InfoHub Logo

Mátindi oqyp, tómendegi tapsyrmalardy oryndańyz
Dostyq – adamdardyń bir - birine adal, qaltqysyz senip, bir múddeli, ortaq kózqarasta bolatyn qasıeti. Dostyq ózara jaýapkershilik pen qamqorlyqtyń, rýhanı jaqyndyqtyń belgisi. Naǵyz dostyq kisige shabyt berip, ómirde kezdesetin túrli sátsizdikterge moıymaýǵa, basqa túsken qaıǵy men qıynshylyqty birge kóterýge járdemdesedi. Dos - jarandardyń minezderi ár túrli bolyp kelýi múmkin. Mysaly, bireýinde qyzbalyq ne shabandyq, ekinshisinde tuıyqtyq ne jigersizdik baıqalsa da, bular dostyqqa kedergi bola almaıdy, qaıta naǵyz dostyq osyndaı kemshilikterden arylýǵa kómektesedi. Satqyndyq, eki júzdilik, ótirikshilik, ózimshildik dostyqpen syıyspaıdy. Qazaqtyń dástúrli ádep júıesinde dostyqqa úlken kóńil bólinedi. Halyq arasynda dostyq týraly maqal - mátelder jetkilikti: “Dos jylatyp, dushpan kúldirip aıtady”, “Dosy jaqsynyń, ózi de jaqsy”, “Dúnıede adamnyń jalǵyz qalǵany — ólgeni, qaıǵynyń bári sonyń basynda”. Dostyqqa qarama - qarsy uǵym — qastyq pen kúnshildik. Mundaı sezimge erik aldyrǵandar basqanyń qýanysh - qyzyǵyn, yrys - baǵyn kótere almaıdy, dos degenniń ne ekendigin bilmeıdi. Durys dos tańdaı bilý — ómirlik maqsattardyń biri; Saıasattanýdaǵy Dostyq uǵymy memleketter arasyndaǵy saıası, ekonomıkalyq, mádenı múdde turǵysynan yntymaqtastyq ornatý sharalaryn beıneleý úshin qoldanylyp júr. Qazir bizge dostyq burynǵydan beter qajet. Dostyq – bul ómirdegi eshnársemen baǵalanbaıtyn qundylyq. Dos tabý ońaı, al ony saqtaý odan da qıyn. Dostyq qatynasqa náziktikpen qarap, berik saqtaý kerek. Óıtkeni ol da baptaýdy qajet etetin názik ósimdik sıaqty. Bizder dostyqty saqtaý úshin jan - tánimizben eńbektenbeýimiz kerek. Qaıtarymyn qajet etpeı, berýdiń joldaryn úırený kerek. Senim men jarqyn kóńil – dostyqty berik etetin tirek sanalady. Ózi shynaıy dos bola bilgen adamnyń dostary da kóp bolady jáne jer betinde ózin jalǵyz sezinbeıdi.

1. Naǵyz dostyq ne beredi?
A) senim beredi
V) shabyt beredi
S) qundylyq beredi
D) shynaıylyq beredi
E) adaldyq
2. Dostyqqa ne kedergi bola almaıdy?
A) satqyndyq
V) adaldyq
S) syılastyq
D) shynaıylyq
E) minez
3. Ómirlik maqsattardyń biri
A) dos tańdaı bilý
V) dostyqty tańdaı bilý
S) eńbek túrin tańdaı bilý
D) armanǵa qol jetkizý
E) baqytty bolý
4. Saıasattanýdaǵy Dostyq uǵymy memleketter arasynda ne úshin qajet?
A) senimdi arttyrý úshin
V) qarym - qatynas úshin
S) saıası turaqtylyq úshin
D) yntymaqtastyq ornatý úshin
E) dos bolý úshin
5. Dostyqty berik etetin ne?
A) senim men jarqyn kóńil
V) tatýlyq
S) saıası turaqtylyq
D) yntymaqtastyq
E) shydamdylyq

Mátindi oqyp, tómendegi tapsyrmalardy oryndańyz
Ajal aýzyndaǵy mahabbat
Bir jup ǵashyqtar bolypty. Jigit álsiz, jasqanshaqtaý bolsa kerek. Qashan da qıyndyqqa jolyqsa aldymen qalyńdyǵyn synap kórýge májbúrleıtin bolsa kerek. Al boıjetken osy úshin nazalanatyn.
Kúnderdiń kúninde teńizge saıahattaı shyqqan qos ǵashyqtyń qaıyǵy daýylǵa jolyǵyp, aýdarylypty. Ázer degende qaıyqtyń synyq aǵashyn ustap aman qalǵan olar amalsyz áldeqaıdan keler kómekti kútýmen bolypty. Batyl, qaısar boıjetken jigitin synap kórmekke «sen qorqasyń ba?» dep suraıdy. Kózinde úreı tunǵan jigit jalma - jan qaltasyna únemi salyp júretin pyshaǵyn alyp «eger áldeqaıdan qater tóner bolsa, aldymen seni qorǵaımyn» depti senimmen. Dál osyndaı qaterli sátte mynadaı batyl sheshimge rıza bolǵan boıjetken ishteı rıza bolypty.
Kóp ótpeı úlken júk kemesi bulardy baıqap qutqarýǵa kele jatady. Qýanyshy qoınyna syımaǵan qos ǵashyq dál sol sátte ózderine taıap kele jatqan jyrtqysh akýlany da kóredi. Qorqynyshtan qalqyma aǵashtan ustap qalǵan kúıi melshıip qalǵan jigitke boıjetken «Tez, ana kemege bar kúshimizben maltyıyq. Múmkin aman qalarmyz, tezdet!» dep aıqaı salypty. Biraq, jigit qyzdy bar pármenimen ıterip jiberip, ózi bólek júzip ketipti. Buǵan ańyryp qalǵan qyz sol sátte qatty kúızeledi. Tónip kele jatqan ajalǵa amalynyń joqtyǵyn bilip ishteı qaıǵyrady. Baqytyna oraı álgi jyrtqysh onyń qasynan kelse de, oǵan burylmastan jigit maltyp ketken jaqqa qaraı óte shyǵypty. Beıshara jigit áp - sátte akýlanyń azýyna ilinedi. Jan - talasyp jatqan sátinde bar daýysymen «Men seni súıemin!» dep aıqaılapty.
Aman qalǵan boıjetken esin jıǵanda kemeshilerdiń «Qorqaq» jigitine aza bildirip jatqanyn kóredi. Keme kapıtany qyzdyń janyna kelip, ony jubata «Bıkesh, osy ómirimde kórgen eń erjúrek azamat sizdiń jigitińiz! Onyń ólimi úshin qaıǵyramyz, sabyr etińiz!» deıdi. «Joq! Ol baryp turǵan qoıanjúrek! Men eshteńege qaıǵyrmaımyn» deıdi qyz jasyn súrtip. Keme bastyǵy boıjetkenniń bul qylyǵyna túsinbeı «Qalaısha ony kinalap tursyz. Men bárin de baqylap turdym. Men onyń sizdi keme jaqqa qaraı ıterip jibergen soń óz bilegin tilgenin kórdim. Al akýlanyń qanǵa degen sezimtaldyǵy óte kúshti. Eger ol bulaı istemegende sizdiń aman qalýyńyz múmkin emes edi» deıdi sabyrlyqpen.
Meıli qanshama áljýaz, qorqaq bolsa da shynaıy súıispenshilikke toly júrek ómirdiń eń bir qaterli sátterinde óz mahabbaty úshin qurbandyq berýden bas tartpaıdy.
6. Qyz nege nazalanady?
A) ǵashyǵyna kóńili tolmaı
V) jigiti renjite beredi
S) teńizge shyqqanyna
D) qıyndyqta synalǵanyna
E) daýylǵa
7. Olar qalaı aman qaldy?
A) qaıyqtyń synyq aǵashyn ustap
V) kemedegiler kómektesti
S) maltyp aman qalady
D) tasty ustap aman qalady
E) akýla kómektesedi
8. Qyz jigitin qalaı synaıdy?
A) «meni qutqar» deıdi
V) «qalaı qutylamyz» deıdi
S) «sen qorqasyń ba?» deıdi
D) «tez kemege jeteıik» deıdi
E) «men seni súımeımin» deıdi
9. qyzdy jigit qalaı qutqardy?
A) kemege jetkizdi
V) ıterip jiberdi
S) qutqarǵan joq
D) bilegin tilip jiberdi
E) akýlany óltirdi
10. jigit nege qurban boldy?
A) júregi súıispenshilikke toly boldy
V) qorqyp qashty
S) áljýas boldy
D) erlik kórsetti
E) mahabbatyn dáleldegisi keldi

Mátindi oqyp, tómendegi tapsyrmalardy oryndańyz
Sózden tosylý
Naýshabaı deıtin kisi jol júrip kele jatyp, Abaıdyń úıine túsipti. Jaıǵasyp otyrǵan soń ol:
- Abaıjan, ózińe asyl sóz, alǵyr oı taýyp aıtqan kisi boldy ma? - dep surapty. Abaı sál oılanyp otyrypty da:
- Meniń Ábdirahman degen balam bar edi. Ony toǵyz jasynda Semeıdegi orys mektebine oqýǵa berdim. Ony bitirgen soń, Peterbýrǵa jiberdim. Qys oqyp, jaz demalysqa úıge keldi. Surastyryp baıqasam, oqýy jaqsy kórinedi. Balamnyń alymdylyǵyn synap bileıin dep oıladym da, bir kúni jaı áńgimelesip otyryp:
- Qalqam Ábish, osy álemdegi jaratylysta aq zat asyl ma, qara zat asyl ma? - dep suraǵan edim. Ol irkilmesten:
- Aq zat asyl ǵoı, - dedi.
- Nege, qara zat asyl emes pe? – dedim men. Ábish betime qarap kúldi de:
- Qarany qalaı asyl deısiz? - dedi. Men:
- Birinshiden, adam balasy barlyq dúnıedegi jaratylysty kózben keredi emes pe, - dedim,- Biraq kózdiń aǵy kórmeıdi, ortasyndaǵy kishkene qarashyǵy ǵana kóredi. Qaranyń asyldyǵyna osy dálel. Ekinshiden, qaǵaz aq, odan adam oqyp bilim ala almaıdy, ústine jazǵan qara sıadan óner - bilim alady. Úshinshiden, jas shaqta adamnyń saqal - shashy qara bolady. Osyǵan baılanysty jas kúnde adamda aqyl, bilim, qaırat kóp bolady. Qartaıǵanda shash - saqal aǵarady. Al, adamda aqyl, bilim, qaırat ta azaıady. Sondyqtan aqtan qarany asyl ma dep oılaımyn, - dedim.
Sonda
Ábish:
- Onyń bárin qalaı bildińiz? - dedi. - Aqylmen bildim, - dedim men.
- Olaı bolsa, aqyl mıda bolmaı ma, al mı aq zat emes pe! Ekinshiden, aqyl - nur, jaryq zat. O da aqqa uqsamaı ma?- dedi.
Men balamnyń taýyp aıtqan sózine rıza bolyp, mańdaıynan ıiskedim.
Qysqa áńgimeler jınaǵy júkteý