InfoHub Logo

Mýkaeva Indıra Týranovna
«Turan» ýnıversıteti kolejiniń oqytýshysy

Qazaq tiliniń sóz baılyǵyn úırený ómirdi, ómirdegi san alýan qubylystyń ózin, onyń syrt-sıpatyn túsindirýmen qatar júretini málim.

Qazaq tili - Qazaqstan Respýblıkasynyń memlekettik tili, elimizde turatyn barlyq ulttardyń kúndelikti ómir tirshiligi men áleýmettik tynysyn júzege asyratyn qatynas quraly. Qazirgi kezde qazaq tilin úırenýge arnalǵan túrli oqý-ádistemelik quraldar, oqýlyqtar jaryq kórýde. Árqaısysy ár deńgeıde. Qazirgi zaman talabyna qabiletti maman daıyndaý-ustazdar aldyndaǵy úlken mindetterdiń biri. Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń «Tilderdi qoldaný men damytý baǵdarlamasynda»: «Tildi damytý-Qazaqstan Respýblıkasy memleketi saıasatynyń asa ózekti baǵyttarynyń biri», sondaı-aq «Memlekettik tildi oqytýdyń sany men sapasyna kóńil bólý kerek» delingen. Elbasy N.Á.Nazarbaev: «Qazaqstannyń bolashaǵy qazaq tilinde» -dep tujyrymdaıdy.Urpaq jalǵastyǵymen adamzat balasy myń emes mıllıondaǵan jyldar jasap keledi. Bolashaqqa bastaıtyn jaryq juldyz – oqý. «Nadan jurttyń kúni – qarań, keleshegi tuman», - dep  M.Dýlatov aıtqandaı, egemendi elimizdiń tiregi – bilimdi urpaq. Sýsyz, qurǵaq, tasa kóleńke jerge dán ekseń ónbeıtini sıaqty, jas urpaǵymyzdy tárbıelemesek óspeıdi, ónbeıdi. Kez–kelgen memlekettiń rýhanı da, áleýmettik ekonomıkalyq dárejesi onda ómir súretin halyqtyń bilim deńgeıine baılanysty baǵalanady.

Bilim berý salasynda jańasha oılaý, jańasha qarym-qatynas, jańasha kózqaras qalyptasady.Búgingi bilim berý salasynda oqytýdyń ozyq tehnologıalaryn meńgermeıinshe, saýatty, jan-jaqty  maman bolý múmkin emes. Jańa tehnologıany meńgerý oqytýshynyń ıntellektýaldyq , kásiptik, adamgershilik, rýhanı azamattyq kelbetin qalyptasýyna ıgi áserin tıgizedi, ózin-ózi damytyp oqytý úrdisin uıymdastyrýǵa kómektesedi.

Jańa pedagogıkalyq tehnologıalardyń tıimdiligi dástúrli oqytýdyń aıyrmashylyǵy:
- oqytýshynyń eńbek ónimdiligi artady;
- ár oqýshynyń deńgeıine saı jumys jasalady;
- oqýshynyń eńbegi obektıvti túrde baǵalanady;
- pánge qyzyǵýshylyǵy artady;
- oqýshylardyń oılaý, jady, zeıin tulǵalyq qasıetterin  damytady.

Bizdiń mindetimiz óz betimen bilim alatyn jáne alǵan bilimin ómirdiń túrli jaǵdaılarynda qoldana alatyn tulǵanyń qalyptasýyn qamtamasyz etetin oqytýdyń tıimdi tehnologıasyn tańdaý. Qazaq tilin meńgertýde oqytýshy birinshiden úırenýshiniń qyzyǵýshylyǵyn oıata alý kerek. Ekinshiden, tildiń ómirde qajet ekendigin túsindirý qajet. Osyndaı qajettilikti bilgen, qyzyǵýshylyǵy bar oqýshy  tildi óte jaqsy meńgerip shyǵady.

Memlekettik tildi oqýshylarǵa úıretýde J.A.Qaraevtyń «Deńgeılep, saralap oqytý» tehnologıasyn paıdalanýdyń  tıimdiligi zor. «Deńgeı» sózi termın retinde alǵash matematıka ǵylymynda paıda bolǵan. Memlekettik tildi oqytýdy deńgeılik júıede uıymdastyrý tildi deńgeılik oqytýdyń dúnıejúzilik tıimdi ádistemeleriniń jetistikterine súıenedi. Deńgeılik oqytýdyń basty ereksheligi bilim berý, oqytý, úıretý úrdisin toptap, jiktep bóledi, árbir deńgeıdiń óziniń leksıka-gramatıkalyq mınımýmy bolady. Oqý materıaldary bir deńgeıden ekinshi deńgeıge qaraı kúrdeli bolyp, ıaǵnı qarapaıymnan kúrdelige qaraı ósip otyrady.Deńgeılik tapsyrmalar berý arqyly til úırenýshilerdiń tilin damytýǵa, oılaý qabiletterin jetildirýge, sózdik qoryn molaıtýǵa múmkindik beredi. Deńgeıge bólip oqytýdyń tıimdiligi til úırenýshiniń áleýmettik-psıhologıalyq  tanymy, yntasy, teorıalyq daıyndyqtary esepke alynýy tıis.

Qazaq tilin oqýshylarǵa úıretýde J.A.Qaraevtyń «Deńgeılep, saralap oqytý» tehnologıasyn paıdalandym. Osy tehnologıany qoldanǵandaǵy ustanǵan sharttarym:
- oqýshylardyń jańa sabaqty ózdiginen meńgerýine kómektesý;
- óz oılaryn jáne kózqarastaryn jetkize sóıleýge úıretý;
- óz betterimen máselelerdi sheshe otyryp shyǵarmashylyqpen jumys isteýge baýlý;
- ótken materıalmen ózara salystyra otyryp, jańa materıaldardyń erekshelikterin ajyra alý;
- sóılemderdi durys quraı alýǵa mashyqtandyrý;
- tapsyrmanyń mazmuny arqyly til úırenýshige problemalyq sıtýasıa týǵaza alý.

Leksıka salasynyń árbir taqyrybyn til úırenýshi tek ǵylymı uǵym retinde qabyldamaı, olardy ómirde qoldana alatyndaı, óziniń sóıleý daǵdysynda, jazba jumystarynda paıdalana alatyndaı bolýy kerek.Til úırenýshi kóbine jazba jumystarynda óz oıyn anyq ta aıqyn jetkize almaı jatady, stıldik qatelerdi kóp jiberedi.Mundaıda leksıkanyń kóterer júgi aýyr. Til úırenýshi sabaqta  ózdigimen jumys istemeıinshe, onyń  bilimi berik bolady deý qıyn.

Mysaly «Memleket bolashaǵy – jastar»  taqyryby boıynsha oqýshylarmen júrgizilgen jumysym:
A) Úırenýshilik deńgeı. Bul jerde taqyryp boıynsha sóz taýyp, berilgen sózdi mátinnen oqý jáne sózderdiń qoldanylýyn aýdarý.
V) Algorıtmdik deńgeı. Úırengen bilimin tolyqtyrady ıaǵnı taqyryp boıynsha sóılep pikir talastyryp, ótilgen sózderdi túrli sıtýasıalyq jattyǵýlarda qoldanady. Oqýshy áli izdenis ústinde bolady.
S) Evrıstıkalyq deńgeıde. Bilimdi tereńdetý maqsatynda oqýshy ózdiginen taqyrypqa saı áńgime qurap aıtý, dıolgoty jáne monologty sóıleý jattyǵýlary jasaý, taldaý jáne analızdeý.
D) Shyǵarmashylyq deńgeıde óz betimen oqýshy oqytýshy usynǵan taqyryp boıynsha áńgime óleń nemese jumbaqtar qurastyrý, mine osyndaı jattyǵýlar oqýshynyń naqty nátıjeli jumys jasaǵandyǵyn kórsetedi.

Osyndaı jumystar oryndalý kezinde oqýshyǵa barynsha jaǵdaı jasap aýdıtorıada erkin bolýyn qamtamasyz etýimiz kerek, oqýshynyń ózin-ózi oqytýyna ózdiginen jumys jasaýyna sol jumystyń nátıjeli bolǵandyǵyna kóz jetkizdirip jumysyt obektıvti túrde baǵalaýymyz kerek. Ómirde nátıjeli eńbek qana bárin jeńetindigin oqýshylarǵa sendirýimiz kerek dep oılaımyn.

Joǵaryda kórsetilgenderdi qorytyndylaı kele qazaq tilin damytý-qazaq tilin oqytýdyń, bilim men tárbıe berýdiń eń mańyzdy  da salmaqty máselesi. Ol arqyly jasóskindi til ónerine baýlý, týǵan tiliniń qyry men syryn tereń meńgertýoıyn jatyq ta kórkem etip jetkize bilý, mádenıetti de saýatty jaza bilý áreketteri júzege asady.

Oqytýshylar til damytý joldarynan izdengende oqýshynyń jeke bas ereksheligin, ol jumystyń qıyn da kúrdeli máselelerin esepke alady. Ásirese til damytýdyń mańyzdy bir bóligi ádemi de saýatty jazý ekenine erekshe nazar aýdarady. Sóıleý mádenıetine baýlýmen qatar, jazý mádenıeti, saýattylyqqa baýlý is-áreketteri- til damytýdyń ajyramas bóligi bolyp tabylady.

Paıdalanylǵan ádebıetter:
1. Qaraev J.A. «Deńgeılep, saralap oqytý» tehnologıasy. Almaty, 2001 j
2. Q.  Qadasheva «Jańasha jańǵyrtyp oqytýdyń ǵylymı – ádistemelik negizderi: ózge tildi dárisqanadaǵy qazaq tili» 2014 j
3. N. Oralbaeva, Q. Jaqsylyqova « Orys tilindegi mektepterde qazaq tilin oqytý ádistemesi» 2010 j

---