InfoHub Logo

Aınabekova Kýlzıpa Týlenbekovna
«Turan» ýnıversıteti koleji
Qazaq tili men ádebıeti pániniń oqytýshysy

    
Avtory: Beıimbet Maılın (1894-1938) 1894 jyly Qostanaı ýeziniń Dambar bolysynda (qazirgi Qostanaı obl, Taran aýd, B.Maılın aýlynda)  dúnıege kelgen. Jasqa tolmaı ákesi Jarmaǵanbet qaıtys bolyp, anasy Kúlǵızar ekeýi enesimen birge turady. Enesi Baıtas Kúlǵızardy Muqaljar baıǵa jalshylyqqa berip, Beıimbet baıdyń delbeshesi bolady. Ybyraı Esjanov moldasynan oqyp, hat tanıdy.  Troıskiden kelip, Muqaljardyń úıinde turatyn tatar jigiti Ábdrahman Satypaldyulynan sabaq alady. Keıin Á. Arǵynbaev medresesinen bilim alady. Qabilettiligimen óleń, áńgime, maqala jazyp, «Aıqap» jýrnalyna jiberip otyrady. Oryssha saýatyn ashyp, Troısk qalasyndaǵy «Ýazıfa» mektebinde, Ýfa qalasyndaǵy «Ǵalıada» oqıdy. Ýazıfa – orta mektep, Ǵalıa – 6 jyldyq joǵary bilim beretin mektep. Ekeýide tóte oqýǵa negizdelgen. Ǵalıada oqyp júrgende qoljazba «Sadaq» jýrnalynda «Shuǵanyń belgisi» povesin jarıalaıdy. «Shtat» óleńi «Qazaq» gazetinde 1914 jyly basylady. 1916-1922 jyldary aýylda muǵalim bolyp qyzmet isteıdi. 1922-1937 jyldary gazet-jýrnaldarda qyzmet atqaryp, shyǵarmashylyqpen aınalysady. 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisti kórgen Beıimbet «Qatty tuman», «Qara kún» óleńderin jazǵan. 1919-1920 jyldary Jangeldın otrádynda bolady. 1923 jyly Sáken shaqyrtyp, «Eńbekshi qazaq» gazetine ádebıetshi etedi. 1937 jyly ustalyp, 1938 jyly 25 aqpanda atylady. Poemalary: 14 poemasy bar. 5-ýi áıel taqyrybyna arnalǵan. «Baıdyń qyzy» – 1917 j, «Rázıa qyz» - 1919 j, «Qashqyn kelinshek» - 1921 j, «Zaıgúl» - 1921 j, «Marjan» - 1923 j. Áńgimeleri: Áńgime janryn damytýshylardyń biri – Beıimbet Maılın. M. Áýezov: «Beıimbettiń shyǵarmashylyǵy – sosıalısik uly dáýirimizdiń kúndelik jazbalary sekildi» - dese, S. Muqanov: «Beıimbettiń bir jylǵy áńgimeleriniń basyn qosyp jınasaq, olar úlken kezeńniń syryn da, synyn da sıpattaıtyn roman bolyp shyǵar edi» - dep sýretteıdi. Jazýshy áńgimelerin taqyryp jaǵynan bylaı bólýge bolady: kedeıler ómiri, memleket jumysy, áıelder ómiri, otbasy, mahabbat, alashorda jáne onyń áreketteri, ádet-ǵuryp, halyq, mádenıet t.b.        
II Shyǵarmanyń taqyryby: Áıel teńsizdigi.
III Ádebı janr túri: Orta kólemdi shyǵarma. Sebebi ómir shyndyǵyn meılinshe mol qamtyp, keń sýrettep, adam minezderin múmkindiginshe tereń ashyp, jan-jaqty sýrettep tur.
IV Epıkalyq janr túri: Poves
V Shyǵarmanyń ıdeıasy: Gýmanızm, adamgershilik, mahabbat máselesi.
VI Shyǵarmanyń kompozısıalyq qurylysy.
VI.1. Shyǵarmanyń bastalýy. Beıimbet pen joldasy – Qasymjan aýyldan shyǵyp, kelesi bir aýyldy betke alady. Keń dalanyń tabıǵatyn sýretteıdi. Qasyndaǵy joldasynyń aty malshylardyń malǵa minetin aty bolǵan soń keıin qalyp qoıa beredi. Jol qysqarsyn degen maqsatpen joldasy Shuǵanyń belgisi týraly sóz qozǵaıdy.
VI.2. Shyǵarmanyń damýy. Esimbek degen baıdyń ortan qoldaı 4 uly, arasynda burańdap ósken jalǵyz qyzy – Shuǵa bolady. Shuǵanyń kelbetin  sýretteıdi.
VI.3. Shyǵarmanyń baılanysy. Esimbektiń aýylyna Ábdrahman degen Qazaqbaıdyń balasy keledi. Shuǵa Ábdrahmandy kórip ǵashyq bolyp qalady. Ábdrahmanda Shuǵany súıedi. Aýylda altybaqan bolyp kezdesedi.
VI.4. Shyǵarmanyń shıelenisi. Aınabaı degen aýyl adamy qyzy Kúlzıpany Ábdrahmanǵa qospaq nıette bolady.  Ábdrahmannyń ákesi úıinde shóp bolmaı Aınabaıdyń úıine barǵanda Aınabaı qos qazyny buzbaı asyp, bir arba shópti tegin berip jiberedi.
VI.5. Shyǵarmanyń sharyqtaý shegi. Ábdrahman Kúlzıpaǵa qaramaı qoıǵan soń, ári Shuǵa men Ábdrahmannyń mahabaty elge málim bolyp, Aınabaı  «Túrikterge jasyryn aqsha jınap berip júr» degen syltaýmen Ábdrahmandy jer aýdartyp jiberedi.
VI.6. Shyǵarmanyń  sheshimi. Sodan Shuǵa qusalyqpen aýyrady. Shuǵanyń aýrýy janyna batqan ákesi Ábdrahmandy aldyrtady. Biraq Ábdrahman jetkenshe Shuǵa qaza bolyp ketedi. «Shuǵanyń belgisi» dep otyrǵany Shuǵanyń basyna ornatylǵan tas.
VII Keıipkerler kelbeti.
VII.1. Basty keıipker Shuǵa – aqquba, taldyrmash, qara kózdi qyz. Úrip aýyzǵa salǵandaı edi dep sýretteledi.  Ajary qandaı bolsa, aqyly da sondaı. Jeńiltek degenniń ne ekenin bilgen bala emes. Sóılegen sózi, júrgen júrisi qandaı, bir túrli pań edi – dep Qasymjannyń aıtýy boıynsha sýretteledi.
VII.2. Ábdrahman – Qazaqbaıdyń balasy, eńbekqor, biraz oqyǵan, saýaty bar muǵalim.
VII.3. Aınabaı -  qara nıetti, el arasyna ot jaqqan adam.
VII.4. Esimbek – 4 uldyń, bir qyzdyń ákesi. Aıtqan ýádesine berik adam.
VIII  Ádebı teorıalyq uǵymdar.
1. Sýretteý (tabıǵattyń sulýlyǵyn, Shuǵanyń kórkin)
2. Trop
3. Fıgýra
IX  Túsindirme sózdik.
1. Múdirtý – jolyna kedergi jasaý.
2. Maqsut – maqsat qoıý.
3. Aqtyq mınýt – sońǵy sát.
X Qorytyndy (shyǵarmanyń negizgi túıini, tárbıelik máni, óz oıym): Shyǵarmada  Shuǵa qyzdyń taǵdyry arqyly sol kezdegi qazaq qoǵamynyń ómir súrý beınesi kórinis tapqan.

---