InfoHub Logo

Qazaq halqynyń dúnıetanymynda Áýlıege tabyný dástúri ejelden bar. Táńirge sengen ejelgi túrkiler Umaı anany, Qyzyr atany, ata-baba arýaqtaryn jelep-jebeýshi sanap, olarǵa únemi sıynyp otyrǵan. Kúnge, Aıǵa, Otqa tabyný, el ıesi Kókbórini qasıet tutý, sý ıesi Súleımenge jalbaryný, tirshiliginiń negizi tórt túlik maldyń ıeleri — Qambar atadan, Shopan atadan, Oısylqaradan, Zeńgi babadan, Shekshek atadan járdem kútý, t.b. ıslam dinine deıingi ejelgi nanymdar Qazaq halqynyń dúnıetanymynda kúni búginge deıin saqtalǵan. Qazaq halqynyń ıslam dinin qabyldaýy barysynda táńirlik dúnıetanymnyń keıbir elementteri jańa dúnıetanymdyq ustanymdarmen bite aralasyp, Áýlıe uǵymynyń mazmuny tolyǵa tústi. Bul baǵytta, ásirese, Qazaq dalasyna ıslam dininiń sopylyq ilim túrinde enýi úlken áser etti. Sopylar ustanymyndaǵy dárýishtik, páktikke umtylý, zikir salý, t.b. qazaqtardyń ejelgi nanymdaryna uqsas edi. halyq olardy Áýlıe sanap, pir tutty. Baba túkti Shashty Áziz, Arystan bab, Bab ata, Qoja Ahmet Iasaýı, Beket ata, Sopy Áziz, Oqshy ata, t.b. Áýlıeler bilimpaz dindarlyǵymen de, qarapaıym izgiligimen de halyq jadynda máńgilik saqtalǵan. Qazaq halqy, sondaı-aq, el qorǵaǵan batyrlardy, ult birligin saqtaǵan bılerdi, aqyl-parasatymen tutas aımaqqa úlgi bolǵan analardy Áýlıeler qataryna qosyp, olardyń arýaqtaryna tabynyp keledi.

Áýlıeliktiń  syrtqy belgisi – absolútti rýhanı taza­lyqqa umtylý. Alǵa absolút­ti tazarýdy maqsat etip qoıý. Moraldyq, ujdanı tazarýdyń ushar shyńyna umtylý. Qoǵam úshin sopylyq qozǵalystyń eń úlken tárbıelik máni osy. Sondyqtan da sopylardy han da, qarasha da tórine shyǵaryp, tóbesine kótergen. Sondyqtan da Ál-Ǵazalı: «Adamdar arasynan adaldyq taba almasańyz, sopylar tirligine úńil!» degen. Sopylardyń súıikti támsili. Qojanasyr týraly. Bir kúni Qojekeńniń úıine ury túsedi. Urlaıtyn esh nárse taba almaı renjip esikke betteıdi. Sonda qýysta jatqan Qojanasyr atyp turyp: «Qýys úıden qur shyq­pa, baýyrym!» dep ústindegi jal­ǵyz shapanyn urynyń ıyǵyna japqan eken. Sondyqtan sopylar Qojanasyrdy «naǵyz sopy» dep biledi. Qarap otyrsańyz, Qojanasyr sopynyń osy bir áreketinde adamǵa degen ulan­-ǵa­ıyr iltıpat, kól-kósir meıirim, perishte peıil, perishte tazalyq jatyr. Mundaı jandar shynynda kisiniń ala jibin attamaq turmaq, ózgeler úshin óziniń sońǵy múlkin qurban etýge bar. Mundaı jandar ashkózdik, qyzǵanysh, kúnshildik, ózimshildik, jaýlyq degen kes­apattardan ada. Bul – áýlıelik. Onyń qoǵamdy tazartýdaǵy ushan-teńiz tárbıelik máni osy.

Islam dini tarıhynda

Áýlıe týraly uǵym ıslam dini tarıhynyń ártúrli kezeńinde ár qıly maǵynaǵa ıe bolyp, damyp otyrǵan. Sopylyq (sýfızm) ilimniń ilki dáýirdegi (IX ǵ.) ókilderiniń biri - Zúnún Mysyrı (796-859 jj.) eńbeginde osy termın teosofıalyq mánde qoldanylady. Odan keıingi kezendegi avtorlar áýlıeni dinı praktıkada kemeldenip tolyqqan tulǵa, Alla týraly ilim-bilimge qanyq jan retinde túsindirip, oǵan Jaratýshy týraly qupıa syrdy bilýshi, Allanyń dıdaryn kórgen degen sıpattardy beredi. Ásirese Hakım Termezı: «Paıǵambar tek Allaǵa ǵana emes, áýlıeniń demeýine de ıek artady, sebebi áýlıe paıǵambardan tómen bolǵanymen, onyń saırap turǵan qyzyl tili udaıy Alla taǵalany eske túsirýge qyzmet etedi, al lúpildegen júregi Allanyń nurymen nurlanǵan» - dep jazady. X ǵ. -da sýfızmde áýlıe ıerarhıasy júıeli tizim tapty: olardyń sany 356, keıde 500 dep aıtylady, al rýhanı kóshbasshysy kýtb (jarylqaýshy) ataldy. Bul qurylymda sopylyq pen sheıttik arnalar toǵysyp ketken. XII-XIV ǵasyrda sopylyq baýyrlastyq kúsheıgende, áýlıeniń qoǵamdaǵy orny men mán-mańyzy, atqaratyn qyzmeti, mindeti eselenip arta tústi. Zertteýshiler sopylyq pen áýlıe uǵymynyń qanattas damyǵanyn jáne bul qubylystyń (sýfızm) XIII ǵ.-da ıslam dúnıetanymynda shenýshi mánge ıe bolyp, zor yqpal jasaǵanyn aıtady.

---