetti. Jyraý «Quladyn qustyń qory edi» óleńinde quladyndy jaýlarǵa, al aqqýdy halyqqa teńegen.

Sáken Seıfýllınniń «Aqqýdyń aıyrylýy» poemasynda mahabbatty jyrlaǵan, tabıǵattyń suýlyǵyn beınelegen, jamandyqqa qarsy turý týraly jazǵan.

Oqıǵa Arqadaǵy bir sulý kóldiń jaǵasynda ótedi. Aqyn óleń órnegin aldymen álgi kóldiń kisini tamsandyrǵandaı kórkem sýretin salady.  Lırıkalyq keıipker anda-sanda boı jazyp, demalýǵa osynda keledi eken. Ol kól jaǵasynda jatsh, onyń kórinisin tamashalaıdy. Kól betin mekendegen qyzǵysh, shaǵala, suqsyr, qasqaldaq úırekterdiń qylyǵy men qyzyǵy qandaı kelisti deseńizshi!  Sóıtse de aqyn kóńili tolmaıdy, óıtkeni "aqqý áni — júreginiń tilegi" — jubaı aqqý kól betinde kórinbeıdi. Aqqýlardyń kelýimen kól betiniń tirshiligi kúrt ózgerip, jaınap, jandanyp sala beredi. Jubaı aqqýdyń  bir-birine erkeligi, nazdy shaǵy — mahabbat saltanaty ómir qyzyǵyna aınalady.  
Aqyn ystyq shabytpen osy kórinisti jyrlap, úzdik shýmaqtaryn týdyrady.
Eki sulý ánin túzep,
Jýyndy da tarandy.
Eki kerbez qatar túzep,
Kóldiń keldi shetine:
Kóldegi appaq shashaqty úzip
Iiskeı basty betine.
Iiskep názik ıisin jutyp,
Kólbeńdedi aınala,
Aq shashaqty taldap tútip,
Shashty móldir aınaǵa.
 Eki sulý erkelesti,
Bir-birine jarasyp;
Taǵy názik "ne-ne?" desti,
Bir-birine qarasyp...
Biz bul shýmaqtardy oqı otyryp, ondaǵy aıtylǵandardyń bárin lırıkalyq keıipkerlermen birge kórip, qyzyǵa, súıine tamashalap turǵandaı áser alamyz.
Tabıǵat álemindegi jarastyq: kúmis aıdyn, onyń jıegindegi sýdyrlaǵan torǵyn shymyldyq, sý betinde súıisip, lázzatqa bólengen kerbez, sulý aqqýlar — bári-bári  sondaı áserli beınelengen. Sol arada qamys arasynda jasyrynǵan Sur mergen jubaı aqqýdyń birin atyp óltiredi. Osylaısha taban astynda mahabbat pen sulýlyqtyń, tazalyqtyń sımvoly tas júrek qatygezdiktiń qurbany bolady. Jubaıynan aıyrylǵan syńar aqqýdyń jan azaby, sharasyz kúıi  aqynmen  sýrettelgen. Seriginen máńgi aıyrylǵan jalǵyz aqqý, syńarynyń ólimi ózegin shoqtaı qaryp, janyn qoıarǵa jer tappaı, zar jylaıdy:
Syńsyp aqqý sýdy shashyp,
Shyrq aınaldy zálimdi.
Sur mergenge tósin ashsh:
"Meni de at!" — dep jalyndy.
Qyp-qyzyl qyp qolyn qandaı
Aq sulýdyń qanyna;
Mergen ketti shydaı almaı,
Kúıiktiniń zaryna...
Sur mergendi shyrq aınalyp,
Jylap aqqý qalmady;
Ózegi órtteı kúıip-jansh,
Qaqqan qanat talmady...
Birese aqqý shyrqap bıik,
Kókke jylap zarlady;
Birese kep jerge tıip,
Kózden jasy parlady,
Birese kep jerdi sabap,
Jer baýyrlap yńqyldap;
Birese ushyp jeldi sabap,
Nazalandy suńqyldap. [3]  
Aqyn talantynyń kúshtiligi sonshalyq, biz áńgime  qus jaıynda emes, eki asylzada  ǵashyqtar jaıynda bolyp jatqandaı, oqıǵanyń ózi kóz aldymyzda ótip jatqandaı bolady. Sáken Seıfýllınniń «Aqqýdyń aıyrylýy»  poemasy adal mahabbatty madaqtaıdy, ómirdiń máni men sáni shynaıy súıispenshilikte ekenine nandyrady. Sonymen qatar, aqyn ómirdegi de, tabıǵattaǵy da uly úılesimdilikti buzýdyń orny tolmas tragedıaǵa aparyp soǵatynyn kórsetedi.

Muqaǵalı Maqataev - bir ǵasyrda bir ret qana dúnıege keletin qazaq poezıasynyń iri talant ıesi. Muqaǵalı aqqýdy qasıeti, kıeli qus ekendigin sýrettegen. «Aqqýlar uıyqtaǵanda» poemasynda negizgi keıipkerler: bala, balanyń anasy, balanyń ákesi. Ana balasy úshin aqqýdy atyp, balasy úshin bárine de daıar, qamqor jan ekenin bildirdi. Balanyń ákesi -  adal jan, ol halyq dástúrin qasterlep, kıeli aqqý qusty atýdan bas tartty. Poemadaǵy bala  syrqattanyp jatyr, onyń ómiri qyl ústinde boldy.
«Bala jatyr tósekte, albyraǵan,
Áke jatyr edende, qaljyraǵan.
Tún kúzetip ana otyr, qos janary
Sharasyzdan sharshaǵan, jaýdyraǵan.
Aıdynynda aqqýlar uıyqtap jatyr,
Saıdan soqqan samalmen terbetilgen.
Jer betinde tynyshtyq, kól betinde,
Qaýyshypty qara orman, kól de, tún de.» [4]  
Kelesi poema keıipkeri táýip shal - meıirimsiz, taıaz oıly, esinen aýysqan adam. Ol balanyń ata - anasyna  jalǵan nanym aıtty.
«Mana, kúndiz, táýip shal ne dep ketti?!
Álde ótirik, álde shyn demep ketti...
-Aqqýmenen balany alastańdar,
Dedi-daǵy jáıimen jónep ketti...»

Poemadaǵy  jylqyshy qart - túsinigi mol, kórgeni kóp, parasatty, aqyldy, danyshpan. Ol anaǵa aqyl aıtyp, ony durys jolǵa qoıýǵa tyrysty.
«Jetim kóldiń» basynda jylqy jatqan,
Dóńge shyǵyp, qart turǵan jylqy baqqan
«...Apyr-aı, bul kim boldy, tańsáride,
Kórgensiz, kól basynda myltyq atqan?!
Qustardyń záre-qutyn shyrqyratqan,
Neǵylǵan qanypezer qulqy qatqan?!»

Adamdy tabıǵat jaratqan. Tabıǵat – bizdiń anamyz. Ár ana óz balasy úshin ólimge de bara alady. Bul poemada ana qasıetti qusty jaralady.  
Kól betinde kólbeńdep, jaraly aqqý,
Usha almaıdy, ushpaq bop- kúsh qylady...
Syńar qanat synyq qus baılaýda tur,
Taǵy biri aıdynda jaırap jatyr.

«Aqqýlar uıyqtaǵanda» poemasynda qazaq turmysyna jaqyn oılar aıtylady, ana mahabbatynyń qudirettiligi sezinedi, tabıǵatty qorǵaýdy úıretiledi.

İlıas Esenberlın - qazaq ádebıetinde eń kóp, on jeti roman jazǵan, artyna mol mura qaldyrǵan jazýshy. «Jazýshy 1984 jyly jazǵan «Aqqý qustyń qýanyshy» romanynda shyǵarmashylyq jumyspen aınalysatyn adamdar jaıynda syr shertedi. Bas keıipkerdiń biri –  estrada juldyzy Almagúl. Oqyrmandy estrada juldyzy Almagúldiń basynan keshken oqıǵalary oılandyrady. Qazaq ániniń dúnıe júzinde esh halyqtyń ánine uqsamaıtyn daralyǵy, ony jurttyń durys baǵalaı almaýy shyǵarmaǵa tyń beder qosqan.»[5]  

Qazaqtyń uly ózeni İleniń boıynda kindik qany tamyp, alaman eliniń sol İledeı sylqym aǵysty syrshyl aqynyna aınalǵan, «Jyr aqqýy»  atanǵan, qazaqtyń belgili aqyny  Marfýǵa Aıtqojınanyń ómirinen de, óleńinen de, bilgenge bir keremet, sarqylmas aqqý ańsar sezileri anyq. Atajurttan ańsap tapqan baıyrqaly baqyty men týǵan jerge degen tolas saǵynyshy sonshama bir úılesimdilikpen órilip kelip Marfýǵa Aıtqojınanyń aqyndyq sulý ajar-kelbetin músindeıdi. Akynnyń poezıasynda erekshe bólek áýen esedi. Kóńil-kúı lırıkasynda adam janyn tebirentetin, oıyn tolqytatyn erekshe  kúsh bar .  

Marfýǵa Aıtqojınanyń 25 jyr jınaqtaryndaǵy óleńderiniń biri  - 2001 jyly jazylǵan  «Aqký júrek» óleńi.   
 Júrýshi edim táńirge tilek qylyp,
Týǵan jerge turady Júrek buryp...
Shyǵys jaqqa qaraımyn boı shymyrlap,
Alataýǵa arqamdy súıep turyp...

Bul týyndyda qazaqtyń aqyny, óz aıdynyn tapqan jyr aqqýynyń júrek lúpili, týǵan jerine degen mahabbaty osylaısha jyrlandy.  Aıdynnan aqqý ushyrǵan  Marfýǵa Aıtqojına týraly sóz aıtý sulýlyq álemimen syrlasý degenmen teń. Aqynnyń jan-júrek, qıal-oı, sezim ıirimderimen jazylǵan saǵynyshy, aq  armandary, kúıinishi men súıinishi ár óleńinde baıqalady.    

Ǵarıfolla Esim  - ǵalym, fılosofıa ǵylymdarynyń doktory, Qazaqstan ǵylym akademıasynyń akademıgi, ustaz, abaıtanýshy. Ǵarıfolla Esimniń «elim» dep soqqan júregi «qazaq» ultynyń rýhy bıik ekenin kórsetip, ulttyq qundylyqtardy arqaý etken birneshe súbeli eńbekteri dúnıege keldi. Ǵarıfolla Esimniń «Aq óleń – aqqýly meken» roman-essesi – qazaq jeriniń orys otarshylyǵy kezindegi basynan ótken qıyn-qystaý taǵdyryn beıneleıtin týyndy. Shyǵarma mazmuny –  aqqýlardyń taǵdyry. Ertistiń boıyna jap¬paı kóship kelgender qazaqtardy qyrǵa qýyp, sýy bal, aýasy em qasıetti jerdi lastap, aqqýlaryn atyp, qýyrdaq qylyp jegen jantúrshigerlik oqıǵalary shynaıy sýretteledi. Ǵarıfolla Esim «Aq óleń – aqqýly meken» roman-essesindde  aqqýlardyń kólge qaıta oralýy, olardyń qıqýlap kelip qonýy — barlyǵy kórgen jandy beı-jaı qaldyrmasa kerek. Aqqý kóline oralyp, ǵashyqtar syńarymen tabysyp, aqqýlar mekenine  ajary kirdi.

Aıtyp-aıtpaı, aqqýdyń basqa qustardan bólek, tań-tamasha tabıǵaty bar: ol qus bitkenniń sulýy, móldir  sýlardy súıedi, kúmis kólder aıdynynda júzedi, basqa qustardyń bárinen biıik ushady, onyń ústine úni jer jarǵan asqaq ánniń de alyby, jubaı aqqýlar aıyrylmas adal jardaı ómir boıy jup jazbaı ótedi.  

1.4. Aqqý beınesin belgili nyshan retinde paıdalanýy

Aqyn-jazýshylardyń aqqý beınesin belgili bir nyshan retinde paıdalanýdy baqylaý úshin shyǵarmalardy zertteý jumysyn júrgizeıik.
Mahmýd Qashqarıdyń «Qordaıdyń aqqý - qazy qańqyldaıdy» óleńinde aqqýdyń erekshe qasıetterin, tabıǵattyń ǵajap kórinisteri arqyly sezinemiz.  

Asan Qaıǵy «Quladyn qustyń qory edi»  óleńinde halyqtyń nanym-túsinigi men ádemilik, ásemdik týraly túıgen oılaryn da aıqyn ańǵaramyz.
Sáken Seıfýllınniń «Aqqýdyń aırylýy» poemasynyń ereksheligi –  shynaıy qudirettiliginde. Aqyn  máńgilik te asqaq mahabbatty jyrlaý úshin aqqý beınesin alǵan.
Muqaǵalı Maqataevtyń «Aqqýlar uıyqtaǵanda» poemasynyń taqyryby – sulýlyq pen adaldyqtyń rámizindeı, kól erkesi, tabıǵat kórki aqqýǵa oq atpaý ekendigi aıtylady.  

İlıas Esenberlınniń «Aqqý qustyń qýanyshy» romanynda  buryn kóterilmegen máseleler qozǵalǵan. Bul roman óz salasynda jańashyldyq ashyp, qıyn ómir keshken jastar týraly. Halyqta sondaı adamdardy «qarlyǵashtar» dep ataıdy, al «Aqqý qustyń  qýanyshy» romanyndaǵy bas keıipker ánshi Almagúl degen qyzǵa jazýshy «aqqý qus» dep teńeý sóz jazǵan.  

Marfýǵa Aıtqojınanyń «Aqký júrek» óleńinde  adam janynyń týǵan jerine degen ańsary, qadiri, rýhanı tazalyǵy jaıly jazylǵan. Óleńde  jastarǵa  adamgershilik qasıeti dáriptelip,  týǵan elge degen súıispenshilik, saǵynysh sezimderi  jaıly óleń joldary arqyly mol tálim-tárbıe beriledi.

Ǵarıfolla Esimniń «Aq óleń – aqqýly meken» roman-esseniń taqyryby aqqýlar jaıynda bolǵanymen, negizgi oıy halyqtyń qasıetine qol salý, ony úrkitip, odan aıyrǵan surqıa zaman jaıly. Shyǵarma sońynda  aqqýlardyń qaıtyp kelip jatqan tusy baıandalyp, táýelsizdik arqyly qazaq jeriniń óz kıesine qol jetkizýi týraly aıtylady. Tańdaý ádisi boıynsha aqqý beınesi qoldanylǵan ádebı týyndylardy jazylǵan ýaqyty men negizgi oıy boıynsha ajyratamyz.

Ádebı shyǵarmanyń avtory	Ádebı shyǵarmanyń ataýy	Jazylǵan Ýaqyty	Paıdalanylatyn beınesi
1. Mahmud Qashqarı	«Qordaıdyń aqqý-qazy qańqyldaıdy» óleńi	Hİ ǵasyr	tabıǵat kórki
2.Asan Qaıǵy	«Quladyn  qustyń  qory edi»   óleńi	HV ǵasyr	qus tóresi
3.Sáken Seıfýllın	«Aqqýdyń aıyrylýy» poemasy	1925 jyl	mahabbat ıesi
4.Muqaǵalı Maqataev	«Aqqýlar uıyqtaǵanda» poemasy	1973 jyl	qasıetti kól erkesi
5. İlıas Esenberlın	«Aqqý qustyń  qýanyshy» romany	1984 jyl	tulǵanyń daralyǵy
6.Marfýǵa Aıtqojına	«Aqký júrek»  óleńi	2001 jyl	rýhanı tazalyǵy
7. Ǵarıfolla Esim	«Aq óleń – aqqýly meken» roman-essesi	2012 jyl	qazaq jeriniń kıesi

 

İİ taraý Zertteý bólimi

Oqýshylardyń aqqý qusy týraly ne biletinderin, nelikten qasıetti ekenin, neniń belgisin bildiretindigin, joıylmaýyna qandaı sharalar qodanýyn, qaıda kezdestirgenin bilý maqsatymen 9-synyp oqýshylary arasynda taqyryp boıynsha saýalnama júrgizildi.

Saýalnama suraqtary:
1. Aqqý qusy týraly qandaı shyǵarmalardy bilesiń?
2. Shyǵarmalarda aqqý neniń belgisin bildiredi?
3. Aqqý nelikten qasıetti qus?
4. Tabıǵatta kıeli qus joıylmaý úshin qandaı sharalar qoldaný kerek?
5. Aqqý qusyn qaıda kezdestirdiń?

9 «A» synyptyń 20 oqýshysy qatysty. Suraqtarǵa tolyq jaýap berý boıynsha kelesi nátıjeler kórýge bolady: 1 suraqqa -15 oqýshy, 2 suraqqa – 6 oqýshy, 3 suraqqa – 11 oqýshy, 4 suraqqa – 13 oqýshy, 5 suraqqa – 12 oqýshy. Osydan oqýshylardyń kóbi  2 suraqqa  tolyq jaýap bere almaǵanyn baıqaýǵa bolady. Osy synypta 2 suraqqa tek 6 oqýshy tolyq jaýap berdi, ol barlyq oqýshylar sanynyń 30%  quraıdy.

   
9 «B» synyptyń 18 oqýshysy qatysty. Suraqtarǵa tolyq jaýap berý boıynsha kelesi nátıjeler kórýge bolady: 1 suraqqa -10 oqýshy, 2 suraqqa – 5 oqýshy, 3 suraqqa – 13 oqýshy, 4 suraqqa – 8 oqýshy , 5 suraqqa – 11 oqýshy. Osydan oqýshylardyń kóbi 2 suraqqa tolyq jaýap bere almaǵanyn baıqaýǵa bolady. Osy synypta 2 suraqqa  tek 5 oqýshy tolyq jaýap berdi, ol barlyq oqýshylar sanynyń  27% quraıdy.

 
9 «V» synyptyń 22 oqýshysy qatysty. Suraqtarǵa tolyq jaýap berý boıynsha kelesi nátıjeler kórýge bolady: 1 suraqqa -15 oqýshy, 2 suraqqa – 7 oqýshy, 3 suraqqa – 18 oqýshy, 4 suraqqa – 18 oqýshy , 5 suraqqa – 16 oqýshy. Osydan oqýshylardyń kóbi  2 suraqqa tolyq  jaýap bere almaǵanyn baıqaýǵa bolady. Osy synypta 2 suraqqa tek 7 oqýshy tolyq jaýap berdi, ol barlyq oqýshylar sanynyń 32% quraıdy.

 
Ótkizilgen saýalnama nátıjeleriniń qorytyndysy boıynsha oqýshylar 2 suraqqa jaýap berýde qıyndyqtarmen kezdesti. Olar qazaq ádebıetiniń aqyn-jazýshylarynyń shyǵarmalarynda aqqý neniń belgisin bildiredi ekenine tolyq jaýap bere almady. Sondyqtan óz zertteýimizdi osy taqyrypqa arnaý  durys dep sanadyq.     

Kúnnen – kúnge adamdar jaı toqtap, ómiriniń az ǵana sátin qorshaǵan álemniń keremetin tamashalaý úshin ýaqytyn arnaýǵa múmkindik taba almaıdy. Al tabıǵattyń ǵajaıyp kórinisterin baqylaýǵa, ár dybystaryna kóńil bólýge ne jetsin! Ol úshin alys shalǵaıǵa barý da qajet emes. Eń keremet pen eń ǵajaıyptyń bári  jıi jaqyn bolady, biraq sol úshin tek qana jaı toqtalyp qaraý kerek. Bizdi tabıǵattyń qanshama  kórkem týyndysy qorshaıdy.  

Adamdar tabıǵatpen syrlasqanda, ómirdiń mánin túsine bastap, óz ómirine degen kózqarasyn ózgertedi. Aqqýlardy syrtynan baqylaýǵa ne  jetsin!  

Álemdegi qustardyń  kóptegen túrleri kezdesedi, solardyń ishinde aqqýdy kórgende quddy bir ertegige tap bolǵanyndaı ózindi sezinesiń. Aqqýlar –  kıeli, tekti, keremet sulý qustar. Olardy barlyq jerde kezdestirý bolmaǵanynan erekshe bir qupıa keshesin. Aqqýlardy mahabbatttyń nyshany dep esepteıdi. Baıaǵy zamannan ásem qyzdardy  tek aqqýmen ǵana salystyrǵan. Sol qustardyń aınalasynda kóptegen ańyz-áńgimeler bar, olar ertegi keıipkerleri de jıi bolady. Biz tabıǵattyń osy keremet týyndysynyń tirshiligi jaıynda bárin bilmeımiz.

Jerdegi tirshilikke qaraǵanda sýdaǵy tirshilikti qolaıly dep sanaıdy

Álbette, olar barlyq ómirin sý betinde ótkizbeıdi. Keı kezde olardy kól jaǵasynda kórýge bolady. Biraq kóp ýaqytta sýda júzedi.

Sýda «júgire» alady
Árıne, olarǵa da sý betinde baıaý  júrý berilmegen. Biraq  olarǵa qaýip tónip tursa, jaýlary shabýyl jasasa, sonda ǵana aqqý sýda  tez júrgendeı bolyp, qatty  jedeldetip,  jyldamdyǵyn kúsheıtedi.  Sol kezde júgirgendeı  keıip tanytyp, sodan keıin ǵana  sýdan ushady.

Aqqýlardyń túsi týraly

Aqqýlardyń túsi mekendeıtin jerine baılanysty eken. Ońtústiktegi jyly jaqta mekendeıtin aqqýlardyń  túsi qara, al soltústiktiń sýyq jerlerinde kezdesetin aqqýlardyń túsi  appaq bolady.

Oqýshylarmen sóılesý

Aqqý qusyn ómirde kezdestirdinder me?
1 oqýshy: Men aqqýdy óz kózimmen kórdim, sulýlyǵyna tań qaldym. Aqqýdy fotoǵa túsirip aldym.
2 oqýshy: Aqqýlardy birneshe ret kórdim. Olar ádemi eken. Dostarymmen olardy tamaqtandyryp, nan berdik. Aqqýlardy qorǵaý kerek.
3 oqýshy:  Maǵan aqqýlar unaıdy. Olar tumsyqtaryn qosqanda ádemi júrek shyǵady. Men sondaı sýret salyp, qabyrǵaǵa ilip qoıdym.

Kitaphanashymen suhbat
Qazaq ádebıetinde aqqýdyń qandaı ereksheligi jıi kórsetiledi?

Qazaqtyń mıftik ańyz, ertegilerinde aqqý terisin jamylǵan sıqyrshy qyzdar, «Talasbaı mergen» atty qazaq ertegisinde hannyń úsh qyzy aqqý  terisin kıip júretini, «Edige» jyrynda qyzdar aqqý kúıinde ushyp kelý týraly bilemiz.   

Qazaq tilinde aqqýmen baılanysty turaqty tirkesteri bar ma?

Qazaq tilinde «aqqýdyń topshysyndaı», «aqqýdyń únindeı», «aqqýdyń kógildirindeı», «aqqýdyń mamyǵyndaı», «aqqýdyń sylanýyndaı»  tárizdi san alýan turaqty sóz oramdary bar.

Beıneleý óneri  pániniń muǵalimimen sóılesý
Ónerde aqqý qusynyń beınesi jıi qoldanylady ma?

Aqqý  - óte sulý jáne ishki dúnıesiniń syrlaryn kóp kórsete bermeıtin qus. Sondyqtan aqqý beınesi kóp óner ıelerine shabyt berip, ataqty týyndylar shyǵarýga sep bolady. «Qyz Jibek» fılmge sazger Nurǵısa Tilendıev «Aqqý» kúıin arnaǵan. Aqqý týraly óleń sózderine mýzyka jazyp, ánshiler ádemi ánderin shyrqap júr. Bıshi Bolat Aıýhanovtiń «Aqqý bıi» de jurtty tańǵaldyrady.

Beıneleý óneri sabaǵynda oqýshylar aqqý beınesin salýǵa unatady ma?

Balalar erekshe yntamen sulý aqqýdyń sýretin salýdy unatady. Sonymen birge olar  aqqý oıýyn mataǵa salýdy úırenip, ony qıyp alyp kórpe tikkende qoldanady. Oqýshylardy  orıgamı  tehnıkasyn paıdalana otyryp, túrli-tústi qaǵazdan aqqý  jasaý da óte qyzyqtyrady.

Zertteý jumysymyzdyń nátıjesi retinde taqyryp boıynsha «Jas oqyrmanǵa kómekshi qural» jáne «Til bilgirlerge kómekshi qural» bólimderinen turatyn kitapsha jasadyq.

Qorytyndy

Aqqý taqyryby ádebıette máńgilik saqtalady. Shyn máninde jazýshylar men aqyndardyń qalamynan shyqqan týyndylarda adamgershilik, estetıkalyq, ekologıalyq, rýhanı mádenıeti qasıetteledi. Aqqýdyń ejelgi sımvolıkalyq beınesi mıfologıadan bastalyp sulýlyq beınesi,  tabıǵattyń úılesimdiligi, aspan men jerdiń baılanysy retinde qalyptasty. Qazaq aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalarynda aqqý beınesi jıi belgili nyshan retinde paıdalanylady. Qazaq ádebıetinde aqqý beınesimen «qos aqqý», «aqqý júrek», «aqqý áni», «aqqýdaı sulý», «aqqý moıyn», «aqqý arman» sıaqty teńeýler,  turaqty sóz tirkester jıi baılanysyp turady. Aqqý beınesimen úılesken tabıǵat kórki, qus tóresi, mahabbat ıesi, máńgilik  tekiligi, qasıetti kól erkesi, jannyń jańashyldyǵy, tulǵanyń daralyǵy, týǵan jerge saǵynyshy, rýhanı tazalyǵy,  qazaq jeriniń kıesi degen mán-maǵynalar kezdesedi. Aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalarynda aqqý beınesin belgili nyshan retinde paıdalanýyn zertteý arqyly jas urpaqtyń rýhanı-adamgershilik qundylyqtaryn joǵarlatýyn kózdedik. Kórkem shyǵarmalar arqyly  tabıǵattyń syrly kórinisterin tamashalap, sulýlyǵyn sezine otyryp, asa qamqorlyqpen tabıǵatty aıalaýǵa, qorshaǵan ortany qorǵaı bilýdi shaqyrýǵa jón dep sanadyq.

Sońǵy jyldary Qazaqstannyń ózen–kólderindegi aqqý sany azaıyp ketti. Aqqý Qyzyl kitapqa engen qustyń biri, oǵan  joıylý qaýpi tónip tur, sondyqtan bul qus elimizde qorǵaýǵa alynǵan. Bizdiń de qazirgi mindetimiz aqqýǵa qamqorlyq tanytyp, osy «qus padıshasy» saqtalyp qalǵan  aıdyn kólderde sanyn kóbeıtýge at salysý qajetpiz. Talaı aqyn-jazýshylardyń shyǵarmalaryna arqaý bolǵan kıeli qusty qasterleıik  - deı otyra aqqýlardaı syılastyq, dostastyqtaryń kirshiksiz taza bolsyn degim keledi!

Paıdalanǵan ádebıetter tizimi

1. http://moldir-bulak.kz/ . Demeýǵalıeva G. Qalsha Qydyr.  Maqala.«Móldir bulaq»  jýrnaly. 2009 jyl
2. Ǵalamtor resýrstary: kitap.kz/audiobook/5229  Qashqarı M. Qordaıdyń aqqý- qazy qańqyldaıdy.   Aýdıokitap — Kitap.kz
3. Tursynǵalıeva S. Ch., Berekenova Á. S. Sáken Seıfýllın «Aqqýdyń aıyrylýy» poemasy. Qazaq ádebıeti. Oqýlyq. Astana «Arman-PV» baspasy,  2016 jyl – 81 b.
4. Tursynǵalıeva S. Ch., Berekenova Á. S.  Muqaǵalı Maqataev «Aqqýlar uıyqtaǵanda» .Qazaq ádebıeti. Oqýlyq. Astana «Arman-PV» baspasy,  2015 jyl – 278 b.
5. Ǵalamtor resýrstary: http://studopedia.info/4-22070.html İlıas Esenberlın 

---