Qazaqtyń ulttyq kıimderi
Qyzylorda qalasy,
№197 qazaq orta mektebiniń
tehnologıa pániniń muǵalimi:
Áljanova Roza Zeınýllaqyzy
Qazaqtyń ulttyq kıimderi
Kıim – adam denesin aýa raıynyń, qorshaǵan ortanyń zıandy áserinen qorǵaıtyn buıym. Olardyń bári de adamdardyń aqyl-oıy men estetıkalyq talǵamynyń, eńbeginiń jemisi. Adamzat paleolıt - tas dáýirinde-aq tigissiz baılanatyn lypa kıimderdi paıdalanyp, súıek ıne, súıek bizdi qoldana otyryp teri jáne toqyma kıim-keshek jasaýdy úırengen. Al endi neolıt dáýirinen bastap órý, ıirý, toqý kásibi ómirge kelip, ıyqtan, myqynnan kıiletin kıim túrleri paıda boldy. Qazaqtardyń qazirgi kıimderiniń kóbisi saq dáýirinen bastaý alady. HH ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldary Oıyl men Saǵyz boıyn mekendegen qazaqtardyń kıim-keshegin paleoetnologıalyq derektermen salystyra zerttegen S.I.Rýdenko, tipti kúpiniń qazaqqa, onyń ata-babasyna kem degende eki myń jyl buryn belgili bolǵan kıim úlgisi ekenin dáleldep berdi. Negizinen, qazaq kıimderin keńinen zertteý Qazan revolúsıasynan keıin ǵana qolǵa alyndy.
Kıimniń negizgi túrleri
Qazaqtyń ulttyq kıimderi negizinen mynandaı túrge bólinedi: ishtik kıimder, syrtqy (óń) kıimder, sýlyq kıimder, erlerdiń bas kıimderi, áıelderdiń bas kıimderi, aıaq kıimder. Bularǵa mynandaı kıimder jatady:
İshtik kıimder: Beshpent, dambal, jeıde (kóılek), qamzol, kúrte, (jeletke), shalbar. Syrtqy (óń) kıimder Jadaǵaı shapan, jarǵaq, kúpi, syrmaly shapan, taıjaqy, ton, shapan, shıdem, ishik, qolǵap.
Sýlyq kıimder: Aba, kebenek, kenep, syrttyq, shekpen.
Erlerdiń bas kıimderi
Bashlyq, bórik, dalbaı, jalbaǵaı, jekeı tymaq, kúlpara, qalpaq, qulaqshyn, malaqaı, muraq, taqıa, tymaq, shalma.
Áıelderdiń bas kıimderi: Bergek, bórik, jaýlyq, jelek, kımeshek, kúndik, oramal, qarqara, sáýkele, taqıa, sháli.
Aıaq kıimder:Kebis, kók etik, mási, myqshıma, saptama etik, shońqaıma.
Kıimderdiń áleýmettik dárejesi
Ulttyq kıimderimiz paıdalaný, tutyný erekshelikterine qaraı kúndelikti, sándik kıimder, jyl mezgilderine baılanysty qystyq, maýsym aralyq, jazdyq, kúzdik kıimder bolyp bólinedi. Jas jáne jynys erekshelikterine sáıkes mynandaı túrlerge jikteledi: sábı kıimi (ıtkóılek, sylaý taqıa), bala kıimi (kepesh, malaqaı, qulaqshyn, jeıde, dambal, shalbar, etik, beshpent, shapan), bozbala kıimi (taqıa, etik, jeıde, shalbar), boıjetken kıimi (jelbirshekti kóılek, taqıa, kázekeı), qalyńdyq kıimi (sáýkele, jelek), kelinshek, báıbishe kıimi (kóılek, kımeshek, jaýlyq, qamzol, kebis, mási, kókirekshe), kúıeý, jas jigit, aqsaqal kıimderi (shapan, ishik, beshpent, syrma shalbar, aq jeıde, dambal, saptama etik, kebis, mási).
Áleýmettik dárejesine, qyzmetine baılanysty ulttyq kıimder mynandaı da topqa bólinedi: joǵary tekti qazaqtardyń kıimi, sal-seriler kıimi, sán-saltanat kıimderi, ulttyq oıyn-saýyq, jarystarda kıetin kıimder, ǵurypty kıimder, qazaqtyń neke kıimderi, kúıeý jigit kıimi, qalyńdyq kıimi, dinge baılanysty salttyq jáne ǵuryptyq kıimder, dindarlar kıimi, jerleý rásimine baılanysty ólikke kıgiziletin kıim, aza tutýshylardyń qaraly kıimderi, qazaqtardyń ertedegi sýlyq jáne kásiptik kıimderi, malshylar kıimi, ańshylar kıimi, batyrlar kıimi jáne t.b. Bizdiń arnaıy zerttep, paıymdaǵanymyzda bilgenimiz: qazaqtyń ulttyq kıimderiniń túrleri men ataýy kóp. Tipti kıimderdi uly júz, orta júz, kishi júz úlgileri dep te tanyp jatady. Sondaı-aq, keıbir kıimder rý, taıpa attarymen de bylaısha atalyp, tanylady: qypshaq tymaq, arǵyn tymaq, naıman tymaq, adaı bórik, qyzaı bórik t.s.s. Qazaqtyń ulttyq kıimderin geografıalyq aımaǵyna qaraı Jetisý úlgisi, Arqa úlgisi dep te ataý kezdesedi. Bir qatar qazaq kıimderiniń úlgisine kórshiles orys, tájik, qyrǵyz, túrkimen halyqtarynyń kıim tigý máneriniń de áser etkeni málim. Al endi kóne ǵasyrlarda paıda bolǵan qazaqtyń kóptegen kıim túrleri men úlgileri bizge jetken joq. Bizdiń ulttyq kıimderimizdiń negizgi túrlerine baılanysty arnaıy salt-dástúr, yrymdar bar.
Ulttyq kıimderge baılanysty salt-dástúrler men yrymdar Bas kıimder boıynsha
Tymaq. Ol qasıetti baskıim sanalady. Ony aıyrbastamaıdy, aıaq tıgizbeıdi. Qazaqta shala týǵan balany tymaqqa salyp asyraıtyn dástúr bar. Bireýge bas urǵanda da aıaǵyna tymaǵyn tastaıdy. Tymaq tastap keshirim suraý bitimge shaqyrýdyń eń úlken belgisi.
Bas kıimge qaýyrsyn taǵý
«Altyn Adamnyń» bas kıimine de tórt altyn qaýyrsyn ilingen. Tamǵaly tastaǵy sýretterde de qaýyrsyndy baskıim kıip, maldas quryp otyrǵan adam beınelengen. Baskıimge qaýyrsyn taǵý kóp halyqta bar. Ol mıftik nanym boıynsha jerdegi adamnyń rýhtyq bolmysynyń aspan álemimen baılanysta ekendigin tanytady. Jaýlyq. Oǵan qatysty arnaıy zań joly, salt bar. «Jeti jarǵy» boıynsha qylmystyq, buzaqylyq iste ol úshin kimge, kimniń qun tólenetininiń ornyna «sary jaýlyq» júrgen. Bul jaýlyq qun tóleýge keliskendikti bildiredi. Kúıeýi ólgen áıel óziniń qaraly ekendigin tanytý úshin bir jyl boıy sary jaýlyqty taǵyp júretin bolǵan.
Baskıimge qatysty tyıymdar
Baskıimdi ilip qoıady, kez – kelgen jerge tastaı salmaıdy, astyǵa basyp otyrmaıdy. Olaı jasasa, bastan baq taıady. Er adam áıeldiń jaýlyǵyn basyna salmaıdy. Olaı jasasa, erkektikten aıyrylady. Qyz bala basyna aq, qara oramal tartpaýǵa tıisti. Aq – jaýlyqtyń, qara – qaıǵynyń belgisi. Jalańbas otyryp bala emizbeıdi, as – sý ázirlemeıdi. Baskıimniń tóbesin basyp kımeıdi, ony aıyrbastamaıdy, eshkimge syılamaıdy, satpaıdy. Tek syılyqqa kıilmegen, jańa baskıim alyp berýge bolady.
Syrt kıimder boıynsha
İshik. Qazaq salty boıynsha, qasqyr ishikti jıyrma beske tolmaǵan jastar kımeýge tıis. Óıtkeni qasqyr ishik jas adamnyń jalyny men teri qyzýyn tumshalap, ony aýrýǵa ushyratýy múmkin. Eki adam boranda adasyp ketip, qasqyr ishikti aman qalyp, qasyndaǵy adam úsip ólse, onyń týǵan – týystary aman qalǵan adamnan qun daýlaýǵa quqyly. Sebebi, bir qasqyr ishik eki adamdy sýyqtan qorǵap qala alady. Munyń bári dala zańynda bekitilgen tártip. İshik qazaqta syı – sıapat, kıit ornyna júrgen.
Shapan. Qazaqtar ony «jaǵaly kıim» retinde baǵalaıdy. Adamǵa «shapan kıgizý», «ıyǵyna shapan jabý» – úlken qurmet. Buryndary handar batyr, bı, jaqsy – jaısańdaryna dáreje bergende sonyń belgisi retinde arnaıy tiktirtken shapandy olardyń ıyǵyna japqan, túrli memlekettik qatynastardy bekitý belgisi retinde de shapan jiberetin bolǵan. Qazaqta at mingizip, shapan jabý dástúri qazirde bar. Hannyń ózi kıgen shapanyn syıǵa alý – qazaq halqynda úlken mártebe.
Jeıde. Uzaq jasaǵan, halqyna óte qadirli bolǵan, baqytty turmys qurǵan qarıalardyń jolyn bersin dep, olardyń jeıde – kóılegin surap alyp, yrymdap kıgen. Mundaı kıim óte tozyńqy bolsa, ony alǵysy kelgender kóbeıip ketse, álgi kıimdi buzyp, kishkentaı betoramal kóleminde tábárik dep bólip alǵan. Qarıalar buryndary kóp bala tapqan áıelderdiń but kıimin bala kótermegen áıelderdiń surap, qalap alǵanyn da aıtady. Áıel bosanarda tolǵaǵy jeńil bolsyn dep kóıleginiń shetin de jyrtyp, «jol ashý» yrymy jasalatyn kórinedi. Shalbar. Qazaqtar shalbar men etikti otyryp kıýge tıis. Olardy soǵys kezinde ǵana turyp kıgen. Ul tapqysy kelgen áıeldiń erkekterdiń qarý – jaraqtaryn, shalbaryn basyna jastap jatatyn, qyz tapqysy kelgen áıeldiń qyzyl ala shyt, áıeldiń júzigin, syrǵa, alqa tárizdi áshekeılerdi basyna jastap jatatyn yrymy erte kezden kele jatqan nanym – senim.
Syrt kıimderge qatysty yrymdar men tyıymdar
Balany besikke salǵanda besiktiń ústine jeti túrli syrt kıimderdi (shapan, ton t.b.) jabatyn yrym bar. Kıimniń jaǵasyn baspaıdy. Ol jamandyq shaqyrý. Kıimdi bısmılla dep oń qoldan, oń aıaqtan bastap kıedi, sol aıaqtan, sol qoldan bastap sheshedi. Kıimdi jelbegeı jamylýǵa bolmaıdy. Óıtkeni arýaqtar ǵana (múrdeler) jeńsiz kebin kıedi, kebinin jelbegeı jamylyp úıge kiredi, eki qoly joq adam da kıimdi jelbegeı jamylady. Tozbaǵan kıimdi tastaý da – jaman yrym.
Neke kıimderine qatysty salt – dástúr
Sáýkele. Ony qyz uzatylarda ákesiniń úıinde, oń jaqtaǵy úkili taqıasynyń ornyna kıgizedi. Kelin bolyp túskennen keıin sáýkeleni sheship alyp qoıady da jas kelin bir jyl boıy jelek jamylyp júredi.
Oramal. Uzatylǵan qyz ózine taıaý sińlisine basyna tartatyn oramalyn beredi. Bul «endigi kezek seniki, baqytyńdy tap» degen tilek. Muny «sharǵy salý» dep ataıdy.
Toı kıimine qatysty yrymdar men tyıymdar.
Jańa túsken kelinniń betin tobylǵy sapty qamshynyń basyna qyzyl torǵyn oramal baılap ashatyn dástúr bar. Bul – «kelinniń beti aıdaı jaryq bolsyn, jemisti aǵashtaı urpaǵy kóp bolsyn» degen yrym. Kúıeý jigit qalyńdyǵyn alyp bara jatqanda onyń eteginen basyp, shapanyn alyp qalady. Bul kúıeý bala kıimin jańalasyn, ómiri ajarlansyn degen ǵuryp. Jańa túsken kelin kıimin tekten-tekke qysqarta berýge tıisti emes. Olaı jasasa, nárestesiniń kem bolyp týýy múmkin.
Sábıler kıimderine qatysty yrymdar men tyıymdar
Boıyna bala bitpegen áıel balanyń ıtkóılegin qalap alady. Itkóılekti aıaq asty, dalaǵa tastamaı, qasterlep saqtaıdy, kim kóringenge bermeıdi. Onyń syry, qazaqtar ıtkóılek balanyń baqytyn saqtaıdy, sábıdiń baqyty ıtkóılek kıgen kúnnen bastalady dep senedi.
Aıaq kıim boıynsha Kebis. Ol «tabandyq kıim». Daladan úıge kirgen adam qalyptasqan ǵuryp boıynsha kebisin sheship, oń jaq bosaǵaǵa qatarlastyryp, tumsyǵyn otqa, siri ókshesin irgege qaratyp qoıýǵa tıisti.
Aıaq kıimge qatysty yrymdar men tyıymdar
Aıaq kıimdi tóńkerip qoımaıdy, teris kımeıdi. Olaı jasasa, adamnyń joly bolmaıdy. Qazaq aıaq kıimniń tabanyna qaramaıdy, eger tabanyna kózi tússe úsh márte túkirgeni jón. Sebebi aıaq kıimniń baspaıtyn zaty joq. Aıaq kıimniń tabanyna qaraǵan adamnyń kóziniń ushynýy múmkin. Joryqta basqa jastanatyn eshnárse bolmaǵanda etigin jastanyp jatady. Óıtkeni, «Etik jolǵa bastaıdy, shalbar (jastansań) sorǵa bastaıdy». Suq tıgen balany ultaraqpen úsh márte uryp, ushyqtaıdy. Jańa ultaraqty aıaq kıimge salǵanda aldyńǵy jaǵynyń basyn boılata tilip, ıesine «jolyn ashý» yrymyn jasaıdy.
№197 qazaq orta mektebiniń
tehnologıa pániniń muǵalimi:
Áljanova Roza Zeınýllaqyzy
Qazaqtyń ulttyq kıimderi
Kıim – adam denesin aýa raıynyń, qorshaǵan ortanyń zıandy áserinen qorǵaıtyn buıym. Olardyń bári de adamdardyń aqyl-oıy men estetıkalyq talǵamynyń, eńbeginiń jemisi. Adamzat paleolıt - tas dáýirinde-aq tigissiz baılanatyn lypa kıimderdi paıdalanyp, súıek ıne, súıek bizdi qoldana otyryp teri jáne toqyma kıim-keshek jasaýdy úırengen. Al endi neolıt dáýirinen bastap órý, ıirý, toqý kásibi ómirge kelip, ıyqtan, myqynnan kıiletin kıim túrleri paıda boldy. Qazaqtardyń qazirgi kıimderiniń kóbisi saq dáýirinen bastaý alady. HH ǵasyrdyń jıyrmasynshy jyldary Oıyl men Saǵyz boıyn mekendegen qazaqtardyń kıim-keshegin paleoetnologıalyq derektermen salystyra zerttegen S.I.Rýdenko, tipti kúpiniń qazaqqa, onyń ata-babasyna kem degende eki myń jyl buryn belgili bolǵan kıim úlgisi ekenin dáleldep berdi. Negizinen, qazaq kıimderin keńinen zertteý Qazan revolúsıasynan keıin ǵana qolǵa alyndy.
Kıimniń negizgi túrleri
Qazaqtyń ulttyq kıimderi negizinen mynandaı túrge bólinedi: ishtik kıimder, syrtqy (óń) kıimder, sýlyq kıimder, erlerdiń bas kıimderi, áıelderdiń bas kıimderi, aıaq kıimder. Bularǵa mynandaı kıimder jatady:
İshtik kıimder: Beshpent, dambal, jeıde (kóılek), qamzol, kúrte, (jeletke), shalbar. Syrtqy (óń) kıimder Jadaǵaı shapan, jarǵaq, kúpi, syrmaly shapan, taıjaqy, ton, shapan, shıdem, ishik, qolǵap.
Sýlyq kıimder: Aba, kebenek, kenep, syrttyq, shekpen.
Erlerdiń bas kıimderi
Bashlyq, bórik, dalbaı, jalbaǵaı, jekeı tymaq, kúlpara, qalpaq, qulaqshyn, malaqaı, muraq, taqıa, tymaq, shalma.
Áıelderdiń bas kıimderi: Bergek, bórik, jaýlyq, jelek, kımeshek, kúndik, oramal, qarqara, sáýkele, taqıa, sháli.
Aıaq kıimder:Kebis, kók etik, mási, myqshıma, saptama etik, shońqaıma.
Kıimderdiń áleýmettik dárejesi
Ulttyq kıimderimiz paıdalaný, tutyný erekshelikterine qaraı kúndelikti, sándik kıimder, jyl mezgilderine baılanysty qystyq, maýsym aralyq, jazdyq, kúzdik kıimder bolyp bólinedi. Jas jáne jynys erekshelikterine sáıkes mynandaı túrlerge jikteledi: sábı kıimi (ıtkóılek, sylaý taqıa), bala kıimi (kepesh, malaqaı, qulaqshyn, jeıde, dambal, shalbar, etik, beshpent, shapan), bozbala kıimi (taqıa, etik, jeıde, shalbar), boıjetken kıimi (jelbirshekti kóılek, taqıa, kázekeı), qalyńdyq kıimi (sáýkele, jelek), kelinshek, báıbishe kıimi (kóılek, kımeshek, jaýlyq, qamzol, kebis, mási, kókirekshe), kúıeý, jas jigit, aqsaqal kıimderi (shapan, ishik, beshpent, syrma shalbar, aq jeıde, dambal, saptama etik, kebis, mási).
Áleýmettik dárejesine, qyzmetine baılanysty ulttyq kıimder mynandaı da topqa bólinedi: joǵary tekti qazaqtardyń kıimi, sal-seriler kıimi, sán-saltanat kıimderi, ulttyq oıyn-saýyq, jarystarda kıetin kıimder, ǵurypty kıimder, qazaqtyń neke kıimderi, kúıeý jigit kıimi, qalyńdyq kıimi, dinge baılanysty salttyq jáne ǵuryptyq kıimder, dindarlar kıimi, jerleý rásimine baılanysty ólikke kıgiziletin kıim, aza tutýshylardyń qaraly kıimderi, qazaqtardyń ertedegi sýlyq jáne kásiptik kıimderi, malshylar kıimi, ańshylar kıimi, batyrlar kıimi jáne t.b. Bizdiń arnaıy zerttep, paıymdaǵanymyzda bilgenimiz: qazaqtyń ulttyq kıimderiniń túrleri men ataýy kóp. Tipti kıimderdi uly júz, orta júz, kishi júz úlgileri dep te tanyp jatady. Sondaı-aq, keıbir kıimder rý, taıpa attarymen de bylaısha atalyp, tanylady: qypshaq tymaq, arǵyn tymaq, naıman tymaq, adaı bórik, qyzaı bórik t.s.s. Qazaqtyń ulttyq kıimderin geografıalyq aımaǵyna qaraı Jetisý úlgisi, Arqa úlgisi dep te ataý kezdesedi. Bir qatar qazaq kıimderiniń úlgisine kórshiles orys, tájik, qyrǵyz, túrkimen halyqtarynyń kıim tigý máneriniń de áser etkeni málim. Al endi kóne ǵasyrlarda paıda bolǵan qazaqtyń kóptegen kıim túrleri men úlgileri bizge jetken joq. Bizdiń ulttyq kıimderimizdiń negizgi túrlerine baılanysty arnaıy salt-dástúr, yrymdar bar.
Ulttyq kıimderge baılanysty salt-dástúrler men yrymdar Bas kıimder boıynsha
Tymaq. Ol qasıetti baskıim sanalady. Ony aıyrbastamaıdy, aıaq tıgizbeıdi. Qazaqta shala týǵan balany tymaqqa salyp asyraıtyn dástúr bar. Bireýge bas urǵanda da aıaǵyna tymaǵyn tastaıdy. Tymaq tastap keshirim suraý bitimge shaqyrýdyń eń úlken belgisi.
Bas kıimge qaýyrsyn taǵý
«Altyn Adamnyń» bas kıimine de tórt altyn qaýyrsyn ilingen. Tamǵaly tastaǵy sýretterde de qaýyrsyndy baskıim kıip, maldas quryp otyrǵan adam beınelengen. Baskıimge qaýyrsyn taǵý kóp halyqta bar. Ol mıftik nanym boıynsha jerdegi adamnyń rýhtyq bolmysynyń aspan álemimen baılanysta ekendigin tanytady. Jaýlyq. Oǵan qatysty arnaıy zań joly, salt bar. «Jeti jarǵy» boıynsha qylmystyq, buzaqylyq iste ol úshin kimge, kimniń qun tólenetininiń ornyna «sary jaýlyq» júrgen. Bul jaýlyq qun tóleýge keliskendikti bildiredi. Kúıeýi ólgen áıel óziniń qaraly ekendigin tanytý úshin bir jyl boıy sary jaýlyqty taǵyp júretin bolǵan.
Baskıimge qatysty tyıymdar
Baskıimdi ilip qoıady, kez – kelgen jerge tastaı salmaıdy, astyǵa basyp otyrmaıdy. Olaı jasasa, bastan baq taıady. Er adam áıeldiń jaýlyǵyn basyna salmaıdy. Olaı jasasa, erkektikten aıyrylady. Qyz bala basyna aq, qara oramal tartpaýǵa tıisti. Aq – jaýlyqtyń, qara – qaıǵynyń belgisi. Jalańbas otyryp bala emizbeıdi, as – sý ázirlemeıdi. Baskıimniń tóbesin basyp kımeıdi, ony aıyrbastamaıdy, eshkimge syılamaıdy, satpaıdy. Tek syılyqqa kıilmegen, jańa baskıim alyp berýge bolady.
Syrt kıimder boıynsha
İshik. Qazaq salty boıynsha, qasqyr ishikti jıyrma beske tolmaǵan jastar kımeýge tıis. Óıtkeni qasqyr ishik jas adamnyń jalyny men teri qyzýyn tumshalap, ony aýrýǵa ushyratýy múmkin. Eki adam boranda adasyp ketip, qasqyr ishikti aman qalyp, qasyndaǵy adam úsip ólse, onyń týǵan – týystary aman qalǵan adamnan qun daýlaýǵa quqyly. Sebebi, bir qasqyr ishik eki adamdy sýyqtan qorǵap qala alady. Munyń bári dala zańynda bekitilgen tártip. İshik qazaqta syı – sıapat, kıit ornyna júrgen.
Shapan. Qazaqtar ony «jaǵaly kıim» retinde baǵalaıdy. Adamǵa «shapan kıgizý», «ıyǵyna shapan jabý» – úlken qurmet. Buryndary handar batyr, bı, jaqsy – jaısańdaryna dáreje bergende sonyń belgisi retinde arnaıy tiktirtken shapandy olardyń ıyǵyna japqan, túrli memlekettik qatynastardy bekitý belgisi retinde de shapan jiberetin bolǵan. Qazaqta at mingizip, shapan jabý dástúri qazirde bar. Hannyń ózi kıgen shapanyn syıǵa alý – qazaq halqynda úlken mártebe.
Jeıde. Uzaq jasaǵan, halqyna óte qadirli bolǵan, baqytty turmys qurǵan qarıalardyń jolyn bersin dep, olardyń jeıde – kóılegin surap alyp, yrymdap kıgen. Mundaı kıim óte tozyńqy bolsa, ony alǵysy kelgender kóbeıip ketse, álgi kıimdi buzyp, kishkentaı betoramal kóleminde tábárik dep bólip alǵan. Qarıalar buryndary kóp bala tapqan áıelderdiń but kıimin bala kótermegen áıelderdiń surap, qalap alǵanyn da aıtady. Áıel bosanarda tolǵaǵy jeńil bolsyn dep kóıleginiń shetin de jyrtyp, «jol ashý» yrymy jasalatyn kórinedi. Shalbar. Qazaqtar shalbar men etikti otyryp kıýge tıis. Olardy soǵys kezinde ǵana turyp kıgen. Ul tapqysy kelgen áıeldiń erkekterdiń qarý – jaraqtaryn, shalbaryn basyna jastap jatatyn, qyz tapqysy kelgen áıeldiń qyzyl ala shyt, áıeldiń júzigin, syrǵa, alqa tárizdi áshekeılerdi basyna jastap jatatyn yrymy erte kezden kele jatqan nanym – senim.
Syrt kıimderge qatysty yrymdar men tyıymdar
Balany besikke salǵanda besiktiń ústine jeti túrli syrt kıimderdi (shapan, ton t.b.) jabatyn yrym bar. Kıimniń jaǵasyn baspaıdy. Ol jamandyq shaqyrý. Kıimdi bısmılla dep oń qoldan, oń aıaqtan bastap kıedi, sol aıaqtan, sol qoldan bastap sheshedi. Kıimdi jelbegeı jamylýǵa bolmaıdy. Óıtkeni arýaqtar ǵana (múrdeler) jeńsiz kebin kıedi, kebinin jelbegeı jamylyp úıge kiredi, eki qoly joq adam da kıimdi jelbegeı jamylady. Tozbaǵan kıimdi tastaý da – jaman yrym.
Neke kıimderine qatysty salt – dástúr
Sáýkele. Ony qyz uzatylarda ákesiniń úıinde, oń jaqtaǵy úkili taqıasynyń ornyna kıgizedi. Kelin bolyp túskennen keıin sáýkeleni sheship alyp qoıady da jas kelin bir jyl boıy jelek jamylyp júredi.
Oramal. Uzatylǵan qyz ózine taıaý sińlisine basyna tartatyn oramalyn beredi. Bul «endigi kezek seniki, baqytyńdy tap» degen tilek. Muny «sharǵy salý» dep ataıdy.
Toı kıimine qatysty yrymdar men tyıymdar.
Jańa túsken kelinniń betin tobylǵy sapty qamshynyń basyna qyzyl torǵyn oramal baılap ashatyn dástúr bar. Bul – «kelinniń beti aıdaı jaryq bolsyn, jemisti aǵashtaı urpaǵy kóp bolsyn» degen yrym. Kúıeý jigit qalyńdyǵyn alyp bara jatqanda onyń eteginen basyp, shapanyn alyp qalady. Bul kúıeý bala kıimin jańalasyn, ómiri ajarlansyn degen ǵuryp. Jańa túsken kelin kıimin tekten-tekke qysqarta berýge tıisti emes. Olaı jasasa, nárestesiniń kem bolyp týýy múmkin.
Sábıler kıimderine qatysty yrymdar men tyıymdar
Boıyna bala bitpegen áıel balanyń ıtkóılegin qalap alady. Itkóılekti aıaq asty, dalaǵa tastamaı, qasterlep saqtaıdy, kim kóringenge bermeıdi. Onyń syry, qazaqtar ıtkóılek balanyń baqytyn saqtaıdy, sábıdiń baqyty ıtkóılek kıgen kúnnen bastalady dep senedi.
Aıaq kıim boıynsha Kebis. Ol «tabandyq kıim». Daladan úıge kirgen adam qalyptasqan ǵuryp boıynsha kebisin sheship, oń jaq bosaǵaǵa qatarlastyryp, tumsyǵyn otqa, siri ókshesin irgege qaratyp qoıýǵa tıisti.
Aıaq kıimge qatysty yrymdar men tyıymdar
Aıaq kıimdi tóńkerip qoımaıdy, teris kımeıdi. Olaı jasasa, adamnyń joly bolmaıdy. Qazaq aıaq kıimniń tabanyna qaramaıdy, eger tabanyna kózi tússe úsh márte túkirgeni jón. Sebebi aıaq kıimniń baspaıtyn zaty joq. Aıaq kıimniń tabanyna qaraǵan adamnyń kóziniń ushynýy múmkin. Joryqta basqa jastanatyn eshnárse bolmaǵanda etigin jastanyp jatady. Óıtkeni, «Etik jolǵa bastaıdy, shalbar (jastansań) sorǵa bastaıdy». Suq tıgen balany ultaraqpen úsh márte uryp, ushyqtaıdy. Jańa ultaraqty aıaq kıimge salǵanda aldyńǵy jaǵynyń basyn boılata tilip, ıesine «jolyn ashý» yrymyn jasaıdy.
You Might Also Like
-
Daryndy jáne úlgermeıtin balamen jumys josparlary qazaq tili 5,9-10 synyptar
