Qazaqstannyń ósimdikteri men janýarlar dúnıesi
Taqyryp: Qazaqstannyń ósimdikteri men janýarlar dúnıesi
Qazaqstan ósimdikteri sý basyp jatqan kezen, bor dáýiriniń aıaǵy men paleogen dáýiriniń bas kezinen bastalady. Paleogende búkil Turan oıpatyn teńiz basyp jatqan. Ol Torǵaı buǵazy arqyly Batys Sibir teńizimen jalǵasqan. Teńiz Qazaqstanǵa qaraǵan qurlyqty ekige bólgen. Paleogen dáýirdiń alǵashqy jartysynda teńiz jaǵalaýyndaǵy qyrattar men taýlarda sýbtropıktik jalpaq japyraqty ósip turǵan. Torǵaı buǵazynan shyǵysta Altaı, Saryarqa aımaqtarynda, jalpaq japyraqtylary men máńgi jasyl qylqan japyraqty ósimdik túrleri taraǵan. Paleogen dáýiriniń ekinshi jartysynda, teńiz sýy tartylyp, qurǵap, irili, usaqty kólder qalyptasqan.
Neogen dáýirde klımat sýyp, taýly aýdandardy muz basqan kezde jylý súıgish ósimdikter joıylyp ketip, qazirgi orman tıpteri qalyptasqan, grek jańǵaǵy, alma sıaqty ósimdikter saqtalyp qalǵan. Kaspıı mańy oıpaty men Turan oıpaty teńiz astynan neogen dáýirinde ǵana bosaǵan. Ústirt pen Betpaqdalanyń bosaýy odan sál ǵana erterek.
Qazirgi Qazaqstannyń ósimdik jamylǵysy 6000 - daı ósimdik túrlerinen turady. Basqa kórshi eldermen (Reseı, Orta Azıa, Kavkaz) salystyrǵanda bul onsha kóp emes.
Ósimdigi jaǵynan baı ólke Qazaqstannyń taýly aımaqtary bolyp sanalady. Syrdarıa - Qarataý florasy óte baı. Onda 1000 - nan asatyn ósimdik túri, onyń 150 túri tek osy aýdanǵa ǵana tán, basqa jerde ushyraspaıtyn ósimdikter.
Tán - Shannyń, Altaıdyń, Jońǵar Alataýynyń taý betkeılerinde qylqan japyraqty ormandar taralǵan. Olarda shyrsha, maı qaraǵaı, bal qaraǵaı, samyrsyn túrleri ósedi. Itmuryn, dolana, bórijıdek butalary mol.
Qazaqstanda ósimdik dúnıesiniń 303 túri Qyzyl kitapqa engen jáne onyń saqtalýyna memlekettik qoryqtar qamqorlyq jasaıdy. Qazaqstannyń keń jazıraly jazyǵynda dala men shól ósimdikteri basym. Qazaqstan dúnıe júzi boıynsha ormany az elderdiń qataryna jatady. Búkil aýmaǵynyń 11, 4mln gektar jerin ǵana ormandar alyp jatyr. Ol tabıǵatty tazartýda, topyraqty erozıadan saqtap, qum kóshkinderin bógeýde asa mańyzdy ról atqarady. Shóldi aımaqtarda sekseýil, ózender boıynda jyńǵyl, jıde, torańǵy toǵaılary kezdesedi.
Qazaqstannyń janýarlar dúnıesiniń qalyptasýy ósimdik jamylǵysynyń damý tarıhymen uqsas. Muz basý dáýirinde jyly klımatqa beıim janýarlardyń keı túrleri qyrylyp, birazy jyly jaqqa qonys aýdarǵan. Olardyń keıbir túrleri Qazaqstannyń ońtústik - shyǵysyndaǵy taýly aımaqta saqtalyp qalyp, muz basý dáýirinen keıin qaıtadan damyp ósken. Qaraquıryq, jolbarys, qaban, maral, buǵy, aqqutan, qyzylqutan sıaqty janýarlar túrleri osy topqa jatady. Sonymen birge qustary ósken. Olarǵa qur, toqyldaq, samyrsyn qus, aq qoıan jatady.
Qazaqstannyń janýarlar dúnıesi qazir sútqorektilerdiń 178, qustardyń 489, balyqtyń 104 jáne omyrtqasyzdardyń 50 myńnan astam túrlerinen turady.
Ormandy dalanyń sútqorektileri qataryna qoıan, sý tyshqany, aq tyshqan, elik kiredi. Qasqyr men túlki jıi kezdesedi. Qustardan qur, shil keń taraǵan, qaıyńdy ormandardy qyrǵı, bóktergi, ıtelgi sıaqty jyrtqysh qustar mekendeıdi. Ashyq alańdarda toqyldaq, qarǵanyń túrleri, buldyryq bar. Orman ishinde jylan az kezdesedi, kesirtkeniń biraz túrleri ushyrasady.
Dala janýarlary tabıǵattyń erekshelikterine ıkemdelip, túsi de dala boıaýyna qaraı ózgere damyǵan. Dala tyshqany, ala qorjyn, qasqyr, túlki, borsyq kóp mekendeıdi. Kıik jıi ushyrasady. Dala qustarynan dýadaq, tyrna, torǵaıdyń ár túri ( qaratorǵaı, boztorǵaı, shymshyq torǵaı) kezdesedi.
Shól dalanyń janýarlary ystyqqa, shólge shydamdy bolýǵa beıimdelgen. Ala jerteser, saryshunaqtyń, qum tyshqandarynyń keı túrleri, kirpi, qum qoıany, qustardan sekseýil jorǵa torǵaıy, dala búrkit, bóktergi, aq quıryq saýysqan bar.
Qazaqstannyń taýly aımaqtarynyń da ózine tán janýarlary bar. Altaıda qońyr aıý, týndra qury, taý ulary kezdesedi. Jerorta teńizinen aýysyp, Altaıǵa jetpeı, Tán - Shan, Tarbaǵataı shekarasynan ótpeı qalǵan ańdar qataryna gımalaı ularyn, kúshtigendi, baıǵyzdy ataýǵa bolady. Jońǵar Alataýy, Kúngeı Alataý boıyn buǵy, sileýsin, shymshyq torǵaı, t. b. Batys Tán - Shandy uzyn quıryqty tyshqan, shybynshy torǵaı, aqtamaq bulbul mekendeıdi. Ortalyq Tán - Shanda altaı sýyry, ımek tumsyq balyqshy, qyzyl moıyn bulbul ushyrasady. Ózen, kól aımaqtaryndaǵy qaraqus, sur shymshyq, elik, aq tyshqan jine balyq túrlerine baı. Aralda balyqtyń 40, Kaspııde 50 túri bar.
Qazaqstannyń ósimdikteri men janýarlar dúnıesi júkteý
Qazaqstan ósimdikteri sý basyp jatqan kezen, bor dáýiriniń aıaǵy men paleogen dáýiriniń bas kezinen bastalady. Paleogende búkil Turan oıpatyn teńiz basyp jatqan. Ol Torǵaı buǵazy arqyly Batys Sibir teńizimen jalǵasqan. Teńiz Qazaqstanǵa qaraǵan qurlyqty ekige bólgen. Paleogen dáýirdiń alǵashqy jartysynda teńiz jaǵalaýyndaǵy qyrattar men taýlarda sýbtropıktik jalpaq japyraqty ósip turǵan. Torǵaı buǵazynan shyǵysta Altaı, Saryarqa aımaqtarynda, jalpaq japyraqtylary men máńgi jasyl qylqan japyraqty ósimdik túrleri taraǵan. Paleogen dáýiriniń ekinshi jartysynda, teńiz sýy tartylyp, qurǵap, irili, usaqty kólder qalyptasqan.
Neogen dáýirde klımat sýyp, taýly aýdandardy muz basqan kezde jylý súıgish ósimdikter joıylyp ketip, qazirgi orman tıpteri qalyptasqan, grek jańǵaǵy, alma sıaqty ósimdikter saqtalyp qalǵan. Kaspıı mańy oıpaty men Turan oıpaty teńiz astynan neogen dáýirinde ǵana bosaǵan. Ústirt pen Betpaqdalanyń bosaýy odan sál ǵana erterek.
Qazirgi Qazaqstannyń ósimdik jamylǵysy 6000 - daı ósimdik túrlerinen turady. Basqa kórshi eldermen (Reseı, Orta Azıa, Kavkaz) salystyrǵanda bul onsha kóp emes.
Ósimdigi jaǵynan baı ólke Qazaqstannyń taýly aımaqtary bolyp sanalady. Syrdarıa - Qarataý florasy óte baı. Onda 1000 - nan asatyn ósimdik túri, onyń 150 túri tek osy aýdanǵa ǵana tán, basqa jerde ushyraspaıtyn ósimdikter.
Tán - Shannyń, Altaıdyń, Jońǵar Alataýynyń taý betkeılerinde qylqan japyraqty ormandar taralǵan. Olarda shyrsha, maı qaraǵaı, bal qaraǵaı, samyrsyn túrleri ósedi. Itmuryn, dolana, bórijıdek butalary mol.
Qazaqstanda ósimdik dúnıesiniń 303 túri Qyzyl kitapqa engen jáne onyń saqtalýyna memlekettik qoryqtar qamqorlyq jasaıdy. Qazaqstannyń keń jazıraly jazyǵynda dala men shól ósimdikteri basym. Qazaqstan dúnıe júzi boıynsha ormany az elderdiń qataryna jatady. Búkil aýmaǵynyń 11, 4mln gektar jerin ǵana ormandar alyp jatyr. Ol tabıǵatty tazartýda, topyraqty erozıadan saqtap, qum kóshkinderin bógeýde asa mańyzdy ról atqarady. Shóldi aımaqtarda sekseýil, ózender boıynda jyńǵyl, jıde, torańǵy toǵaılary kezdesedi.
Qazaqstannyń janýarlar dúnıesiniń qalyptasýy ósimdik jamylǵysynyń damý tarıhymen uqsas. Muz basý dáýirinde jyly klımatqa beıim janýarlardyń keı túrleri qyrylyp, birazy jyly jaqqa qonys aýdarǵan. Olardyń keıbir túrleri Qazaqstannyń ońtústik - shyǵysyndaǵy taýly aımaqta saqtalyp qalyp, muz basý dáýirinen keıin qaıtadan damyp ósken. Qaraquıryq, jolbarys, qaban, maral, buǵy, aqqutan, qyzylqutan sıaqty janýarlar túrleri osy topqa jatady. Sonymen birge qustary ósken. Olarǵa qur, toqyldaq, samyrsyn qus, aq qoıan jatady.
Qazaqstannyń janýarlar dúnıesi qazir sútqorektilerdiń 178, qustardyń 489, balyqtyń 104 jáne omyrtqasyzdardyń 50 myńnan astam túrlerinen turady.
Ormandy dalanyń sútqorektileri qataryna qoıan, sý tyshqany, aq tyshqan, elik kiredi. Qasqyr men túlki jıi kezdesedi. Qustardan qur, shil keń taraǵan, qaıyńdy ormandardy qyrǵı, bóktergi, ıtelgi sıaqty jyrtqysh qustar mekendeıdi. Ashyq alańdarda toqyldaq, qarǵanyń túrleri, buldyryq bar. Orman ishinde jylan az kezdesedi, kesirtkeniń biraz túrleri ushyrasady.
Dala janýarlary tabıǵattyń erekshelikterine ıkemdelip, túsi de dala boıaýyna qaraı ózgere damyǵan. Dala tyshqany, ala qorjyn, qasqyr, túlki, borsyq kóp mekendeıdi. Kıik jıi ushyrasady. Dala qustarynan dýadaq, tyrna, torǵaıdyń ár túri ( qaratorǵaı, boztorǵaı, shymshyq torǵaı) kezdesedi.
Shól dalanyń janýarlary ystyqqa, shólge shydamdy bolýǵa beıimdelgen. Ala jerteser, saryshunaqtyń, qum tyshqandarynyń keı túrleri, kirpi, qum qoıany, qustardan sekseýil jorǵa torǵaıy, dala búrkit, bóktergi, aq quıryq saýysqan bar.
Qazaqstannyń taýly aımaqtarynyń da ózine tán janýarlary bar. Altaıda qońyr aıý, týndra qury, taý ulary kezdesedi. Jerorta teńizinen aýysyp, Altaıǵa jetpeı, Tán - Shan, Tarbaǵataı shekarasynan ótpeı qalǵan ańdar qataryna gımalaı ularyn, kúshtigendi, baıǵyzdy ataýǵa bolady. Jońǵar Alataýy, Kúngeı Alataý boıyn buǵy, sileýsin, shymshyq torǵaı, t. b. Batys Tán - Shandy uzyn quıryqty tyshqan, shybynshy torǵaı, aqtamaq bulbul mekendeıdi. Ortalyq Tán - Shanda altaı sýyry, ımek tumsyq balyqshy, qyzyl moıyn bulbul ushyrasady. Ózen, kól aımaqtaryndaǵy qaraqus, sur shymshyq, elik, aq tyshqan jine balyq túrlerine baı. Aralda balyqtyń 40, Kaspııde 50 túri bar.
Qazaqstannyń ósimdikteri men janýarlar dúnıesi júkteý
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: Nelikten adamdar eginshilik jáne mal sharýashylyǵymen aınalysa bastady?
