InfoHub Logo

Buratarada

Ardaqty oqýshy!

Alataý... Alataýdyń asqar-asqar asýynan arǵy betke asyrsam, aldaryńnan ańǵary uly ózen kezigedi. Ańǵardyń eki jaǵy qap-qara úńgir, meńireý quz kóresiń. Quzdyń aspanǵa órlegen basy aqshonaq shoqy, máńgilik muz kóresiń. Ózen arnasy tamyljyǵan toǵaı. Balaq-balaǵy, túbek-túbegi jynys, jaqpar-jaqpar jartasqa kóziń súrinedi. Sol jaqparǵa úńile qarańyz, ol kóringenniń barlyǵy da tutas tas emes. Onyń birsypyrasy jandy tastar. Arbaqaı múıiz arqarlar, toń, erek moıyn quljalar, taǵylyǵy shekten asar asaý taýeshki, taýtekeler, tarlan tasty tarǵyl shubarlap bezegen sýlar.

Osy kórikti tabıǵattyń ortasyna ý-shý qylyp asaý atyndy sýdan qulaǵyńyz tosańsıdy. Bul — Alataýdyń ataqty ózeni Buratara. Qalmaq jeri. Mundaǵy Jońǵar qalmaǵy.

Sol quldyr shunaq shoqynyń zyndan quzynan bir jipteı jińishke jalǵyz aıaq jol jatady. İz shyqqan Aıdar kezeniniń astynan sý aǵyp, osy jol alatańdaqtanady. Sizdiń túsetin jáhannamyńyz osy bolady. Aqyrynda aparymdaısyz. Tasqa taıanasyz. Jarǵa súıenesiz. Butaǵa jarmasasyz. Qulaı-qulaı tabanǵa túsesiz. Túsken jerińizdegi jyrańqaıdan ish sý ete túsedi. Aldyńyzda ań ba, adam ba — ań-tań bolasyz! Ǵajaıyp sumdyq kóresiz: Keregesi joq ýyq kóresiz. Týyrlyǵy joq túndik kóresiz. Boz shubar, bórte qoıtastaı buǵynyp-buǵynyp jerdi qushaqtap jarty úıler jatady. Úzigi qylan boz úı de, qunary joq qara lashyq ta jermen-jeksen. Batpaqqa túsken sıyrdaı belýarynan úıler qara jerge batqan bolady. Tamsanasyz. Bári de bókene, ýyq úı osy bolady. Jaýgershilik zamanyndaǵy «jolym úı», «abylaısha», «qos» dep osylardy aıtady. Júzderi solyńqy, qabaqtary salyńqy, eńse joq, jigeri qum, qur súldeli úreıi ushqan adamdar bolady. Adamnyń aýyly emes, Alataýdyń ań ómiri aldyńa keledi. Tań qalasyń.

Anaý muzdy shoqynyń shoqtyǵynan kún asyp, ózen alabyn kúńgirt kóleńke alady. Eń shetki jyltyraǵan otqa kelesiz. Úsh tastan oshaq, jaryq bermennen qazan kóresiz. Jaryq bermenge «jappaı» jaýyp, qara qumanǵa qaıynnyń qabyǵyn qaınatyp otyrǵan tutqyshtaı qara qatyndy kóresiz. Qasynda qara pushyq, qarynsaý balasy:

— Apa, nan! Y-na-a-n! Apa,nan! — dep sheshesiniń jyrtyq kımeshegin julqylap turady.

Endi jan-jaǵyńyzǵa qaraǵansha qara tumandy aspan qabaǵyn jabady. Silbisi sirkirep, kúni kúrkirep, óte zárli ótkir jel soǵady. Ústi-basyńyz sý bolady. Qoıynnan jel jorǵalap, moıynnan sý sorǵalap, yqtasyn izdeısiz. Úsh ýyqtyń basyn býǵan qurym týyrlyqtyń esigin qara jeńgeı asha beredi. Úńgirge kirgen aıýdaı tórttaǵandap tórine shyǵasyz. Keýdeńiz kóterilmeıdi. Óbektep otyrsańyz da ózińizdi ózińiz qaıda ekenińizdi aıyra almaısyz. Aspan ba, aspan aıyrǵan najaǵaı ma, satyrlap jaýǵan jaýyn ba, dúrildep soqqan daýyl ma, elde adamy ólip jylap qalǵan aýyl ma, baýrymdaǵan baýyr ma, shýlaǵan aǵaıyn ba, ókirgen jel me, eńiregen el me — kúńirengen dybys, shýlaǵan daýys. Aınalań shý-azan bolady.

Osy sýyq azynaǵan lashyqta jansar janǵan shalaǵa tónip óbektep otyrasyz da, ózińizdi azynaǵan sýyq jardyń qoınynda sezesiz. Aldyńyzǵa ala dorbadan dastarqan jaıylady. Jaryq bermende pisken qarala jappaı jaryp- jaryp týralady. Jamaýly kese, ketik tostaǵandar qalmaqbastan shyǵyp, qara qumannyń aldyna qoıylady. Ashshylaýyt jerdegi attynyń izine turǵan jaýynnyń sýyndaı qaıyń japyraǵynyń shaıy quıylady. Úıdegi barlyq jan ıesin bir túgendep shyǵasyń. Qap kóılektiń omyraýynan qara torsyqty soryp, qara satpaq balanyń jaǵy semedi. O qatynnyń tizesin basa úı ıesi ekenin otyrysymen aıtyp, omyraýy esikteı júndes tósti, quz qabaqty, tuıǵyn tumsyqty tas qara jigit otyrady. Aldyna shalǵan qara kúıeqap aljapqyshynan qazanshy ekendigin ishiń túıedi.

Oń jaǵyńa qaraısyń.

Tuqyrańdap otyryp, tymyrańdap sóılep, týralǵan qazan jappaıdy qaǵyp otyrǵan sarsaqalǵa úńilesiz. «Ashshy joq, tuz joq, aq ińgender órkeshin bosatyp júdep barady», — degeninen túıeniń oısylqarasy osy ekenin ishin túıedi.

Kózińiz taǵy qydyrady. Alakóleńkede Alataýdyń quzyndaı bireýdiń tulǵasy kórinedi. Túsin túgel kórýge jas arshanyń tútini kózińizge tosqaýyl bolady. Tek býranyń sanyndaı shalbarly qos tizeniń ústindegi kóldeneń ustalǵan tobylǵy sapty jýan qamshyny ǵana baıqaısyz. Záýde «jylqyshy bolarsyń» deısiz. Aldyna qoıylǵan shyny aıaqty «ishpeımin, sen ish» dep qoıshyǵa kúńk etedi. Qoıshyǵa qaraı qoıasyz. Eki kózin tars jumyp jibergen taz samany, qara saqaldy bas byqsyp jatqan arshany qaǵystyra otqa eńkeıedi. Kórikteı aýyz ebiniń jelindeı esedi. Otty úrleıdi. Ot laý ete túsedi.

— E, saǵynyp otyr edim, jetkenbisiń, — dep qoıshy kókala qanshyqty kóseýmen bir kósip qalyp, qańq etkizdi. Ot jaryq. Lashyq ishi nurǵa tolady. Jan jybyrlap, aýyz qımyldaı bastady. Súmetilip otyrǵan ólik kókirekten súıretilip sóz shyǵa bastaıdy. Siz qulaq qoıasyz.

Arman

— Jumabek qaıtyp elge jetti me eken? — dedi Qaryp qazanshy bir sózdiń basyn bastap.

— Jetti me... álde... jemtik bolyp dalada qaldy ma, qaıdan bileıin... — dep qara qatyn kúrsinedi.

Úıdegi jannyń aldyna aýyr zamannyń asqar qaıǵysy quzdaı qýlaǵan sıaqtanady. Únsiz oı, úmit tuıyq... Túpsiz qarańǵylyq... Úı ishi tym-tyrys bolady. Jalǵyz-aq bul tynshýlyqty tutqıyldan kóterilgen kóleńkedegi tulǵanyń daýsy buzady:

— E, attyǵa erip, jaıaýdyń tany aırylypty osy. Baıdyń isi pármenmen, joqtyń isi dármenmen... Bizdeı aqymaqty qysyraq matap týdyra almas...

Úı ishi taǵy tynyshtyq. Taǵy aýyr kúngirt... Tek qoıshy ǵana otty qaǵystyra beredi.

— Baılardiki jón...Úrkisin-aq... Al osy óńkeı qara baýyr kedeıdiki ne? Baıdyń shashbaýyn shashbaýlap... Elden, jurttan aırylyp, qula dala, qý mekenge tentirep... Taý asyp, tas basyp...

Úı ishi taǵy tynyshtyq. Alakóleńke taǵy aýyrlaý. Qabaqtar quzdaı salbyrap, ottyń óleýsiregen jaryǵyna úńilýde. Tek emshekti soryp bolǵan bala ǵana dastarqandaǵy «jappaıdyń» (tabtama) kesegin ózine tartady.

— Al osy baılarmen birge Alataýdyń asýyn asyp shubaýdyń ne qısyny bar edi? Ońbaǵan ózimiz... Ózimiz...El qaldy, jer qaldy... Osylardan qalsaq ashtan óletindeı... Birimizdi birimiz kóre almaı, ólgenge topyraq sala almaı tozǵyndadyq...

— Esenhuıdyń eki-úsh qaıjaýy qashyp ketken joq pa, tipti bıeý beıgi asý aýzynan ketip qoıdy ǵoı, quı atty minip... — dep saqaý qoıshy qolynda shaıyn soraptan qyrap urttady (qoıshynyń tili kelmeıtin l, r dybystaryn, oqýshy, keltirip oqýyńyzdy ótinem).

— Bizdiń Isa da endigi bir jaıly bolǵan shyǵar. Ál ústinde aýrý edi... — dep sońǵy kelgen Serikbaı qozyshy qalǵan aǵasyn qystyrdy.

— Ólse qudaıyna barǵan shyǵar. Aǵa ólse, jeńge mura dep saǵan qatyn daıar... Ózi 14-te, ýyljyǵan jas. Barǵan soń qosyla ketesiń, — dep túıeshi Ysqaq Serikbaıdy súıreńkirep baryp tastady.

Munyn myna qaljyńy úı ishindegilerge tumannyń tuıyq jelindeı sýyq tıdi... Biraq Serikbaı da, eshkimde Ysqaq sózin súıregen joq. Taǵy tynyshtyq... Zamatta taǵy jylqyshy:

— Bu qý kedeı qalaı ońsyn... Ózimizde bereke joq. Bir- aýyzdylyq joq. Biz bir shildiń boǵy. Biz bir qyryq quraý, óńkeı saıaq... Jeke jaıylamyz da otyramyz... Osy qara baýyrdyń ishinde bir dýaly aýyz joq. Biriniń aıtqanyna biri kónbeıdi. Biz bir sıyrdyń búıregi... — dep Sársen anda- sanda úzilgen sóziniń jibin jalǵap otyrdy...

— Onyń ıas. Ózimizdi aıýaq atqan... Bıaı qıaıyq degen bı kisi joq..... Báıi soıdy. Bıine-bıi senbeıdi...Ámıjan maǵan sáıem aıtqan eken, qaıtsyn, biz bı jeıde júısek, bı jeıde óıeımiz... — dep. Soǵan batyıym baıyp baıdan shyǵa aımadym...Mini soı...

— Seniń Ámirjanyń endigi balshabek bolyp ketken shyǵar, — dedi Qaryp.

— Bımeım... — dedi saqaý.

— Qaladaǵy malaıdyń bári de qazir balshabek boldy. Balshabek malaıdyń bárin jetkizedi eken ǵoı... — dep jylqyshy sózdiń, art jaǵyn sozbaqshy bolǵanda:

— Bárin aıtta, birin aıt, Jumabek sorlyny aıt... Ómirge kózi ashylmaǵan sorly edi. Jańa jetip kelgeninde qudaı jelkesin qıdy ma, qaıdam... Sorly... — dep kemsendep qara qatyn bosap ketti. Úı ishin tastaı aýyrlyq jáne basty.

Ot kúńgirt kóleńkege aınaldy. Qara qatyn jylady. Ózgelerdiń qabaǵy salbyrady. Bári de úndemeıdi. Tek... Tek qara qatynnyń solq-solq jylaǵan daýsyna irgeden aqqan sendi sýdyń túngi saldyry saryn qosty.

Birazdan soń...

— Áı, shaıdy quı, ajaldy bolsa, ólgen shyǵar, ajalsyz bolsa, elge barǵan shyǵar, nesine jylaısyń... — dep Qaryp qazanshy qatynnyń ıesisiniń toqtaý saldy. Biraq úıdiń qarańǵylyǵy, qara qatynnyń qaıǵysy oǵan seıilmedi.

Baryn berip úırengen qara qumansha sońǵy sýyn qazanshy Qaryptyń shynysyna sarqydy. Otty qaǵystyryp boldy da:

— Qudaıdyń kók seıisi kep qoıaǵa qoıyp ketpeı men shyǵyp aıtaqtaıyn, — dedi de tysqa shyqty. Shyqty da:

— A-aıt-aı-a-aı!.. — dep noǵaı kúzetiniń daýsyna salǵanda bútin Alataýdyń jańbyrly qoıny túgel kúńirendi. Aıtaqtaı qoranyń tórine ketip bara jatyp, qońyr báseń daýyspen óleń aıtty.

Jetisý — jeriń jaqsy, sýyń tátti

Sulý ǵyp seni sonsha kim jaratty.

Eneńdi kedeıshilik eki uraıyn,

Arqanyń moıynyma batty qatty.

Aıt-aı-aı...

Úıdiń ishi typ-tynysh. Órshelenip ot qana janady. Tabıǵat, taý, tyrs-tyrs tamǵan jańbyr. Burataranyń butasy, aýylda oıaý jannyń qulaǵy sol daýysta.

Jetisý — shóbiń shúıgin, sýyń baldaı,

Aýrýym basylar ma saǵan barmaı.

Dám aıdap, o basynda tuz tartqan ba,

Qalmaqtyń taýyn kezip júrmiz andaı...

Aıt-aı...

Saldyraǵan sý, kúrsingen jannan basqa dybys joq. Qulaq kúzette, oı salbyraýly.

Sen be aqqan, áýlıe ózen, Buratara,

Shýlaıdy, álde bireý jylata ma.

Buıyrmaı senen tósek, týǵan topyraq,

Bir jaqta qalamyz ba birotala.

Aıt-aıt, aı...aı...

Estip otyrǵan qulaqtardyń kózderinen ashshy jas jerge tyrs-tyrs tamdy. Qara qatynnyń lashyq ishine taǵy tuman tústi. Ot kúńgirt. Ot basy jym-jyrt. Otyrǵan adamda jan joq. Qımyl joq. Tek adam denesinen soqqan mola sekildi. Qara qatynnyń egilip jylaǵany aýyr qarańǵylyqtyń, tuńǵıyǵynyń túbindegi sýǵa ketken bireýdiń dybysy sıaqtanady.

Azdan soń...jylqyshy basqan aýyrlyqty jınap basynan asyryp tastaıtyn adamsha sergińkirep, Qarypke salǵan nazarymen:

— Biz qaıtemiz? — dedi.

(Qoljazba arab qarpinde. QR Ortalyq memlekettik arhıvi: Qor — R-1368; tizbe— 1; is—65).

---