InfoHub Logo

Kem edi qazaǵymnyń tili kimnen? 
Urpaq azsa kóremiz muny kimnen? 
Dástúrin, Tilin, Dinin tanymaǵan,  
Kimge kerek tilsiz -tirlik, tiri múrdeń!?

Men qytaıdan kelgen qazaqpyn.Kezinde taǵdyrdyń tálkegimen el aýyp, bóten elde, bóten jerde júrsekte, (bóten el emes, shyndyǵynda bizdiń jer ǵoı, biraq báz bireýlerdiń qolyna sıǵa bere salǵany bolmasa) kishkentaıymyzdan ana tilimizdi qurmettep óstim, qytaıda týyldym.Tóteshe jazýmen bilim aldym.

Biraq«Qasqyrdy qansha baptasańda, ormanǵa qarap ulyǵanyn qoımaıdy»degendeı, jan baǵyp, ómir súrip otyrsaq da, anaý alysta “QAZAQSTAN”degen alyp memleketimizdiń baryn, ata-babamyzdan qalǵan keń baıtaq jerimizbiń baryn, ata-anamyz jastaıymyzdan mıymyzǵa quıyp, sanamyzǵa sińirip qoıǵandyqtan, saǵynyp óstim.

Kartaǵa qarap elimizdiń terıtorıasyn sıpalaı berýshi edim.Erterek erjetip sol ózimizdiń elimizge qaraı qustaı ushýdy kózaldyma elestetip, armandaýmen júretin edim.

Shúkir!

Erjetip, er azamat bolyp, qolyma qujatymdy alyp, keshegi sol armanymnyń jeteginde, bilimimdi tolyqtyrýǵa, rýhanı damyǵan ejelgi babalarymyzdyń kózindeı, ózigdeı bolǵan Túrkistandaǵy qoja-ahmet ıassaýı ýnıversıtetiniń jýrnalıs mamandyǵyna oqýǵa túsýdi buıyrtty. 
Allaǵa myń shúkir etemin sol úshin...

Aıtaıyn degenim:«Saǵynyp jetken elimde, óz ana tilimde erkin sóıleıtin boldym -aý!Ózgeniń qabaǵyna qarap, shatpaq tilin tilimdi burap sóılemeıtin boldym-aý!»desem…Munda óz ana tilin bilmeıtinder men mensinbeıtinder kóp eken.

Aıtar bolsam: Shymkent, Almaty, Astana, Kókshetaý, ózim turatyn shyǵys qazaqstandyqtardyń da basym mólsherinde turǵyndarynyń aýyz eki sóıleý tilderi orys tili eken. 

Tóte jazýmen oqyp kelsem de, tilimdi syndyryp.Ahmet Baıtursynuly kókemizdiń orys grafıkasy negizinde jasap ketken Alfavıtyn zorǵa meńgerip, búginde oqyp, jazýdan qur qalyp júrgenim joq.

Biraq, qujattar daıyndaýda is-qaǵazdar tili, jol júrgende jolaýshylar tili, bir jerge qonaqtaǵanda qonaq úı tili, dám tatar bolsań asqana tili, belet alar bolsań kasa tili, tipti úlken qalalardaǵy azyq-túlik alatyn dúkender tili de oryssha eken.

Muny qalaı túsinýge bolady?

Kezinde úlkenderdiń áńgimesinen«óz ultynyń tilin qurmetteı almaǵan adam, ózge ulttyń tilin qalaı qurmettesin? Ár bir adam anasynan týǵanda “ana” dep  “áke” dep shyqqan tilin qadirleýdi, tek óz ana tiliniń aldynda bas ıýýi kerek»degendi kóp estıtinmin.

«Ár bir adam óz ultynyń tilin qurmetteýi kerek, ony qurmetteı almaǵan adam, satqynmen teń» deýshi edi bizge, sondyqtan kishkentaıymyzdan “satqyn” bolmaýǵa, “satqyndyq” jasamaýǵa tyrysyp óstik bizder. Sol úshin ata-anama raqmet aıtamyn...

Árıne!...

Osy bir sóz tórkininiń astarynda, qandaı mán-maǵyna jatqanyn, oılap kóretin bolsaq, bizdegi qurmetsizderdiń qandaı kúıde júrgenderi kóz aldymyzǵa keledi. 
Biz qazaq halqy ejelden, tilimizdi, dinimizdi, taǵynan qulatpaı kelgen ult edik. Biraq keıbir, nadandar deımiz be? Joq álde jalǵan ult janashyry bolyp júrgen jalta qoılar deımiz be? Iá solardyń paıda bolǵanynan beri, tilimizdiń de, dinimizdiń de mártebesi tómendep barady. 

Tarıhqa úńiler bolsaq:

Alash partıasynyń tusynda (1913-1920jj) ult úshin janyn ólim aýzyna aparǵan, dúldúlderimizdiń qazaq tili úshin, kúres júrgizip, alǵash qazaq baspa gázetin shyǵaryp, alǵy betine : “Ataly jurtymyzdyń, adýyndy ultymyzdyń arýaqty aty dep, gázetimizdiń esimin ”Qazaq gázeti“dep qoıdyq.Ult úshin degen kúshtiń ulaıýyna úles qosyp, kómektese qyzmet etý, ár Qazaq balasyna mindet, qyzmet etem deseńder, azamattyq zor jolynyń biri osy”】dep jarıalaǵan.
Bul  Sol arystardyń urpaqqa qaldyrǵan ósıet sózi, ult úshin kúrestiń ulaıýyn qansha ma armandap ketti?…

Al búginge oralaq, keshegi ulylardyń oryndalmaı ketken uly armandaryn, jerge kómip tastadyq. Iá, kómgendi bylaı tursyn óltirip qoıdyq. 

Biz búgin ult úshin emes, qulqyn úshin kúres jasaýdamyz, ár adam óz jeke basynyń qamyn oılaýmen álek.
Bir ultqa tirek bolar, qulamas munarasy bolar aǵalarymyz, bul kúni ózgelerdiń tabanyn jalaý da.(Ózge tilde sóılegenderdi solaı aıtsaq bolar)

Til ulttyń keleshegi, til ulttyń qazynasy, til ulttyń altyn dińgegi dep joǵary da orys sha sarnaıdy -aý kep mys, keıbir kókelerimiz. Sonda orys tili bizdiń keleshegimiz bolǵany ma?
Biz qaı elde jasap jatyrmyz ózi?Shynymdy aıtsam tús kórip júrgendeımin.(túsiń de qaı-qaıdaǵyny kóresiń ǵoı)

Meniń bir tańǵalarym, ár eldiń astanasyn da turatyn adamdar, sol eldiń, sol ulttyń tilimen ǵana tunyq sóıleýshi edi.
Al bizde nege kerisin she?
Men qazaq eline kelgennen beri “astanamyzǵa”kelýdiń 
sáti búginge túsip tur eken.
(Dál qazir astanadamyn)

Ahıqattyń kómilip jatpasy anyq ǵoı, bul qala da turatyn adamdardyń negizinen 90%y, orys sha sóıleıdi desem ótirik bolmas.
Bul jerde orys sha bilmeseń jan baǵýyń qıyndaý ekenin baıqap qaldym.

Azannan beri qazaqtardyń bir-birimen oryssha sóılesip júrgenin kórdim. Vagzaldaǵy qyzymetkerlerdiń basym mólsheri orys tildi qazaqtar eken.

Mejeli ýaqytymnan shamaly erte jetkendikten kasa zalyna baryp otyra turaıyn dep, vagzalǵa kireıin dep edim, mundaǵylar birinshi orys tilinde salemdesedi aý kelip, men qazaqsha sóıleńiz degennen keıin baryp, qınalyp turyp sóılemesi barma, mundaǵylardyń bári solaıma?joq álde maǵan kezikkender ǵana orys tilinde sóıleıtinder ma?

Astana qalasy 1999-jyly beıbitshilik qalasy, bolashaq qalasy dep jarıalandy emes pe?Sonda bolashaq qala dep atalýy orystar úshin be?

Mysaly:
Biz qytaıdy alyp qaraıyq, qytaıdyń astanasy pekın (北京), ol qalada qytaı tilin bilmeseń jan baǵýyń qıyn. Pekın de musylman asqanasyn tabýdyń ózi ońaıǵa soqpaıdy.
Jáne tipten az ulttardy (Qazaq, Uıǵyr, TB..) kóp kezdestirmeımiz.
Al bizdiń astana, nege solardaı tek ǵana qazaq tilinde sóıleýdi damytpaıdy?
Osy qalpynda qala bermek oılary bar ma?
Bul qazaq eli qaı ulttyń turaǵy?
Orystardyń ba?
Joq!
Bul tek ǵana bizdiń memleketimiz, sondyqtan qazaq tilinde sóıleýdi qolǵa alýymyz kerek!...
〖Balyq basynan shirıdi〗deıdi.Joǵarydaǵy aǵalar irip-shirýdi doǵaratyn kezderińiz keldi-aý shamasy.

Bir ultty tárıh sahnasynan joıý úshin, aldymen onyń tiline balta shabary anyq, bizge qazir balta emes, tilimizdiń júregine qanjar qadalýda.

«Qazaq tili - úsh tuǵyrly tildiń, qazaq ulty - qazaqstandyq ulttyń qurbanyna aınala ma?..»
Dep : Muhtar Shahanov atamyz da kóp zarlaǵan edi. 
Ony estir qulaq, túsiner júrek, kóretin kóz bolmady.

Sýdaı tunyq Ana-tildi tat aldy,
Ózge tilder týyn kókke ushyryp.
Orys, Qytaı, Aǵylshyn tur qatarda,
Ana-tildiń dárejesin túsirip.

Tepki kórip óz ultynan namyssyz,
Qalyp barad, qaıran tilim, dana til.
Shappaı báıge alatuǵyn jaryssyz,
Qaıran meniń! qaıran bizdiń Ana-til!

Jaby kúnniń jadymyzda saqtalyp,
Qalǵandaıyn quldyq sana sezimder.
Ózge emes óz ultynan taptalyp,
Júr ana til sony bilip, sezińder!...

Qazaq degen jylatpaǵan jetimdi,
Jylap ósken urpaqtaryń qaıdan júr!?
Qazaq-tili ógeı bala sekildi,
Óz ultynan qorlanyp júr qaıran til!...

Sońyn da aıtarym:Biz qazaq ultymyz, bul qazaqtyń jeri, tilimiz qazaq tili.

Sondyqtan jalpy qazaqı ómir súrýimiz kerek, óz memleketimiz de óz tilimizdi aıak asty etip qoıyp, qarap tura berýdi doǵaraıyq.
Tek ǵana qazaqsha sóıleýdi jalpylastyraıyq!
Al  ózgeler túsinbese úırensin, olarǵa túsindirý úshin bizdiń sol ulttyń tilin de sóıleýimiz mindetti emes.
Úıtkeni shańyraq bizdiki.
Al oǵan bolmasa ketsin óz jerine, olarsyz bizdiń tańymyz atyp, keshimiz bata beredi.
Biz úıtkeni táýelsiz elmiz, eshkimge táýeldi emespiz, tek bir Alladan basqa.

Elimizdiń bolashaǵy jastar, sondyqtan tárbıeni tal besikten beretin halyqpyz ǵoı, sonymen qatar tek ǵana qazaq tilinde sóıleýdi, óz elimiz de daǵdylandyraıyq dep jastarǵa aqyl-keńesterimizdi kóp aıtaıyq...

Dana halqymyz:《Bir til bilgen bir adam, eki til bilgen eki adam 》deıdi.
Kóp tilde bilý, sóıleý ol ár adamnyń óz isi, (Jaqsy bolý boryshyń, jaman bolý óz isiń)degendeı.

Tek óz tilińdi umytpa, ásirese óz otanymyz da óz tilimiz de sóıleıik aǵaıyn! 

Kaǵybat Bókenuly. Q.A.Iasaýı atyndaǵy HQTÝ stýdenti

---