Qazaqstandaǵy ekologıalyq problemalar
Baıandama
Taqyryby: Qazaqstandaǵy ekologıalyq problemalar.
Avtor: Baıdaýletova Gýlnar Abdýrahmanovna.
2017 - 2018 oqý jyly
Qazaqstandaǵy ekologıalyq problemalar.
Ekologıalyq problema — adamnyń tabıǵatqa jáne kerisinshe tabıǵattyń adamǵa tıgizetin qolaısyz áserlerine baılanysty týyndaıtyn kez kelgen qubylys.
Qazirgi álemde ekologıalyq problemalar óziniń qoǵamdyq máni jaǵynan aldyńǵy qatardaǵy máselelerdiń birine aınalady, tipti ıadrolyq soǵys qaýipi de onyń kóleńkesinde qalyp qoıdy. Adamnyń sharýashylyq is - áreketiniń qaýyrt damýy, aınaladaǵy ortaǵa údemeli, kóbine bildirýshilik sıpatta áser etýde. Adamnyń tabıǵatqa áseri myńdaǵan jyldar boıynda qalyptasqan tabıǵı júıelerdi ózgertý, sondaı – aq, topyraqty, sý kózderin aýany lastaý arqyly júzege asýda. Bul tabıǵat ahýalynyń kúrt tómendeýine ákelip soqty, kóp jaǵdaılarda orny tolmas zardaptar qaldyrdy. Ekologıalyq daǵdarys shyn mánindegi qaýipti tóndirip otyr; is júzinde tez óndiris alyp bara jatqan daǵdarystyq jaǵdaılardy kez kelgen aımaqtardan kórýge bolady. Adamdy qutqarý degenimiz – eń aldymen tabıǵatty saqtaý. Tabıǵı prosesterdiń negizinde jatqan zańdylyqtardy eskermeý tabıǵat pen adam arasyndaǵy eleýli qaıshylyqtarǵa ákelip soqtyrǵanyn aıta ketken jón. Amerıkan ekology Rıklers: Tabıǵatqa keltirilgen nusqandy túzetýdiń eshqandaı kópe – kórneý jatqan ádisteri joq ekeni aıdan anyq, sonymen qatar qorshaǵan ortaǵa degen keleńsiz kózqarasy úshin adamǵa tanylatyn kiná da, ózenderge shaıyndy sýlardy tógý, egistikterge pestısıdter búrký, ańshylardyń naızasy men myltyǵy avtomashınalardan shyatyn tútin qala irgesiniń sheksi keńeıýisıaqty belgili faktilerden quralmaýy tıis.
Adamǵa tabıǵat ekonomıkasy - aýyl, eldi pýnkter, selo, qala turǵyndarymen jer júziniń halyqtarynyń qarym – qatynastaryn, sandyq jáne sapalyq qurylymyn zertteý jáne retteý, kópshilikke úzdiksiz ekologıa salasynan bilim men tárbıe berý jumystaryn zertteıdi. Adam áreketi tek jer betindegi sýdy ǵana emes aýany da lastap keledi. Kún saıyn ónerkásip oryndary aýaǵa orasan zor ýly gaz jáne olarǵa qosa óte maıda bólshekterden turatyn qospalardy shyǵaryp jatady. Olar aýamen birge adam men jer betine. Keıde olardy jel alǵashqy shyqqan ornyna myńdaǵan kılometr jerge aıdap aparady. Mine, sondyqtan da gaz nemese qatty zat túrinde bólinip shyǵatyn zattardyn aýany qorǵaý adam densaýlyǵy úshin de, tirshilik úshin de úlken mán alady. Osy ýaqytta aýaǵa ýly qosyndylardy jibermeý adamzat balasynyń aldynda turǵan úlken másele. Aýany ár túrli jolmen bylǵanýy atmosferada birte – birte túpkilikti mýtagendi ózgerister týdyratyn anyqtalyp otyr. Mysaly, qalalardyń ústin, 2000 – 2500 m bıiktik kóleminde gazdar men usaq bólshekterden turatyn qaraqoshqyl tútin basyp turady. Osyndaı kórinis bizdiń qalaǵa tán qubylys.
Osyndaı qubylystardyn qala ishine kún sáýlesiniń últra kúlgin sáýlesi jetpeıdi. Sondyqtan qala ishinde neshe túrli juqpaly aýrý taraıtyn mıkrobtar kóbeıip ketedi. Olar neshe túrli kóz, teri, ókpe dertterin adamdarǵa darytady. Adamdar kóp mólsherde aýrýǵa shaldyǵady. Atmosferanyń tútin jáne gaz qosyndylarymen lastanýy adam densaýlyǵyna zıandy qubylystar týǵyzady. Bul qubylys ásirese meteorologıalyq jaǵdaıdyń áserinen aýa sırek almasatyn qalalarda jıi kzdesedi ony smog dep ataıdy. Aǵylshyn sózi – tuman degen maǵyna beredi. Fotohımıalyq tuman ósimdikter álemi men janýarlar dúnıesine, sondaı – aq adamzat balasyna óte úlken zıan keltirýde. Osy jaǵdaılarǵa sáıkes shet eldiń memleketterinde jáne bizdiń respýblıkamyzda atmosferalyq aýany qorǵaý maqsatynda avtomobılderdiń qozǵaýshy kúshin jetildirý, neıtralızatorlar ornatý, gazben elektr qýatymen júretin elektromobılderdi shyǵarý máselesi týyp otyr. Aýanyń jer betindegi qabatyn avtomobıl jáne ónerkásip gazdary men tútinnen turatyn qalyń tuman basady. Kún sáýlesi jınalǵan gazdardy ydyratyp ýly qospalar túzedi. Ol kezde adamdardyń kózi aýyrady, ókpesin ýly gaz toltyrady, úzdiksiz jótelip, tynysy tarylady. Bul orasan úlken kúızeliske ushyratady, júzdegen, myńdaǵan adamdardyń ómirin alyp ketedi. Iadrolyq jarylystyń zárli sáýkeleleri birde – bir saýatty jáne sanaly adamdy tynysh qaldyrý emes. Semeı atom polıgoninde bolǵan oqıǵa bylaı sıpattalady. Atom bombasyn jarý úshin jergilikti halyqty kóshirip, synaq ótkenshe bir jeti halyqty basqa jerde ustaǵan. Al aýylda úlkendi – kishili 54 adam qalǵan, olar atom bombasy jarylǵan jaqqa qarap qara tútinniń ishinen qyzyldy – jasyldy ottardy kórip tamashalaǵan. Sol adamdardan kúni búgin bireýi de qalmaı barlyǵy ólip qalǵan. Qazirgi kezeńde adamnyń ekologıalyq ortasy - qala. Ol eń iri jáne tabıǵı ortadan ózgeshe, kóptegen parametrleri boıynsha ekstremaldy deýge bolatyn orta.
Qalada tehnogendi qýattyń orasan zor konsentrasıasy jınalady. Qala ortasy adamnyń basty sanasy – onyń densaýlyǵyna qolaısyz áser etedi. Atmosferanyń, sýdyń, azyq – túlik ónimderiniń, kúndelikti qajetti zattardyń ónerkásip pen transporttyq qaldyqtarymen lastanýy, elektromagnıttik óris, vıbrasıa, shý, turmystyq hımıalandyrylýy, gıpodınamıa, durys tamaqtanbaý zıandy áreketterdiń keńinen taralýy.
Osylardyń barlyǵy qosylyp adamnyń densaýlyǵyn nasharlatady. Qala halqynyń basym bóligi demalysyn qaladan tys tabıǵa jaǵdaıda ótkizýge tyrysady. Adamnyń densaýlaǵynyń tómendep aýyrýǵa shaldyǵýyn aǵzanyń ortaǵa tolyq beıimdele almaýy men qolaısyz áserlerge bergen teris jaýaby retinde qarastyrý kerek. Adamnyń densaýlyǵyna zıandy áser etetin faktorlardyń ishinde ir túrli lastaýshy zattar birinshi oryn alady. Kóptegen qalalar ekologıalyq apat aımaǵy degen mártebege ıe bolǵan. Sonyń ishinde Óskemen qalasyn alýǵa bolady. Ár túrli aýrýlar qaptap, balalar jarymjan bolyp týý da. Osynyń bári osy ekologıanyń buzylý sebebi. Búgingi tańda Óskemen qalasy kúnnen - kúnge qulpyryp, órkendep keledi. Degenmen, bul qýanyshtyń kóleńkesinde qaıǵyly dert turǵanyn bilemiz be? Sebebi, Óskemen atmosferasy san jyldar boıy kók tútinnen kóz ashpaı keledi. Munyń bári adam densaýlyǵyna zıan. Qolǵasynnyń ózin alatyn bolsaq, aldymen júıke júıesin zaqymdaıdy, sodan keıin ish qurylysyndaǵy múshelerdiń jumysyn buzady. Adam psıhıkasyna da kesiri bar. Radıkasıa da solaı. Ókpe, júrek syrqattaryna shaldyǵyp, qan qysymy joǵarylaǵan adamdar sany kúnnen - kúnge ósýde. Ýly gazǵa býlyǵyp ómir súrip kele jatqan Óskemen turǵyndarynyń taǵdyry ózi bir úlken jaǵdaı. Sondyqtan, adam ekologıasy memleket kóleminde talqylanatyn úlken másele dep oılaımyn.
Aýany taza ustaýdyń sharalary.
Adamǵa tabıǵat bergen baılyqtyń biri — atmosferadaǵy aýa. Ózge tabıǵı baılyqtarmen birge aýanyń tazalyǵyn saqtaý óte mańyzdy is. Aýyl sharýashylyǵy men ónerkásibi qaryshty damp kele jatqan Qazaqstanda aýa tazalyǵy úshin kúres mańyzdy rol atqarmaq. Osyǵan oraı, respýblıkada tyndyrylǵan is az emes. Sońǵy jyldary atmosferadaǵy aýany qorǵaý maqsatynda iri - iri ónerkásip oryndarynda gaz ben shań tutatyn úsh júzge jýyq úlken qondyrǵylar men prıborlar iske qosyldy. Jambylda, Aqtóbede, Óskemen men Temirtaýda, basqa da ónerkásip qalalarynda aýa tazalyǵyn baqylaıtyn laboratorıalar kóptep quryla bastady. Óskemenniń korǵasyn - myrysh kombınatynda 35, 1 mln somǵa, Shymkenttiń qorǵasyn zavodynda 28 mln somǵa aýany taza ustaý maqsatynda iri qurylystar júrip jatyr. Qazirdiń ózinde osy zavodtarda joǵary temperatýraǵa shydamdy fıltr - súzgish «Nıtron» iske qosylyp aýanyń quramyn tazalaýda úlken úles kosýda. Shyǵys mashına jasaý zavodynda mazýt peshin elektr kúshimen qyzdyrý arqyly, aýaǵa shyratyn las zıandy gazdardyń kólemin 1, 5 — 2 ese azaıtýǵa múmkinshilk týdy. Sol sıaqty Ertis mys balqytý zavodynda óndiristeii shyǵatyn zıandy gazdardy ustap qalatyn qurylystar salyndy. Respýblıkamyzdyń iri qalalarynda jylýdy bir iri ortalyqtan jiberý arqyly kóptegen usaq peshterden qutyldy. Mysaly, Almatyda 600 kishkentaı pesh joıyl - sa, onys 155 - i 1970 — 1973 j. j. keledi. Qaraǵandyda 107 pesh, 84 janatyn terıkondar joıyldy. Pavlodarda - 50, Shymkentte — 7 pesh gazben jaǵylýǵa kóshti. Bir sóz - ben aıtqanda, Almaty kalasyn qospaǵanda respýblıkamyzda 1970 — 1973 jyldary 276 pesh sóndirildi, 12 TES pen 65 pesh gazǵa kóshti. Qazirgi jaǵdaıda aýada ýly zattardyń mólsherin azaıtý maqsatynda, avtomobılderden bólinip shyǵatyn gazdardy azaıtý barysynda kóptegen tıanaqty jumystar jasalyndy. 1973 — 1975 jyldary oblys ortalyqtarynda «Qazaqavtotehnıkalyq qyzmet kórsetý» aýaǵa shyǵatyn zıandy gazdardy ustap qalatyn 157 baqylaý - rettegishterdiń kondyrmalaryn jasaý jobalandy. Qazir Almatyda 40 pýnkt jumys isteıdi, aldaǵy ýaqytta taǵy da 50 bolýy kerek. Júrgizilgen jumystyń nátıjesinde adamdardyń densaýlyǵyna zıanyn tıgizetin gazdardyń mólsheri azaıdy. Mysaly, Óskemenniń qorǵasyn - myrysh kombınatynda aýaǵa shyǵatyn zıandy shańdar 54, 2% korǵasyn — 68, 6% kúkirt angıdrıdi — 17, 2% azaıdy. Balqash ken - metalýrgıa kombınatynda — 41%. Temirtaý sıntetıkalyq kaýchýk zavodynda syrtqa shyǵatyn synaptyń mólsheri 2, 5 ese, Shymkenttiń sement zavodyndaǵy aýaǵa shyǵatyn sement mólsheri — Iýese, Óskemenniń tıtan - magnıı kom - bınatynda aýaǵa shyǵatyn hlordyn, mólaieri 1, 8 ese qys - qartyldy.
Respýblıkada 25 qalada memlekettik sanıtarlyk mekemeler laboratorıasynda aýanyń quramyn zerttep, ol zertteýlerdiń nátıjesin júıeli kúıge keltirip, praktıkaǵa berýde. Zertteýlerdiń nátıjesinde óndiristiń ornalasýyna qaraı negizgi aýaǵa shyǵatyn las qaldyqtar qorǵasyn, kúkirt angıdrıdi kómirqyshqyl gazy, azottyń qosoksıdi, myshák, kúıe, hlor, shań ekeni anyqtalyp otyr. Qaraǵandy qalasynda kómirqyshqyl gazynyń mólsheri sanıtarlyq normadan 8 - 9 ese asyp ketken, al azottyń qosoksıdi, shań kúkirt angıdrıdi barlyq endiris oryndarynda 1973 jyly belgili - bir normaǵa deıin temendegen. Aýa tazalyǵy, adamdardyń densaýlyǵy úshin kúres árbir kásiporyn men sehta da tıimdi júrgizilip keledi. Mysaly, Almaty úı qurylysy kombınaty boıynsha aýaǵa kún saıyn shyǵarylatyn zıandy zattardyń mólsheri 75% qysqartyldy. Shymkent qorǵasyn zavodynda shań tutqyshtar men tehnologıalyq gazdy óńdeý jáne tazartý qondyrǵylaryn salýǵa qyrýar qarjy jumsalyp, adamdardyń jumys isteýine qolaıly jaǵdaı týǵyzylǵan. Ústimizdegi jyldyń jeti aıy ishinde barlyǵy 144 kásiporynnyń jumysyna «jaqsy» degen baǵa berildi. Respýblıkada saǵatyna 19 mıllıon tekshe metr shańdy soryp alatyn jańa qondyrǵylar iske qosyldy. Aýany lastaýǵa sebepshi bolyp otyrǵan Almaty qalasyndaǵy 72 usaq peshter jabylyp, olardyń ornyna elektr energıasymen jáne gazben jylytatyn júıeler ornatyl - y. Al, Jambyl Shymkent qalalarynda úılerdi tabıǵı gazben jylytý kópten beri júzege asyrylyp keledi.[2]
Derekkózder
• Qazaq tili termınderiniń salalyq ǵylymı túsindirme sózdigi: Ekologıa jáne tabıǵat qorǵaý / Jalpy redaksıasyn basqarǵan – túsindirme sózdikter toptamasyn shyǵarý jónindegi ǵylymı - baspa baǵdarlamasynyń ǵylymı jetekshisi, pedagogıka ǵylymdarynyń doktory, profesor, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty A. Q. Qusaıynov. – Almaty: «Mektep» baspasy» JAQ, 2002 jyl. – 456 bet. ISBN 5 - 7667 - 8284 - 5
• Bozshataeva G. T., Ospanova G. S. «Ekologıa». Almaty – 2002 jyl. Brodskıı A. K. «Jalpy ekologıa». Almaty – 1997. Jatqanbaev J. J. «Ekologıa negizderi». Almaty – 2003
Qazaqstan Respýblıkasy, Jambyl oblysy,
Moıynqum aýdany, Kókjelek aýyly,
B. Momyshuly atyndaǵy orta mektebi
Baıdaýletova Gýlnar Abdýrahmanovna
Taqyryby: Qazaqstandaǵy ekologıalyq problemalar.
Avtor: Baıdaýletova Gýlnar Abdýrahmanovna.
2017 - 2018 oqý jyly
Qazaqstandaǵy ekologıalyq problemalar.
Ekologıalyq problema — adamnyń tabıǵatqa jáne kerisinshe tabıǵattyń adamǵa tıgizetin qolaısyz áserlerine baılanysty týyndaıtyn kez kelgen qubylys.
Qazirgi álemde ekologıalyq problemalar óziniń qoǵamdyq máni jaǵynan aldyńǵy qatardaǵy máselelerdiń birine aınalady, tipti ıadrolyq soǵys qaýipi de onyń kóleńkesinde qalyp qoıdy. Adamnyń sharýashylyq is - áreketiniń qaýyrt damýy, aınaladaǵy ortaǵa údemeli, kóbine bildirýshilik sıpatta áser etýde. Adamnyń tabıǵatqa áseri myńdaǵan jyldar boıynda qalyptasqan tabıǵı júıelerdi ózgertý, sondaı – aq, topyraqty, sý kózderin aýany lastaý arqyly júzege asýda. Bul tabıǵat ahýalynyń kúrt tómendeýine ákelip soqty, kóp jaǵdaılarda orny tolmas zardaptar qaldyrdy. Ekologıalyq daǵdarys shyn mánindegi qaýipti tóndirip otyr; is júzinde tez óndiris alyp bara jatqan daǵdarystyq jaǵdaılardy kez kelgen aımaqtardan kórýge bolady. Adamdy qutqarý degenimiz – eń aldymen tabıǵatty saqtaý. Tabıǵı prosesterdiń negizinde jatqan zańdylyqtardy eskermeý tabıǵat pen adam arasyndaǵy eleýli qaıshylyqtarǵa ákelip soqtyrǵanyn aıta ketken jón. Amerıkan ekology Rıklers: Tabıǵatqa keltirilgen nusqandy túzetýdiń eshqandaı kópe – kórneý jatqan ádisteri joq ekeni aıdan anyq, sonymen qatar qorshaǵan ortaǵa degen keleńsiz kózqarasy úshin adamǵa tanylatyn kiná da, ózenderge shaıyndy sýlardy tógý, egistikterge pestısıdter búrký, ańshylardyń naızasy men myltyǵy avtomashınalardan shyatyn tútin qala irgesiniń sheksi keńeıýisıaqty belgili faktilerden quralmaýy tıis.
Adamǵa tabıǵat ekonomıkasy - aýyl, eldi pýnkter, selo, qala turǵyndarymen jer júziniń halyqtarynyń qarym – qatynastaryn, sandyq jáne sapalyq qurylymyn zertteý jáne retteý, kópshilikke úzdiksiz ekologıa salasynan bilim men tárbıe berý jumystaryn zertteıdi. Adam áreketi tek jer betindegi sýdy ǵana emes aýany da lastap keledi. Kún saıyn ónerkásip oryndary aýaǵa orasan zor ýly gaz jáne olarǵa qosa óte maıda bólshekterden turatyn qospalardy shyǵaryp jatady. Olar aýamen birge adam men jer betine. Keıde olardy jel alǵashqy shyqqan ornyna myńdaǵan kılometr jerge aıdap aparady. Mine, sondyqtan da gaz nemese qatty zat túrinde bólinip shyǵatyn zattardyn aýany qorǵaý adam densaýlyǵy úshin de, tirshilik úshin de úlken mán alady. Osy ýaqytta aýaǵa ýly qosyndylardy jibermeý adamzat balasynyń aldynda turǵan úlken másele. Aýany ár túrli jolmen bylǵanýy atmosferada birte – birte túpkilikti mýtagendi ózgerister týdyratyn anyqtalyp otyr. Mysaly, qalalardyń ústin, 2000 – 2500 m bıiktik kóleminde gazdar men usaq bólshekterden turatyn qaraqoshqyl tútin basyp turady. Osyndaı kórinis bizdiń qalaǵa tán qubylys.
Osyndaı qubylystardyn qala ishine kún sáýlesiniń últra kúlgin sáýlesi jetpeıdi. Sondyqtan qala ishinde neshe túrli juqpaly aýrý taraıtyn mıkrobtar kóbeıip ketedi. Olar neshe túrli kóz, teri, ókpe dertterin adamdarǵa darytady. Adamdar kóp mólsherde aýrýǵa shaldyǵady. Atmosferanyń tútin jáne gaz qosyndylarymen lastanýy adam densaýlyǵyna zıandy qubylystar týǵyzady. Bul qubylys ásirese meteorologıalyq jaǵdaıdyń áserinen aýa sırek almasatyn qalalarda jıi kzdesedi ony smog dep ataıdy. Aǵylshyn sózi – tuman degen maǵyna beredi. Fotohımıalyq tuman ósimdikter álemi men janýarlar dúnıesine, sondaı – aq adamzat balasyna óte úlken zıan keltirýde. Osy jaǵdaılarǵa sáıkes shet eldiń memleketterinde jáne bizdiń respýblıkamyzda atmosferalyq aýany qorǵaý maqsatynda avtomobılderdiń qozǵaýshy kúshin jetildirý, neıtralızatorlar ornatý, gazben elektr qýatymen júretin elektromobılderdi shyǵarý máselesi týyp otyr. Aýanyń jer betindegi qabatyn avtomobıl jáne ónerkásip gazdary men tútinnen turatyn qalyń tuman basady. Kún sáýlesi jınalǵan gazdardy ydyratyp ýly qospalar túzedi. Ol kezde adamdardyń kózi aýyrady, ókpesin ýly gaz toltyrady, úzdiksiz jótelip, tynysy tarylady. Bul orasan úlken kúızeliske ushyratady, júzdegen, myńdaǵan adamdardyń ómirin alyp ketedi. Iadrolyq jarylystyń zárli sáýkeleleri birde – bir saýatty jáne sanaly adamdy tynysh qaldyrý emes. Semeı atom polıgoninde bolǵan oqıǵa bylaı sıpattalady. Atom bombasyn jarý úshin jergilikti halyqty kóshirip, synaq ótkenshe bir jeti halyqty basqa jerde ustaǵan. Al aýylda úlkendi – kishili 54 adam qalǵan, olar atom bombasy jarylǵan jaqqa qarap qara tútinniń ishinen qyzyldy – jasyldy ottardy kórip tamashalaǵan. Sol adamdardan kúni búgin bireýi de qalmaı barlyǵy ólip qalǵan. Qazirgi kezeńde adamnyń ekologıalyq ortasy - qala. Ol eń iri jáne tabıǵı ortadan ózgeshe, kóptegen parametrleri boıynsha ekstremaldy deýge bolatyn orta.
Qalada tehnogendi qýattyń orasan zor konsentrasıasy jınalady. Qala ortasy adamnyń basty sanasy – onyń densaýlyǵyna qolaısyz áser etedi. Atmosferanyń, sýdyń, azyq – túlik ónimderiniń, kúndelikti qajetti zattardyń ónerkásip pen transporttyq qaldyqtarymen lastanýy, elektromagnıttik óris, vıbrasıa, shý, turmystyq hımıalandyrylýy, gıpodınamıa, durys tamaqtanbaý zıandy áreketterdiń keńinen taralýy.
Osylardyń barlyǵy qosylyp adamnyń densaýlyǵyn nasharlatady. Qala halqynyń basym bóligi demalysyn qaladan tys tabıǵa jaǵdaıda ótkizýge tyrysady. Adamnyń densaýlaǵynyń tómendep aýyrýǵa shaldyǵýyn aǵzanyń ortaǵa tolyq beıimdele almaýy men qolaısyz áserlerge bergen teris jaýaby retinde qarastyrý kerek. Adamnyń densaýlyǵyna zıandy áser etetin faktorlardyń ishinde ir túrli lastaýshy zattar birinshi oryn alady. Kóptegen qalalar ekologıalyq apat aımaǵy degen mártebege ıe bolǵan. Sonyń ishinde Óskemen qalasyn alýǵa bolady. Ár túrli aýrýlar qaptap, balalar jarymjan bolyp týý da. Osynyń bári osy ekologıanyń buzylý sebebi. Búgingi tańda Óskemen qalasy kúnnen - kúnge qulpyryp, órkendep keledi. Degenmen, bul qýanyshtyń kóleńkesinde qaıǵyly dert turǵanyn bilemiz be? Sebebi, Óskemen atmosferasy san jyldar boıy kók tútinnen kóz ashpaı keledi. Munyń bári adam densaýlyǵyna zıan. Qolǵasynnyń ózin alatyn bolsaq, aldymen júıke júıesin zaqymdaıdy, sodan keıin ish qurylysyndaǵy múshelerdiń jumysyn buzady. Adam psıhıkasyna da kesiri bar. Radıkasıa da solaı. Ókpe, júrek syrqattaryna shaldyǵyp, qan qysymy joǵarylaǵan adamdar sany kúnnen - kúnge ósýde. Ýly gazǵa býlyǵyp ómir súrip kele jatqan Óskemen turǵyndarynyń taǵdyry ózi bir úlken jaǵdaı. Sondyqtan, adam ekologıasy memleket kóleminde talqylanatyn úlken másele dep oılaımyn.
Aýany taza ustaýdyń sharalary.
Adamǵa tabıǵat bergen baılyqtyń biri — atmosferadaǵy aýa. Ózge tabıǵı baılyqtarmen birge aýanyń tazalyǵyn saqtaý óte mańyzdy is. Aýyl sharýashylyǵy men ónerkásibi qaryshty damp kele jatqan Qazaqstanda aýa tazalyǵy úshin kúres mańyzdy rol atqarmaq. Osyǵan oraı, respýblıkada tyndyrylǵan is az emes. Sońǵy jyldary atmosferadaǵy aýany qorǵaý maqsatynda iri - iri ónerkásip oryndarynda gaz ben shań tutatyn úsh júzge jýyq úlken qondyrǵylar men prıborlar iske qosyldy. Jambylda, Aqtóbede, Óskemen men Temirtaýda, basqa da ónerkásip qalalarynda aýa tazalyǵyn baqylaıtyn laboratorıalar kóptep quryla bastady. Óskemenniń korǵasyn - myrysh kombınatynda 35, 1 mln somǵa, Shymkenttiń qorǵasyn zavodynda 28 mln somǵa aýany taza ustaý maqsatynda iri qurylystar júrip jatyr. Qazirdiń ózinde osy zavodtarda joǵary temperatýraǵa shydamdy fıltr - súzgish «Nıtron» iske qosylyp aýanyń quramyn tazalaýda úlken úles kosýda. Shyǵys mashına jasaý zavodynda mazýt peshin elektr kúshimen qyzdyrý arqyly, aýaǵa shyratyn las zıandy gazdardyń kólemin 1, 5 — 2 ese azaıtýǵa múmkinshilk týdy. Sol sıaqty Ertis mys balqytý zavodynda óndiristeii shyǵatyn zıandy gazdardy ustap qalatyn qurylystar salyndy. Respýblıkamyzdyń iri qalalarynda jylýdy bir iri ortalyqtan jiberý arqyly kóptegen usaq peshterden qutyldy. Mysaly, Almatyda 600 kishkentaı pesh joıyl - sa, onys 155 - i 1970 — 1973 j. j. keledi. Qaraǵandyda 107 pesh, 84 janatyn terıkondar joıyldy. Pavlodarda - 50, Shymkentte — 7 pesh gazben jaǵylýǵa kóshti. Bir sóz - ben aıtqanda, Almaty kalasyn qospaǵanda respýblıkamyzda 1970 — 1973 jyldary 276 pesh sóndirildi, 12 TES pen 65 pesh gazǵa kóshti. Qazirgi jaǵdaıda aýada ýly zattardyń mólsherin azaıtý maqsatynda, avtomobılderden bólinip shyǵatyn gazdardy azaıtý barysynda kóptegen tıanaqty jumystar jasalyndy. 1973 — 1975 jyldary oblys ortalyqtarynda «Qazaqavtotehnıkalyq qyzmet kórsetý» aýaǵa shyǵatyn zıandy gazdardy ustap qalatyn 157 baqylaý - rettegishterdiń kondyrmalaryn jasaý jobalandy. Qazir Almatyda 40 pýnkt jumys isteıdi, aldaǵy ýaqytta taǵy da 50 bolýy kerek. Júrgizilgen jumystyń nátıjesinde adamdardyń densaýlyǵyna zıanyn tıgizetin gazdardyń mólsheri azaıdy. Mysaly, Óskemenniń qorǵasyn - myrysh kombınatynda aýaǵa shyǵatyn zıandy shańdar 54, 2% korǵasyn — 68, 6% kúkirt angıdrıdi — 17, 2% azaıdy. Balqash ken - metalýrgıa kombınatynda — 41%. Temirtaý sıntetıkalyq kaýchýk zavodynda syrtqa shyǵatyn synaptyń mólsheri 2, 5 ese, Shymkenttiń sement zavodyndaǵy aýaǵa shyǵatyn sement mólsheri — Iýese, Óskemenniń tıtan - magnıı kom - bınatynda aýaǵa shyǵatyn hlordyn, mólaieri 1, 8 ese qys - qartyldy.
Respýblıkada 25 qalada memlekettik sanıtarlyk mekemeler laboratorıasynda aýanyń quramyn zerttep, ol zertteýlerdiń nátıjesin júıeli kúıge keltirip, praktıkaǵa berýde. Zertteýlerdiń nátıjesinde óndiristiń ornalasýyna qaraı negizgi aýaǵa shyǵatyn las qaldyqtar qorǵasyn, kúkirt angıdrıdi kómirqyshqyl gazy, azottyń qosoksıdi, myshák, kúıe, hlor, shań ekeni anyqtalyp otyr. Qaraǵandy qalasynda kómirqyshqyl gazynyń mólsheri sanıtarlyq normadan 8 - 9 ese asyp ketken, al azottyń qosoksıdi, shań kúkirt angıdrıdi barlyq endiris oryndarynda 1973 jyly belgili - bir normaǵa deıin temendegen. Aýa tazalyǵy, adamdardyń densaýlyǵy úshin kúres árbir kásiporyn men sehta da tıimdi júrgizilip keledi. Mysaly, Almaty úı qurylysy kombınaty boıynsha aýaǵa kún saıyn shyǵarylatyn zıandy zattardyń mólsheri 75% qysqartyldy. Shymkent qorǵasyn zavodynda shań tutqyshtar men tehnologıalyq gazdy óńdeý jáne tazartý qondyrǵylaryn salýǵa qyrýar qarjy jumsalyp, adamdardyń jumys isteýine qolaıly jaǵdaı týǵyzylǵan. Ústimizdegi jyldyń jeti aıy ishinde barlyǵy 144 kásiporynnyń jumysyna «jaqsy» degen baǵa berildi. Respýblıkada saǵatyna 19 mıllıon tekshe metr shańdy soryp alatyn jańa qondyrǵylar iske qosyldy. Aýany lastaýǵa sebepshi bolyp otyrǵan Almaty qalasyndaǵy 72 usaq peshter jabylyp, olardyń ornyna elektr energıasymen jáne gazben jylytatyn júıeler ornatyl - y. Al, Jambyl Shymkent qalalarynda úılerdi tabıǵı gazben jylytý kópten beri júzege asyrylyp keledi.[2]
Derekkózder
• Qazaq tili termınderiniń salalyq ǵylymı túsindirme sózdigi: Ekologıa jáne tabıǵat qorǵaý / Jalpy redaksıasyn basqarǵan – túsindirme sózdikter toptamasyn shyǵarý jónindegi ǵylymı - baspa baǵdarlamasynyń ǵylymı jetekshisi, pedagogıka ǵylymdarynyń doktory, profesor, Qazaqstan Respýblıkasy Memlekettik syılyǵynyń laýreaty A. Q. Qusaıynov. – Almaty: «Mektep» baspasy» JAQ, 2002 jyl. – 456 bet. ISBN 5 - 7667 - 8284 - 5
• Bozshataeva G. T., Ospanova G. S. «Ekologıa». Almaty – 2002 jyl. Brodskıı A. K. «Jalpy ekologıa». Almaty – 1997. Jatqanbaev J. J. «Ekologıa negizderi». Almaty – 2003
Qazaqstan Respýblıkasy, Jambyl oblysy,
Moıynqum aýdany, Kókjelek aýyly,
B. Momyshuly atyndaǵy orta mektebi
Baıdaýletova Gýlnar Abdýrahmanovna
You Might Also Like
