InfoHub Logo

SEN-MISHEL ALAŃYNDAǴY ÁIGİLİ DÁMHANA

Al sosyn aýa raıy buzyldy. Ol ózi bir-aq kúnde ózgerip, kúz óte shyqty. Jańbyr jaýǵasyn terezeni jaýyp qoıǵanbyz, sýyq jel Kontreskarp alańyndaǵy aǵashtardyń japyraǵyn ushyrýmen boldy. Jańbyr tıgen japyraqtar jerde sý-sý bop jatty. Ári uıtqyǵan jel sońǵy aıaldamadaǵy úlken kók avtobýsty jańbyrmen sabalap turdy. Al "áýesqoılar" dámhanasy adamǵa lyq toly eken, ishtegi jyly bý men temeki tútininen tereze shynylary tership ketipti. Bul mańaıdyń óńkeı ishkishteri jınalatyn, jaman ataqqa ilikken kóńilsiz dámhana bolatyn. Sondyqtan men oǵan barmaıtynmyn. Óıtkeni onda kóńirsigen sharap pen ter ıisi múńkıdi de turady. Dámhanaǵa kún qurǵatpaı keletin áıel-erkekter qashan kórseń de qaltalary qaǵylǵansha iship, ábden qyzara bórtip mas bop otyrǵandary, al ishetinderi kóbine ózderi bir jartydan nemese bir lıtrden satyp alatyn sharap. Dámhanada attary qyzyq alýan túrli ishimdik men mundalap-aq turady, biraq tek salǵan jerden mas bolǵysy kelgen bireý bolmasa, olardyń bárin birdeı tatyp jatqan adam kemde-kem. Osyndaıǵa qunyqqan áıelderdi ádette "ishkish bıkeler" dep ataıdy.

"Áýesqoılar" dámhanasy Kontreskarp alańyna shyǵatyn halqy kóp saýda-sattyǵy mol, ensiz Mýftar kóshesiniń bir bulyńy sıaqtanyp jatatyn edi. Osyndaǵy eski turǵyn úılerdiń ár qabatyndaǵy basqyshtyń janynda aıaq qoıatyn sementten quıylǵan sál kóterińki eki tıanaǵy jáne eki jaǵynda qos shuńqyry bar ájethanalar ornalasqan. Bul ájethanalar qazylǵan shuńqyrlarmen jalǵasyp, onyń ishindegisi túnde assenızasıalyq bóshkelerge sorǵymen aıdalady. Jazda ashyq terezeden jumys istegen sorǵynyń shýyly estilip, aýaǵa taraǵan jaman ıis múńkip qoıa beretin. Osy qońyr-sarǵysh bóshkelerdi attar Lemýan Kardınal kóshesimen áketip bara jatqanda olar aı sáýlesine shaǵylysyp, Braktyń sýretterin kóz aldyńa elestetetin edi. Sonda da alda-jalda eshkim "áýesqoılar" dámhanasynyń qoqsyǵyn sorǵymen shyǵaryp kórgen emes. Tula boıynan sharap ıisi múńkigen, kún qurǵatpaı kelýshilerdiń elenbeıtini sıaqty, qoǵamdyq oryndarda mas bolǵany úshin zańda kórsetilgen jazalaý sharalary jónindegi qabyrǵadaǵy shybyn qonyp sarǵaıyp ketken qulaqtandyrýlarǵa da nazar aýdaryp jatqan eshkim joq.

Alǵashqy qar aralas jańbyrmen birge qalaǵa qystyń ýaıymy qosa keldi, záýlim aq úılerdiń joǵarǵy bıik qabattary endi kózge shalynbady. Tek qańyraǵan surǵylt kósheler men dúkenderdiń, dárihanalardyń, qaǵaz pen gazet dúńgirshekteriniń jabyq esikteri, arzanqol akýsherkanyń mańdaıshadaǵy jazýlary, bir kezde Verlen qaıtys bolǵan jáne eń ústinde ózim jumys isteıtin nómirim bar meımanhana ǵana kórinedi. Meımanhananyń joǵarǵy qabatyna alty nemese segiz aınalymdy basqyshpen kóteriledi, ol jer qaqaǵan sýyq, bólmege ot jaǵyp jylytý úshin bir qushaq dymqyl otyn men úlkendigi qaryndashtyń jartysyndaı ǵana symmen oralǵan úsh býma qaraǵan tamyzdyǵyna qansha qarajat tóleıtinimdi de bilemin. Sol sebepti men jańbyrdyń astymen kósheniń qarsy jaq betine óttim de, áldebir murjadan tútin shyǵyp jatqan joq pa eken jáne ol qalaı shyǵyp jatyr eken dep, sony baıqaǵym keldi. Biraq tútin kórinbedi, men murjalar sirá jel tartpaı sýyqtan qatyp qalǵan, sondyqtan bólmeniń ishinde tútin byqsyp, otyn bosqa rásýá bolady jáne tıyn da tekten-tekke ketedi-aý degen oımen jańbyrdan buǵyp, ilgeri qaraı júre berdim. Genrıh Tórtinshiniń lıseıiniń janymen, sosyn Sent-Eten-dú-Monnyń kóne shirkeýiniń janymen ótip, jan-jaǵynan jel gýlegen Panteon alańyn qıystap baryp, panalaıtyn oryn izdep, ońǵa burylyp Sen-Mıshel saıajolynyń yǵyna shyqtym, odan ári Klúnı men Sen-Jermen saıajoldaryn janamalap, Sen-Mıshel alańyndaǵy áıgili dámhanaǵa kelip kirdim.

Bul bir kútimdi dámhana edi, ishi jaıly, tap-tuınaqtaı ári jyly. Men ózimniń kónetoz plashymdy keýip tursyn dep ilgishke ilip, oryndyq ústindegi ilmekke ábden tozyǵy jetken qalpaǵymdy laqtyryp tastaı sap, daıashyǵa sút qatqan kofege tapsyrys berdim. Daıashy kofe ákelgenshe penjagimniń qaltasynan qoıyn dápterim men qaryndashymdy alyp, jazýǵa kiristim. Men ózimizdiń Mıchıganda bolǵan jaılardy jazdym, búgingi kún óte sýyq, jeleń ári qolaısyz bolǵandyqtan, onyń ózi áńgimemde de solaı bop shyqty. Men kesh túsken sozalańqy kúzdi bala kezimde, jasóspirim shaǵymda jáne eseıgen jigit bolǵan kezimde de kórdim. Ári bul jóninde, bir jerin shıryqtyryp, ekinshi jerin bosańdaý etip ár túrli jazýǵa bolady.

Oryn almastyrý dep, mine, osyny aıtsa kerek dep oıladym men. Munyń ózi ósimdik túgil pendege de qajet eken. Áńgimemde ańshylar iship otyrǵan bolatyn, sosyn men de shóldegenimdi sezip, "sent-djeıms" romyna tapsyrys berdim. Rom osy bir salqyn kúni maǵan keremetteı dámdi kórindi, sondyqtan jazyp otyrǵan men osy bir tamasha martınıkı romynyń tula boıymdy qyzdyryp, janyma da jylý bergenin sezdim.

Osy sátte dámhanaǵa bir qyz kirip, áınektiń aldyńdaǵy ústelge kelip otyrdy. Kórer kózge súıkimdi osy qyzdyń balǵyn júzi qaqtaǵan aq kúmisteı jarqyraıdy, átteń shirkin, mundaı kúmisti jańbyrdan nur jaınaǵandaı úlbiregen deneden jasaý múmkin bolsa; al tógilgen qolań shashy aqsha betin qıalaı jaýyp tur.

Qyzǵa kózim túsken kezde tula boıymdy tolqyndy sezim bıledi. Qumartqanym sonsha, men onyń kórkin osy ne ózge bir áńgimemde sıpattap jazǵym keldi, biraq qyz óz yńǵaıymen kósheni jáne dámhananyń kire berisin qadaǵalaı otyrdy da, osy kezde men onyń bireýdi kútken álpetin uqtym. Men jazýyma qaıta kiristim.

Áńgime jelisi óz-ózinen órbip, men ony áreń-áreń jazyp úlgerip jattym. Taǵy da rom aldyryp, qaǵazdan basymdy kótergen saıyn nemese qaryndashymdy ushtap, odan shıratylyp shyqqan aǵash qıqymdary romnyń janyndaǵy tabaqshaǵa túsip jatqan kezderde qyzǵa kózimniń qıyǵyn sala otyrdym.

"Meniń kóz aldymda perishtem sen otyrsyń, sondyqtan sen endi mendiksiń, kimdi kútseń ony kút, tipti alda-jalda osydan soń kórmesem de meıli" dep oıladym. Sen mendiksiń jáne osynaý búkil shýly Parıj mendik, al men ózim osy bir qoıyn dápter men qaryndashqa tántimin.

Sosyn men jazýǵa qaıtadan den qoıa kirisip, berilip ketkendigim sonsha, tipti dúnıeniń bárin umytyp ketippin. Endi áńgime jelisi ózinen-ózi quıylyp otyrmady, qazir ony bas almastan ýaqytty umytyp, qaıda ekenimdi de oılamastan men jazyp otyrdym, ári bul kezde "sent- djeıms" romy da esten shyǵyp ketti. Rom meni, tipti ol jaıynda oılamasam da mezi qyldy. Aqyry áńgime támam bolyp, osy sátte men ózimniń qatty sharshaǵanymdy sezdim. Men onyń sońǵy sóılemin qaıta bir oqyp shyǵyp, qaǵazdan basymdy kóterip, kózimmen álgi perishteni izdegenimde, ol bul kezde ketip qalǵan eken. Sirá bir jaqsy jigitpen ketken bolarsyń-aý dep oıladym. Biraq sóıtkenmen kóńilim qulazyp sala berdi.

Áńgimeniń sońǵy núktesin qoıǵannan keıin men qoıyn dápterimdi jaýyp, qaltama saldym da daıashydan biraz ýstrısa jáne jarty grafın sharap ákelip berýin ótindim. Áńgimeni jazyp bolǵanymda árqashanda kóńil jaılaýym qańyrap bos qalǵandaı sezinýshi edim, mundaıda men áıelmen qaýyshqannan sońǵy sáttegideı ári qapaly, ári qýanyshty kúı keshetinmin. Osyndaıda men áńgimem óte jaqsy bop shyqty dep kámil senýshi edim, biraq onyń qanshalyqty jaqsy ekenin kelesi kúni qaıta oqyǵannan keıin ǵana bile alatynmyn.

Teńiz sýynyń ıisi ańqyǵan ýstrısany jep edim, salqyn aq sharap aýzymnyń kermek tatyǵan dámin joıyp jiberdi de, sol kezde tek qana teńiz dámi men aýzymdaǵy bal tatyǵan taǵamdy ǵana sezindim. Ýstrısanyń árbir saýytynan salqyn shyryndy jutyp, onan keıin ashshy sharapty ishkenimde keýdemdegi manaǵy qulazyǵan sezim sap bop, boıdy shattyq sezim bılep, oısha keler kúni isteıtin isterimdi baǵdarlaı bastadym.

Qazir jańbyr tópelep turǵanda biz ýaqytsha Parıjden jańbyry joq jerlerge ketýimizge bolady, onda qaraǵaılardyń arasynan japalaqtap jaýǵan qar joldyń ústi men taý betkeılerinde aq mamyqtaı úlpildep keshke úıge qaıtqanda aıaq astynda syqyr-syqyr etip jatady.

Lev-Avananyń etek jaǵynda meımanhana bar, ondaǵy jaqsy qonaqasyny jep biz ekeýmiz janymyzdaǵy ala shyqqan kitaptarymyzben birge tún balasynda jyp-jyly tósekte juptasyp qona jatýymyz jaıly-aq bolar edi, sondaǵy ashyq terezeden kók juldyzdarynyń jymyńdaǵanyn aıtsańshy! Mine, biz osyndaı jerge baramyz. Eger úshinshi klasty orynnyń bıletin alsaq, búl qymbat ta bolmaıdy. Al Pansıon úshin Parıjde jumsaıtynymyzdan sál qymbatyraq tóleýimizge týra keledi.

Men meımanhanadaǵy jazý jazyp otyrǵan nómirimdi endi alǵym kelmeıdi, sonda Kardınal Lemýan kóshesindegi 74-úıdiń páterine ǵana azyn-aýlaq tıyn-teben tóleımiz. Torontoǵa materıal jibergenmin, sonyń qalamaqysy da kelip qalýǵa tıisti. Maqalany men kez kelgen jerde kúı tańdamaı-aq jaza beremin, al jol qarajatymyz jeterlik bolatyn.

Parıjde otyryp Mıchıgan jóninde qalam terbegenimdeı, Parıjden alysta otyryp ta Parıj týraly oı tolǵaýym múmkin ǵoı. Óıtýge áli mezgildiń erte ekenin, Parıjdi áli ózimniń jete bilmeıtinimdi men ol kezde uqpaǵan edim. Saıyp kelgende tap osylaı boldy da shyqty. Bir ketýge biz ketemiz, tek jubaıym qup alsyn de.

Men ýstrısa men sharaptyń aqshasyn tólep, qasıetti Jeneveva jotasyn boılaı ótetin tóte jolmen jańbyrlatyp úıime qaıttym. Jańbyr aýa raıyn buzǵanymen ómirdiń shyrqyn buzǵan joq edi.

— Menimshe, bul tamasha-aq bolady, Tetı, - dedi jubaıym. Onyń bet-pishini úlbiregen názik edi. Ekeýimiz qaısybirde bátýaǵa kep kelisken sátterimizde beıne aldyna qymbat syı tartylǵandaı eki kózi kúlimdep, júzi gúl-gúl jaınap qoıa beretin.

— Sóıtip qashan jolǵa shyǵamyz?

— Ózińniń yqtıaryń bilsin.

— O, meniń qazir júrip ketkim keledi. Sen óziń bilesiń ǵoı.

— Bálkim, biz qaıtyp oralǵanymyzda kún shaıdaı ashylar. Munda sýytqan kezde ashyq, jaryq kúnder óte tamasha bolady.

— Sirá, tap solaı bolatyn shyǵar, - dedi jubaıym. - Osy sapardy oılap tapqan óziń netken tamasha jigitsiń.

STAIN BIKENİŃ TÁLİMİ

Parıjge qaıtyp oralǵanymyzda kún ashyq, salqyn, tamasha bop turdy. Qala qysqa qamdanyp jatty. Bizdiń úıdiń qarsysyndaǵy otyn men kómir qoımasynda qup-qurǵaq otyn satyldy jáne kóptegen jaqsy dámhanalardyń sákisinde temir peshter turdy. Páterimiz jyly ári jaıly edi. Jalyndaǵan otynnyń ústine kómir untaqtarynyń jumyrtqa tárizdes tyǵyzdalǵan brıketterin tastap otyrdyq, al dalada qystygúngiden jap-jaryq edi. Aspan órindegi aǵashtary sıdıǵan Lúksembýrg baǵynyń jańbyr shaıǵan jolymen yzǵyryq jeldiń ótinde serýendeý úırenshikti qubylysqa aınaldy. Japyraǵynan aıyrylǵan aǵashtar sıdań tartyp, qysqy jel toǵandardaǵy sý betin bir túrli shubarlandyryp, burqaqtardan atqylaǵan tamshylar kún sáýlesinde kúmisteı jarqyraıdy. Taýdyń ishin aralap qaıtqannan beri bizdi eshqandaı jol qashyqtyǵy shoshyndyrmaıtyn edi. Qıyn-qıyn taý asýlaryna kóterilip ábden ákki bolǵannan keıin kósheniń ár-qıasymen júrip meımanhananyń ózim jumys isteıtin nómiri ornalasqan joǵarǵy qabatyna órmelep shyǵý men úshin jatqan bir ǵanıbet edi. Ol jerden tóbe betkeılerindegi úılerdiń shatyry men murjalary kórinip turatyn-dy.

Peshtiń murjasy jeldi jaqsy tartyp turǵanda jyly bólmede otyryp oı tolǵaǵanǵa ne jetsin! Men nómirge mandarın sıaqtanǵan kishirek apelsın jáne qaǵaz qaltalarǵa salynǵan qýyrǵan jańǵaq ákelip, qarnym ashqanda osylardy alma-kezek jep, olardyń qabyǵy men dánin otqa túkirip tastap otyratynmyn. Seıil-serýen, tup-tunyq salqyn aýa, ári sharshap istegen jumys árqashanda meniń tábetimdi asha túsetin. Nómirimde taýdan ákelgen shıe sharabynyń bir bótelkesi saqtaýly bolatyn, sóıtip kúndizgi jumysty aıaqtaǵanymda men shıe sharabynyń bir rúmkesin iship alatynmyn. Jumysty bitirgennen keıin qoıyn dápterimdi jáne qaǵazdarymdy ústelge jıystyryp, qalǵan apelsınderdi qaltama salyp qoıamyn, eger olardy bólmede qaldyrsam túnde úsip ketedi.

Jumysty óndirte istegenimdi sezgen kezde uzaq sonar basqyshpen tómen túsý qýanyshty-aq bolatyn. Men árqashanda jumysty bir nátıje shyǵarýdyń sáti túskenge deıin isteıtinmin, sosyn odan ári ne bolyp, ne qoıatyny anyq belgili kezde toqtatatynmyn. Osydan keıin men erteń de jazatynyma senimdi bolatynmyn. Biraq keıde, bir jańa áńgimege kiriserde tipti neden bastarymdy bilmeı men peshtiń aldyńa otyryp, usaq apelsın qabyqtarynyń shyrynyn ottyń ústine syǵymdap, sol kezdegi onyń jarq-jurq ete qalatyn kógildir jalynyna telmire qaraıtyn sátterim de bolady. Nemese terezemniń aldyńda Parıj úıleriniń órkeshtengen shatyrlaryna qarap turyp, ózime-ózim oısha dem berip qoıatynmyn: "Abyrjyma, sen buǵan deıin jazyp ediń ǵoı, álde de jazasyń. Tek naǵyz bir shynaıy sóılemnen bastasań-aq bolǵany. Naǵyz bir shynaıy ózińe málim sóılemdi jazsań boldy". Sóıtip otyrǵanda aqyry men naǵyz shynaıy degen sol bir sóılemdi jazatynmyn da, odan soń qalǵan jaǵy óz-ózinen týyndap kete beretin. Bul jeńil bolatyn, óıtkeni árqashanda bir shynaıy sóılem tabyla ketetin, bul sóılem ózim biletin nemese bir jerden oqyp alǵan, nemese bireýden estigen dúnıem bolyp shyǵady. Eger de men keıbir avtorlarsha, ár sózdi jamap-jasqap, naqyshtap, túsindirip, ejikteı bastasam, onda osy áshekeılerdiń bárin qınalmaı-aq jyrtyp tastap, baıandaýdy qaıtadan, naǵyz qarapaıym sóılemnen bastap kete alatynyma kózim ábden jetetin, ony men dál osy kezde jazyp ta jiberetinmin. Joǵarydaǵy nómirimde otyryp men ózim bastan keshken, qanyq bolǵan jaı-kúıdiń bárinen bir-bir áńgime jazyp tastaýǵa bel býdym. Jazý ústinde men árqashanda osy ádetimdi berik ustanýǵa tyrysatynmyn, ári bul meni qatań tártipke úıretetin edi.

Sol bólmemde men, onyń ústine, jazýdy toqtatqan sol bir sátten bastap, kelesi kúni qashan qaıta jaza bastaǵan sátke deıin, ózimniń ne jazyp otyrǵanymdy oıǵa almaýdy úırenip kettim. Sóıtip meniń ishki sana-sezimim áńgimeni erikten tys óz-ózinen jalǵastyryp, beıtanys jandarmen suhbattasamyn, mán-jaıǵa qanyp, tyńnan tabylǵan jańa bir nárseni sezip-bilýden úmittenemin, onyń ústine istep otyrǵan jumysymdy umytý úshin ári oǵan degen qabilet-qarymymdy kemitpeıin dep bóten birdeńelerdi oqımyn. Jumysty óndirtip istegenińe rıza bolǵan kóńilmen - al bul úshin shabyt ári sondaı-aq tártip kerek, baspaldaqpen tómen qaraı túsý jatqan bir ǵanıbet edi; endi men Parıjdiń qaı túkpirine kete bersem de erik ózimde.

Men jumystan soń kóshe-kósheni boılap Lúksembýrg baǵyna soǵamyn da, biraz serýendegennen keıin osyndaǵy murajaıǵa kiretinmin. Munda ne bir kózdiń jaýyn alǵandaı sýretter samsap turady, onyń kóbi qazir Lývrda, Túılrı pavılonynda saqtalǵan. Munda men kún saıyn Sezannanyń, Mane men Moneniń, sondaı-aq, Chıkago óner ınstıtýtynda ózim alǵash ret tanysqan basqa da sýretshilerdiń týyndylaryn kórýge baratynmyn. Sezan-sýretteri meniń ózim kózdegendeı jazǵan áńgimem tereń maǵynaly, tartymdy bolyp shyǵýy úshin tek biryńǵaı shynaıy qarapaıym sóılemderdiń azdyq etetinin úıretti. Ol sýretterden men kóp taǵylym aldym, naqty me úıretip, ne qoıǵanyn sózben jetkizip aıtyp bere almas edim. Onyń ústine búl qupıa nárse. Kún bulyńǵyrlanyp, murajaıdyń ishine jaryq az túsip kúńgirttenip turatyn kezderi men baqtyń ishimen ótip, Flerús kóshesi 27-úıdegi Gertrýda Staınnyń páter-stýdıasyna baratynmyn. Staın bıke qurbysymen ekeýi birge turatyn edi de, men jubaıymmen barǵanymda bizdi dostyq jyly shyraımen qarsy alady, kóz tartarlyq tamasha sýretteri bar úlken stýdıa bizge asa unaıtyn, úıdiń ishi beıne áıgili murajaılardyń keń zaly sıaqty edi. Stýdıasynda úlken kamın bar, ishi jyp-jyly, ári kirse shyqqysyz, onyń ústine Staın bıke tátti taǵammen, shaımen jáne sharappen syılaıdy. Sharapty hrýstal grafındermen ákelip barmaqtaı rúmkelerge quıyp beredi. Bul ishimdikter qalaı atalsa da olardan órik pen búldirgenniń hosh ıisi ańqyp turady, qyshqyltym dámi til úıiredi, iship jibergenińde deneńdi qyzdyryp kóńildendirip, sóıleýge degen áýestigińdi arttyra túsetin.

Staın bıke sharýa adamyna uqsas orta boıly, dembelshe, súıegi iri áıel bolatyn. Eki kózi jáýdirep turǵan, qajyrly bet-pishini nemis evreıiniń álpetine keledi. Kıim kıisi, oıly, qýnaqy júzi, ádemi qolań shashy, ony ózi sirá, kolejde oqyp júrgennen-aq órip, tóbesine túıip qoıatyn bolýy kerek, jalpy osy syn-sıpatynyń bári Italıanyń teristigindegi áıelderdi kóz aldyma elestetetin edi. Onyń ózi tynymsyz sóılep, ásirese taǵdyry ár alýan adamdar men el-jurttar jóninde aýyz jappaıtyn.

Al janyndaǵy serigi boıy kishkentaı, Býte de Monvelanyń sýretterindegi Janna d'Arkke uqsas shashyn qysqa etip qoıǵan, shoń muryn, daýsy syńǵyrlap turǵan qara tory áıel bolatyn. Ol biz kirip kelgende keste tigip otyr eken. Sol isimen aınalysa júrip bizge syı-syıapat kórsete bastady da, onyń ústine meniń jubaıymmen shúıirkelese sóılesti. Sóılese júrip, bizdiń áńgimemizge de qulaq túrip jıi aralasyp ketip otyrdy. Kelgen qonaqtyń jubaıymen sóılesý óziniń ádeti ekenin ol maǵan keıinirek túsindirdi. Shynynda jubaılarǵa tek osynda ǵana jaqsy qoshemet kórsetiledi eken. Hedlı ekeýmiz osynyń kýási boldyq. Biraq bizge osy eki áıeldiń ekeýi de unady, tek qurbysy sál óńsizdeý eken. Kózdiń jaýyn alǵandaı sýretter, tátti taǵam, ishimdikter - osynyń bári de shyn máninde tamasha-aq edi. Biz de bularǵa unaıtyn sıaqtymyz, óıtkeni ekeýi bizdi beıne jaqsy tárbıe kórgen, úmit kúterlik balalarsha álpeshtep, jandary qalmady. Sonysyna qaraǵanda olardyń tipti bizdiń erli-zaıypty bop bir-birimizdi súıetinimizdi de keshiretinin sezdim - ar jaǵyn ýaqyt kórsete jatar - sóıtip, keterde meniń jubaıym sypaıylyqpen úıden sháı-sý ishińder dep shaqyrǵanda ekeýi muny quptap qabyl aldy. Ekeýi úıge kelgende biz olarǵa burynǵydan da beter unaǵan sıaqtymyz, bul bir-birimizge syǵylysa otyrǵan páterimizdiń tarlyǵynan da bolar. Staın bıke tósegimizge otyryp menen áńgimelerimdi kórsetýimdi ótindi. Sosyn ol: "Áńgimelerdiń "Bizdiń Mıchıganda" degennen ózgesiniń bári de unaıdy", - dedi.

— Áńgimeń jaqsy, - dedi bıke. - Biraq gáp munda emes, bir kiltıpany bar. Munyń ózi sýretshiniń salýyn salsa da, sýretin kórmege de qoıa almaı, eshkim satyp ta almaıtyn, úıde ileıin dese onyń da retin tappaı sarsylatyn bir kezderi bolady, mynaý soǵan uqsas.

Al áńgime ábden jaramdy bolyp, tek aıyby onda jurt ilýde bir qoldanatyn neken-saıaq sózder ushyrassa she? Jáne eger de tek osy sózder ǵana áńgimeni shynaıy etip, onsyz tuzdyǵy tatymasa she? Mine, álgideı sózderdi qoldanýyma týra keletini sondyqtan.

— Siz eshteńeni túsingen joqsyz, - dedi bıke. - Men túkke arzymaıtyn dúnıeniń qajetsiz ekenin aıtamyn. Munda eshqandaı mán-maǵyna joq. Bul kelissiz, ári qısynsyz.

Bıke óz jazǵandaryn "Antlantık Manslıde" qalaıda bastyrǵysy keletinin jáne sóıtpeı qoımaıtynyn aıtty.

— Biraq men áli bul jýrnalda nemese "Saterdeı Ivnıng postyǵa" shyǵarmamdy jarıalaıtyndaı jaqsy jazýshy emespin, áıtse de óz qoltańbasy bar jańa turpattaǵy qalamger shyǵarmyn, sondyqtan men túkke arzymaıtyn dúnıeni jazýǵa bolmaıtynyn esimnen shyǵarmaýym kerek,–dedi.

Meniń onymen talasqym kelmedi, ári ózimniń sóz quraý tásilimdi de táptishtep jatpadym. Bul meniń óz isim bolatyn. Biraq bıkeniń áńgimesin tyńdaýdyń ózi bir qyzyq. Osy keshte bıke buǵan qosa bizge sýretterdi qalaı satyp alýdyń jón-josyǵyn túsindirdi.

— Ne kıim, ne sýret, osy ekeýiniń bireýin ǵana alý kerek,–dedi bıke. - Kórdińiz be, bunyń op-ońaıyn. Tap bir baı adamdar bolmasa, munyń ekeýin birdeı alý qıyn. Teginde kıimge kóp kóńil aýdarmaǵannyń ózi abzal, al eń negizgisi sánqoılyqqa salynbańyz. Alǵan kıimińiz kıis beretindeı, ári boıyńyzǵa shaq bolsyn, sonda sýretke de aqsha artylady.

— Biraq tipti endi eshqashanda kıim satyp almasam da, - dep narazylyq bildirdim men, -báribir Pıkassonyń ózime unaıtyn sol bir sýretterin satyp alýǵa aqsham jetpes edi.

— Iá, siz úshin ol bir qol jetpes shynar. Sizge ózińizdeı ásker jasyndaǵy qatar-qurbyńyzdyń sýretterin satyp alýǵa týra keledi, siz tanysyp alyńyz, ondaı sýretshiler ez mańaıyńyzdan da tabylady. Jańa talap jas sýretshiler qashan da kezdesedi. Biraq kıim haqynda sóz qylǵanda men sizdiń ózińizden de góri jubaıyńyz jóninde oılaımyn. Ásirese, áıel jurtynyń kıimi qymbatqa túsedi.

Men osy joly jubaıymnyń Staın bıkeniń arzan matadan tigilgen kóılegine qaraǵysy kelmeı jáne onysy ózine jarasyp turǵanyn sezip qaldym. Ekeýi ketken soń sebebi osy ekeýine áli de unaıdy ekenbiz ǵoı degen oıda boldym, óıtkeni olar bizdi qonaqqa kelińizder dep taǵy shaqyryp ketti.

Budan keıinirek Staın bıke qystygúni meni óziniń stýdıasyna keshki besten keıingi qalaǵan ýaqytymda kelip turýǵa shaqyrdy. Men onymen Lúksembýrg baǵynda kezdesken edim. Sol serýendep júrdi de, onyń jeteginde ıtiniń bar-joǵy, jalpy ıt ustaıtyn, ustamaıtyndyǵy esimde qalmapty. Áıteýir ózim jalǵyz edim, ıt bylaı tursyn, ol kezde meniń mysyq asyraýǵa da shamam joq-ty, ádemi iri mysyqtardy tek meıramhanalar men dámhanadan, qaqpashy áıelderdiń terezesinen ǵana kóretinmin. Keıinirek Staın bıkeniń Lúksembýrg baǵynda ıt jetelep júrgenin jıi kóretin boldym, biraq menińshe onyń asyrandy ıti joq sıaqty edi.

Toq eterin aıtqanda, Staın bıkeniń ıti bolsyn, bolmasyn áńgime onda emes, áıteýir men shaqyrýyn hosh alyp stýdıasyna jıi baryp júrdim. Sonda ol árdaıym meni naǵyz taza araqpen syılaıtyn jáne ony meniń rúmkeme shúpildete quıyp qoıǵan kezde men sýretterge qaraǵanymmen ekeýmiz áńgime shertýden jalyqpaıtynbyz. Sýretter tamasha, al áńgime de qyzǵylyqty edi. Kóbinese Staın bıke sóıleıtin, ol sol zamanǵy sýretterdi, ony salǵan sýretshilerdiń shyn mánindegi adam bolǵany jaıly syr shertip, keıingi qyl qalam ıeleri jáne óz jumysy jóninde aıtatyn. Staın bıke endi birde maǵan janyndaǵy qurbysy mashınkaǵa basqan óziniń kólemdi qoljazbasyn kórsetti. Sóıtti de ol kúnde jazatynyn, osydan óziniń baqyt tabatynyn maqtan etkendeı boldy. Jaqynyraq bilise kele men kólem jaǵy óziniń kúsh-jigerine baılanysty sol kúnde jazyp júrgen dúnıesi jaryq kórip, ózi elge tanylǵanda ǵana shyn baqytty bolatyn shyǵar dep oıladym. Men tanysqanda Staın bıkeniń naǵyz dańq bıigine kóterilgen kezi edi, óıtkeni ol jurt nazaryn aýdaratyndaı úsh áńgime jarıalaǵan eken. Sonyń "Melankta" dep atalatyn bireýi tipten tamasha kórinedi. Staın ónerpazdyǵynyń alǵashqy ozyq úlgileri jeke kitap bolyp ta basyldy. Úıinde bolyp júretin, tipti kóshede bas ıip sálemdesetin synshylar bul áńgimelerin joǵary baǵalady. Staın bıkeniń jeke basynyń súıkimdiligi sonsha, óz jaǵyna qaratqysy kelgende adamnyń oǵan ilespeı shydap qalýy múmkin emes edi. Onymen álgideı tanys jáne úıdegi ilýli sýretterin kórgen synshylar anyq túsinip bilmeı jatyp-aq onyń shyǵarmalaryn, Staınnyń ózin kókke kótere otyryp, onyń eshqashan múlt ketpeıtindigine kámil senetin. Onyń ústine óz sóz saptasyndaǵy tókpe yrǵaq úılesimi jóninen kóptegen aqıqat shyndyqty ashqan, ári osy taqyryptaǵy aıtqan áńgimeleri óte qyzyqty.

Sóıte tursa da Staın bıke qoljazbany túzetip, onyń tilge jeńil bolý jaǵyn oılap óńdep-qyrnaýdy jaqtyrmaıtyn, sóıtip jurttyń jyly sózin estýdi de kózdemeıtin, esil-derti jazǵanyn tez jarıalaý ǵana bolatyn. Ásirese "Amerıkandyqtardyń qalyptasýy" deıtin óte uzaq jazylǵan eńbegi jaıynda ol dál osylaı istegen-di.

Kitap táýir bop bastalyp, odan arǵy ondaǵan betteri, tipti kóp jeri sátti bolyp qıýlasady, sonsyn uzaq-sonar qaıtalaýlardan aıaq alyp júre almaısyz. Óz shyǵarmasyna jany ashıtyn uqypty qalamger mundaı jerlerdi qınalmaı-aq qoqysqa tastar edi. Men bul shyǵarmamen jaqsylap tanysyp, ony "Transatlantık revúǵa" bólip-bólip bas dep Ford Medoks Fordty úgittedim, dálirek aıtqanda zorladym, jýrnaldyń muny aqyryna deıin jarıalap úlgermeı jatyp-aq jabylyp qalatynyn bile tursam-daǵy. Sóıtip men bul shyǵarmanyń jýrnaldyq grankelerin Staın bıke úshin óne boıy oqyp júrdim, óıtkeni mundaı mashaqat iske bıkeniń moıny jar bermeıtin.

Aıazdy kúni qaqpashy áıeldiń kishkentaı bólmesiniń janymen sýyq aýla arqyly ótip jyly stýdıaǵa barǵanǵa deıin pálendeı eshteńe bola qoıǵan joq. Sol kúni Staın jynys máseleleri jóninen meniń kózimdi ashty. Buǵan deıin biz bir-birimizdi óte unatqan edik, ózim bilmegen nárseniń bári bir túrli qyzyq bop kórinetinin men osy joly baıqadym. Al Staın bıke meni jynys máselesi jóninde eshteńe túsinbeıdi dep oılady; shynymdy aıtsam, óz basym zınaqorlyqty belgili dárejede jaqtyrmaıtynmyn, sebebi maǵan tek turpaıy túrdegi shet jaǵasy ǵana belgili bolatyn. Jas jigitterdiń qoıynǵa kezdik tyǵyp júrip, keıde ony bıkeshtermen ym-jymy bir erkekter "kókjal" degen ataq almaı turǵan kezinde solar bas qosqan jerde ne sebepti ońdy-soldy silteıtinin biletin edim. Sonaý bir jyldary sodyr-sotqarlarǵa laıyq sózderdi, maqamdardy kóp úırendim, men ony Kanzas-Sıtıde turǵanymda esitkenmin, osy qalanyń árqıly aýdanynda, sondaı-aq Chıkagoda jáne kóldegi kemelerde mundaı buzaqy sózder saltqa aınalyp ketken bolatyn. Men Staın bıkeniń saýalyna er adamdardyń ortasynda ósken bala jigit ózine jurt tıise bermes úshin ár kezde de adam óltirýge daıar turý kerek jáne muny áýestikpen oryndaıtynyna kámil senimdi bolýy kerek dep jaýap berýge tyrysyp baqtym. Bul qalypty jaı edi. Eger sen dushpanyńdy óltire alatynyńdy bilseń, ózgeler de osyny sezip saǵan tıispeıdi. Adam kúshpen ne qýlyqpen ózin tuzaqqa túsirýge eshbir jaǵdaıda jol bermeýge tıisti. Men oıymdy teńiz kemeleriniń "kókjaldary" aıtatyn bir ǵana sózben neǵurlym ádemi jetkizýime bolar edi. Biraq Staın bıkemen áńgimeleskende men árqashan áldebir jaıdy bir-aq aýyz sózben jetkizýge bola tura sózdi saralap sóıleıtinmin.

— Bul solaı ǵoı, Hemıngýeı, - dedi bıke. - Biraq siz yńǵaı buzaqylar men qylmyskerlerdiń qujynaǵan ortasynda ómir súrdińiz emes pe?

Men bıkemen sóz talastyryp jatpadym, biraq ishimnen bylaı oıladym: men naǵyz shynaıy ómirdiń ortasynda turdym, onda árqıly adamdar boldy, men olardyń qulqyn túsinýge tyrysyp baqtym, qaısybiri maǵan unamaıtyn, al keıbireýlerin áli kúnge deıin jek kóremin.

— Al myna bir shal jóninde ne aıtar edińiz, óziniń minezi sypaıy, esimi daǵaradaı, ıtalıan gospıtalynda jatqanymda ol maǵan "marsaly" ma, "kamparı" ma bir bótelke sharap ákelip ózin keremetteı ádepti ustady, al odan keıin bir kúni medbıkeden bul adamdy "palatama endi qaıtyp jibermeńiz" dep ótindim.

— Bul aýrýǵa shaldyqqan jandar, óz erkin ózderi bıleı almaıdy, sondyqtan siz olarǵa aıaýshylyq bildirýge tıistisiz.

— Men myna bir adamdy da aıaýǵa tıispin be? - dep suradym da, bireýdiń aty-jónin atadym, tipti ol ózin-ózi áshkere etip júretindikten ony sol úshin qaıtalap aıtýdyń qajeti joq bola tursa da.

— Jo-joq. Ol jaman adam, júrgishtik jolǵa túsken naǵyzdyń ózi.

— Deı turǵanmen jaqsy jazýshylar sanatynda júrgen joq pa?

— Ol - jaman jazýshy, - dedi bıke. - Jurtty júrgishtik jolǵa salady, óıtkeni bar kókseıtini sol Onyń ústine ol eldi jamandyqqa da jeteleıdi. Máselen, nashaqumarlyqqa eliktiredi.

— Al anaý Mılannan kelgen adam she, álgi ózim esirkeýge tıisti bolyp júrgen, sonda ol meni júrgishtikke ıtermelemep pe eken?

— Bolmaǵan áńgimeni aıtpańyz. Qaıtyp ol sizdi buza alýshy edi? Sonda siz sıaqty taza spırt ishetin adamdy "marsaly" sharabymen buzýǵa bolar ma edi? Bul jaı ánsheıin ne istep, ne qoıyp júrgenin bilmeıtin sorly shal emes pe? Óz erkin bıleı almaıtyn aýrýǵa shaldyqqan adam, sondyqtan siz aıaýshylyq etýge tıistisiz.

— Men ony sol bir kezde esirkegen edim, - dedim men. - Biraq keıin qatty túńildim. Óıtkeni tym jylpos edi ol.

Men araqtan taǵy bir jutyp jiberip, álgi shaldy aıaǵan qalpym, qolyna bir sebet gúl ustaǵan Pıkassonyń jap-jalańash qyzynan kóz aıyrmadym. Bul áńgimeni á degende men bastamasam da endi osynyń arty jamanǵa soǵady-aý dep oıladym. Staın bıkemen aradaǵy bizdiń áńgimemiz áste úzilmeıtin edi, al qazir ún-túnsiz qappyz, men bıkeniń ózime birdeńe aıtqysy kelgenin rúmkelerdi shúpildete toltyra bastaǵanynan sezdim.

— Hemıngýeı, aqıqatynda siz bul jaıly eshteńe uǵynbaısyz, - dedi bıke.

— Álde qylmysker, álde aýrý, nebir teris pıǵyldy adamdarmen kezdeskensiz. Eń bastysy - zınaqorlyq jıirkenishti qylyq, álgindeı adamdar ózine-ózi jeksuryn kórinedi. Olar sol qylyǵyn jýyp-shaıyp umytý úshin nasha ishedi, biraq báribir olar óz istegen isinen jerip kóńildesterin jıi aýystyrsa da shyn máninde baqytty bola almaıdy.

— Túsinemin.

Sol kezde ózim kóp nárseni bilýge áýes bolǵandyqtan áńgime jelisiniń ózgergenine ishteı razy boldym. Baq jabyq tur edi, sondyqtan men qorshaýdyń boıymen júrip otyryp Vojırar kóshesine keldim de, ony aınalyp ótýge tıisti boldym. Baqtyń jabylyp, qaqpalarynyń bekitýli turǵany kóńilsiz-aq boldy, kóńilsizdiktiń taǵy bir sebebi, ózim baqtyń ishimen emes, qorshaýdyń syrtymen Lemýan Kardınal kóshesindegi úıime týra bettep kele jatqandyǵym edi. Al kún sondaı tamasha bop bastalyp edi ǵoı, erteń meniń bas almaı jumys isteýime týra keledi. Bar pále-qyrsyqtyń emi eńbek ekenine men sonda sendim. Buǵan men qazir de senemin. Sosyn ózim Staın bıkeniń meniń nebary jastyq jeligimdi basyp, áıelime degen yntyzarlyq kóńilimdi ózine aýdaryp áketkisi keletinin sezdim. Sondyqtan men Lemýan Kardınal kóshesindegi úıime kelip, tanyp-bilgen dúnıelerimdi áıelime aıtyp bergen osy bir kezde kóńilsizdik birden sap boldy. Al túnde biz jubaıymyz ekeýimiz burynnan boıymyz úırengen jáne taýǵa barǵanda jadymyzǵa túıgen sol bir jaı-kúılerimizden lázzat aldyq.

SENDER — AZFAH URPAQSYŃDAR

Birazdan beri ár qosh saıyn-aq Flerús kóshesindegi 27 — úıge barý, jyly bólmede demalyp, sýretterdi kórý, áńgimeshil áıelmen suhbattasý - meniń úırenshikti ádetime aınaldy. Staın bıke kóbine-kóp jalǵyz ózi otyrady, qashan kelsem de meni iltıpatpen qabyldap, unatatynyn sezdirip júrdi. Kóptegem saıası konferensıalarǵa qatysyp, Taıaý Shyǵysqa, álde Germanıaǵa kanadalyq gazetterdiń tapsyrmasymen barǵan saparymnan oralǵan sátterimde ol maǵan kórgen-bilgen kúlkili jaılaryńdy aıtshy dep qolqa salatyn. Bolmaǵandy bolǵandaı etip qapysyz syqpyrtqanymda, ol Staın bıkege nemistershe aıtqanda ólgen adamdy tiriltkendeı qatty áser etýshi edi. Bıke dúnıede bolyp jatqan oqıǵalardyń ishinen shyndyqty, ne súreńsizdikti emes, tek kóńildi jaqtaryn ǵana bilgisi kep turatyn.

Men jas bolatynmyn, ári qaıǵy-muńǵa pálendeı berile qoımaıtynmyn, tipti bir qıyn-qystaý kezderde de aıaq astynan qyzyqty jaıttar ushyrasa ketedi. Staın bıkeniń, mine, osyndaılarǵa qulaǵy túrik. Al qalǵan jaılardy aıtpaı irkip qalatynmyn, óıtkeni men olardy ózimniń jazǵan-syzǵandaryma arqaý etetin edim.

Biraq Flerús kóshesine jol-sapardan oralǵanda emes, jumystan keıin soqqan sátterimde men eshqashanda Staın bıkemen áńgimeleskende kitap jaıyn aýyzǵa almaıtynmyn. Jumystan soń meniń kitap oqýym ózinen-ózi qajet bolatyn. Nege deseńiz óneboıy jazýyńa shuqshıa berseń, erteńgi kúni ústelińe otyrmaı jatyp-aq oǵan degen ynta-yqylasyńdy joǵaltyp alýyń da ǵajap emes.

Aıaq-qoldyń sińirin sozyp, deneniń qurys-tyrysyn jazyp sharshaýyń qajet, ásirese súıikti bıkeńdi jaqsylap turyp aımalap qushýyń qajet. Bárinen de sol abzal. Biraq keıin keýdeń qańyrap bos qalǵan sátterde, áıteýir, bir nárse oqýyń kerek, bul jazýǵa qashan qaıta kiriskenshe ol jóninde oılap qobaljymaý úshin kerek. Men áste ónerpazdyq oıdyń tunyǵyn sarqyp taýyspaıtynmyn, ári ámanda túbinde bir nárse áli de qaldy-aý degende toqtatyp qoıyp, túnde bulaq-bastaýlardyń ony nárlendirip qaıtadan qalybyna túsýine múmkindik beretinmin.

Keıde jumystan keıin ózim jazyp júrgen jaılardan serpilý úshin men jazýshylardyń kitaptaryn oqıtynmyn, olar sol jyldardaǵy belgili qalamgerler, mysaly, Oldosa Hakslı, D.G.Loýrens sıaqtylar, nemese Sılvıa Bıch kitaphanasynan, jaǵalaýdaǵy kezbe býkınıserden ózim tapqan kez kelgen avtorlardyń shyǵarmalary edi.

— Hakslı marqum bolǵan, - dedi Staın bıke, - marqum bolǵan kisiniń kitabyn oqyp qaıtesiz, onyń ólgenin siz shynymen-aq kórmeı-bilmeı otyrsyz ba?

— Joq, ondaıyn kórmedim, meni onyń kitaptary qyzyqtyryp, kóńilimdi sergitetin.

— Siz shyn mánisindegi jaqsy nemese túkke turmaıtyn dúnıelerdi ǵana oqýǵa tıistisiz.

— Men osy qys boıy jáne ótken qys boıyna shyn mánisindegi kil jaqsy kitaptardy oqydym, ári keler qysta da sondaı kitaptardy oqımyn, al jamandaryn sýqanym súımeıdi.

— Al sonda siz myna shirikti nesine oqısyz? Bul baryp turǵan naqurys qoı. Hemıngýeı-aý, jáne marqum bolǵan adamnyń jazǵan dúnıesi.

— Men eldiń ne jaıynda jazyp júrgenin bilgim keledi, - dedim men. - Bul maǵan buryn jazylǵan dúnıelerdi qaıtalamaýǵa kómektesedi.

— Taǵy kimderdi oqısyz?

— D.G.Loýrensti, - dep jaýap berdim men. - Birneshe óte jaqsy áńgimesi bar, ásirese "Prýss ofıseri".

– Men onyń romandaryn oqyp kórip edim. Múmkin emes eken, beısharalyqpen jazylǵan báldý-batpaq birdeńeler. Ári ózi áńgúdik aýrý adamdarsha jazady.

— "Uldar men kóńildesteri" jáne "Aqtotysy" maǵan unady, - dedim men. Sońǵysy azyraq unasa kerek. Al "Ǵashyq bıkeshter" degenin aqyryna deıin oqýǵa dátim shydamady.

— Eger siz nashar kitapty oqýǵa qulyqsyz bolyp, odan qyzyǵyraǵyna, ózińizshe tamashasyna qumartsańyz, onda Marı Bellok Laýndsty oqyńyz.

Meniń bul esimdi alǵash estýim edi, Staın bıke maǵan Djek Potroshıtel jaıynda jazylǵan "Pátershi" degen tamasha povesti, Parıj degen bir jerde bolǵan kisi ólimi jaıyndaǵy Engıen-le-Bendi eske túsiretin taǵy bir romandy oqy dep berdi. Ekeýi de jazýdan jalyqqan kezde oqıtyn tamasha kitaptar bolyp shyqty. Qaharmandary kádimgideı-aq ómirdiń ystyq-sýyǵyn kórgen, al is-qareketteri men masqarashylyqtary ábden nanymdy bop keledi, jazýdan jalyqqanda oqıtyn budan artyq esh nárseni oılap tabýdyń ózi de qıyn. Buǵan deıin men kóptegen kitap oqydym, biraq onyń eshqaısysy da alǵashqy ekeýiniń ushyǵyna da kelmeıdi. Sımenonnyń tamasha týyndylary jaryq kórgenge deıin maǵan kúndizgi bos jáne túngi saǵattarda oqý úshin bularǵa teń keletin esh nárseni ózim taba alǵan emespin. Men Staın bıkege Sımenonnyń jaqsy dúnıeleri unar edi dep oılaımyn (meniń alǵash oqyǵanym álde "Nómir birinshi shlúz", álde "Kanal boıyndaǵy úı", áıteýir esimde joq), óıtkeni Staın bıkemen tanysqan kezimde ol fransýzsha sóıleýdi mashyq etkenimen, biraq fransýz tilindegi dúnıelerdi oqýdy jaqtyrmaıtyn. Sımenonnyń ózim oqyǵan alǵashqy eki kitabyn maǵan Djenet Flenner berdi. Djenet bıke fransýz kitaptaryn oqýdy unatatyndyqtan Sımenondy oqıtyn edi, Sımenon ol kezde áli polısıa reporteri bolyp júrgen edi.

Ózimiz dostasqan úsh-tórt jyldyń ishinde Gertrýda Staınnyń áldebir jazýshyǵa degen jyly lebizin estigen emen, tek óz shyǵarmasyn maqtap-madaqtaǵan nemese óziniń mansaby úshin paıdaly bir nárse istegen bireýlerdi qoshemettegeni bolmasa. Álde birde Ronald Ferbenkti, keıinirek Skott Fısdjeraldty aýyzǵa alǵany ǵana esimde. Men bıkemen tanysqan kezde ózi Shervýd Andersondy jazýshylyǵynan da góri onyń adamshylyǵyn, ásirese ıtalándyqqa tán tamasha kózin jáne bıazylyǵyn jer-kókke syıǵyzbaı maqtady. Meni onyń ıtalándarǵa uqsas alaqandaı tamasha jyly tartyp turatyn kózderi qyzyqtyrmady, maǵan onyń áńgimeleri qatty unaǵan edi. Ol áńgimeler qarapaıym tilmen, keıde tipti tamasha jazylǵan, ári ózi jazatyn adamdaryn tanı bilip, olardy tym-aq qatty súıedi. Staın bıke onyń áńgimelerin aýyzǵa da almaıtyn, bıkeniń bar aıtary tek qana onyń adamgershiligi haqynda edi.

— Al onyń romandary jaıynda siz ne aıtasyz? - dep suradym men bıkeden.

Djoıstyń atyn ataǵysy kelmegeni sıaqty, bıke Andersonnyń ónerpazdyǵyn da aýyzǵa alýdy qalamady. Djoıstyń esimin eki márte atasańyz-aq boldy siz endi qaıtyp bul úıge shaqyrylmaısyz. Munyń ózi bir generalmen sóılesip turyp, ózge general jaıynda jyly lebiz bildirgeniń sıaqty sókettik bolar edi. Osyndaı oǵash isti qapıada jiberip alsań, ony ekinshi ret qaıtalamas edińiz. Onyń esesine siz bir generalmen áńgimede bir zamanda ózinen jeńilgen ózge general jaıynda aıtsańyz, onda munyń jóni bir basqa. Sizben áńgimelesip otyrǵan general ózinen jeńilgen ózge generaldy madaqtaıdy, sóıte tura ony jeńgen kezdegi jaǵdaıdy búge-shigesine deıin raqattana eske alady.

Súıkimdi áńgimeniń arqaýy bolýǵa Andersonnyń jazǵandary asa qolaıly edi. Men Staın bıkege Andersonnyń romandaryn nasharlyǵy jaǵynan taptyrmaıtyn dúnıe der edim, biraq bulaı etýge bolmaıdy, óıtkeni meniń munym Staınǵa shyn berilgen jaqtastarynyń birin synaı bastaǵanym bop shyǵar edi. Aqyry Anderson "Qaraly kúlki" degen roman jazdy. Munyń sonshalyqty qunarsyz jasandylyǵyna tóze almaı men oǵan parodıa1 shyǵarǵanymda Staın bıke shynymen-aq bulqan-talqan boldy. Sóıtip onyń tóńiregindegi toptyń bir adamyna men osylaısha tıiskenmin. Buryn Staın renjimeıtin. Shervýdtyń jazýshylyq ataǵy bútindeı kúıregende Staın bıke oǵan degen maqtaý sózderin aıap qalǵan joq.

Ol bir kishkentaı, kúldirep ázer turǵan, sirá, meılinshe yńǵaısyz (álde ol otyrsyn dep ádeıilep qoıylǵan da bolar) oryndyqqa tym asyǵys otyra ketken Ezra Paýndqa da ashýlandy. Oryndyq sytyr etti de, kúlparshasy shyǵyp syndy. Al onyń áıgili aqyn, sypaıy minezdi, asyl adam ekeni jáne durys oryndyqqa da otyra alatyndyǵy eshkimniń nazaryna ilikpedi. Asa zor yzaqorlyqpen kózge túsken onyń Ezraǵa degen qastyǵynyń sebep-saldary birneshe jyldan keıin baryp qana oıdan shyǵarylǵan edi.

Biz Kanadadan oralyp, Notr-Dam-de-SHan kóshesine kelip turǵanda Staın bıke ekeýmiz áli qadirmendi dos kezimizde ol úmitsiz urpaq jaıly óz pikirin aıtty. Staın bıke "T" modeldi eski "ford" avtomobıline minip júretin, birde sol mashınasynyń ot aldyrǵyshy jumys istemeı qaldy. Maıdanda bir-aq jyl bolyp qaıtqan, ózi garajda jumys isteıtin jas mehanık ony jóndeı almady. Múmkin, ol sol "fordty" kezekten tys jóndegisi kelmegen de shyǵar. Qalaı degenmen de mehanık áıteýir iskerlik kórsete almady. Staın bıke shaǵym aıtqannan keıin baryp garajdyń qojaıyny mehanıkke qatań sógis berdi. Qojaıyn sonda ony: "Senderdiń báriń de azǵan urpaqsyńdar", - dep sókti.

— Mine, senderdiń kim ekenderiń. Shetterińnen osyndaısyńdar! Maıdanda bolyp qaıtqan jastardyń bári osyndaı. Sender azǵan urpaqsyńdar, - dedi Staın bıke.

— Siz solaı oılaısyz ba? - dep suradym.

— Iá, ıá, - dedi ol álgi sózinen tanbaı. - Senderde eshqandaı syılaý degen joq. Báriń de maskúnemdikke salynasyńdar.

— Álgi mehanık mas pa edi?

— Árıne, joq.

— Al myna meni alda-jalda mas kúıde kórdińiz be?

— Joq, biraq dos-jarandaryńnyń bári maskúnem.

— Toıǵanymsha iship júrgen kezderim boldy, - dedim men. - Sonda da siz mas kúıde kelgenimdi kórgen joqsyz.

— Árıne, joq. Men olaı dep turǵan joqpyn.

— Álgi mehanıktiń qojaıyny, sirá, sáskege deıin mas bolyp úlgergen, - dedim men. - Nege deseńiz, ol sondaı tamasha naqyl sózderdi zaýlatty-aı kep.

— Menimen daýlaspańyz, Hemıngýeı. Odan eshteńe shyqpaıdy. Garaj bastyǵynyń aıtqany yp-ras, senderdiń báriń de azǵan urpaqsyńdar.

Keıinirek ózimniń túńǵysh romanymdy jazyp bitirgende men Staın bıkeniń garajda estigen naqyldaryn Ekklezıastyń sózderimen salystyryp kórýge talaptanǵanym bar. Sol keshte úıge kele jatyp garajdaǵy álgi jas jigit týraly, múmkin, onyń ózin de sanıtarlyq mashınaǵa aınaldyryp jabdyqtaǵan "fordta" ákele jatqam shyǵar dep oıladym. Jaralylarǵa toly osyndaı avtomobılder birinshi jyldamdyqta taý jolymen tómen zyrǵyp túskende tejegishteri janyp ketip, keıde artqy ot aldyrǵyshtyń iske qosylatyny, qoraby men tejegish berik, úlken "fıattar" bos zýlaǵan sońǵy "fordtardy" almastyrǵanda olardyń yldıǵa qaraı qalaı quldılaıtyny meniń esimde edi. Men Staın bıke men Shervýd Anderson jaıly, ózimshildik degen pále jóninde munymen birge rýhanı jalqaýlyq pa, álde tártip pe qaısysy jaqsy degendi de oımen sholdym. Sosyn baryp, ǵajap-aı, osy bizdiń qaısymyz azǵan urpaqqa jatady ekenbiz degendi oılap kettim. Sóıtip mine, "Klozerı de Lılaǵa" da kelip jetippin: jaryq meniń eski dosym marshal Neıdiń eskertkishine túsip tur, aǵashtardyń kóleńkesi onyń qynaptan sýyrylǵan qylyshyn japqan, eskertkish soraıyp japadan-jalǵyz qalǵan, janynda tiri pende joq. Oı, beıshara-aı, Vaterloo kúni qıyn-aq boldy ǵoı saǵan. Qaı urpaq bolsa da bir esepten óship bara jatqany ras-aý, solaı bolyp keldi jáne solaı bola da bermekshi ǵoı dep oıladym da, baıǵus marshal jalǵyzsyramasyn degen nıetpen taqtaı tiletin zaýyttyń ar jaǵyndaǵy úıime qaıtpas buryn "Lılaǵa" kirip, salqyn syra ishtim. Syra iship otyryp, Neıdiń beınesinen kóz almadym, Napoleon men Kolenkýr ekeýi kúımeli arbamen ketip qalǵanda Máskeýden shegingen armıanyń sońynda kele jatyp onyń qansha kún soǵysqanyn oıǵa túsirdim. Sosyn Staın bıkeniń meıirimdi jáne qamqorshy dos ekenin, Apollınerdiń 1918 jylǵy kelisim jasaǵan kúngi ólimin tamasha aıtyp bergenin esime aldym. Jınalǵan halyq "Joıylsyn Vılgelm!" dep shýlaǵanda sandyraqtap alas uryp jatqan Apollınerge kóptiń aıqaıy ózine aıtylǵan sıaqty bop kóringen. Men Staınǵa járdemdesý retinde bar múmkindikti jasaımyn, ózime qol ushyn bergen qaıyrymdylyǵy úshin ózine tıistiniń bárin bergizýge kúsh salamyn, buǵan bir qudaıdyń ózi men myna Maık Neı kýá dep oıladym. Al azǵan urpaq jaıly jáne keri pıǵyldy tıyn-teben tergen jarnamashylar jaıynda meıli aıta bersin. Úıimniń qaqpasyn ashyp kirip basqyshpen joǵary kóterilgenimde oty mazdap janǵan pesh aldyńda kóńildenip beıjaı otyrǵan jubaıymdy, ulymdy jáne onyń mysyǵy F. Kısti kórdim. Kirgen boıda jubaıyma:

— Bile bilseń, Gertrýda qaıtkenmen de óte súıkimdi bıke-aý, - dedim.

— Árıne, Tetı.

— Eı, degenmen, keı-keıde bos sóılep ketetini de bar.

— Onyń ne aıtatynyn óz basym esitken joqpyn, - dedi jubaıym. - Men seniń áıelińmin ǵoı. Menimen onyń dosy sóılesip tursa sóıtpegende qaıtedi.

"SHEKSPIR JÁNE KOMPANIA"

Sol kúnderde meniń kitap satyp alýǵa qarjym bolmady. Ózim oqıtyn kitapty Oden kóshesi 12 - úıdegi Sılvıa Bıchtiń "Shekspır jáne kompanıa" deıtin dúken kitaphanasynan (munda dúkenmen qosa kitaphana da bar edi) alyp júrdim. Sýyq jel azynap turǵan kósheden kep kirgenińde úlken peshi bar, ústelderi men kitap sóreleri mol, jaımalaryna jańa kitaptar qoıylǵan jáne belgili jazýshylardyń báriniń sýretteri ilingen kitaphana ishi jyly da jaıly edi. Sýretterdiń bári shuǵyl jasalǵan sıaqty bop turǵandyqtan, tipti marqum bolǵan qalamgerlerdiń ózi de áli tiri kúngisindeı bop kórinetin. Sılvıa bet-ajary kelisti, ashyq júzdi áıel, qara kózderi kishkene ańnyń kózindeı oınaqy, jas qyzdyń janaryndaı nurly edi, jazyq mańdaıdan artqa qaıyrylǵan tolqyndy aqsary shashyn qulaqtan tómenirek etip qońyr maqpal qamzoldyń jaǵasyna jetkize qıdyryp júretin. Aıaǵynyń bitimi, baltyry ádemi, ózi aqkóńil, jaıdary, ár nárseni bilýge qushtarlyǵymen qosa ázil-ospaqqa ıkemdi, eńgimeshil jan edi.

Onyń dúkenine alǵash kelgenimde kitaphanaǵa tirkelýge aqsham jetpegendikten ózim jasqanyp edim. Sonda Sılvıa tıyn-tebendi keıin bir qolaıly kezde ákele jatarsyń degendi aıtyp, maǵan arnap paraqsha toltyrdy, kitapty qalaǵanyńsha, qansha kerek etseń sonsha ala ber dedi.

Onyń ózime munshama senim artqanyna men tańǵaldym. Ol meni bilmeıtin, Kardınal Lemýan kóshesi, 74-úı dep kórsetken adresim oǵan meniń kedeı ekenimdi ǵana pash etkendeı edi. Sóıtse de Sılvıa súıkimdi, jaıdary minezdi bıke, onyń tý syrtynda úı tóbesine deıin tirelgen, kórshi bólmeni de alyp jatqan, terezeleri qaqpa ishine qaraıtyn óz kitaphanasynyń búkil baılyǵy - ushy-qıyry joq samsaǵan kitap sóreleri siresip tur edi.

Men bismillá degennen Týrgenevten bastap, "Ańshynyń áńgimeleriniń" eki tomyn, eger jańylmasam D.G. Loýrenstiń alǵashqy romandarynyń biri - "Urpaqtar men ashynalardy" aldym, sonda Sılvıa maǵan taǵy birneshe kitap alyńyz dedi. Men Konstans Garnett aýdarǵan Tolstoıdyń "Soǵys pen beıbitshilik", Dostoevskııdiń "Oıynshy" degen ózge áńgimelerin tańdap aldym.

— Eger osynyń bárin oqımyn deseńiz, bizge qaıtyp tez orala almaısyz ǵoı, - dedi Sılvıa.

— Men qaryzymdy tóleýge kelemin ǵoı, - dedim. - Úıimde aqsha bar.

— Men ony aıtyp turǵanym joq, - dedi ol, - jaǵdaıyńyz kelgende ákelip tólersiz.

— Djoıs sizde qashan bolar eken? - dep suradym men.

— Únemi, keshke qaraı keledi, - dep jaýap berdi. - Siz ol kisini eshqashan kórmegen be edińiz?

— Biz Djoıstyń Mısho meıramhanasynda otbasymen túski as iship otyrǵanyn kórdik, -dedim. - Biraq tamaq iship otyrǵan adamǵa tesile qaraý ádepsizdik, onyń ústine otyrǵany bekzadalarǵa arnalǵan meıramhana ǵoı.

— Siz túski asty úıden ishesiz be?

— Kóbine solaı isteımin, - dedim. - Bizdiń aspazymyz tamaqty jaqsy daıyndaıdy.

— Sizdiń úıge jaqyn eshqandaı meıramhana joq-aý deımin?

— Iá, joq. Muny qaıdan bildińiz?

— Sol jaqta Larbo turǵan, - dedi ol. - Tek meıramhananyń joqtyǵy bolmasa ózgesiniń bári oǵan unaǵan edi.

— Bizge eń jaqyny Panteonnyń janyndaǵy baǵasy arzan kishkene meıramhana ǵana.

— Men siz turǵan jaqty bilmeımin. Ózimiz túski asty úıde ishemiz. Múmkin bolǵanda bizdikine jubaıyńyzben birge kelińiz.

— Shaqyrýǵa asyqpańyz, men sizben áli esep aıyrysqan da joqpyn ǵoı. Sóıtse de sizge kóp-kóp rahmet.

— Asyqpaı oqı berińiz, - dedi ol

Kardınal Lemýan kóshesindegi bizdiń úı symaǵymyz eki bólmeli, ystyq sýy joq, kanalızasıa retinde bir bak qoıylǵan, munyń ózi qora ishindegi mıchıgandyq dárethanaǵa úırengenderge pálendeı yńǵaısyzdyq týǵyzbaıtyn. Onyń esesine terezesinen qaraǵanda tabıǵat kórinisi keremetteı tamasha edi. Edendegi serippeli matrasty yńǵaıly tósek ornyna paıdalanatynbyz, qabyrǵada sýretter ilingen, shúkir, úıimiz ózimizge jaryq ta jaıly edi.

Úıge kitaptardy qushaqtap kep turyp, jubaıyma ózimniń tamasha oryn tapqanymdy aıtym berdim.

— Tetı, olaı bolsa, búgin sonda baryp qaıta aqshasyn tólep kel, - dedi jubaıym.

— Árıne, sóıteıin, - dedim men. - Tipti ekeýmiz birge baralyq. Odan shyqqasyn tómen túsemiz de ózen jaǵalaýyna baryp serýendeımiz.

— Káne, onda Sena kóshesimen baraıyq, jolshybaı sýret satatyndardyń dúkenderine kire júremiz, dúkenderdiń jaımalaryn qarap kóremiz.

— Tabylǵan aqyl. Ózimizge unaǵan jerde qydyramyz da, sosyn bizdi bilmeıtin, ózimiz de onda eshkimdi tanymaıtyn jańa dámhananyń bireýine kirip, bir-bir rúmkeden ishemiz.

— Ekeýden ishýge de bolar edi.

— Sonan keıin bir jerge keshki asqa baramyz.

— Joq, mine, munyń bolmaıdy. Kitaphanaǵa qaryz ekenimizdi umytpaýyń kerek.

— Olaı bolsa qaıtyp kep, úıden tamaqtanamyz. Ózimiz úırengen "bondy" iship, ájiń-gújiń qyp otyramyz, qarsydaǵy dúkennen jaımasynda baǵasy jazylǵan "bonnyń" bótelkesin kórdim. Onyń artynan kitap oqımyz da, biraz oqyǵasyn baryp qushaqtasyp, súıisip tósekke aýnaı ketemiz.

— Biz ár ýaqytta da ekeýmiz bir-birimizdi ǵana súıetin bolaıyq, ózge eshkimdi de emes.

— Iá, solaı, eshkimdi de emes.

— Búgin kún ne degen tamasha, mynaý keshi de keremet. Qazir bir jerden tamaqtanǵan jón bolar edi.

— Ólerdeı qarnym ashty, - dedim men. - Dámhanada jumys istegende qaımaq qatqan kofeden ózge dáneme tatqanym joq.

— Onda jumysty qalaı istediń, Tetı?

— Ózimshe jaqsy istegen sıaqtymyn. Áıteýir maǵan solaı kórindi. İshetin, jeıtin ne bar, bizde?

— Jańa shalqan, kartop salyp qýyrǵan baýyr, salat, almamen pisirgen pırog bar.

— Endi bizde ózimiz unatqan, oqyǵymyz keletin kitaptar árqashanda bolady, bir jaqqa barǵanymyzda ózimizben birge ala ketýge de tabylady.

— Osy aıtyp turǵanyń ras pa?

— Árıne, ras.

— Onda Genrı Djeıms te bar ma eken?

— Árıne.

— Óte tamasha! - dedi jubaıym. - Mańdaıyń jarqyraǵyr, jolyń bolǵyr, mundaı oryndy izdep tapqanyń keremet boldy ǵoı.

— Bizdiń únemi jolymyz bolady, - dedim men. Sony aıtaryn aıtsam da aqymaq bop, til-kózden aman saqtaı gór, o, Qudaı taǵala dep táńirge jalbarynýdy, ne eski yrymmen aǵashty urǵylaı berýdi umytyp ketippin. Al turǵan úıimizdiń qaı jerinde bolsyn, urǵylaı berýge aǵash ataýly jeterlikteı edi.

SENANYŃ ADAMDARY

Kardınal Lemýan kóshesiniń qıyr shetinen tómendegi ózenge ár túrli jolmen barýǵa bolatyn-dy. Eń jaqyny kóshemen tómen týra ketetinine túsý, biraq bul jol oıly- qyrly, tik jarlaý bop keledi. Siz tegis kóshemen baryp, halyq kóp júretin Sen-Jermen saıajolynyń shetin kese-kóldeneń qıyp ótkenińizde sharap bazarynyń sol jaǵyndaǵy yzǵyǵan jel soǵyp turatyn ózenniń kóńilsizdeý jaǵalaýynan baryp shyǵasyz. Álgi sharap bazary Parıjdegi ózge bazarlarǵa tipti de uqsamaıdy, kóbine-kóp ol kedenniń qoımalaryn eske túsiredi, ákelingen sharap zat-múlik salyǵyn tólegenshe qoımalarda qozǵalmastan jatady da qalady. Al bazar qurylysynyń óziniń de kóńil jubatarlyqtaı sıqy shamaly, ol álde soldat kazarmalaryn, álde abaqty dýaldary sekildi birdeńelerdi kóz aldyńa elestetýshi edi.

Sena qoltyǵynyń arǵy betinde jatqan Sen-Lýı aralynyń tar kóshelerinde eski bıik úıler samsap tur. Osy aradan birden sonda barýǵa da, nemese solǵa burylyp, qashan Sen-Lýı araly artta qalǵansha ózendi boılap júre berseńiz, Notr-Dam men Sıte aralynyń qarsy jaǵalaýynan baryp shyǵasyz.

Jaǵalaýdaǵy kitap satatyndardan baspadan jańa ǵana shyqqan amerıkalyq arzan kitaptardy, tipti, tegin satyp alýǵa bolady. Sonaý bir kezde "Kúmis munara" meıram-hanasynyń ústindegi birneshe bólme jalǵa beriletin edi de, bólmeni jaldap alýshylar meıramhananyń jeńildik narqymen paıdalanatyn, al eger olar keıbir óz kitaptaryn kereksiz dep tastaǵan kúnde álgi jalǵa beriletin bólmeniń qyzmetkerleri ol kitapty jaǵalaýdaǵy býkınısik dúkenge ótkizedi, tap kelseńiz siz ony bar bolǵany birneshe frankke ǵana satyp alasyz. Dúkendegi satýshy aǵylshyn tilindegi kitaptarǵa onsha mán bermeıdi, sol sebepti azyn-aýlaq aqsha tólegen adamnyń ózine eń az paıda taýyp tezirek satyp jiberýge asyǵady.

Menimen jaqsy tanys bop ketken álgi satýshy bir kúni:

— Al, bulardyń ishinde aýyzǵa alar táýir kitap tabyla ma? - dep surady menen.

— Keıde ushyrasyp qalady.

— Al ony qalaı bilýge bolady?

— Ózim kitaptyń jaqsy-jamanyn oqyǵannan soń baryp bilemin.

— Degenmen de munyń ózi taıǵanaqtaý is qoı. Osy shynynda da aǵylshynsha oqıtyn adamdar kóp pe?

— Olaı deseńiz, aǵylshyn tilindegi kitaptardy oqshaý qoıyńyz da maǵan kórsetińiz.

— Bulaı isteı almaımyn. Siz munda kún saıyn kelip júrgen joqsyz ǵoı. Keıde uzaq ýaqyt kórinbeı qoıasyz. Jo-joq, men ol kitaptardy qolaıy kelgende tez-aq satyp jiberýim kerek. Ne degenmen áıteýir qunsyz emes, quny bar nárse ǵoı. Al eger eshqandaı qunsyz, ótimsiz bolǵan kúnde men eshqashan satpaǵan da bolar edim.

— Al fransýz tilindegi baǵaly kitapty qalaı anyqtaı alasyz?

— Men aldymen kitaptyń sýretteri bar ma, sony qaraımyn. Sosyn sýretterdiń sapasyn anyqtaımyn. Kitaptyń túptelýiniń de úlken máni bar. Eger kitap qundy bolsa, ıesi ony mindetti túrde jaqsylap qaıta túptetip alady. Aǵylshyn tilindegi kitaptar da túý basta túptelgen, biraq túpteý sapasy tym nashar. Sol sebepti kitaptyń jaqsy-jamanyn ajyratý qıyn.

"Kúmis munara" janyndaǵy kitap satatyn arbashadan bastap Uly avgýstshylar jaǵalaýyna deıingi aralyqtaǵy búkil býkınıserdiń aǵylshyndyq ne amerıkandyq kitappen saýda jasaǵanyn ózim kórgen emespin. Al onyń ornyna árirektegi Vólter jaǵalaýyndaǵy birneshe býkınıserdiń Senanyń sol jaǵalaýyndaǵy qonaq úılerden, ásirese baı adamdar toqtaıtyn "Vólter" qonaq úıinen túsken kitaptardy satyp júrgenin kórdim. Bir rette men ózime jaqsy tanys býkınıs áıelden osy kitaptardy sizge kitap ıeleriniń ózderi tikeleı sata ma dep suradym .

— Joq, - dep jaýap berdi ol. - Bulardyń bári ıeleri tastap ketken kitaptar. Sol sebepten bulardyń múldem quny joq dúnıe ekenine tipti de kúmándanbaımyz.

— Bul kitaptar sizderge kelýshilerge kemede kóńilsiz bolmas úshin dostarynyń jol bolsyn aıtyp tartqan syıy ǵoı.

— Múmkin, solaı bolsa solaı shyǵar, - dedi ol. - Endeshe mundaı kitaptar sol kemelerde de az qalmaıtyn shyǵar.

— Iá, - dedim men. - Kemedegi jurt biledi, kitapty betaldy laqtyrmaıdy, alyp baryp túpteýge beredi, sosyn ol kitaptardan kemelerdiń shaǵyn kitaphanalaryn uıymdastyrady.

— Bul aqylǵa qonatyn is eken, - dedi ol - Áıteýir, eń aqyry kitap jaqsy túptelip shyǵatyn bolady ǵoı. Al ondaı kitap baǵaly dep sanalady.

Jazýymdy bitirgen soń oılanyp-tolǵanýym kerek bolǵanda men serýendep ózen jaǵasyna ketip qalatynmyn. Serýendep júrgenimde tek bir ispen, oı oılaýmen ǵana shuǵyldaný nemese basqa bireýlerdiń ózderi jaqsy biletin isimen aınalysqanyn syrttaı baıqap-baqylaý maǵan anaǵurlym ońaıǵa túsýshi edi.

Sıte aralynyń tómengi múıisi Tórtinshi Genrıhtyń músini turǵan jańa kópirdiń janymen ótip, kemeniń súıir tumsyǵy sekildenip baryp arty jińishke syzyqqa aınalyp ketedi. Senanyń aǵysy baıaýlap ıirim jasaıtyn osy arada jaǵa sýdy jıektep keń jaıylyp aýqymdy bop ósken tamasha kashtan aǵashtary samsaǵan shaǵyn saıabaq bar. Onyń mańy otyryp sýdan balyq aýlaýǵa óte qolaıly oryn dep esepteledi. Basqysh arqyly osy saıabaqtyń ishine shyǵyp, álgi úlken kópirdiń astynda jaıǵasqan balyqshylardy kórip tamashalaýǵa bolady. Balyqtyń kóp ne az bolýy ózen sýynyń deńgeıine baılanysty, mundaǵy balyqshylar bambýkke bekitilgen jınalmaly qarmaq salady, qarmaqtyń jibi óte jińishke, jabdyqtary jeńil, qaltqylary qaz qaýyrsynynan istelgen. Balyqshylar qarmaq salatyn jerde balyqqa áldeqalaı jem tastaǵan sıaqty bop, óz kásibine berile úńilip otyrady da, qaı kezde bolmasyn, áıteýir balyqtyń bir túrin ustaıdy, qarmaqqa ásirese shabaq balyqtar kóp ilinedi. Mine, osylaı aýlanǵan balyq ustap alynyp, úıge ákelinip tutastaı qýyrylǵanda dámdi edi, ózim onyń bir tabaqshasyn túgel jep qoıatynmyn. Álgideı balyqtyń eti tipti jańa ustalǵan sardınnen de súıkimdirek edi jáne asa maıly bolmaǵandyqtan ony súıegimen de jeýge bola beretin. Bul balyqty Tómengi Medondaǵy ústi ashyq kishkene meıramhanada bárinen de jaqsy daıyndaýshy edi. Qolǵa aqsha túskende ózimizshe jelpinisip sonda baratynbyz. Meıramhanany "Tamasha balyq ustaýshy" dep ataıtyn, kelgenderge "múskadege" uqsas jaqsy aq sharaby daıyn turady. Mundaǵynyń bári kádimgi Mopassannyń áńgimelerindegideı ǵajap, al ózen jaǵasyndaǵy kórinis dál Sısleıdiń kartınalaryndaǵydaı edi. Árıne, álgideı shabaq balyqty osynshama tym alysqa baryp jeýdiń qajeti de shamaly edi, óıtkeni Sen-Lýı aralynda da qaınap turǵan maıǵa qýyrylǵan balyq beretin.

Sen-Lýı araly men Vert Galant alańy aralyǵyndaǵy Senanyń balyqty jerlerinde qarmaq salýshylardyń keıbireýin men biletinmin. Keıde aýa raıy ashyq kúnderi bir lıtr sharap, nan men shujyq alyp kúnshýaqqa jaıǵasyp, jańa ǵana satyp alǵan kitabymdy oqyp, qarmaqshylardan kóz jazbaı otyratyn kezderim kóp bolatyn.

Jol-jónekeı ocherkterdiń avtorlary Parıjdiń balyqshylaryn qarmaqtaryn qappaıtyn ustamaly aýrýy bar jyndy etip beınelegendi unatady. Al shynynda balyq aýlaý qyzyqtylyǵymen birge paıdaly kásip ekeni belgili. Balyqshylardyń kóbi shaǵyn ǵana zeınetaqylarymen kúneltedi, aqshanyń qunsyzdanýy olardyń bylaı da az qarajattaryn buryǵydan da qýshıtyp ketetini jóninde eshkim eshteńe oılamaıdy. Árıne, balyq aýlaýshylardyń ishinde búkil bos ýaqytyn ózen jaǵasynda ótkizetin kánigi áýesqoılar da joq emes. Marnanyń Senaǵa kep quıatyn tusyndaǵy Sharantonda, sosyn qala syrtynda balyq aýlaý tamasha. Al Parıjdiń ózinde de bilgen adamǵa bul jaman qumarlyq emes-ti. Qajetti jabdyǵym jetispegendikten men qarmaq salmaýshy edim, odan da bul ispen Ispanıaǵa baryp aınalysqanym jaqsy bolar dep, tapqan-taıanǵan aqshamdy soǵan jınap júretinmin. Munyń ústine jumysymdy bitirip, qashan jolǵa shyǵatynymdy ózim dál bilmegendikten, ýaqyttyń azdyǵy jáne sebepshi bop balyq aýlaýmen qolymdy baılaǵym kelmedi. Sóıtse de balyqshylardy jıi qadaǵalap júrdim, balyq ustaýdyń jaı-kúıin búge-shigesine deıin biletinime edáýir maqtanatynmyn. Tipti Parıj sıaqty úlken qalada adamdardyń balyqty ermek úshin ǵana emes, úıge tamaq úshin alyp keletini de maǵan bir esepten qýanyshty edi.

Qatar-qatar otyrǵan balyqshylar, tolqyndy ózen, onyń ústinde ádemi barjalar, kópir astynan ótkende soǵylmaıtyn býksırler jáne tizilip kele jatqan barjalardy súıregen kemeler, ózenniń tas qalaǵan jaǵalaýlaryndaǵy áıdik bop ósken shegirshin, terek aǵashtaryn kórgende ózińdi ózen boıynda eshqashan jalǵyzbyn dep sezinbeıtinsiń. Qaladaǵy osyndaı samsaǵan aǵashtardy kórgende osy qazir búgingideı tamasha tańda kóktem kelip qalatyndaı, ony esken túngi samal alyp kele jatqandaı bop kórinetin.

Keı-keıde óńmenińnen ótetin nóser jańbyr kóktemdi keýdesinen ıterip, keıin shegindirýge májbúr etip, sodan kóktem endi qaıtyp kelmeıtindeı, óz ómirińnen jyldyń osy bir maýsymy kóship ketetindeı áser bıleıdi. Bul kúnder Parıjdegi birden-bir muńdy kúnder bolatyn da jáne bár-bári bastan-aıaq jalǵan dúnıe sıaqty bop kórinetin. Kúzdi de amal joq, osyndaı muńly kúıde qarsy alasyń. Jyl ótip, aǵash japyraǵy sarǵaıyp túsken saıyn sıdıǵan butaqtary qysqy aýada jelmen dármensiz qozǵalyp turǵanda da óz ómirińnen bir nárse óship, kelmeske ketip bara jatqan sıaqty bolady. Áıtse de mezgil jetkende ózenniń muz qursaýdan qaıta bosanatyny sıaqty kóktemniń de qalaıda keletini oıyńnan birde-bir ketpeıdi. Sonda da bolsa sýyq jańbyr tezdetip kele jatqan kóktemniń jolyn kes-kestegende, maǵan ol jas ómirdi bosqa qyrshynynan qıyp jatqan sıaqty bop kórinedi. Sol kúnderde kóktem esken jeldeı ekpindep kele jatady, biraq kóktem kelmeı qalmasa jarar edi degendi oılaǵanda on boıyńdy úreı bılep júre beretin.

ALDAMSHY KÓKTEM

Naǵyz kóktem emes-aý, tipti aldamshy kóktemniń ózi kele jatqanda da qalaıda ózińe bir jaıly oryn tabýdyń qamyn kózdeısiń. Osyndaı óziń oılaǵan qolaıly degen kúnińniń josparyn bógde adamdardyń kenetten aralasyp buzyp ketetini de bolady. Eger bir shaqyrǵan jerge barýdan bas tartsań, bul kún óziń úshin ushy-qıyrsyz bolar edi. Kóktemniń ózi ákeletin az ǵana ótkinshi qýanyshy ǵana bolmasa adamdardyń rızyǵy árdaıym ólsheýli ekeni de belgili.

Kóktemde, jubaıym áli uıqyda jatqanda, men tańsáriden turyp jumys isteımin. Tereze aıqara ashýly turady, kósheniń adam júretin jolyndaǵy jańbyrdyń ylǵaly keýip kele jatady. Bizge qarsydaǵy úılerdiń qabyrǵalary da kún sáýlesi túsip kebe bastaıdy. Bul kezde tek dúkenderdiń terezeleri ǵana áli jabyq turady.

Baqtashy ysqyryǵymen ysqyryp, bir top eshkini kóshemen qaqpaılap qýyp júredi, osy kezde joǵary qabatta turatyn áıel úlken qumyrasyn alyp, lyp etip kóshe jıegine shyǵa keledi. Al álgi baqtashy jelini torsıǵan qara eshkini shap berip ustap ap, qolyndaǵy qumyraǵa saýa bastaǵanda, onyń ıgi ózge eshkilerdi kóshe shetine shashyratpaı qaıyrmalap turady. Eshkiler beıne týrıser sıaqtanyp jan-jaqtaryna qarap bastaryn shaıqaıdy. Baqtashy álgi qumyraly áıeldiń aqshasyn alyp rahmet aıtady da, ysqyryǵyn oınatyp ári kete barady, ıt qýǵan eshkiler múıizderin shoshańdatyp, kózderin oınaqshytyp, kóshe ortasymen búlkildep jorta jóneledi.

Men jazýyma qaıta kiriskenimde, álgi áıel sútin alyp baspaldaqpen joǵary kóteriledi. Aıaǵynda kıiz tabandy shárkeıi bar edi, bizdiń basqysh alańynda toqtaǵanda maǵan onyń qatty dem alǵany estiledi, sodan keıin tars etkizip japqan esiginiń dybysyn bir-aq esitemin. Biz turǵan úıde osy áıelden ózge eshki sútin ishetin eshkim joq-ty.

Kóshege shyǵyp men at báıgesiniń erteńgi baǵdarlamasyn satyp alǵym keldi. Tipti jupyny degen kvartaldyń ózinen eń bolmaǵanda baǵdarlamanyń bir danasyn tabýǵa bolatyn edi, al mundaı kúni ony erterek satyp alǵan durys. Baǵdarlamany Dekart kóshesi men Kontreskarp alańynyń túıisken jerinen taptym. Eshkini Dekart kóshesimen tómen aıdap bara jatyr eken, men erteńgi aýany keýde kere jutyp, qalǵan jumysymdy bitirý úshin tezirek bólmeme jetýge asyqtym. Men úıge oralýdyń ornyna erteńgi aýada kóshemen jóńkip bara jatqan eshkiniń sońynan ilesip ketip qala jazdap baryp, ózimdi-ózim ázer ǵana toqtattym, áıteýir. Sóıtse de jazýǵa kirispes buryn aldymen baǵdarlamany qarap shyqtym. Búgingi báıge eshkim onsha kóp qyzyqpaıtyn kishkene, biraq tártipsizdigi kóp Engıen atshabarynda ótkiziledi dep habarlanypty.

Sonymen jumysymdy bitirgennen keıin biz at báıgesine ketetin boldyq. Ózim maqala jazǵan Torontonyń gazeti az-maz qalamaqy jibergen eken, qomaqty utys alyp qalamyz ba degen úmitpen osy aqshadan jarysqa úlken báıge tikkimiz keldi. Meniń jubaıym Oteılde Altyn Eshki deıtin arǵymaqqa báıge tigip, bireýine júz jıyrma frank tólemek boldy. Altyn Eshki jıyrma at boıy alda kele jatty da, sońǵy kedergini ala bergende murttaı ushyp tústi. Sóıtip biz jarym jyl kúnkórisimizge jetetin jıǵan-tergenimizden taban astynda jurdaı boldyq. Biz ádette bul sátsizdikti oıǵa almaýǵa tyrysatynbyz. Sol jyly osy jaǵdaıǵa deıin Altyn Eshkige báıge tikkende biz udaıy utyp júretinbiz.

— Bizde osy shyndap oınaýǵa jeterlik aqsha bar ma, Tetı? - dep surady jubaıym.

— Joq. Qansha aqsha jumsap, qanshasyn ózimizben alýymyz kerektigin esepteý kerek. Múmkin, ony seniń ózge bir nársege jumsaǵyń keletin shyǵar?

— Saǵan qalaı desem eken? - dedi ol

— Túsinemin. - Osy ýaqytta bizdiń turmysymyz óte qıyn boldy, sol sebepti ózim de onsha myrza emes edim.

— Joq, - dedi ol - Sonda da...

Aqsha jumsaýda qatań bolǵanymdy, bári bizdiń oıymyzsha qurala qoımaıtynyn ózim de bilýshi edim. Eńbek etetin jáne sol eńbeginen ózine raqat tabatyn adamdy muqtajdyq onsha kóp qajyta qoımaıdy. Vana, sý sebeleıtin shúmek, jyly dárethana - osynyń bári adamǵa yńǵaılylyq dep esepteýshi edim men ózim, solaı bola tura álgi aıtqandar bizden barlyq jaǵynan tómen adamdardyń qolynda edi. Mundaı yńǵaılylyq bizge tek saıahattar kezinde ǵana raqat ákeledi. Al biz saıahatqa shyǵyp turatynbyz. Ózge ýaqytta kósheniń taýsylar jerindegi ózenge ıek artyp turǵan monshaǵa baratynbyz. Tilegin tilep otyrǵan Altyn Eshki qulap túskende jylamaǵany sıaqty, jubaıym osymyń eshqaısysyna da qynjylyp, qaıǵyrmaıtyn. Jylaǵanyn bilemin, biraq uttyrǵan aqshaǵa bola emes, qulaǵan arǵymaqty aıap jylaǵan. Oǵan súr eltiriden tigilgen qamzol qajet bolǵanda men aqymaqtyq minez kórsetkenim bar, biraq satyp alǵan qamzoly maǵan óte unady. Basqa jaǵdaılarda da unamsyz qylyq kórsetken kezderim boldy. Al osynyń bári kedeıshilikpen kúresýdiń, eger eshqandaı aqsha jumsalmasa ony jeńýge bolady dep túsinýdiń saldary edi, ásirese, kıim ornyna sýret satyp alǵanda osy kúres anyǵyraq baıqalady. Solaı bolsa da, biz ózimizdi ánebir sińiri shyqqan kedeımiz dep eseptegen joqpyz. Bizdiń osyny qalaıda moıyndaǵymyz kelmedi, ózimizdi qaıta tańdaýlylardyń qataryna qoıyp júrdik. Al bizdiń basynan aıaǵyna deıin qaraıtyndarymyz, ıaǵnı olarǵa senbeýge tolyq negizimiz barlardyń bári baı adamdar edi. Men ózim jylylyq úshin kóılek ornyna júnnen toqylǵan kókirekshe kıip júrgendi yńǵaıly dep esepteıtinmin. Al baı adamdarǵa bul oǵash bolyp kórinetin. Biz arzan tamaq ishkenmen jaqsy tamaqtanatynbyz, ishimdik te iship júrdik, ekeýmizdiń uıqymyz da jarasymdy jaqsy edi, bir-birimizdi súıetinbiz.

— Menińshe, júrýimiz kerek, - dedi jubaıym, - at báıgesine barmaǵanymyzǵa kóp boldy. Ózimizben birge tamaq, azdap sharap ala ketemiz, maı jaǵyp nan alamyz.

— Poıyzben barsaq qaıtedi, arzanǵa túsedi ǵoı. Eger sen poıyzǵa minbeımin deseń, onda barmaı-aq qoıalyq. Búgin biz ne istemeıik - bári de tamasha bop tur. Kúndi kórdiń be, kún ekesh kún de tamasha.

— Menińshe, barýymyz kerek.

— Múmkin, sen aqshany ózge bir kerek-jaraqqa jumsaǵyń keletin shyǵar?

— Joq, – dep ol tákapparlana ún qatty. Onyń bıikteý bet súıegi tek tákapparlyq úshin jaratylǵan sıaqty edi.

— Biz kimbiz sondaı-aq?

Biz Soltústik vokzaldan poıyzǵa otyryp, qalanyń sondaı bir las ári kóńilsiz aýdanynyń ústimen júrip óttik. Poıyzdan túsken soń platformadan kókjasyl shóp ósken atshabarǵa deıin jaıaý júrip bardyq. Biz erte kelgen ekenbiz, beti jańa ǵana juqalaı shabylǵan kók shóp ústinde meniń jaýynǵa kıetin plashymdy tósep jiberip otyra kettik te, ákelgen tamaǵymyzdy jeı bastadyq. Sharapty týra bótelkeniń aýzynan jutyp qoıyp eski trıbýnalarǵa, utys oıyndarynyń qońyr tústi taqtaı úıshikterine, atshabardyń jasyl shóbi men kókshil túske boıalǵan dýaldaryna qarap otyrdyq. Orlarǵa jıylǵan sý qońyrqaı tartyp jyltyraıdy, áktelgen tas qabyrǵalar, aq baǵandar men taıanyshtar, kógerip kókteı bastaǵan aǵash japyraqtary, báıge alańyna shyǵarylǵan alǵashqy sáıgúlikter kórindi. Ekeýmiz taǵy azdap sharap ishtik te báıge baǵdarlamasyna zeıin qoıa úńildik. Jubaıym tóselgen plashtyń ústine kóz ilindirip alǵysy kelip betin kúnge berip qısaıa ketti. Men trıbýnaǵa qaraı bettep edim, Mılanda júrgennen biletin tanysymdy kezdestirdim. Ol maǵan osynda keremet eki sáıgúlik bar ekenin aıtty.

— Bul ekeýi, árıne, kóp qaryq qyla qoımas. Áıtkenmen bas tigýge kúdiktenbeńiz.

Eki sáıgúliktiń áýelgisine jumsaımyz degen aqshamyzdyń teń jarymyn tigip edik, odan biz birge on eki mólsherinde utys aldyq. Ol qoıǵan bógetterden tamasha ótip, sońǵy aınalysta basqa sáıgúlikterdi basyp ozyp, qaraqshyǵa ózgelerden tórt at boıy buryn kelip jetti. Endi biz utysymyzdyń teń jarymyn ózimizge qaldyrdyq ta, ózgesin álgi ekinshi sáıgúlikke tiktik. Bul at birden alǵa julqyna jóneldi, barlyq bógetterdi shaýyp ótip, tikke shabysta qalyp qoıýǵa az-aq qaldy, oń jaǵyndaǵy júırik barǵan saıyn bastyrmalatyp tóne tústi, eki shabandozdyń ekeýi de sáıgúlikterin ońdy-soldy qamshylaı bastady. Biz trıbýnanyń astyndaǵy barǵa túsip, bir-bir bokaldan shampan ishtik te utys nátıjesiniń jarıalanýyn kúttik.

— Degenmen at báıgesi adamnyń júıke-júıkesin Qurtady-aý, - dedi jubaıym. - Kórdiń be, ana bir júırik birinshi bop kelýge az-aq qaldy ǵoı?

— Meniń álige deıin tula boıym qalshyldap tur.

— Qansha tóler eken?

— Baǵasy birge eseptegende on segiz mólsherinde edi.

— Biraq sońǵy mınýttarda oǵan bás tikkender kóp boldy.

Janymyzdan sáıgúlikterdi jetektep ótip bara jatty. Biz báıge tikken attyń ústi-basy aq kóbik bolyp aǵyp tur eken, tanaýy deldıip ketken, shabandoz onyń kekilinen sıpap barady.

— Qaıran janýar-aı, - dedi jubaıym. - Biz ǵoı, tek báıge tigýdi ǵana bilemiz.

Báıge attary ótip bolǵansha qarap turdyq ta, taǵy bir-bir bokal shampan ishtik. Osy sát báıgeni jarıalady. Seksen bes eken. Bul osy at úshin tigilgen Quny 10 frank ár bıletke 85 frank utys tólenedi degen sóz.

— Sirá, aqyrǵy mınýttarda bul atqa óte kóp báıge tikken boldy ǵoı, - dedim men.

Sóıtip kóp aqsha uttyq, bizdeılerge bul, árıne kóp qarjy edi. Endi mine, alda kóktem qushaǵyn jaıyp tur, qaltamyz toly aqsha. Bizge budan ózge eshteńeniń qajeti shamaly dep oıladym men. Eger árqaısysymyz jumsaýǵa kerekti aqsha úshin utystyń tórtten birin bólgende de qalǵan jarymyn at báıgesine dep bólek saqtap qoıýǵa bolar edi. At báıgesine arnalǵan aqshany men kórsetpeı ózge aqshadan bólek saqtaıtynmyn.

So jyly bir saıahattan oralǵanda biz taǵy da at báıgesinen oljaly bolyp qaıttyq. Úıge kele jatqan betimizde taýarlardyń baǵalary kórsetilgen dúken jaımalarynyń búkil keremetterimen tanystyq ta, az-maz otyrý úshin Prúnedegi barǵa kep kirdik. Ýstrısa men meksıkandyqtarsha daıyndalǵan krab alyp, birneshe quty "sanserra" ishtik. Qaıtqanda qarańǵy Túılrı arqyly júrip ek, Karýsel qaqpasy tusynan baqty kórý úshin sál kidirdik. Baqtyń qoıý qarańǵylyǵyn kesip ótkenimizde Yntymaq alańynyń shamdary kórindi, shamnyń uzyn tizbekteri Trıýmf qaqpasyn boılap joǵary qaraı sozylǵan eken. Sosyn men Lývrdyń qara kóleńke jerine kóz jiberdim de bylaı dedim:

— Sen shynymen-aq úsh qaqpanyń úsheýi de bir túzý syzyqtyń boıyna ornalasqan dep oılaısyń ba? Myna ekeýin jáne Mılandaǵy Sermıon qaqpasyn aıtyp turmyn.

— Ol jaǵyn bilmeımin, Tetı. Solaı dep júr ǵoı, áıteýir, tekke aıtpaıtyn shyǵar. Esińde me, kúni boıy qalyń qardy ombylap júrip otyryp, Sen-Bernardyń ıtalıalyq jaǵynda birden kóktem qushaǵyna enip júre bergenimiz, sosyn sen, men, Chınk úsheýmizdiń kúni boıy kók aýasymen raqattanyp Lostaǵa baryp jetkenimiz.

— Chınk sonda muny "Sen-Bernardy bashmaqpen aralap ótý" dep ataǵan edi. Sol bashmaqty umytqan joqsyń ba?

— Párshe-párshesi shyqqan qaıran sol bashmaqtarym-aı! "Galereıadaǵy" Bıffıd jemisten jasalǵan salat pen "kaprı" ishkenimiz, muz salynǵan bıik shyny vazadan búldirgen jegenimiz esińde me?

— Mine, osylardy eske alamyn dep, sodan baryp úsh qaqpa jaıynda oılap edim.

— Sermıon qaqpasyn men umytqanym joq. Onyń osylarǵa uqsas ekeni uqsas.

— Men balyq aýlap, Chınk ekeýiń kúni boıy baqta otyryp kitap oqyǵan Egldegi shaǵyn sharaphana esińde me?

— Esimde, esimde, Tetı. Qar sýymen molyǵyp eki jaǵaǵa uryp jatqan ensiz surǵylt Rona ózeni, sosyn sýynda forel ósetin Stokalper ózegi men Rona kanaly esime tústi. Sol kezde Stokalperdiń sýy móldir, taza edi de, al Rona kanalyniki áli de laı, qoımaljyń bop jatyr edi.

— Taǵy da esińe alshy, talshynnyń qalaı sheshek atyp, qalaı gúldegenin, jańylmasam Djem Gembl áńgimelep bergen glısınıa jaıly oqıǵany qanshama oıyma túsirgim kelgenimen túsire almaı qoıǵanmyn men sonda.

— Iá, ıá, Tetı. Chınk ekeýiń sonda birdeńe jazǵanda shyndyqty qalaısha durys kórsetýge bolady, jaı sıpattaýmen emes beınelep sýretteýdiń syrlary jaıly uzaq sóılestińder. Bári esimde. Keıde onyki, keıde seniki durys bop jatatyn edi. Senderdiń taqyryp, mazmun men túr jóninde qalaı talasqandaryń esimde.

Endi birde biz Lývrdyń qaqpasynan shyǵyp kósheni kesip óttik te kópir ústine kep turdyq, kópirdiń jaqtaý aǵashtaryna shyntaǵymyzdy súıep ózenge kóz jiberdik.

— Biz úsheýmiz dúnıedegi barlyq nárse jaıynda jáne únemi naqtyly ister týraly talasyp bir-birimizben qaljyńdasatynbyz. Ne istep, ne qoıǵanymyz, sol saıahat kezinde ne aıtqanymyz bári de esimde, - dedi Hedlı. - Iá, ıá. Bári, bári esimde. Chınk ekeýiń áńgimeleskende men shet qalmaıtynmyn. Staın bıke óz úıinde maǵan seniń zaıybyń dep qana qaraýshy edi ǵoı.

— Qap, álgi glısınıa týraly oqıǵany oıyma túsire almaı kele jatqanymdy qarashy.

— Oqasy joq. Eń bastysy glısınıanyń ózi ǵoı, Tetı. Eglden sharap alyp kelgenim esińde me? Bizge ony qonaq úıdiń ózinde satyp edi. Satýshy sonda osy sharapty forelmen ishken jaqsy dep edi. Sharapty "Gazett de Púsernniń" birneshe nómirine orap ákelgenbiz.

— Sıon sharaby odan da jaqsy edi. Biz qaıtyp oralǵanymyzda Gangesvısh hanym kógildir forelden tamaq daıyndaǵan. Keremetteı dámdi daıyndalǵan forel edi sol, Gegı. Verandada tamaqtandyq, sıon sharabyn ishtik, sóıtip, kólge bıik jar qabaqtan qarap turdyq. Áli qary ketip bolmaǵan aqbas Dan-dú-Mıdıge, Ronanyń kólge quıar saǵasyndaǵy aǵashtarǵa tamashalaı qaradyq.

— Qysta da, kóktemde de bizge Chınktiń joǵy sezilip turady.

— Iá, solaı. Mine, qazirde de álginiń bári ótken dúnıe bolsa da onyń qasymyzda joqtyǵy sezilip tur.

Chınk turaqty áskerı qyzmetker edi. Sandherestegi áskerı mektepti bitirisimen Mons túbindegi 1914 jylǵy 25 tamyzdaǵy urysqa birden qatysqan. Men onymen Italıada tanystym, áýelgide uzaq ýaqyt meniń jeke basymnyń, keıin bizdiń úıdiń eń súıikti dosy bop ketti. Ol kezde Chınk demalysyn ylǵı bizben birge ótkizetin edi.

— Ol demalysyn kóktem shyǵa alatyn kórinedi. Bul jaıly ol ótken aptada Kelnnen jazyp jiberipti.

— Bilemin. Ázirshe búgingi kúnniń tirligin oılap, sonyń ár mınýtyn jaqsy qyp ótkizýge tyrysaıyq.

— Qazir ekeýmiz kópir ústinde turyp ózen sýynyń aq kóbiktenip tolqyǵan tolqynyn kórdik. Endi ózenniń joǵary jaǵyna kóz jibereıikshi, ne kóriner eken.

Biz ózimizshe ózendi de, qalany da, qalanyń aralyn da - bár-bárin kórip bildik.

— Áıteýir ekeýmizdiń jolymyz bola ketedi, - dedi ol - Chınktiń keletinine men senemin. Sol únemi bizge qamqorshy bop júredi.

— Onyń ózi bulaı dep oılamaıdy.

— Árıne.

— Ol biz ony ekeýlep izdep júr dep oılaıdy.

— Shynynda da solaı. Bári de neni izdeýge, kimdi izdeýge baılanysty ǵoı.

Biz kópirden ótip, ózenniń ózimiz turatyn jaǵyna shyqtyq.

— Tamaq ishkiń kelgen joq pa? - dep suradym men. Biz búgin kóp júrippiz, kóp áńgimelesippiz.

— Árıne, Tetı. Al sen she?

— Onda bir jaqsy meıramhanaǵa baraıyq ta, baıpatshalarsha shalqaıyp otyryp tamaqtanyp alaıyq.

— Qaıda baramyz?

— Mıshoǵa baramyz.

— Óte tamasha, ol myna aradan tıip tur ǵoı.

Áýlıe ákeler kóshesimen júrip otyryp Jakob kóshesiniń buryshyna jetkenshe biz jolshybaı aragidik toqtap, kartınalar men jıhazdar qoıylǵan dúkenderdiń jaımalaryna kóz jiberýmen boldyq. Eń aldymen meıramhananyń esigi aldyńa toqtap, esikke japsyrylǵan mázirdi oqydyq. Meıramhanada bos oryn joq eken, bireý-mireý shyqqansha kúte turýǵa týra keldi, ústel basyndaǵylardyń kofelerin iship jatqanyn baıqap turdyq.

Kóp júrgendikten qaljyrap qarnymyz ashyp qapty, al búl meıramhana qoljetpes armandaı bolyp kóringenmen, nesin aıtasyz, biz úshin qymbattaý edi. Osynda Djoıs úı-ishimen tamaq iship otyr eken. Jubaıymen ekeýi qabyrǵaǵa taıaý otyr, Djoıstyń ózi qalyń shynyly kózildirigimen mázirdi kózine taıaý ákelip oqıdy, janyndaǵy Norasy, tamaqty az-azdap, biraq tábeti tartyp jep otyrǵan sekildi. Al júdeýleý, sánqoı, jelke shashyn jatqyza taraǵan, mańdaı jaq shashy dýdyraǵan áli jasóspirim qyz Lúchıa ekeýiniń qarsy aldyńda otyr. Otbasy músheleriniń bári ıtalán tilinde sóıleıdi.

Osylaı kútip turǵanymyzda men bizdiń kópir ústindegi turysymyzdy jaı ashyǵý dep aıtýǵa bolar ma eken dep oıladym. Osyny jubaıymnan suraǵanymda ol bylaı dedi:

— Bilmeımin, Tetı. Ashyǵýdyń kóptegen túrleri bolady. Máselen, kóktemde ol ózge kezdegiden basymyraq seziledi. Al endi ol ótken dúnıe. Ótkendi eske túsirý ol da ashyǵýdyń bir túri deımin.

Men endi eshteńe oılamaı meıramhananyń terezesine qarap edim, qolynda tárelkege salǵan sıyr etinen istelgen rýleti bar daıashyny kórgende meniń kúni boıy mazamdy ketirip turǵan ádettegi ashyǵý ekenin uqtym.

— Sen búgin asylynda bizdiń jolymyz bolǵysh degensiń. Shynynda da solaı. Biraq qaı atqa báıge tigý kerektigin bizge bireý aıtty ǵoı.

Jubaıym kúlip jiberdi.

— At báıgesin aıtpaımyn. Sen sózdi bultaryssyz, sol kúıinde qabyldaısyń-aý. Men jolbolǵyshtyqty ózge maǵynada aıtyp turmyn.

— Chınk menińshe at báıgesin jaratpaıdy, - dedim men ózimniń bilmestigimdi dáleldegendeı bop.

— Iá. Eger ózi atqa shaba bilgen kúnde at báıgesi ony qyzyqtyrǵan bolar edi.

— Budan bylaı seniń at báıgesine barǵyń kelmeı me?

— Nege, barǵym keledi. Endi biz onda qalaǵan ýaqytymyzda baryp turamyz.

— Joq, shynymen barǵyń kele me?

— Árıne. Seniń de barǵyń keledi ǵoı, á?

Ázer-ázer dep Mıshoǵa engennen soń biz jaqsylap tamaqtandyq. Tamaqqa toıyp alsaq ta, manaǵy kópir ústindegi ózimiz ashtyqtan dep eseptegen sezimimiz avtobýsqa otyryn úıge qaıtqanda da tarqamaı bizben birge boldy. Ol sezim biz úıge kirip tósekke jatqasyn da, tún qarańǵylyǵyn jamylyp juptasyp lázzattasqannyń ózinde de bizden ketpeı qoıdy. Túnde men oıanyp, ashyq terezeden bıik úılerdiń tóbesine túsken aı sáýlesin kórgen sátte de ketpedi. Betime aıdyń sáýlesi túspesin dep ashyq terezeden keıin shegindim, biraq endi uıqym kelmedi, kózimdi ashyp osy sózim týraly oılap jattym. Osy túni árqaısymyz eki retten oıandyq. Men qansha túsingim kelse de túsine almadym, topas bop shyqtym. Keshe erteńgisin men aldamshy kóktemdi kórdim, eshki aıdaǵan baqtashynyń ysqyryǵyn esitip, at báıgesiniń baǵdarlamasyn baryp satyp aldym, sonda ómir jaı qarapaıym sıaqty kóringen maǵan. Parıj ǵoı erteden kele jatqan qala, biz bolsaq jaspyz, Parıjde bár-bári de - kedeılik te, kenetten paıda bolatyn baılyq ta, jaryq aıdyń sáýlesi de, ádildik pen zulymdyq ta, álgi aı jaryǵynda ózińmen qatar jatqan súıgen jaryńnyń ystyq lebi de áserli eken dep uqtym.

BİP ÁÝESQOILYQTYŃ AQYRY

Sol jyly jáne odan birneshe jyl keıin de men erteńgi jumysymdy bitirgen soń ekeý bop talaı-talaı at báıgesine bardyq. Hedlıge bul unady, keıde onyń qyzyǵyna túsip ketkende, úıde otyra almaıtyn. Biraq bul qalyń ormannyń ar jaǵyndaǵy bıik taý shalǵyndaryna kóterilý nemese bizdiń eń jaqsy dosymyz Chınkti ertip bıik asýdan asyp, áli jan baspaǵan jerlerge barýdan góri áldeqaıda basqasha edi. Biz at báıgesiniń ózinen góri ondaǵy oıyn kóbirek qyzyqtyratyn. Al biz muny at báıgesimen áýestenýshilik dep atadyq.

At báıgesi bizdi eshqashan bir-birimizden ajyratyp kórgen emes, - bul tek adamdardyń ǵana qolynan keletin edi; báıgeler uzaq ýaqyt bizdiń aırylmas jaqyn, sonymen birge qatal dosymyz sıaqty boldy. Osylaı dep oılaý shynynda da úılesimdi edi. Al bárin kúıretip buzýǵa qabiletti adamdarǵa shynymen yzalanatyn men, naǵyz pátýásiz, keremetteı qyzyqtyratyn sulý, bir jaǵynan kesapaty da jeterlikteı osy ózim áýestengen sharýama kelgende meıirimdi edim. Nege deseńiz odan olja tabýǵa bolatyn edi. At báıgesin tabys kózi dep qaraıtyn bolsaq oǵan búkil ýaqytyńdy bólýiń kerek, al mende ýaqyt degenińiz az edi. Biraq at báıgesimen áýestigimdi ol jaıynda jazǵandarymmen ǵana aıaqtaýshy edim. Aqyry meniń sol jazǵandarymnyń bári joǵalyp ketti, tek bir áńgimem ǵana saqtalyp qaldy. Óıtkeni ózgeleri joǵalǵanda redaksıadan ózime qaıtarylǵan bul áńgime áli poshtada kele jatqan bolatyn.

Keıinirek men at báıgesine jalǵyz ózim ǵana baryp júrdim, báıge meni burynǵydan da beter eliktire túsetin. Múmkindik bolǵan sátterde retin taýyp eki atshabardyń ekeýine de -Oteılge de, Engıenge de baratyn edim. Báıgeni jańylyspaı durys tigý úshin at báıgelerine barlyq ýaqytyńdy arnaý kerek boldy, al bulaı ómir súrý maǵan jaqpaıtyn edi. Qaǵazdaǵy esep qaǵaz júzinde qalyp qoıady ǵoı. Onyń nátıjesin kez kelgen gazetten oqyp bilýge bolady.

Máselen, Oteılde joǵarǵy trıbýnadan báıge jolyn ózge oryndardan góri jaqsyraq baıqaýǵa bolatyn edi. Bul úshin baspaldaqpen joǵary júgirip shyǵyp báıgege qosylǵan ár sáıgúliktiń jaı-kúıin, qalaı shaýyp kele jatqanyn bilýge, qaı atqa báıge tikkende utý múmkikdigin, eger at unaǵan kúnde qalaısha utpaǵanyńdy, osylardyń barlyq sebebiniń nede ekenin egjeı-tegjeıli bilýge týra keletin. Tikken báıgelerdi baqylaýǵa, óziń sengen attyń shabysy kezindegi oǵan berilgen baǵanyń ózgeristerin túgel qadaǵalap otyrý qajet. Kánigi atbegiler báıge tiger kezdegi attyń shabys qarqynyn baǵalap, durys biledi. Bul jaǵdaıdyń ózinde de utystan aırylyp qalý ábden múmkin, biraq attyń shabys qabiletine qanshalyqty ekeni saǵan aıan bolýǵa tıis. Bul qıynnyń qıyny edi, biraq sáti túsip bara qalǵandaı jaǵdaıda Oteıldegi at báıgesine kún saıyn tamashalap qarap otyrý jáne belgili júırikterdiń shyn mánindegi jarysyna qatysý tipten ǵajap edi. Bul kezge deıin sen atshabardy bes saýsaǵyńdaı bilip alasyń. Sodan baryp shabandozdardyń, at jaratýshylardyń, at ıeleriniń ishinde etene tanystaryń kóbeıedi, sáıgúlikterdiń jaı-kúıin jaqsy bilip alasyń, budan ózge de kóptegen syrlarǵa qanyǵasyń.

Ádette báıgeni men ózim biletin syry málim attarǵa tigip júrdim, biraq keıde at jaratýshylar men shabandozdardan ózge eshkim bilmeıtin jáne ózgeler senimsizdikpen qaraıtyn attar da maǵan belgili edi, degenmen birneshe aınalystarda baryp ozyp shyǵatyn osy attarǵa da báıge tigetinmin. Sóıtip júrip at báıgesine barýdy doǵardym, óıtkeni bul meniń kóp ýaqytymdy aldy jáne barǵan saıyn ózine tarta berdi. Munyń ústine men Engıende jáne jappaı báıgeler ótkiziletin ózge de atshabarda ne bop jatqany jóninde tym kóp nárseni bilip aldym.

At báıgesine barýdy toqtatqanyma óte qýandym, biraq maǵan únemi bir nárse jetispeıtindeı boldy da turdy. Ol kezde ómirde jaqsy bolsyn, jaman bolsyn bir nárseni bitirgende onyń ornyna adamdy enjarlyq basatynyn biletindeı halge jetken edim men. Biraq jamanshylyqtan keıingi enjarlyqtyń orny ózinen-ózi tolysyp ketetin edi. Al jaqsylyqtan keıingi enjarlyqtyń orny burynǵydan da zop jaqsylyqty izdep tapqanda ǵana baryp tolatyn. At báıgesine arnaǵan qarajatymdy men jalpy tabysqa qosyp jiberip edim, bári de jaqsy bop júre berdi.

At báıgesine barýdy toqtatýǵa bel baılaǵan kúni men Senanyń arǵy betindegi "Garantı trast" kompanıasynyń saıahattar búrosyna kettim. Kompanıa ol kezde Italıa kóshesi men Italıa saıajolynyń túıisken jerine ornalasqan edi. Onda ózimniń dosym Maık Ýordty kezdestirdim. Bul jaqqa men at báıgesine arnaǵan aqshamdy bankke salý úshin kelgenmin, biraq ony eshkimge aıtqan joq edim. Aqshany chek kitapshasyna tirkegen joqpyn, sandy jaı ózimniń qaperimde saqtap qana júrdim.

— Túski tamaq isheıik, - dedim men Maıkke usynys jasap.

— Qarsy emespin, kettik, balaqaı. Ne bop qaldy? Sen atshabarǵa barmaýshy ma ediń?

— Joq.

Biz Lývýa alańyndaǵy tamasha sharaby bar óte jaqsy asqanadan tamaqtandyq. Asqananyń qarsy aldyńdaǵy alańnyń arǵy betinde Ulttyq kitaphana bar edi.

— Maık, sen at báıgesine jıi barmaısyń ǵoı, sirá? - dep suradym men.

— Joq. Men atshabarǵa kópten beri barǵan joqpyn.

— Barýdy nege doǵardyń?

— Bilmeımin,- dep jaýap berdi Maık. Artynan,- joq bilemin,- dedi.

— Eger báıge seni tek aqshaǵa bola qyzyqtyrsa ony kórýdiń de qajeti shamaly.

— Sóıtip budan bylaı atshabarǵa barmaısyń ba?

— Keıde baramyn. Júırik attar qatysatyn úlken báıgelerge ǵana baramyn.

Asqanada nasha pashtet jaǵyp jep, aq sharap iship otyrdyq.

— Maık, buryn at báıgesi seni eliktirýshi me edi?

— Iá, árıne.

— Senińshe bárinen de qyzyǵy ne?

— Velosıped jarysy.

— Shynyńmen aıtyp tursyń ba?

— Onda bás tigý shart emes. Kóresiń ǵoı óziń.

— At báıgesi ýaqytty tym kóp alady.

— Tym kóp ýaqyt alady. Ol búkil ýaqytyńdy alady dep aıtýǵa bolady. Onda kelgen halyq ta maǵan unamaıdy.

— Men osy at báıgesimen kóp áýestendim.

— Bilemin. Uttyrǵan joqpysyń, áıteýir!

— Joq.

— Onda qoıatyn ýaqytyń jetken eken, - dedi Maık. - Men ózim de qoıyp kettim.

— Bul ońaı emes. Onda tyńda, balaqaı, reti kelgende men seni velosıped jarysyna ertip aparaıyn.

Velosıped jarysy maǵan múlde beıtanys dúnıe edi. Biraq biz oǵan birden eligip kete qoımadyq. Áýestenýshilik keıinirek paıda boldy. Parıjde bolýymyzdyń alǵashqy kezeńi aıaqtalýǵa jaqyndaǵan mezgilde velosıped jarysy bizdiń ómirimizden úlken oryn aldy.

Parıjdiń atshabardan alys biz jaq bóliginde uzaq ýaqyt turý ózimizge qolaıly boldy. Munda qumarlyq ataýlydan kún kóris úshin tabatyn aqshany basqasha ataýǵa týra keledi, endi ózimizge, óz jumysymyzǵa, ózimiz biletin sýretshilerge báıge tigetin boldyq. Velosıped jarysy jaıynda jazǵym kelip, men kop áńgime bastadym, biraq bastaýyn bastaǵanmen, velosıpedtiń ashyq nemese jabyq joldarynda, ne tas joldarda ótetin naǵyz jarystyń ózimen teńeserlikteı birde-bir áńgimeni aıaǵyna deıin jazyp bitire almadym. Biraq qaıtkende de kún batyp bara jatqan keshki mezgildegi qysqy velodromdy, velosıped dóńgelekteriniń jol betin zý etip syzyp ótkenin, velosıpedterine jabysyp alǵan jarysýshylardyń osy oıly-qyrly jolmen zýyldap joǵary kóterilip, sosyn tómen quldyraýyn sýrettep jazarmyn degen oıdamyn. Velosıpedshini ókshelep kele jatqan jarysshylardy, onyń artyndaǵy kishkene dóńgeleksheleri gúrildegen motosıkl mingenderdi jáne basyna saqtyq úshin aýyr dýlyǵa, qoldaryna teri qolǵap kıgen osy motosıkl mingenderdiń jetekshilerin kórdim. Olar ıyqtaryn kere ustap, arttaǵy jarysýshylardy aldan soqqan jeldiń kúshti qarsylyǵynan qorǵap kele jatady. Al jeńil bas kıim kıgen jarysýshylar velosıpedteriniń tutqalaryna eńkeıe jabysyp alyp, dóńgelekterdi aıaqtarynyń bar kúshin sala aınaldyrýǵa tyrysady. Motordyń dyr-dyr dyryldaǵan daýysyna, bir-birimen shyntaqtasa, velosıpedteriniń dóńgelekterin qatarlastyra kele jatqan jarysýshylardyń záreni ushyrarlyqtaı jekpe-jekterine jáne olardyń janǵa qaterli uıtqyǵan jyldamdyqta joǵary órlep ne tómen quldyraýlaryna tózý, árıne, ońaı emes. Mundaıda jyldamdyqty sál ǵana baıaýlatqan jarysýshylar óziniń aldyńdaǵy saqtaýshy qalqannan aıyrylady da aýanyń myqty kedergisine tap bop óziniń jetekshisinen qashyqtap qalady.

Velosıped jarystarynyń túr-túri kóp edi. Máselen, jaqyn qashyqtyqqa jarysý bir basqa da, machtyq jarystarǵa qatysý ekinshi basqa. Keıde jarysýshy eki velosıpedshi uzaq sekýndtar boıy óz mashınalarynda qatarlasa teńese kelip júıtkıdi. Árqaısysy qarsylasýshyny jetektep ketýge májbúr etetin kúıge tap bolady. Budan keıin baıaý júrisin dereý ózgertip birden tartyp ketetin taza jyldamdyqqa kóshý maqsatynda kilt qımyl jasaıdy. Bul úshin kúndiz qashyqtyqqa bir aınalys jasap, keıde eki saǵat boıy komandalyq jarystar ótkizedi. Al naǵyz shyn jyldamdyqty anyqtaý úshin, keıde jarysýshy bir saǵat boıy sekýnd ólsheminiń tilimen jarysatyny da bolady. Máselen, jarysshylar aýyr motosıklderdiń artynan ilesip erip otyratyn Monrýjanyń ashyq stadıonyndaǵy "Býffalonyń" bes júz metrlik tik jarqabaq joly arqyly ótetin júz shaqyrymdyq jarys qaýip-qaterli bolǵanymen, kórýge óte qyzyq edi. Jarysshylar tús-turpatyna qarap Sıý2 dep atap ketken Belgıanyń ataqty chempıony Lınardyń qaraqshyǵa taıanǵanda onsyz da adam aıtqysyz jyldamdyqty odan beter údetip, basyn velosıped tutqasyna jaqyndaý eńkeıtip jiberip, ishki kóıleginiń astyna qutymen jalǵas-tyrylǵan rezeńke tútikpen konák sorǵanyn da kórip edik. Birde Fransıanyń chempıonaty kezinde Oteıldiń mańyndaǵy Prıns saıabaǵynda uzyndyǵy alty júz alpys metr naǵyz qaýipti beton jolda uly Ganeniń murttaı ushqanyn óz kózimizben kórdik, kádimgi dástúrli toı-dýmanda bireýdiń jumyrtqany syrt etkizip tasqa soqqany sekildi, álgi beısharanyń basy da tasqa soǵylyp, dál sondaı jarylǵanyn kórdik. Men sondaı-aq alty kúnge sozylǵan qyzyqty velosıped jarysy men bıik taýdyń tas jolyndaǵy dál sondaı qaıtalanbas jarystardy da sýrettep jazar edim. Muny tek fransýz tilimen ǵana sýrettep jazýyma bolar edi, óıtkeni velosıped jónindegi termınniń bári fransýzsha bop keledi. Bul jaıynda jazýdyń qıyndyǵy da, mine, osynda jatyr. Maıktiń aıtqany durys. Sóıtip, velosıped jarysy at báıgesine bas tikkennen de góri qyzyǵyraq edi. Biraq bul endi Parıjde ótkizgen ómirimniń basqa bir kezeńine qatysty bolatyn.

ASHTYQTAN ALǴAN SABAǴYM

Parıjde tek ashtan ólmesteı ǵana aýqatpen tursań tipti keremetteı tamaq ishkiń keler edi, óıtkeni, nan-toqash satatyn dúkenderdiń jaımalaryna jurttyń kórýi úshin ádeıi dámdi-tátti taǵamdardy qoıady. Kóshe boıyndaǵy kishigirim ústelderde jurt neshe túrli taǵamdardy jep jatady, al oǵan qarasańyz tamaq ıisi murnyńdy jaryp kete jazdaıdy. Eger sen jýrnalısik qyzmetten qol úzip, Amerıkada eshkim satyp almaıtyn birdeńelerdi jazyp júrseń, al úıden keterińde bireý túski tamaqqa shaqyryp edi dep aıtyp qoıǵan bolsań, onda Lúksembýrg baǵyna barýdan artyq jaqsy nárse joq. Observatorıa alańynan Vojırar kóshesine deıingi jolda eshqandaı tamaqtyń túri de, ıisi de seniń mazańdy almaıdy. Sóıtip Lúksembýrg murajaıyna kirgenińde, eger ishińe buraý túspeı ashtyqtan qarnyń qabysa bastasa, sýretter burynǵydan da kókeıge qonymdy, ári túsiniktirek, ári ádemirek bolyp kórinedi.

Ásirese ash júrgen kezderimde men Sezann salǵan sýretterdi anaǵurlym jaqsyraq túsinip júrdim jáne onyń tabıǵat kórinisteri jaıly kartınalaryn qalaı jasaǵanyn shynymen-aq tereńirek uǵyndym. Osy sýretshi jumys istegen sátterinde ashyqqan joq pa eken degen saýaldy da ózime-ózim jıi qoıatynmyn. Sonda ol tamaq ishýdi, sirá, umytyp ketken bolar degen qorytyndyǵa keletinmin.

Osyndaı aqylǵa qonymdy, adamǵa qanat bitiretin oılar uıyqtaı almaıtyn nemese toıa tamaq ishpegen sátterde basqa keletin shyǵar-aý dep oılaıtynmyn. Keıinirek Sezanndy degenmen ashtyq qyspaqqa alǵan eken, biraq ol ózimdegiden góri ózgeshe ashtyq bolsa kerek dep túıdim men.

Lúksembýrg murajaıynan ensiz Ferý kóshesi arqyly Sen-Súlpıs alańyna shyqsańyz bul aralyqta meıramhana degenińiz atymen joq, uzyn oryndyqtary men aǵashtary ǵana bar tynysh skver arqyly óter edińiz. Alańda arystannyń sýreti beınelengen burqaqtar bar, kóshe ortasymen kógershinder ýildep shubyryp, qaısybiri epıskoptardyń músinderine baryp qonaqtap otyrady. Al alańnyń teristik jaǵynda shirkeý jáne ár túrli shirkeý múlikterimen saýda jasaıtyn dúkender ornalasqan.

Al osydan ári týra júrip ózenge qaraı betteseńiz, nan men kondıter buıymdaryn, jemis, kókónis jáne sharap satatyn dúkender aldyńyzdan samsap shyǵa keledi. Deıturǵanmen, qaı jolmen júrýdi muqıat oılastyryp alǵannan keıin, oń jaqqa qaraı burylsańyz, aqsur shirkeýdi aınalyp ótip, Odeon kóshesine shyǵýǵa bolady, sosyn taǵy ońǵa burylyp, Sılvıa Bıchtiń kitap dúkenine shyǵatyn jolǵa bet túzeseńiz, bul arada azyq-túlik dúkenderi onsha kóp emes. Sodan úsh meıramhana qatar ornalasqan alańnyń ózine jetkenshe Odeon kóshesiniń boıynda birde-bir dámhana, ne basqadaı jeńil tamaq ishe qoıatyn oryn degenińiz atymen joq.

Sonymen Odeon kóshesindegi 12-úıge jetkenshe qarnyńyzdyń ashqany biraz basylǵandaı bolady da, al onyń esesine seziný-ańǵarý qasıetińiz burynǵydan da arta túsedi. Sóıtip aldyńyzda turǵan fotosýretter ózgeshe bop kórinedi, buryn eshqashan baıqalmaǵan kitaptaryńyz endi kózge birden shalyna ketedi.

— Hemıngýeı, siz nemene, júdep ketkensiz be? - dedi Sılvıa. - Qalaı, jaqsy tamaqtanasyz ba?

— Árıne.

— Túski tamaqqa ne jedińiz?

Ózimdi ashtyq qysyp bara jatqanyna qaramastan bylaı dedim:

— Men túski tamaqqa endi ǵana kele jatyrmyn.

— Mássaǵan, saǵat úsh bolǵanda ma?

— Ýaqyttyń ótkenin, túski astyń mezgili bop qalǵanyn baıqamappyn.

— Jýyrda Andrıennany kórip edim, ol Hedlı ekeýińizdi qonaqqa shaqyrǵysy keletinin aıtty. Biz Fargty shaqyrar edik. Ol sizge unaıdy dep oılaımyz. Nemese Larbony shaqyramyz. Ol sizge sózsiz unaıdy. Men onyń unaıtynyn bilemin. Nemese sizdiń kóńilińiz qalaıtyn ózge bireýlerdi shaqyrar edik, Hedlımen aqyldasyńyz, jaraı ma?

— Hedlıdiń bul shaqyrýdy qosh alatynyna men senemin.

— Men tez baratyn poshta arqyly hat jazyp jibereıin. Tamaqty anda-sanda bir ishetin bolsańyz, onda asa kóp jumys istep qaıtesiz.

— İstemeımin.

— Al endi úıińizge qaıtyńyz, áıtpese túski tamaqqa keshigip qalarsyz.

— Oqasy joq, óz sybaǵamdy qaldyrady ǵoı.

— Sýyp qalǵan asty ishpeńiz. Sizge qajeti jaqsy daıyndalǵan ystyq tamaq qoı.

— Maǵan hat kelmedi me?

— Joq qoı deımin. Qarap kóreıinshi. Ol qarady da, bir kishkene hatty taýyp alyp, maǵan kóńildilikpen kúlimsiredi, sóıtti de bólmesindegi kishkene jáshikti ashty.

— Muny men joqta ákelipti, - dedi Sılvıa.

Men konvertti qolyma alyp edim, ishinde aqsha bar ekeni sezilip turdy.

— Vedderkoptan ǵoı shamasy, - dedi Sılvıa.

— "Kvershnıtten" bolýy múmkin. Siz Vedderkoppen kórisip pe edińiz?

— Joq, kórisken joqpyz. Ol osynda Djordj ekeýi kelgen. Qam jemeńiz, ol sizben kórisýge tıis. Bálkı, ol áýeli sizben eseptesip alǵysy kelgen shyǵar.

— Alty júz frank jibergen eken. Qalǵanyn taǵy jiberemin dep jazypty.

— Sizdiń menen hat bar ma dep suraǵanyńyz qandaı jaqsy boldy. Ol ózi bir óte súıkimdi adam. Shynynda da óte súıkimdi myrza!

— Jazǵandarymdy tek Germanıada ǵana satyp alatynyna men tańǵalamyn. "Frankfýrter seıtýngta" solaı isteıdi, ol da qabyldaıdy.

— Shynynda da qyzyq eken. Renjýge bolmaıdy, - dedi Sılvıa meni qaǵytqan sıaqty bop.

— Ár betine otyz franktan tóleımin degen. Aıtalyq "Transatlantıkke" úsh aıda bir áńgime jiberip tursam ǵoı. Sonda toqsan saıyn jibergen bes bettik áńgimege júz elý frank tóleıdi, bylaısha aıtqanda, jylyna alty júz frank kelip turady degen sóz.

— Hemıngýeı, tyńdańyzshy, áńgimelerińizge qazir qansha tóleıtini jóninde oılap qınalmańyz. Gáp sol áńgimelerdi jazyp bitirip usynýda ǵoı.

— Bilemin, bilemin. Men áńgimeni jazýdaı-aq jazamyn. Amal ne, sol jazǵandaryńdy alýshy joq. Ózim jýrnalısik qyzmetti qoıǵaly beri bir tıyn da tabys tapqanym joq.

— Renjimeńiz, satyp alýshy áli-aq tabyla jatar. Siz myna bir áńgimeńizdiń ózine ǵana sonshama qalamaqy aldyńyz.

— Keshirim etińiz, Sılvıa. Bul jaıynda áńgime qozǵaǵanym sóketteý bop bara jatyr-aý, keshirersiz.

— Nemenege keshirim suraısyz? Meıli bul jóninde, meıli basqa jóninde bolsyn qansha sóıleseńiz de erkińizde. Siz jazýshy degen halyqtyń tek óz qaıǵysy jaıynda aıtatynyn bilmeýshi me edińiz. Sol sebepten qapalanbańyz, durystap tamaqtanyp júremin dep ýáde berińiz maǵan.

— Iá, solaı, ýáde beremin.

— Onda úıińizge qaıtyńyz da, tamaqtanyńyz.

Odeon kóshesine shyqqanymda álgi shaǵym aıtqanym úshin ózimdi-ózim bir túrli jek kórip kettim. Neni aıtsam da bári óz yqtıarymmen, óz erkimmen boldy, biraq ózimdi-ózim aqymaq qylyp kórsetýim sóleket-aý dedim ishimnen. Ash júrgenshe nan satyp alyp, sony jeı berý kerek eken. Tipti osy qazir qyzara pisken nannyń qytyrlaǵan qabyǵynyń dámin seze bastaǵandaımyn. Biraq qatty qabyqty tamaqtan ári ótkizý úshin birdeńe ishý kerek qoı. "Eı, saryýaıymshyl jazǵan-aı, ózińnen-óziń qasıetti azap shegýshi". Áýlıeni kórsetemin dep ne boldy saǵan, - dedim ózime-ózim. Jýrnalısik jumysty óz yqtıaryńmen tastadyń ǵoı.

Ózińniń de qarajatyń bar, al Sılvıa, suraı qalsań, saǵan qashan da bolsa qaryzǵa tıyn-teben berer edi. Qatarynan birneshe ret osylaı boldy ǵoı. Buǵan kúdiktenbeı-aq qoı. Biraq - seniń únemi aqtalýǵa tyrysatynyń jaman. Ashyǵý densaýlyqqa paıdaly degendi aıtady, shynynda da sýretterdiń ash adamǵa jaqsyraq bop kórinetini ras. Biraq "Ac -adamnyń arqaýy" degen bar, qazir túski tamaqty qaıdan ishkenińdi bilesiń be óziń?

Asyly Lıpptiń asqanasynan tamaqtanatyn shyǵarsyń, ishetinińdi de sodan ishesiń.

Ol asqana qashyq emes edi, joldaǵynyń bárin qulaq pen kóz sekildenip meniń qarnym da tez baıqap turǵan sekildenedi, sol sebepti bul jolmen júrýdiń ózi tamasha sıaqty kórindi. Syrahana, aıtqandaı, bos eken. Aınaǵa syrtymdy berip, qabyrǵa janyndaǵy kishkene ústelge otyryp edim, daıashy menen syra ákeleıin be dep surady. Men bir lıtrlik shyny krýjkany toltyryp syra berińiz jáne kartop qosylǵan salat ákelińiz dedim.

Syrasy mup-muzdaı eken, raqattanyp ishtim, kartop ezilmeı jaqsy bop pisken, sirke sýyn tamyzyp, az-maz qyzyl burysh qosyp, ústinen ósimdik maıyn quıypty. Salatqa taǵy qara burysh seýip, nandy maıyna batyryp jedim. Syrany áýelgide jutyńqyrap jibergennen keıin tamaqty asyqpaı jep, syrany aqyryndap urttap iship otyrdym. Salatty jep bitirgesin taǵy bireýin uzyna boıyna qaq jara tilip, tamasha tuzdyqpen baptalǵan úlken shujyq ákelýin suradym. Maı men tuzdyqqa nanymdy batyryp jep aldym da, qalǵan syrany aqyryndap iship taýystym. İship bolǵasyn jarty lıtrlik krýjkamen syra ákelińiz dedim de, álgi krýjkaǵa syranyń qalaı toltyrylǵanyn kórip otyrdym. Syra maǵan burynǵysynan da salqyndaý bop kórindi, sondyqtan men onyń jartysyn ǵana ishtim.

Men eshbir qapalanbaımyn dep oıladym ózimnen-ózim. Jazǵan áńgimelerimniń jaqsy ekenin, erte me, kesh pe, áıteýir, bireýdiń óz otanymda ony jarıalaıtynyn biletinmin. Gazet jumysynan bas tartqanymmen jazǵan áńgimelerimniń jarıalanatynyna kúdiktengen joqpyn. Biraq jibergen áńgimelerim birinen soń biri ózime qaıtyp orala berdi. Meniń senimimdi arttyrǵan bir jaı Edvard O'Braıenniń "Meniń shalym" deıtin áńgimemdi "Bir jyl ishindegi eń jaqsy áńgimeler" dep atalatyn jınaqqa engizip, ol jınaqty túgeldeı maǵan arnaǵandyǵy edi. Osy sátte meniń kúlkim keldi de, syrany urttap jutyp jiberdim. Álgi áńgime eshbir jýrnalda basylmaǵan edi, O'Braıen óziniń ustaǵan erejelerine qaıshy kele tursa da ony jınaqqa tıgizip basyp shyǵardy. Men kúlkim kelgesin taǵy da kúlip edim, daıashy tańǵalǵandaı maǵan qarap qoıdy. Kúlkiniń mánisi mynaý edi, O'Braıen jaqsylyq isteı tura meniń ata-tegimdi qate jazypty. Bul meniń barlyq qoljazbalarym salynǵan chemodandy Hedlı jaqsylyq istegisi kep, bizdiń taýdaǵy demalysymyz kezinde meni osy áńgimelermen jumys istesin dep, Lozannaǵa ákele jatqanda, Lıon vokzalynda onyń bárin urlatyp alǵannan keıin ózimde qalǵan eki áńgimeniń bireýi edi. Ol qaǵaz papkalarǵa túpnusqalardy jáne mashınaǵa basylǵan danalarynyń barlyq kóshirmelerin túgel salǵan eken. Sóz bolyp otyrǵan áńgimeniń urlanbaı qalý jaıy bylaı edi, ony Lınkoln Steffens álde bir redaktorǵa jiberip qoıǵan, al ol redaktor áńgimeni onyń ózine keri qaıtaryp jibergen. Sóıtip, ózge áńgimeler urlanǵanda bul poshtada jatypty. Al urlanbaı qalǵan "Bizdiń Mıchıganda" deıtin ekinshi áńgime burynyraq, Staın bıke bizdiń úıimizde bolǵanǵa deıin jazylǵan edi. Staın osy áńgimege talantsyz jazylǵan dúnıe dep baǵa bergen soń, men ony mashınkaǵa qaıta bastyrǵan joq edim. Ol ústel jáshikteriniń birinde sol jatqan kúıinde jata beripti.

Bizdiń Lozannadan Italıaǵa attanar kezimizde men at báıgeleri týraly jazǵan áńgimemdi O'Braıenge kórsettim. Ol bir bıazy minezdi, up-uıań, qýqyl júzdi, ashyq kók kózdi, ózi sándep qıdyryp júretin tikireıgen shashty adam. Osy kezde ózi Rapallonyń joǵary jaǵyndaǵy taý ishinde shirkeýde turatyn. Bul ózi bir jaman ýaqyt edi. Endi qaıtyp eshqashan jaza almaımyn-aý, sirá degen senim bılep, oǵan osy áńgimeni murajaıǵa qoıatyn bir zat esebinde ǵana kórsetkenmin. Muny bir kezde óziń júzgen, keıin belgisiz sebeptermen joq bolyp kúıregen kemeniń qubylnamasyn nemquraıdy qalypta paıymdaǵanmen, nemese apatqa ushyraýdan baryp kesilgen shulyq kıgen aıaǵyńdy kórsetip qaljyńdaǵanmen ǵana salystyrýǵa bolar edi. O'Braıen áńgimeni oqyp shyqty da, oǵan meniń ózimnen góri de kóbirek qaıǵyrǵandaı boldy. Hedlıdi kórgenimshe, ol meniń barlyq qoljazbalarymnyń joǵalǵanyn maǵan aıtyp úlgergenshe mundaı qaıǵyrý tek ólimmen nemese bir jan shydamas qıyn azaptan bolýy múmkin dep oıladym. Áýelgide Hedlı eshteńe aıtýǵa batyly barmaı tek egilip jylaı berdi. Dýshar bolǵan jaǵdaı qanshama qaıǵyly, degenmen ol sonsha qorqynyshty bolmaýǵa tıis. Oǵan qamyǵyp-qaıǵyrýdyń keregi joq, bári ornyna kele jatar dep sendirip baqtym men ony. Sosyn aqyr aıaǵynda ol bárin bastan-aıaq maǵan ózi aıtyp berdi. Hedlıdiń qoljazbanyń ekinshi danalaryn da aldym degenine men senbedim, ózimniń tilshilik qyzmetimdi ýaqytsha mindetine alatyn adamdy izdep taptym da, poıyzǵa otyryp birden Parıjge júrip kettim, ol kezde jýrnalısik qyzmetten alatyn jalaqym tym táýir edi. Hedlıdiń aıtqany ras bolyp shyqty, sol túni men ne istegenimdi umytqan joqpyn, ózimizdiń páterge kirgenimde bolǵan istiń shyn ekenine kózim jetti. Al endi munyń bári - ótip ketken dúnıe. Chınk joǵalǵan nárse týraly eshteńe aıtpaýǵa úıretti meni, sol sebepti men O' Braıenge bul jóninde qatty qaıǵyrmaýyńyz kerek dedim. Bálkı, erterektegi áńgimelerimniń joǵalyp ketkeni durys ta bolǵan shyǵar, osyny aıtyp, urystan keıin jaýyngerlerdi álen de pálen dep jubatatyny sıaqty, O'Braıendi men de jubatyp jýasyta bastadym. Ony jalǵan sóılep aldarqatqym kep, men jaqynda qaıtadan áńgime jaza bastaımyn dep aıtaryn aıtsam da, sol sátinde jalǵan emes shynymdy aıtyp qoıǵanymdy birden túsindim.

Endi, mine, Lıpp syrahanasynda tamaqtanyp otyryp, barlyq áńgimelerimnen aırylǵannan keıin ózimniń tuńǵysh áńgimemdi qashan jazǵanymdy eske túsire bastadym. Osy jaǵdaı meniń gazettiń tapsyrmasy boıynsha Reın oblysy men Rýrǵa barǵym kep, kóktemgi shańǵy tebýdi ýaqytsha toqtatyp, Hedlıge oralǵan shaǵymda Kortınad'Ampessoda bolǵan edi. Bul ózi pálendeı myqty dep aıtýǵa da bolmaıtyn "Maýsymdy shaq emes" deıtin, shaldyń asylyp óletin sońǵy jaǵy ádeıilep jazylmaı qalǵan áńgime edi. Áńgimeniń bul jerin ózimniń keıbir jańa qaǵıdalaryma súıenip jazbap edim; ol boıynsha ózińniń neni jazbaı ketetinińdi bilgendeı jaǵdaıda neni de bolsa jazbaýǵa bolatyn. Bul tek sújetti qoıýlandyryp qana qoımaı, oqýshyǵa jazylǵannyń arǵy jaǵynda áli ashylmaǵan syrlar bar ekenin sezdirip turady.

Jaraıdy, men endi oqýshyny oılandyryp-tolǵandyratyn áńgime jazýdy úırenip keledi ekenmin dep oıladym. Bul aqıqat edi. Al endi ondaı áńgimelerdiń birden ótip kete qoımaıtyny da aıdan anyq belgili bolatyn. Biraq jurttyń kartınalardy baryp-baryp túsinetini sıaqty, ony da túsinetin kezi bolady. Ol úshin tek ýaqyt jáne ózińe degen berik senim kerek.

Tamaqqa degen qarjyny únemdegende ash qaryn týraly kóp oılamas úshin ózińdi-óziń ustaı bilýiń kerek. Menińshe ashyǵý adamdy tártipti bolýǵa jáne basqa da kóp nársege úıretedi. Oqýshy muny áli túsinip bolmaǵan kezde sen olardan kósh boıy alda júresiń. Dál qazir bar ǵoı, meniń olardan alǵa ketkenim sonshalyq, tipti túski tamaqty da kún saıyn ishe almaı júrmin ǵoı dep oıladym. Eger solar osy alystap ketken aralyqty azdap qysqarta tússe, árıne jaman bolmas edi.

Erte bolsyn, kesh bolsyn men túbinde roman jazýǵa tıis ekenimdi bildim. Biraq qomaqty roman jazý túgil bar bolǵany onyń tek qana syǵyndysy bola alarlyqtaı bir abzastyń ózin oılap tabý maǵan sonshalyqty qıyndyqqa túsip turǵanda bul qoldan kelmeıtin is sıaqty bolyp kórindi. Sondyqtan úlken qashyqtyqqa júgirýge jattyqqandaǵy sıaqty, ózińdi uzaǵyraq áńgimeler jazyp baıqap kórý kerek boldy. Lıon vokzalynda chemodanmen birge urlanǵan sol bir romanymdy jazǵanda men jas shaqtyń ózi sıaqty baıansyz ótkinshi jastyǵymnyń albyrt kezinen áli arylyp bolǵan joq edim. Múmkin, sol romannyń joǵalǵany durys bolǵan shyǵar dep oıladym da, sonymen birge jańa roman jazýym kerek ekenin de jaqsy túsindim. Biraq romandy odan ári keıinge qaldyrýǵa múmkin bolmaǵanda ǵana bastaımyn. Eger kún saıynǵy túski tamaq ishýge bola roman jazatyn bolsam, onda meni qarǵys atsyn dep oıladym. Ózge esh nársemen shuǵyldana almaıtyndaı jáne ózge basqa alańym qalmaǵanda ǵana romandy bastaımyn.

Meıli, romandy qajet etý talaby barǵan saıyn óse tússin, al bul ýaqyt ishinde men ózim jaqsy biletin oqıǵalarym jaıynda uzaq áńgime jazamyn.

Osy sheshimge kelgenshe, men daıashymen esep aıyrysyp syrtqa shyqtym, ońǵa sál buryldym da, "De Magodan" kofe ishýge qyzyǵyp ketermin dep saqtanyp, odan aýlaq bolý úshin Renn kóshesin kesip óttim de, Bonapart kóshesin boılaı eń tóte jolmen úıime qaıttym.

Áli jazbaǵandarym men joǵaltqan dúnıelerimniń ishinde men neni ózgelerden jaqsyraq bilýshi edim? Neni ózgelerden anyǵyraq bilemin jáne neni bárinen kóp unatamyn? Men tańdaı qoıatyndaı onshalyqty eshteńe joq edi. Dál qazir meniń tek jumys ústelime tezirek jetkizetin kóshelerdi tańdap alý ǵana qolymnan keletin. Sóıtip Bonapart kóshesimen júrip otyryp Gıneme kóshesine, onan soń Assa kóshesine jettim de, odan ári Notr-Dam-de-SHannnyń boıyndaǵy "Klozerı de Lıla" dámhanasyna qaram aıańdadym.

Keshki kúnniń sáýlesi syrt jaǵymnan túsip tursyn dep men bir buryshqa kep otyrdym da, qoıyn dápterimdi alyp jaza bastadym. Daıashy qaımaq qatqan kofe ákeldi, jartysyn iship edim, sýyp ketken eken, sosyn ydysty ysyryp qoıdym da, jazýymdy jalǵastyra berdim. Jazyp bitirgenimde, kishkene ıirimderinde forelderi oınaq salǵan, sýy aq kóbiktenip joǵary shapshyp jatqan ózendi qıyp ketkim kelmedi. Bul soǵystan oralǵan adam jaıyndaǵy áńgime bolatyn, biraq onda soǵys jaıynda dáneme de joq edi.

Ózen erteń kelsem de osy ornynda aǵyp jatady ǵoı, ony jáne búkil osy ólkeni, ne oqıǵa boldy osy mańda, sonyń bárin-bárin meniń sýrettep jazýym kerek. Kún saıyn, tipti kún saıyn emes-aý, kóp kúnderimdi men osyǵan arnaýǵa tıispin. Al budan ózgeniń bári de túkke turmaıdy. Meniń qaltamda Germanıadan kelgen qarajat bar, maǵan endi eshtemeni de oılamaýǵa bolady. Al ol taýsylǵanda taǵy bir jerden basqasy keledi.

Menińshe, qazir bir-aq nárse oılaý kerek sıaqty. Ol - erteńge deıin oı tunyqtyǵyn saqtap, azanda turyp, jazýǵa qaıtadan kirisip ketý.

FORD MEDOKS FORD JÁNE SHAITANNYŃ SHÁKİRTİ

Notr-Dam-de-SHan kóshesindegi 113-úıde, taqtaı tiletin zaýyttyń joǵarǵy jaǵynda turǵanymyzda, bizge eń jaqyn "Klozerı de Lıla" dámhanasy edi, ol Parıjdegi eń jaqsy dámhanalardyń biri dep esepteletin. Qysta onyń ishi jyly edi, al kóktem men kúzde marshal Neıdiń eskertkishi ornatylǵan bıikteý jaǵyndaǵy aǵashtardyń kóleńkesinde jaǵalaı dóńgelek ústelder turatyn. Al kádimgi tórt buryshty ústelder kenepten kerilgen qolshatyrdaı úlken kúnqaǵardyń astyna qoıylatyn, onda otyryp tamaqtaný sondaı jaıly da súıkimdi edi. Daıashylardyń bir-ekeýi bizdiń jaqsy dostarymyz bolatyn. Al "Kýpola" men "Rotondaǵa" kún qurǵatpaı keletinder "Lılaǵa" bas suqpaıtyn. Ondaılar munda eshkimdi de tanymaıtyn, eger kele qalǵan kúnniń ózinde de olarǵa keldi dep eshkim nazar aýdarmaıtyn. Sol kúnderde jurttyń kóbi-aq Monparnas pen Raspaı saıajoldarynyń qıylysqan jerindegi dámhanaǵa eldiń kózine túsý úshin baratyn, gazettiń bir shetine ornalasqan habarlary sıaqty bul dámhana da óz kelýshilerine biraz ýaqyt bolsa da óshpes qýanysh, shattyq syıǵa tartatyndaı edi.

Bir kezderde "Klozerı de Lılaǵa" aqyndar jan-jaqtan únemi jınalyp turatyn, olardyń ishindegi men óleńderin oqymasam da eń sońǵy belgilisi Pol For boldy. Biraq meniń onda kórgen birden-bir aqynym boksshynyń betindeı bet-pishininiń usqyny ketip qalǵan, bir qolynyń salbyraǵan bos jeńin ıyǵyna qystyryp qoıǵan Blez Sandrar edi. Ol maıdanda aman qalǵan saý qolymen sıgaretin ustaǵan kúıi ishimdikke áli sylqıa toıyp almaı turǵanda áńgimeni óte áserli aıtatyn, onyń ótiriginiń ózi ózgelerdiń shyn áńgimesinen áldeqaıda nanymdy bop shyǵýshy edi. Ol sol kezde "Lılaǵa" baryp júrgenderdiń ishindegi jalǵyz-aq aqyn bolatyn, men ony dámhanadan bir ret qana kórdim. Kelýshilerdiń kóbi eski kostúm kıgen, jastary egde tartqan, saqaly ósip ketken adamdar bolatyn, olar óz jubaılary nemese ashynalarymen kelip júrdi, keıbireýi kostúmi jaǵasyna Qurmet legıony ordeniniń jińishke qyzyl lentasyn taqqan, al keıbireýlerinde ol joq. Biz olardy, ózimizshe keń peıilmen, ǵalymdar dep esepteıtinbiz, bular da kostúmderi ózderinikinen de góri tozyńqyraǵan jubaılaryn nemese ashynalaryn ertip kelgen álgi ózge kelýshiler sıaqty qaımaq qatqan kofe iship uzaq otyratyn. Kostúmderiniń jaǵasyna akademıalyq aqshyl kók dóńgelek belgi taqqandaryn biz Fransýz akademıasyna eshbir qatysy joq jandar-aý shamasy dep eseptep, álgi belgileri barlaryn ne oqytýshy, ne mektep baqylaýshylary bolar dep oılaıtynbyz.

Dámhanaǵa kelýshilerdiń bar ynta-yqylasy tek bir-birine ǵana qatysty bolǵandyqtan, olar ózderiniń sharabyn ne kofesin ǵana iship, oǵan qosa aǵash taıaqshalarǵa ilingen gazetter men jýrnaldarǵa ǵana áýestengendikten, dámhananyń ishi syrt kózge bir túrli súıkimdi bolyp kórinýshi edi. Munda bireýmen bireýdiń isi bolmaıtyn. Latın kvartalynyń turǵyndary da "Lılaǵa " keletin, olardyń keıbireýiniń kostúminiń jaǵasynda áskerı kresiń lentasy, al keıbireýlerinde áskerı medaldiń sary-kókshil lentalary taǵýly júretin. Men olardyń aıaq-qolsyz-aq sheber qımyl jasaýǵa úırenip alǵandaryna tańdanyp, kóz ornyna salynǵan jasandy kózderiniń ózimen jaraly bolǵan betteriniń sheberlikpen qalaı qalpyna keltirilgenin baıqap kórdim. Terini sylyp tastap qaıta qalpyna keltiretin aýyr operasıadan keıin teriniń sol jeri beıne kempirqosaq sıaqty túrlenip shańǵyshylardyń taptaýyryn qyp tastaǵan shańǵy joly sıaqtanyp jyltyrap turatyn. Dámhanaǵa kelýshi osyndaı adamdardy biz ǵalymdardan nemese muǵalimderden góri de artyǵyraq baǵalaıtynbyz, óıtkeni álgi aıtqan ǵalymdar men muǵalimder maıdanǵa attanýǵa jaǵdaı bola tursa da, olar, árıne, múgedek bolyp kelýden qashqaqtap, apatty soǵysqa barmaı qalǵandary aqıqat qoı.

Sol bir kúnderde maıdanda bolmadym degen adamdarǵa senbeýshi edik, biz tipti de eshkimge senbeıtinbiz, jurttyń kóbi Sandrarǵa qolynyń joqtyǵyn ylǵı kórsete bermese bolmaı ma eken dep oılaıtyn. Sonda men Sandrardyń "Lılaǵa" halyq aǵylyp kóp kelmeı turǵan kezde kúndiz kirgenine ájeptáýir qýanyp qaldym.

Sol kúni keshte men "Lılanyń" aldyńdaǵy kishkene ústelge jaıǵasyp, aǵashtar men úılerge túsken jaryq sáýleniń jalt-jult ózgergenine, saıajoldyń arǵy betinde jegindi attardyń aýyr arbany tarta almaı aqyryn súırep bara jatqanyna kóz qıyǵyn jiberip otyrdym.

Oń qol jaǵymnan, meniń tý syrtymnan dámhananyń esigi ashyldy da bir adam meniń ústelime taıaý kelip:

— E, siz mynda ekensiz ǵoı, - dedi.

Bul Ford Medoks Fordtyń ózi eken, sol kezde ol esimin osylaı dep ataıtyn. Ford boıalǵan qoıý murtyn qımyldatyp qoıyp, beıne sándi kostúm kıgizgen jyljymaly syra bóshkesi sıaqty jup-jýan boıyn tik ustap, ıyǵynan dem alyp turdy.

— Janyńyzǵa otyrýǵa bola ma? - dedi ol, qýqyl tartqan qabaǵy men bozarǵan kirpikteriniń astyndaǵy jasaýraǵan kókshil kózderimen saıajol jaqqa qaraǵan qalpy oryndyqqa otyryp jatyp.

— Men myna tyrtıǵan mástekterdi adamgershilik jolmen jerleý kerektigin aıtam dep, soǵan óz ómirimniń eń jaqsy kezeńin arnadym, - dedi ol.

— Siz maǵan muny bir ret aıtqansyz, - dedim men.

— Olaı emes shyǵar.

— Iá, solaı, aıtqansyz.

— Ǵajap eken. Men bul jaıynda eshqashan eshkimge aıtqan joq edim.

— İshkińiz kele me?

Daıashy qasymyzda tur edi, Ford "shamberı kassı" sharabyn ákelińiz dedi. Uzyn boıly, sıdıǵan aryq, tóbesindegi jaltyry shashymen jasyrylǵan, qoıý murty baıaǵy atty ásker jaýyngerleriniń murtyndaı seltıgen daıashy zakazdy qaıtalap edi.

— Joq, ol emes, maǵan sý qosylǵan konák ákelińiz, - dedi Ford.

— Myrzaǵa sý qosylǵan konák ákelemin, - dep qaıtalady daıashy.

Meniń ádette Fordqa qaraǵym kelmeıtin jáne onymen bir bólmede otyrǵanda demimdi jıi alýǵa tyrysatynmyn. Al qazir syrtta otyrmyz, túsken aǵash japyraqtaryn jel kósheniń shetimen oǵan qaraı aıdap jatyr, sondyqtan men Fordqa anyqtap qaraǵan edim, biraq munyma ókindim de, lezde kóz janarymdy saıajolǵa qaraı buryp ákettim. Manaǵy túsip turǵan sáýle basqa bop ózgerip ketken eken, men ony baıqaı almaı qaldym. Fordtyń kelýi konáktiń dámin buzǵan joq pa eken, baıqaıynshy dep men konáktan urttap edim, shirkinniń dámi burynǵysynsha tamasha eken.

— Sizde búgin bir kóńilsizdik bar ǵoı, neden? - dedi ózi.

— Joq, eshteme de emes.

— Menińshe kóńilsiz otyrsyz. Siz jıi serýendep turýyńyz kerek. Men munda sizdi Kontreskarp alańyna taıaý Kardınal Lemýan kóshesindegi kóńildi bı zalynda ózimiz uıymdastyryp júrgen shaǵyn saýyq keshine shaqyrý úshin keldim.

— Sizdiń Parıjge kelýińizden az-aq buryn men osy bı zalynyń ústinde eki jyl turdym.

— Mine, ǵajap. Shyn solaı ma?

— Iá, shyn, - dedim men. - Solaı. Bı zaly qojaıynynyń taksıi bar edi, ushaqqa asyqqan sátterimde meni ol áýejaıǵa aparyp salatyn. Biz sonda júrer aldyńda bı zalynyń ishindegi myrysh qańyltyrmen qaptalǵan bıik ústeldiń janynda turyp, qarańǵyda bir-bir staqannan sharap iship alatynbyz.

— Ushaqtardy unatpaımyn, - dedi Ford. - Senbi kúni keshkisin bı zalyna jubaıyńyzben ekeýińiz kelińiz. Óte kóńildi bolady. Siz ońaı tabýyńyz úshin men sizge kesh ótetin jerdiń josparyn syzyp bereıin. Bul oryndy men ózim de oıda joqta taptym.

— Kardınal Lemýan kóshesindegi jetpis tórtinshi úıdiń astyńǵy qabaty, - dedim men. -Men tórtinshi qabatynda turǵanmyn.

— Onda jeke bólme joq edi ǵoı, - dedi Ford. - Biraq, Kontreskarp alańyn bilseńiz, bul oryndy da ońaı tabýǵa bolady.

Men konáktan mol etip taǵy bir urttadym. Daıashy Fordtyń zakazyn ákelip edi, Ford oǵan ursyp tastady:

— Men sodaly sý qosylǵan konák ákel degen joqpyn, - dedi ol mańǵazdana, biraq qatqyl únmen, - men "shamberı kassı" sharabyn suradym.

— Jaraıdy, Jan, - dedim men. - Muny men-aq alaıyn. Al myna myrzaǵa óziniń zakazyn ákelińiz.

— Men áýelde ne aıttym, sony ákel, - dep Ford túzetip qoıdy.

Osy kezde ekeýmizdiń janymyzdan, kósheniń shetimen ústine plash jamylǵan bir tyrtıǵan aryq adam ótip bara jatty. Uzyn boıly áıelmen birge kele jatqan ol bir sát bizdiń ústelimizge kóz júgirtkendeı boldy da, qaıtadan basqa jaqqa qarap, odan ári júrip ketti.

— Meniń álginiń sálemin almaǵanymdy siz baıqadyńyz ba?- dep surady Ford.- Joq, siz baıqamadyńyz, men sálemdespedim.

— Joq, Siz kimmen sálemdespedińiz?

— Jańaǵy Bellokty aıtamyn, - dedi Ford. - Meniń onymen sálemdespegenim óte jaqsy boldy.

— Ony men ańǵarmadym. Siz nelikten olaı istedińiz?

— Bul úshin mende myń san sebep bar, - dedi Ford. - Meniń onymen sálemdespeýim oryndy-aq boldy-aý, á?

Ol ózinshe baqytty adam edi. Meniń Bellokty baıqamaǵanym ras edi, sondaı-aq ol da bizdi baıqamady ǵoı dep oılaımyn. Ol oıǵa shomǵan qalpynda kele jatyp, bizdiń ústelimizge tek kóz júgirtip qana ótti. Fordtyń álgi Bellokpen tosynnan paıda bolǵan dórekiligi maǵan unamady. Men áli jańa ǵana qalam ustaı bastaǵan jas jazýshy bolǵandyqtan aǵa býyn jazýshylardyń legindegi Bellokty qurmetteıtinmin. Qazir muny túsiný qıyn, biraq sol bir kúnderde mundaı jaǵdaı jıi kezdesetin.

Belloktyń bizdiń ústeldiń janyna toqtaǵany jaqsy-aq bolar edi-aý dep oıladym men. Osy keshtegi Fordpen kezdesip buzylǵan meniń kóńil kúıim Bellokpen áńgimelessem túzelip ketýi múmkin edi-aý degen oıǵa berildim.

— Siz ne úshin konák ishesiz? - dep surady Ford. - Jas jazýshylardy konák qurtatynyn siz bilmeýshi me edińiz?

— Konákty tym sırek ishemin, - dedim men.

Osy kezde men Ezra Paýndtyń maǵan Ford jaıly aıtqanyn oısha esime túsirgim keldi. Paýnd: Fordqa tomyryq minez kórsetýshi bolma, ol tek shamadan tys sharshaǵanda ǵana jalǵan sóıleıdi, sony qaperińde usta, al shynynda jaqsy jazýshy, tek otbasynda ǵana úlken sátsizdik jaǵdaı bolǵan degen edi. Men osynyń bárin esime túsirgim keldi, eske túsirý óte qıyn boldy, óıtkeni meniń janymda jup-jýan bop yrsyldaǵan súıkimsiz sol Fordtyń ózi otyr. Sonda da bolsa men oısha oılanyp-tolǵana berdim.

— Aıtyńyzshy, adamdar qandaı jaǵdaıda bir-birimen sálemdespeýge tıis? – dem suradym men.

Osyǵan deıin men mundaı jaǵdaı tek Ýıdanyń romandarynda ǵana kezdesetin shyǵar dep oılaıtynmyn. Onyń romandaryn ózim eshqashan oqymaǵan edim, tipti ońtústikten jyly jel soǵyp turǵan Shveısarıadaǵy shańǵy maýsymy kezindegi ózimmen birge alǵan kitaptyń bárin oqyp taýysyp, tek pansıonǵa umytyp qaldyryp ketken soǵysqa deıin basylǵan Taýhnıstyń jazǵandarynan ózge eshteńe qalmaǵanda da men ony oqymaǵanmyn. Sóıtse de onyń romandarynda adamdardyń bir-birimen sálemdespeıtinin meniń áıteýir bir sezimim áldeqaıdan oıyma ákep salyp edi.

— Kórgendi, mádenıetti adam, - dep túsindirdi Ford, - ońbaǵan, satqyndarmen eshqashan sálemdespeıdi.

Men osy sát qalǵan konágimdi tez iship saldym da:

— Al, ádepsiz buzaqylarmen she? - dep suradym.

— Aıttym ǵoı, kórgendi adam buzaqylarmen jaqyndaspaıdy.

— Sonymen tek sizben bir toptaǵy adamdarmen sálemdespeıdi ǵoı?

— Árıne, solaı, ózinen-ózi túsinikti.

— Al, sonda buzaqylarmen qalaısha tabysady?

— Buzaqynyń buzaqy ekenin bilý de ońaı emes, al bilem dep júrgende onyń óziniń de soǵan aınalyp ketetini bolady.

— Al, buzaqy degenniń ózi kim? - dep suradym men. - Ol álgi domalatyp kez kelgen jerinen uryp jatatyn adam ba?

— Uryp jatatynnyń bári ol emes, - dedi Ford.

— Osy ózara Paýnd mádenıetti adam ba? - dep suradym men.

— Árıne, joq, - dep jaýap berdi Ford. - Ol amerıkalyq qoı.

— Al nemene, sonda amerıkalyqtyń mádenıetti adam bolýy múmkin emes pe?

— Olardan tek Djon Kýındy ǵana solaı dep aıtýǵa bolady, - dedi Ford. - Nemese sizderdiń elshilerińizdiń ishinde de ondaılar bar.

— Maıron T. Gerrık pe?

— Múmkin, bolsa bolar.

— Al Genrı Djeıms mádenıetti adam ba edi?

— Iá, solaı.

— Al, siz ózińiz kimsiz, mádenıettisiz be?

— Sóz joq. Men Koróldiń mártebeli qyzmetinde bolǵan adammyn.

— Taýqymetti is eken, - dedim men. - Al osy men mádenıettimin be?

— Sizge mádenıettilik qaıda, - dedi Ford.

— Endeshe, siz menimen birge nege ishimdik ishesiz?

— Men sizben tek qalamdas joldas ári bolashaǵynan úmit kútetin jas jazýshy retinde ǵana iship otyrmyn.

— Bul, sizdiń tarapyńyzdan aıtylǵan bir jyly sóz eken, - dedim men.

— Italıada, árıne, sizdi mádenıetti adam dep eseptegen shyǵar, - dedi Ford aqjarqyndanyp.

— Biraq, men siz aıtqandaı jaýyz emespin.

—  Árıne, jaýyz emessiz, súıkimdi adamsyz, men olaı dep aıttym ba sizdi?

— Biraq túbi buzaqy bop shyǵýym múmkin ǵoı, - dedim men muńaıǵan keıippen. - İshkenim konák, jalpy...

Trollopta Garrı Hotsper tap osyndaı jaǵdaıǵa dýshar boldy ǵoı. Aıtyńyzshy, Trollop mádenıetti adam boldy ma?

— Árıne, joq.

— Siz anyq senesiz be?

— Bul arada túrlishe pikir ashylýy múmkin. Menińshe mádenıetti deı almaımyn.

— Al Fıldıng she? Ol sýdıa bolǵan joq pa?

— Syrttaı qaraǵanda solaı bolýy múmkin.

— Marlo she?

— Árıne, joq.

— Djon Donn jóninde ne aıtasyz?

— Ol dinbasy edi ǵoı.

— Sózińiz óte qyzyq, - dedim men.

— Sizge munyń qyzyq bolǵanyna meniń tańym bar, - dedi Ford. - Keter kezde men sizben konák ishemin.

Ford ketkende qarańǵy túsken edi, men dúńgirshekke baryp, "Parısporttyń " Oteıldegi búgingi at báıgesiniń nátıjesin jáne kelesi kúngi Engıende ótetin jarysty jarıalaǵan nómirin satyp aldym.

Álgidegi Jandy almastyrǵan daıashy emıl Oteıldegi sońǵy aınalymnyń qalaı ótkenin bilý úshin meniń ústelime keldi. Sosyn "Lılaǵa" sırek keletin jaqyn dosym meniń ústelime kep otyryp, emılge konák ákel dep zakaz berip jatqanda bizdiń janymyzdan kósheniń shetimen manaǵy plash jamylǵan, qasynda uzyn boıly áıel bar tyrtıǵan aryq adam taǵy ótip bara jatty. Ol bizdiń ústelimizge jaı kóz júgirtti de ótti.

— Mynaý Iler Bellok, - dedim men ózimniń dosyma. - Osydan az-aq buryn osy jerde Ford otyrǵan edi, ol shirkin, tipti Bellokpen sálemdespedi.

— Aqymaqtyq sózdi aıtpashy, - dedi dosym. - Álgi Alıster Kroýlı ǵoı, jyn-shaıtan men perini ýaǵyzdaýshynyń ózi. Ony jurt dúnıedegi eń ońbaǵan adam dep esepteıdi.

— Onda keshirersiz, - dedim men.

JAŃA MEKTEPTİŃ TÝÝY

Kók muqabaly qoıyn dápter men eki qaryndash jáne qaryndash ushtaǵysh (báki qaryndashtyń ushyn jep qoıady eken, mármár ústel, boıdy sergitetin tańǵy taza aýa, isińniń sáttiligi - maǵan jumys isteýge qajetti jaǵdaıdyń bar bolǵany, mine, osy edi. Onyń ústine oń qaltańa talshyn men úı qoıanynyń qaz tabany salýly júrse tipti tamasha, istiń sáti túsedi deı ber. Qoıan tabanynyń júni áldeqashan túsip bitse de, súıegi men taramystarynyń jyltyrap, al tyrnaǵy qaltańnyń astaryn teskilep tursa ǵoı, isińniń ońǵa bastaǵanyn óziń de anyǵyraq sezetinsiń.

Qaısybir kúnderi bári oıdaǵydaı bolyp jaqsy jazyp ketesiń, óziń osy ólkeni kórdiń, bilesiń de, qaraǵaıly ormanmen ótip, ondaǵy súrleýmen júrip otyryp, bıik jar qabaqqa shyǵasyń da, kóldiń arǵy betindegi tóbelerge kóz tastaǵandaǵy áserdeı bop, kádimgideı jazyp tastaısyń. Al endi birde qaryndashtyń ushy ushtaǵyshtyń ishinde synyp qalady, ondaıda bákiniń kishkene ótkir basyn ashyp ushtaǵyshty tazartasyń nemese qaryndashty onyń ózimen ushtaısyń. Sodan soń asynǵan qapshyǵyńnyń ter sińip aq jaǵaldanǵan belbeý-baýyna bir qolyńdy suǵyp kóterip, sosyn ekinshi qolyńdy basqasyna ilip alasyń da, kólge qaraı aıańdaısyń. Túkti teriden tigilgen etigińmen qaraǵaıdyń aıaq astyndaǵy qylqandaryn shytyrlata basyp, arqańdaǵy aspaly qapshyqtyń aýyrlyǵyn sezinip ketip bara jatasyń.

Sol kezde bireýdiń "eı-heı" degen daýsy estiledi.

— Amansyń ba, Hem? Ne istep júrsiń? Áli sol baıaǵy dámhanada jazýyńdy jazyp otyrmysyń? - deıdi.

Men sátsizdikke ushyraǵanymdy bilemin de qoıyn dápterimdi jaba qoıamyn. Ózge ne bolsa, o bolsyn, dál osyndaıǵa dýshar qylmaǵaı dep oılap otyrǵanda, mine, kórdiń be. Mundaıda sabyrlylyq etken jaqsy, biraq ol kezde mende sol sabyrlylyq degenińiz jetispeıtin edi, sondyqtan álgige bylaı dedim:

— Seni osynda qaı saıtan aıdap keldi, sumyraı?

— Seniń elden erekshe bolǵyń keletin shyǵar, biraq adamdy balaǵattaýǵa quqyń joq ekenin bilip qoı.

— Al sen bar ǵoı, tilińdi sýmańdatpaı bul aradan tez taıyp tur.

— Bul - dámhana. Munda otyrýǵa seniń qandaı quqyń bolsa, meniń de sondaı quqym bar.

— Taıyp tur, ózińniń "Lashyǵyńa". Bul sendeılerge arnalǵan oryn emes.

— O, jasaǵan-aı! Aqymaqtanýyńdy qoıshy.

Endi onyń munda eshbir bóten bógde oısyz kirgenin, sońynda buǵan ilesken shubyryndy toptyń joq ekenin bilgensin baryp, týrasyn aıtý kerek boldy. Jumysty ózge dámhanalarda da ister edim, biraq olar alys, al bul dámhana maǵan úıim sekildi bolyp ketken. Sondyqtan men "Klozerı de Lıladan" ózimdi aıdap shyqqandy, árıne, qalamaıtynmyn. Endi ne, budan ári qarsylasa berý, ne kóne ketý kerek boldy. Aqylǵa kelsek kóný durys edi, biraq men odan ári ashý shaqyrdym.

— Áı, sumyraı, tyńda. Sen sekildi azǵynǵa qaıda sandalsa da báribir emes pe? Dál osynda kelýge jáne tym táýir dámhanany bylapyt sóılep bylǵaýǵa seniń qandaı qaqyń bar?

— Men munda isheıin dep kirdim. Onyń ne oǵashtyǵy bar?

— Máselen, bizdiń úıde saǵan ishkizer edi de, sosyn seniń ishken ydysyńdy laqtyryp tastar edi.

— Bizdiń úı degeniń qaıda ol? Sirá, bir ǵajaıyp jer shyǵar.

Ol ózi uzyn boıly, jup-jýan, kóz áınek kıgen jas jigit edi, maǵan kórshi ústelde otyrǵan. Sol sátinde ol syraǵa zakaz berip te úlgirdi. Endi oǵan nazar aýdarǵym kelmeı, jazýyma qaıta kirispekshi boldym. Sóıtip otyryp, bar-joǵy eki sóılem ǵana jazdym.

— Men saǵan ánsheıin aıta saldym ǵoı.

Jaýap bermegen qalpymmen taǵy bir sóılem jazdym. Áńgime óz jelisimen órbip bara jatqanda, sen oǵan berilip otyrǵanyńda, odan aıyrylyp qalý degeniń ońaı is emes.

— Nemene, sonshama bir uly jazýshy bolyp ketkendeı, senimen sóılesýge de bolmaı ma?

Bir oramdy tolyq jazyp bitirip, ony qaıtalap oqyp shyqtym. Bári ázirshe ońynan kelip turǵan sekildi, sóıtip kelesi oram sózdiń alǵashqy sóılemin de jazdym.

— Sen esh ýaqytta ózgelerdiń ómirin oılamaısyń, al olardyń da ózinshe qaıǵy-qasireti bolýy múmkin ǵoı.

Maǵan ómir boıy aryz-arman tyńdaýǵa týra kelgen-di. Endi jumysymdy toqtatpaý qolymnan keletinin sezdim, álginiń sózi maǵan osynda estilip turǵan ózge abyr-dabyr, ý-shý sıaqty ǵana áser etti de qoıdy. Onyń sózi ózgesin bylaı qoıǵanda, Ezranyń fagotada oınap úırengendegi tarsyl-tursylynan áldeqaıda báseń edi.

— Máselen, seniń jazýshy bolǵyń keledi delik, ony búkil jan-tánińmen sezinesiń de, sóıte tursa da onyńnan eshteńe shyqpaıdy.

Jazýymdy qaıta jalǵastyrdym, isim qaıtadan sátti bop bara jatqan sekildendi.

— Bir kezde seni toqtata almas tasqyndaı zor shabyt bıledi de, sodan beri sen eshtemeni sezbes mylqaýdaı, nemese eshtemeni estimes kereńdeı melshıip ózińmen-óziń bop shuqshıdyń da qaldyń.

Meniń munym kereń nemese kók myljyń bolǵannan jaqsy ǵoı dep oıladym da jazýymdy jaza berdim. Álgi daýkes endi barynsha órshelendi, aqylǵa qonbas sózder aıtyp, yzyń-yzyń qaqsaǵan daýsy taqtaı tiletin zaýyttaǵy aranyń zyryldaǵan gý-gý shýyly sıaqty bolyp estildi.

— Bizdi Gresıaǵa qaraı yqtyryp alyp bara jatty.

Men onyń sózderin qaıtadan ańdap, ańǵara bastadym. Edáýir ýaqyt boıy sózderi túk maǵynasyz jaı shýyl sıaqty bop kórinip edi. Men jazýymda belgili bir mejege jetkenmin, endi qalǵanyn erteń jalǵastyrýyma da bolatyn edi.

— Keshire gór, siz tym tereńge ketip barasyz.

— Surqıalyq sózdi aıtpa, - dedi ol. - Odan ári ne bolǵanyn aıtyp bersem, sen ony shynymen-aq tyńdaǵyń kelmeı me?

— Joq, - dedim men.

Men ashyq jatqan qoıyn dápterimdi japtym da, qaltama tyǵa saldym.

— Álginiń aqyrynyń nemen tynǵanyn seniń bilgiń kelmeıdi ǵoı shamasy.

— Joq.

— Seniń ózge jurttyń ómiri men azaby jóninde de eshteńe bilgiń kelmeı me?

— Tek, sen sıaqtylardyń ómirin bilgim kelmes edi.

— Sen aıýansyń.

— Iá, solaı ma?

— Hem, seni ózime járdemdesedi dep oılap edim.

— Men járdemdespek túgili seni aıyzym qanyp turyp atyp tastaǵan bolar edim.

— Shyn aıtasyń ba?

— Átteń, tek zańda olaı dep jazylmaǵan.

— Al men ózim sen úshin ne qajettiń bárin ister edim.

— Shynyń ba?

— Árıne, shynym.

— Olaı deseń bul dámhanadan aýlaq júr. Qazirden bastap solaı et.

Men ornymnan turdym da, jaqyndap kelgen daıashymen esep aıyrystym.

— Hem, ruqsat etseń, men seni taqtaı tiletin zaýytqa deıin shyǵaryp salaıyn.

— Joq. Ruqsat etpeımin.

— Olaı deseń basqa bir joly kezdesermiz.

— Tek bul dámhanada emes.

— Árıne, ol jaǵy túsinikti,- dedi ol.- Ýáde berdim ǵoı.

— Sen osy ne jazyp júrsiń? — dep suradym men, biraq munymnyń oǵashtyq bolǵanyn keıin sezdim.

— Jaqsyraq bir nárse jazýdy oılaımyn. Men de sen sıaqty bolyp júrmin. Al jaqsy nárse jazý ekiniń biriniń qolynan kele bermeıdi.

— Jaza bilmeseń jazýdy qoıǵanyń abzal. Ne úshin yńyrsyp otyrsyń. Úıińe bar da jumys taýyp al. Qysqasy, asylyp ólseń de osynda kelip daý salýyńdy qoı. Sen myna keıpińmen esh ýaqytta da jaza almaısyń.

— Sen nege bulaı deısiń?

— Qalaı sóıleıtinińdi óziń budan buryn estip kórdiń be?

— Nemene, ekeýmiz qalaı jazý kerektigi jaıynda sóılesip otyrǵan joqpyz ba?

— Olaı bolsa sóılesýdi toqtatamyz.

— Sen múlde qanypezer ekensiń, - dedi ol,- Jurt aıtýshy edi, qatal, meıirimsiz, ózimshil dep, sol ras eken. Men seni árdaıym qorǵap júretinmin, endi olaı etpeımin.

— Onda tipti jaqsy.

— Osy qanypezer, qataldyǵyńmen sen jurtpen qalaı sóılesesiń?

— Bilmeımin, - dedim men. - Áı, beri qara, jaza almaıtyn bolsań, sen ádebıet synymen nege aınalyspaısyń?

— Senińshe, bul táýir is deısiń be?

— Bul tipten tamasha bolar edi, - dedim men oǵan. - Kóńiliń soqqanda bir jazyp qoıyp otyra beresiń. Oıyma bir nárse keldi, sony jazýym kerek dep qınalmaısyń, ári dym sezbeıtin mylqaý, ári eshteńe estimeıtin kereń bop sol qalǵanyń qala beresiń. Jurt jazǵandaryńdy oqıdy ári ózińdi qurmetteıtin bolady.

— Senińshe, menen táýir synshy shyǵady dep oılaısyń ba?

— Kim biledi, jaqsy ma, jaman ba, ol jaǵyn aıta almaımyn, áıteýir bir synshy bolýyn bolasyń. Saǵan qol ushyn beretinder ár kezde de tabylady, al sen óz adamdaryńa kómektese alasyń.

— Óz adamdarym bolǵanda - kimderge?

— Ózińmen aralas-quralas júrgenderge-daǵy.

— E, meniń pátýalastaryma ma? Olardyń óz synshylary bar.

— Kitapty minep-synaýdyń tipti de qajeti joq, - dedim men. - Sýretter, pesalar, balet, kıno... degender jetip jatyr emes pe?

— Myna sózderiń meni qyzyqtyryp barady, Hem. Bul úshin saǵan rızamyn. Bul ózi sondaı qyzǵylyqty is eken. Sosyn, tipti osynyń ózi de shyǵarmashylyq emes pe?

— Shyǵarmashylyq jaǵy, sirá, artyǵyraq baǵalanyp tursa kerek. Al, shynyna kelgende Qudaı mynaý dúnıeni nebary alty-aq kúnde jaratypty, jetinshi kúni dem alǵan eken desedi.

— Syn jazýmen birge meniń shyǵarmashylyq jumyspen aınalysýyma da eshkim bóget jasamaıdy ǵoı.

— Árıne, bóget jasamaıdy. Ózińniń syn maqalalaryńda ózgelerge qoıǵan talabyń óziń úshin tek asa kóbirek bolyp shyǵyp júrmese.

— Talap qoıý degen jetedi. Oǵan kúdiktenbeseń de bolady.

— Men kúdiktenip ne qylaıyn.

Meniń aldymda endi aıaq astynan synshy paıda bola qalǵanyn kórdim de, odan siz bir nárse ishpeısiz be dep surap edim, ol ishsem isheıin dedi.

— Hem! - dedi ol bir sátte. Sóz syńaıynan menimen synshy sóılesip otyr dep uqtym. Óıtkeni olar ádette áńgime kezinde ózderimen sóılesýshiniń esimin sóılemniń aqyrynda emes basynda keltiredi.

— Seniń áńgimelerińde jylylyq, sypaıygershilik jetpeı jatady, menińshe solaı.

— Áttegen-aı, á?

— Taǵy aıtamyn, Hem, áńgimeleriń tym nársizdeý, kıimsiz adam sıaqty jalańashtaý bolyp keledi.

— Iapyr-aı, onda qolaısyz eken.

— Hem, áńgimeleriń tartymsyz, qan-sólinen aıyrylǵandaı suryqsyz, ári taramystaı qatty.

Men kináli adamsha muńaıyp, qaltamdaǵy baıaǵy qoıannyń qaz tabanyn ustap, sıpaı bastadym.

— Men endeshe olarǵa az-maz as ishkizip, toǵaıtyp kóreıin.

— Biraq baıqa, olaryń ábden maılanyp semirip ketip júrmesin.

— Hem, - dedim men, synshylarmen sóıleskendeı bop ádep saqtap, - men siz aıtqandaı semirtpeýge tyrysyp baǵaıyn.

— Ekeýimizdiń pikirimizdiń bir jerden shyqqanyna rızamyn, - dedi ol keńpeıildenip.

— Al, sen men jumys istep otyrǵanda munda kelmeıtinińdi umytpaısyń ba?

— Árıne, Hem. Men endi ózge dámhanaǵa baratyn bolamyn.

— Óziń sypaıy bolyn barasyń.

— Tyrysyp kóreıin, - dedi ol

Eger osy jas jigit belgili synshy bolyp shyqqan kúnde ári jaqsy, ári úlgi alarlyq is istedi dep aıtýǵa bolar edi. Biraq men kop ýaqyt boıy senim artyp júrgenimmen, ol jigitten eshteńe shyqpady.

Ol kelesi kúni taǵy keler dep oılaǵan joqpyn, degenmen táýekel ete almadym da, "Klozerıge" bir kún barmadym. Sonymen kelesi kúni tańerteń erte oıanyp, emizikter men kishkene bótelkelerdi ystyq sý qaınatyp tazaladym da, sút aralastyrǵan jarma botqasyn jasap, ony álgi bótelkelerge quıdym. Bireýin Bambı myrzaǵa, al ekinshisin mysyǵym F. Kısaǵa berdim de, jazý úshin tamaq ishetin ústelge kelip otyrdym. Úıde oıaý álgi úsheýimiz ǵana edik, ózgeler áli uıyqtap jatqan bolatyn. Menen ózge álgi ekeýi typ-tynysh, olarmen birge otyrý maǵan tipti súıkimdi sıaqty kórindi, jazýymdy burynǵydan da óndirtip jazyp tastadym. Sol bir kúnderi neniń bar, neniń joǵyna da qaramaı, tipti qoıannyń sıraǵynsyz da kónip, jumys isteı beretinsiń, biraq álgi qoıan tabanynyń óz qaltańda turǵanyn sezinip otyrý, árıne, saǵan birtúrli kúsh qosqandaı bolatyn.

"KÝPOL" DÁMHANASYNDA PASQINMEN KEZDESÝ

Osy kesh bir ádemi edi. Men kúni boıy tapjylmaı otyryp jumys istedim de, sosyn taqtaı tiletin zaýyttyń joǵarǵy jaǵyndaǵy ózimizdiń bólmeden dalaǵa shyqtym.

Qoranyń ishindegi úıýli taqtaılar men bórenelerdiń janymen júrip, aldaǵy kósheni týra kesip óttim de, pisken nannyń tamasha ıisi shyǵyp turǵan nan dúkeniniń syrtqy esigi jaǵymen birden Monparnas saıajolynan baryp shyqtym. Ymyrt jabyla bastaǵan shaq edi, kóshege nan dúkeninen sham jaryǵy túsip tur, qarańǵylana bastaǵan kóshemen kele jatyp "Týlýzdyq negr" meıramhanasynyń ashyq terrasyna sál-pál toqtap edim, qyzyl jáne aq tústi aǵash shyǵyrshyqtarǵa ilingen bizdiki sıaqty qol oramaldar ádeıi arnap qoıylǵan kishkene ústelderdiń ústinde jatyr eken. Men aq qaǵazǵa basylǵan dastarqan mázirin oqyǵanymda, kádimgi kún saıynǵy tamaqtyń ishinde burshaq aralastyryp qus etinen istelgen qýyrdaq bar ekenin kórdim. Osyny oqyǵannyń ózinde-aq meniń burynǵydan beter tamaq ishkim kelip ketti.

Meıramhananyń qojasy Lavın myrza qalaı jumys istedińiz dep surady, men jaqsy, isim ázirshe sátti dep qana jaýap berdim. Ol "Klozerı de Lılanyń" terrasynda erteńgisin ertemen meniń jazý jazyp otyrǵanymdy kóripti, jazýdyń qyzyǵyna tym berilip ketkenimdi baıqaǵan soń menimen til qatysyp sóılespegenin aıtty.

— Sizdiń túrińiz beıne tropıkalyq ormanda adasqan adamnyń keıpindeı edi, - dedi ol.

— Jumys istegende meniń soqyr qabanǵa uqsas kezderim bolady.

— Myrza, siz tropıkalyq ormanda bolyp kórmep pe edińiz?

— Ormannyń ózinde emes, tek qalyń buta ósken jaǵynda ǵana, - dep jaýap berdim.

Dúkenderdiń jaımalaryna kóz jiberip, tamasha kóktem keshinde keýde kere dem alyp, qarsy kele jatqan adamdardyń júzderine úńilip kóshe boılap ári qaraı júre berdim. Eń úlken degen úsh dámhananyń úsheýinde de júzderi tanys nemese jaı ǵana ózim biletin adamdarym otyrdy. Al keshke qaraı sham jaǵylyp, tóńirekteginiń bári anaǵurlym súıkimdi bop ketken shaqta álgi dámhanalardyń mańynda ózim bilmeıtin beıtanys adamdar kóbeıe túsedi, olar ekeý-ekeý bolyp az-maz otyryp, bir-birinen kóz almaı shúıirkelesip birdeńe ishetin nemese tamaqtanatyn oryn izdep, qasyńnan asyǵa basyp ótip bara jatady. Múmkin, álgi úlken dámhanadaǵylar da osyny isteıtin shyǵar, múmkin, olar tek ózderin basqalarǵa dushpan kóz ǵyp kórsetý úshin iship-jep, kópten-kóp sóılesip, ádeıi shúıirkelesip uzaq otyratyn shyǵar. Maǵan unaıtyn adamdar jáne kóptegen maǵan beıtanys jandar da úlken dámhanalarǵa baryp, sapyrylysqan kóp jurtpen aralasyp ketetin, óıtkeni olarǵa eshkim qaramaıdy, sondyqtan da olar ózdi-ózi bir-birine ǵana qarap, ekeýden-ekeý iship otyratyn. Sol kezde úlken dámhanalardaǵy tamaqtyń quny arzan edi, jaqsy syra men sharap ta onsha qymbat emes, syra men sharaptyń baǵasy ár ústeldegi qalaqshada ap-anyq jazýly turatyn.

Sol kúngi keshte meniń basyma tap onsha ánebir keremet bolmasa da, bir túrli mıǵa qonarlyq jap-jaqsy tyń oılar kele berdi. At báıgesine barýǵa sonshama ańsarym aýa tursa da, kúni boıy jaqsy jáne kóp jumys istegendikten, ózimdi aıryqsha izgi janmyn dep eseptedim. Talaptanǵan adamǵa qalaıda bir nárse utýǵa múmkindik tabýǵa shamam kele tursa da, men dál sol kezde at báıgesine bara almaǵan bolar edim. Sol kezde jáne báıgege qosatyn attardyń silekeıin tekserip, qoldan ádeıi jeliktirilgen attardy ózge saý attardan ajyratyp alý jáne basqa osy sıaqty ádister áli júzege aspaǵan edi, al biraq esirtkish barynsha keńinen qoldanylatyn. Biraq esirtkish dári berilgen attarǵa ozady dep úmit artý, ol attardyń báıge kezindegi jaı-kúıin anyqtaý jáne óz júreginiń sezinip bilýine súıenip, oǵan eń sońǵy tıynyńdy tigý tym qaterli is. Jubaıy men bal asy bar jáne ádebıetpen aınalysyp, barlyq kúsh-jigerin, ýaqytyn soǵan arnap júrgen jas jigitti búl áýesqoılyq onsha órge bastyra qoımas edi.

Turmys qurý jaǵynan alǵanda jubaıymmen ekeýimiz burynǵysha áli jupyny ómir súrýshi edik. Ózim áli de az-kem qarajat únemdemekshi bop túski asqa shaqyrǵan jerge baryp júrdim de, sodan keıin eki saǵat boıy Lúksembýrg baǵynda serýendep úıge kelgenimde jubaıyma túski astyń tamasha bolǵanyn áńgimelep beretinmin. Eger jasyń jıyrma beste, óziń jup-jýan, balýan deneli bolyp, onyń ústine túski as ishpeı júrseń, ashyqqannyń kókesin mine sonda kórer ediń. Al ashtyq adamnyń qabyldaý sezimin kúsheıtedi dep oıladym. Muny men ózim jazǵan áńgimelerdegi adam bitkenniń bári yńǵaı arany ashylǵan, tamaqsaý, qomaǵaılar bolǵanynan jáne olar tamaqty toıa ishýmen birge oǵan qosa ishkilikti de jek kórmeıtininen ańǵarǵan edim.

"Týlýzdyq negr" meıramhanasynan biz táp-táýir kagor iship júrdik, bótelkeniń tórtten birin, jartysyn, keıde grafınmen tutastaı alatynbyz da ádette oǵan sharaptyń úshten birindeı mólsherde sý qosatynbyz. Al taqtaı tiletin zaýyttyń joǵarǵy jaǵyndaǵy úıimizde baǵasy arzan bolǵanmen kúshtiligi basym koreıka sharaby bar bolatyn. Mine, shynynda da muny atyna saı korsıka sharaby dep aıtýǵa bolady, oǵan jartysyndaı mólsherde sý qosqannyń ózinde de sharaptyq qasıetin joımaıdy. Keıde túski asty ishpeı, jańa kıim satyp almaı turyp-aq Parıjde az ǵana aqshanyń ózimen de tym-táýir ómir súrip, keı-keıde azdap erkinirek júrip-turýǵa da bolatyn.

Garold Stırnsti kórgenimde men "Selekten" sol boıda-aq ketim otyrdym, óıtkeni onyń at týraly áńgime qozǵaýy yqtımal edi. Al men bolsam at ataýlymen ar uıatym taza, júregim adal turǵanda máńgi-baqı qosh aıtysaıyn dep oılaǵanmyn. Sol bir keshte men ózimniń ádildikten taımadym degen berik sana-sezimimmen "Rotondanyń" toptanyp turǵan kún saıynǵy kelimsekteriniń uıattan bezgen soqyr sezimine jekkórinishti nıetpen qarap jandarymen óttim de, "Kýpol" dámhanasy ornalasqan saıajoldyń ekinshi betine shyqtym. Bul dámhana da adamǵa lyq toly eken, biraq aqshany kúrep tabatyndardyń otyrǵany birden belgili boldy.

Onda erteńnen qara keshke deıin eńbek etip is tyndyrǵan sýretshiler men óz denelerin sýretke túsirtip júrgen qyz-kelinshekter jáne baǵyna ma, álde soryna ma, áıteýir ózderiniń kúni boıǵy jazýyn támamdaǵan jazýshylar, árıne maskúnemder de, budan ózge qyzyq qylyqty adamdar da - bári-bári otyr eken. Bir qataryn men biletinmin, al qaısy-bireýleri kezdeısoq tosynnan kelgender.

Men zaldy uzyna boıǵa júrip óttim de, janynda sýretshilerge jandy model bolǵan apaly-sińlili eki qyzy bar Pasqınnyń qasyna kep otyrdym. Men osydan sál burynyraq Delambr kóshesiniń shetinde ishýge kirsem be, joq pa eken degendeı oımen turǵanymnyń ózinde ol meni qolyn bulǵap shaqyrǵan. Pasqın ózi barynsha myqty sýretshi, ábden úırenip, mashyqtanyp alǵandyqtan únemi derlik iship ap bulǵaqtap júretin, biraq sonyń ózinde de oı aıqyndyǵyn joǵaltpaıtyn. Álgi modelshi qyzdardyń ekeýi de jap-jas, ári barynsha súıkimdi eken. Onyń bireýi - aqsha bet, shashy qara, boıy shaǵyndaý bolǵanymen denesi sulý, ózi tym názik, biraq sol náziktigi jasandylaý kórinedi. Al ekinshisi - bala minezdi ańǵaldaý, kórer kózge óte ádemi bola tursa da, sol ádemiligi baıandy emes qubyl-maly, ótkinshi dáýren ekeni baıqalyp tur. Ol dene bitimi jóninen ana otyrǵan apasynan sál-pál báseńdeý kóringenmen, sol bir kóktemdegi ózge qyzdardaı munyń da sál-pál júdeýligi qynjyltady.

— Bireýi mop-momyn, bireýi tarpań, apaly-sińlili eki qyz mine, - dedi Pasqın. - Qaltamda aqsham bar. Ne ishkiń keledi?

— Jarty krýjka syra berińiz, - dedim men daıashyǵa.

— Araq ishseńshi. Mende aqsha bar.

— Men syra isheıin.

— Eger syrany shyn unatatyn bolsań, onda Lıpptiń syrahanasynda otyrar ediń ǵoı. Sen, sirá, jumys istep kelgen shyǵarsyń.

— Ie,solaı.

— Jazý ónip jatyr ma?

— Áıteýir, eptep-septep.

— Tamasha, rızamyn. Áıteýir, seni áli jazý toıǵyzyp jibermese boldy.

— Joq.

— Jasyń neshede osy seniń?

— Jıyrma bestemin.

— Mynaý otyrǵanmen birge túnep shyǵýǵa qalaısyń? - Ol álgi eki boıjetkenniń qara shashtysyna kóz qıyǵyn jiberip kúlimsiregen boldy. Qyzdarǵa odan keletin zalal joq.

— Bul perızatqa búgin sizdiń janyńyzda júrgenniń ózi de jetip jatqan shyǵar.

Qyz maǵan qarap appaq tisin kórsetip jymıyp kúldi.

— Mynany aıtasyz ba? Bul buzyq, - dedi qyz, - árıne, súıkimdi jaǵy da bar.

— Sen muny stýdıaǵa alyp barýyńa bolady.

— Aıýandyqqa salynbaı tek otyrshy óziń, - dedi álgi qyzdyń sary shashty sińlisi.

— Senen osyny kim surap otyr? - dep Pasqın oǵan zekip tastady.

— Eshkim suramasa da aıtqym keldi, aıtamyn.

— Jastardan shyqqan daryndy jazýshy jáne jurttyń bárine de ıgi-jaqsyny tileýshi kópti kórgen qartań sýretshi, on ekide bir gúli ashylmaǵan eki sulý qyz - bárimiz de bógde sózdi qoıyp tamasha otyralyq, - dedi Pasqın.

Biz sóıtip sóılese berdik, eki qyz qıylyp rúmkalarynan urttap qoıyp otyrdy, Pasqın sodaly sý qosqan taǵy bir konákty tastap aldy, syra ishken tek men ǵana edim, Pasqınnen ózgemizge árıne, eshteńe onsha tamasha bola qoıǵan joq. Álgi aqsha bet qyz ózin áldebir kórseteıin degendeı anda-sanda ádemi denesimen qozǵalaqtap qoıyp otyrdy, birde ol shamnyń jaryǵy aqquba júzine tússin dedi me, oǵan qaraı burylyp qyrynan otyrsa, endi birde qara jún kóılek kıgen kókiregin kórsetip týra maǵan qarap, birtúrli masattanǵandaı boldy. Óziniń qysqa qıylǵan jáne jatqyzyla taraǵan móldir qara shashy beıne shyǵystyń áıelderine uqsaıtyn edi.

— Sýretińdi sen kún uzaqqa kórsetýdesiń ǵoı, - dedi oǵan Pasqın. - Endi myna tamasha jún kóılegińdi sen osy dámhanada qaıtkende de jurtqa kórsetpeseń bolmaıdy.

— Osy, sýret túsirý degenińiz maǵan unaıdy, - dedi qyz.

— Endi she, sen ıavanyń qýyrshaǵysyń ǵoı, - dedi Pasqın.

— Árıne kózge solaı kórinýi, - dedi aqquba qyz. - Biraq bul ońaı is emes.

— Endeshe, sen jaman-juman, jún-jurqa qýyrshaqqa uqsassyń.

— Múmkin, - dedi qyz. - Árıne, tek tiri qýyrshaqqa. Al óziń jóninde eshkim de olaı demes edi.

— Ie, ony ómir kórsete jatady.

— Onda óte tamasha, - dedi álgi qyz. - Men sózdi dáleldegendi unatamyn.

— Dáleldeý búgin saǵan az bop tur ma?

— Oı, sen anany aıtasyń ba? - dedi ol betin keshki kúnniń aqyrǵy jaryǵynyń terezeden túsip turǵan sáýlesine qaraı buryp. Seniń tek bolǵany jumys qana ketpeıdi esińnen. -Mynaý tek kenepke salǵan óz sýretterine ǵana ǵashyq adam, - dedi qyz maǵan qarap. -Máńgi-baqı bir pasyqtyqty shyǵaryp otyrady.

— Meniń mıym jaqsy jumys istep jáne ózińe ǵashyq bolýym úshin seniń sýretińdi salýym kerek, aqsha tóleýim kerek, uzaq túndi senimen birge ótkizýim kerek, mine, sol ǵoı seniń tileıtiniń, sorly qýyrshaq, - dedi Pasqın.

— Men onda sizge unaıtyn shyǵarmyn, myrza, shyn ba, ótirik pe, aıtshy? - dep surady qyz.

— Óte-móte unaısyz.

— Biraq siz bar ǵoı, siz óte kárisiz, - dedi qyz renishti túrde.

— Tósek boı teńestiredi degen bar emes pe?

— Jalǵan sóılep otyrsyz, - dedi álgi shashy qara, óńi aqquba qyzdyń sińlisi. - Meni osy áńgimeńiz toıdyryp bitti.

— Endeshe, beri qara, - dedi Pasqın. - Eger kenep sýretke áýes jan dep esepteseń, erteń-aq ózińdi akvarelmen qatyryp salaıyn.

— Oıpyrmaı, keshki asty qaı jerde qashan isher ekenbiz? - dep surady álgi qyzdyń sińlisi.

— Siz bizben birge keshki asty ishesiz be? - dep surady shashy qara qyz menen.

— Joq. Keshki asty men ózimniń qudaı qosqan qosaǵymmen baryp birge ishemin. Jurt jubaılaryn ol kezde solaı ataýshy edi. Al qazir meniń basybaıly qatynym deıdi.

— Qalaıda siz qosaǵyńyzben bolýyńyz kerek pe?

— Árıne solaı, men solaı isteımin de.

— Olaı bolsa júre ber, - dedi Pasqın. - Biraq, baıqa, jazý mashınkasyna ǵashyq bop ketip júrme.

— Olaı bolǵan jaǵdaıda men qaryndashpen-aq jazamyn.

— Erteńgi jumysym akvarel bolady, - dedi Pasqın.

— Já, jetedi, qyzdar, men konáktyń taǵy bir rúmkesin jutyp alaıyn, sosyn qaıda barǵylaryń kelse sonda baryp keshki tamaq ishemiz.

— "Vıkıngke" baralyq, - dedi aqquba qyz.

— Ie, sonda, - dep ony qostaı ketti sińlisi.

— Barsaq baralyq, - dep kelisti Pasqın. - Qaıyrly keshte bolyńyz, jas jigit. Jaqsy jatyp jaıly turyńyz.

— Ózderińe de sony tileımin.

— Jaqsy uıyqta deısiz-aý, mynalar maǵan uıqy beretin be edi, - dedi Pasqın. - Men tipti esh ýaqytta uıyqtamaımyn.

— Nemene, búgin uıyqtańyz.

— "Vıkıngke" barǵannan keıin be? - Ol qalpaǵyn jelkesine qaraı jyljytyp qoıyp, jymıyp kúldi. Osy sátte kórnekti sýretshiden góri ol toqsanynshy jyldardaǵy Brodveıdiń qydyrympazdaryna uqsap ketip edi.

Keıinirek ózi asylyp ólgende sol bir keshte "Kýpolda" otyrǵanymyzda qandaı bolsa men Pasqındy dál sol kúıinde esime túsirýshi edim.

Biz ne istep, ne qoısaq ta, sonyń bir qupıasy ózimizdiń tereńimizde jasyryn saqtaýly jatady desedi jurt. Al isimde-kim ómirin jeńil-jelpi ótkizýge qushtarlansa sonyń da bir qupıasy jaqsy, qamashaý jerde kórinbeı, adamǵa maza bermeı jatatyn shyǵar dep oılaýshy edim ózim.

EZRA PAÝND JÁNE "DARYN IESİ"

Ezra Paýnd árqashanda jaqsy dos bolatyn jáne árdaıym bireýge qol ushyn berýge ázir turatyn. Onyń Dorotı degen jubaıymen ekeýi turǵan Notr-Dam-de-SHandaǵy stýdıasy qandaı jupyny bolsa, al Gertrýda Staınnyń stýdıasy oǵan kerisinshe keremetteı baı edi. Biraq stýdıasyna jaryq mol túsetin, peshi de bar, qabyrǵalarynda Ezranyń ózine tanys japon sýretshileriniń kartınalary samsap turady. Japon sýretshileriniń bári de óz elinde aqsúıekter dep eseptelinip, shashtaryn qımaı salpyldatyp tulym ósirip júretin. Sóıtip olar bireýge ıilip sálemdeskende álgi jyltyraǵan qara tulymdary salpyldap aldaryna túsip turady. Olardyń sonysy maǵan áser etkenimen, salǵan sýretteri unaı bermeıtin.

Eshbir qupıa syry bolmaǵanymen de, ol sýretter meniń kókeıime qonbaıdy, al keıde olarǵa múlde salǵyrt qaraımyn. Qaıteıin, óte qynjylarlyq bolǵanmen, budan artyqqa ózimdi zorlaı almaıtynmyn.

Al Dorotıdiń kartınalary maǵan unaıtyn, menińshe, onyń sýretteri óte názik, dene pishini de tamasha bop shyǵady dep esepteıtinmin. Gode-Brjeskı salǵan Ezranyń basy, osy músinshiniń maǵan Ezranyń ózi kórsetken sýretteri jáne óz kitabyndaǵy ol jóninde jazǵandary da unaıtyn. Al Ezranyń ózi Pıkabıanyń sýretterin táýir kóredi, biraq men ol kezde Pıkabıany sýretshi dep moıyndamaýshy edim. Ýındhem Lúıstiń sýretteri de Ezraǵa unaǵanymen maǵan unamaıdy. Ol ádette óz dos-jarandarynyń eńbekterin ǵana táýir kóredi, bul olardyń dostyǵynyń beriktigin pash etkenimen, Ezranyń jeke basynyń talǵamyn kemitpese kúsheıtpeıtin. Sol sebepti biz sýretter jaıynda eshbir daýlaspaıtynbyz, óıtkeni men ózim unatpaǵan nárse týraly ádette sóz qozǵamaıtyn edim. Sýretterge nemese ádebı shyǵarmalarǵa jaqyndyǵyń, ony unatýyń óz januıańa degen súıispenshilikten aıyrmasy joq dep eseptep, sol sebepti ózim ondaıdy synap-mineýdi ádepsizdik dep túsinetinmin. Keıde óz jaqyndaryń nemese áıelińniń týystary jóninde synap pikir aıtqanǵa deıin kóp nársege tózimdilik jasaýǵa týra keledi, al darynsyz sýretshiler jóninde jaǵdaı basqasha; olardyń óz aǵaıyndaryńnan bir ózgesheligi - saǵan qıanat jasaý, ne júregińe jara salý qoldarynan kelmeıdi. Tek ózińizben-ózińiz bop darynsyz sýretshiler salǵan kartınalarǵa kóńil aýdarmasańyz bolǵany. Al qaramaı, sózderine qulaq aspaı, hattaryna jaýap bermeı júrgenniń ózinde de áldeqalaı jamandyq jasaý aǵaıyndaryńnyń qolynan ábden keledi. Ezranyń maǵan qaraǵanda kóńilshektigimen qosa hrıstıandyq qaıyrymdylyǵy bar edi. Onyń sátti degen shyǵarmalary tym táýir jaqsy bolatyn, óziniń qateligin moıyndaýǵa kelgende de ol adal edi, sol adamǵa qaıyrym-dylyǵy úshin men ony árqashanda qasıetti jan dep esepteıtinmin. Biraq shekten tys kúıgelektigine qarap shynynda da qasıetti adamdardyń kóbi-aq, sirá, osylaı isteıtin shyǵar dep oılaıtynmyn.

Ezra menen ózin boksqa úıretýdi surady. Bir kúni keshke qaraı, boks sabaǵy ústinde men onyń stýdıasynda Ýındhem Lúıspen tanystym. Ezra boksqa jańadan úırene bastasa da, óz tanysynyń kózinshe úıretý maǵan yńǵaısyz boldy, sondyqtan ony sabaq kezinde tek jaqsy jaǵynan kórsetýine tyrysyp baqtym. Biraq bul oıym birden iske asa qoımady, Ezra táýir semsershi edi, eń aldymen oǵan sol aıaǵyn ilgeri qoıyp, sol qolymen qımyl jasaýdy, sosyn baryp, oǵan qosa oń aıaǵyn da durys qoıa bilýdi úıretýim kerek boldy. Bul, árıne, bokstyń qarapaıym tásilderi ǵana. Sóıte tursa da, qaıtsem de oǵan sol aıaǵyn ilgeri qoıýdy áıteýir úırete almadym, al oń aıaqpen jumys isteý odan keıingi sharýa edi.

Ýındhem Lúıs Latyn kvartalynyń turǵyndary sıaqtanyp kún qaǵary qalqıǵan qara qalpaq, ózge kıimdi de kádimgi "Bogemanyń" keıipkerlerinikindeı ǵyp kıip júrýshi edi. Al bet-pishini kólbaqaǵa uqsap, kólbaqa bolǵanda onyń úlkeni emes, beıne Parıjdi ózderine shalshyq sý qylyp alǵan jaı kólbaqanyń betine uqsap turatyn. Sol bir kezde biz kez kelgen jazýshy, kez kelgen sýretshi óz qalaýynsha kıine alady, óner adamy úshin resmı túrde belgili kıimniń túri joq dep esepteıtinbiz; Lúıs soǵysqa deıingi sýretshilerdiń vısmýndırin kıip júretin. Onyń sonysy yńǵaısyz edi, al Lúıstiń ózi bolsa meniń Ezranyń sol qolynan bult etip qalaı burylyp ketkenimdi nemese onyń siltegen qolyn ashyq turǵan oń qoldaǵy qolǵabymmen qalaı qabyldaǵanymdy jekkórinishti nıetpen baqylap turdy.

Men sabaqty toqtatqym kelip edi, biraq ol bizdiń odan ári jalǵastyra berýimizdi qalady, sondyqtan men jattyǵý mánisinen onyń eshteńe uqpaıtynyn sezdim de, Ezranyń qalaı judyryqtalǵanyn kórgisi kep, sony kútip tur-aý dep uqtym. Biraq olaı bolmady. Men shabýyl jasamadym, tek Ezranyń sol qolyn alǵa sozǵan kúıi sońymnan ere túsip, anda-sanda oń qolymen soqqylaýǵa májbúr ettim, sonan keıin bitti dedim de, qumyradaǵy sýmen jýynyp, súlgimen súrtinip bolǵasyn jún kóılegimdi kıip aldym.

Biz bir nárse ishtik, sosyn men Ezra, Lúıs ekeýiniń Parıj ben Londondaǵy tanystary jaıly aıtqan áńgimesin tyńdadym. Men osy kezde boksshynyń qarsylasyn ańdyǵany sıaqty bildirmeı Lúıske qaraýmen boldym, sonda baıqaǵanym buǵan deıin de, budan keıin de men mundaı pasyq adamdy kezdestirgen emespin. Júldege túsken júırik attyń qaı tuqymnan ekeni sıaqty, keıbir adamdardyń da oǵash jeri birden kózge uryp turady. Ondaı adamda janǵa qatty batqan sóz aýrýynyń kesapaty sıaqty bir nárse bolady. Al Lúıstiń bet-júzinde menmin dep battıyp turǵan eshteńe kórinbegenimen, pasyq adam ekenin aıtpaı-aq tanýǵa bolatyn edi.

Úıge qaıtyp kele jatyp, men ol neni esime túsirdi desem, ol kóp nárseni oıyma túsirgen eken. Biraq munyń bári kóptiń kózinshe aıtýǵa bolmaıtyn, tek "Qusyq" degennen ózgesi túgeldeı medısına salasyna jatatyn sózder bop shyqty. Men onyń keskin-kelbetin bólip-bólip árqaısysyn jeke-jeke sıpattaýǵa áreket jasap kórip edim, biraq bul ádispen sıpattaýǵa tek kózderi ǵana keledi eken. Men onyń qalqıǵan qara qalpaǵynyń kún qaǵary astynan qaraǵan kózderin tuńǵysh ret kórgenimde, bul joldan taıǵan naǵyz qaraqshynyń kózderi eken dep oılaǵanmyn.

— Búgin bireýmen tanystym, al odan beter jeksuryn adamdy ómirimde kórmegen shyǵarmyn, - dedim jubaıyma.

— Ondaılar jaıly maǵan aıtpashy, Tetı. Alda rıza bolsyn, aıtpaı-aq qoıshy. Qazir biz túski as ishkeli otyrmyz ǵoı, - dedi ol

Bir jetiden keıin men Staın bıkeni kezdestirgenimde oǵan ózimniń Ýındhem Lúıspen tanysqanymdy aıtyp, siz ondaı adamdy biletin be edińiz dep suradym.

— Men ony qyryqbýyn qurt dep ataımyn, - dedi Staın. Ol osynda Londonnan keledi de jaqsy sýretterdi izdeıdi. İzdegeni kózine tússe, qaltasynan qaryndashyn alyp sýretti olaı-bulaı qaryndashymen jáne bas barmaǵymen ólsheı bastaıdy. Tesile qarap olaı-bulaı ólshep, onyń qalaı salynyp, qalaı qoıǵanyn dál anyqtaıdy. Sosyn Londonǵa qaıtyp ketedi de, sýretti dál sondaı etip salǵysy keledi, biraq onysynan jóndi eshteńe shyqpaıdy. Óıtkeni eń bastysy - sýrettiń mazmunyn ol túsinbeıdi.

Mine, sodan beri ol jóninde oılaǵanymda meniń esime qyryqbýyn qurt túsetin boldy. Ózim oılap tapqan atqa qaraǵanda bul áldeqaıda sypaıylaý, áldeqaıda qarapaıymdaý at edi, árıne. Keıin Ezra maǵan óziniń dostary jaıynda aıtqannan soń, onyń sol dostarymen jaqyndasyp ketkenim sıaqty Ezranyń ózine de súıkimdilikpen qarap, jaqyn bolýǵa tyrysyp baqtym. Biraq ol Ezranyń stýdıasynda alǵashqyda ǵana maǵan solaı kóringen edi.

Ezra men biletin jazýshylardyń ishinde eń bir kóńilshek, qaıyrymdy, ne degenmen óz paıdasyna tartpaıtyn naǵyz adam sıaqty edi. Ol ózi senetin aqyndarǵa, sýretshilerge, músinshilerge, prozashylarǵa - bárine de, sondaı-aq ózi olarǵa sensin, senbesin baqytsyzdyqqa dýshar bolǵandarǵa da qol ushyn berýge ázir turatyn. Ol jurttyń bári jóninde de mazasyzdanatyn. Men tanysqan kezde ol T. S. Elıot jóninde jurttyń bárinen de kóp abyrjyǵan bolatyn, Ezranyń aıtýyna qaraǵanda, Elıot Londonnyń bir bankisinde qyzmet isteýge májbúr bolyp, al aqyn retinde óleń jazýǵa óte az ýaqyt bólgen jáne eń qolaısyz saǵattarda jumys istegen. Al Ezra amerıkandyq baı áıel jáne qamqorshy Natalı Barnı bıkeniń kómegimen "Daryn ıesi" dep atalatyn uıym qurǵan. Barnı kezinde Remı de Gýrmonmen dos bolypty, biraq men ony kórgen emespin, sol Barnıdiń belgili bir kúnderde adamdar jınalatyn salony bolǵan, al baǵynyń ishinde grektiń kishkene shirkeýi turady eken. Aqshalary mol kóptegen fransýz jáne amerıkan áıelderiniń salony bolǵan, ózim bul sıaqty tamasha oryndardan erteden-aq qashyq júretinmin, menińshe baq ishindegi grek shirkeýi tek jalǵyz Barnı bıkede ǵana bolatyn.

Ezra maǵan "Daryn ıesi" týraly shyqqan kitapshany kórsetti, Barnı bıke kitapshanyń syrtyna óziniń grek shirkeýiniń sýretin berýge ruqsat etken. "Daryn ıesi" uıymyn ashýdyń maqsaty - árkim óz tapqan tabysynyń biraz bóligin Elıot myrzanyń qoryna berdi, sóıtip ony banktegi qyzmetten bosatyp, aqsha jaıly oılamaı, biryńǵaı poezıamen aınalysýyna jaǵdaı jasaıdy dep kórsetilgen. Uıymnyń bul maqsaty meniń ózime unady. Biz Elıot myrzany bankten bosatyp alǵannan keıin de, osyndaı adamdardyń bári tıisti jumysyn tapqansha osy isti budan ári jalǵastyra bermekpiz degendi aıtty Ezra.

Elıotty "maıor Elıot" dep atap, men az-maz jańsaqtyq istedim, bul ony ıdeıalary Ezrany tańǵaldyrǵan ekonomıs maıor Dýglaspen shatystyrý sıaqty boldy. Biraq Ezra meniń nıetimniń adal, ózimniń "Daryn ıesine" shyn berilgenimdi biletin edi. Men dostarymnan maıor Elıotty bankten qutqaryp alýǵa dep aqsha suraǵanymda olardyń bireýi maıor bankte ne isteıdi, al eger shynynda ony áskerden bosatsa, zeınetaqy nemese birjolǵy aqshalaı járdemdi nelikten ala almaı júr degende, bul sóz Ezraǵa shanshýdaı qadalǵan-dy.

Mundaı jaǵdaıda osynyń báriniń iske eshbir qatysy joq dedim men dostaryma. Sizderde "Daryn ıesi" bar ma, joq pa, báribir. Eger maıordy bankten qutqarýǵa aqshańyz bolsa, tóleńiz. Joq bolsa, ókinishti-aq. Sender shynymen shaǵyn grek shirkeýdiń mánin áli kúnge túsingen joqsyńdar ma? Solaı bolaryn bilgenmin. Oqasy joq, dostym. Olaı bolsa aqshalaryń ózderińde qalsyn. Onyń bizge qajeti joq.

"Daryn ıesiniń" múshesi retinde men bul sharany júzege asyrýǵa belsene kirisken edim, tek ańsaǵan armanym - maıordyń bostandyq alyp, bankten qaırattana basyp shyǵyp kele jatqanyn kórý edi. Sóıtip júrgende aqyry "Daryn ıesiniń" qalaısha taratylǵany esimde qalmapty. Sirá, ol Elıottyń "Qańyraǵan jer atty" poemasynyń jaryqqa shyǵýymen baılanysty boldy ǵoı deımin. Bul poema úshin maıor "Daıl" jýrnalynyń syılyǵyn aldy, onyń artynsha-aq ataqty áıelderdiń biri Elıottyń "Krıterıon" jýrnalyna qarajat berýge keliskennen keıin biz Ezra ekeýmiz Elıotqa qamqorshy bolýdan bosandyq. Sol kishkene grek shirkeýi baq ishinde áli tur ǵoı deımin. Tek "Daryn ıesiniń" kómegimen maıordy bankten qutqarý bizdiń qolymyzdan kelmegenine men árqashanda ókinetinmin. Onyń shaǵyn grek shirkeýine ornalasýǵa kelgenin men qıalymda ǵana kórip júrdim, múmkin, Ezra meni ózimen ertip aparyp, ekeýimiz onyń dańqyn dáripteýge qatyssaq shirkin, dep te oılaıtynmyn. Tamasha gúl ósetin hosh ıisti aǵashty qaıdan tabýdy men biletinmin, gúl terýge men óz velosıpedimmen de barǵan bolar edim. Men ol qaıǵylanǵan kezde de, ıakı, Ezra "Qańyraǵan jer" sıaqty taǵy bir úlken poemanyń qoljazbasyn nemese grankasyn oqyp bitirgende ár joly-aq biz onyń moınyna hosh ıisti gúl shoǵyn ilýge barǵan bolar edik-aý dep te oılaıtynmyn. Adamgershilik jaǵynan alǵanda osynyń bári meni jamanshylyqqa ákep uryndyrdy, óıtkeni maıordy bankten qutqarýǵa dep arnaǵan aqshany ózimmen birge Engıenge ala ketken edim, sony aparyp esirtkish dári ishkizilgen attarǵa báıgege tiktim. Ol attar eki jarysta esirtkish ishkizilmegen jáne esirtkish dári az berilgen attardan ozyp keldi, tek bir aınalymda ǵana bir sátsiz jaǵdaı boldy. Úmit kútip, báıge tikken atymyz esirtkish dári tym kóp berilgendikten, shabysqa dep basty bosata bergende, sekirip ústindegi shabandozdy jyǵyp ketti. Bosanǵan at báıge alańynda tolyq aınalym jasap shyqty. Onyń shabandozdyń basqarýynsyz jasaǵan tamasha sekirýlerin tek túste ǵana bolmasa shyn ómirde aıtyp jetkizý qıyn edi. Aqyry atty ustap, shabandozdy erge qaıta otyrǵyzǵanmen, fransýz atshabarlaryndaǵydaı ol shabýyn jaqsy shapty, biraq báıge tımedi.

Osynda at báıgesine tekten-tekke uttyrǵan aqsham áldeqashan tarap ketken "Daryn ıesine" túsken bolsa ǵoı, budan anaǵurlym táýir bolar edi dep oıladym men. Biraq ózge tikken báıgelerim sátti shyqqasyn "Daryn ıesine" áýeli bermekshi bolǵanymnan góri anaǵurlym kóbirek bergen bolar edim-aý degen oı kelip, ózimdi-ózim jubattym.

KÓŃİL SÝYNǴAN DOSTYQ

Bizdiń Gertrýda Staınmen dos-jarandyǵymyz birtúrli bir oǵash jaǵdaıda úzildi. Ol ekeýmiz jaqsy dos bop ketken edik, ózim oǵan kóp qolqabys tıgizdim, máselen, onyń qalyń kitabyn Fordtyń jýrnalyna bastyryp shyǵarýǵa sebepker bolǵan men edim, qoljazbalaryn qaıta bastyryp, grankalaryn oqyp berip júrdim, sóıtip ekeýmiz óte jaqyn dos bop ketkenbiz. Er adam men ataǵy zor áıeldiń dostyǵy keleshekte nemen tynýǵa tıis, onyń arty bir úlken nemese kishi oqıǵaǵa aparyp soqtyrǵansha bek súıkimdi bolýy da múmkin. Al dańqqumar jazýshy áıelmen aradaǵy dostyqtan kúter dáme budan da góri az. Bir joly Flerús kóshesindegi 27-úıge kópten kórinbedińiz ǵoı dep kinálaǵanda, men sizdi úıde kezdestire alamyn ba, joq pa dep aqtala bastap edim, sonda Staın bıke maǵan bylaı dedi:

— Aý, Hemıngýeı, sizge meniń stýdıamnyń esigi qashanda ashyq, muny qalaısha bilmeı júrsiz? Qaljyńsyz, shyny sol qaı ýaqytta bolsa da kele berińiz, al úı kútýshi áıel (onyń esimin aıtyp edi, umytyp qalyppyn) sizge kerektiń bárin isteıdi, al siz úıińizdegideı jaılasyp otyryńyz da meni kútińiz.

Men Staınnyń bul shyn peıilin qaıtarmaı, keı-keıde onyń úıine baryp turdym, úı kútýshi maǵan ishimdik beredi, al men sýretterge qaraýmen bolamyn, eger Staın bıke kelmegen kúnde úı kútýshige rahmetimdi aıtyp, bıkege hat jazyp ketip qalyp júrdim. Staın bıke qurbysy ekeýi ońtústikke óz avtomobılimen júrýge daıyndalyp jatty. Ketetin kúni ol meniń ózine jolyǵyp shyǵýymdy qalap, qoshtasyp qalýymdy ótindi. Staın bıke Hedlı ekeýmizdi óziniń turǵan jerine kelýge, sóıtip qonaq úıdegi meken-jaıǵa ornalasýǵa da shaqyrdy. Biraq Hedlı ekeýmizdiń ózimizshe josparymyz bar edi, sondyqtan biz ózge jaqqa ketkimiz keldi. Kelýge sondaı qushtar ekenimizdi bildirýge bolady, sosyn kese-kóldeneń birdeńe bóget bolsa qaıter edik, búl jóninde, árıne, eshteńe degen joqpyz. Biraq men shaqyrýdan bastartýdyń keıbir ádisterin biletin edim. Maǵan muny ómirdiń ózi úıretti. Budan kóp keıinirek Pıkasso maǵan aýqatty adamdardyń shaqyrýyn únemi qup alǵanyn, buǵan olardyń sonshama rıza ekenin, al keıin bir nárselerge dýshar bolyp bara almaı qalatynyn aıtyp berdi. Biraq munyń Staın bıkege eshbir qatysy joq edi. Pıkasso áńgimesi basqalar jóninde bolatyn.

Kóktemniń tamasha kúnderiniń birinde men Observatorıa alańynan kishi Lúksembýrg baǵy arqyly jaıaý óttim. Kashtandar gúldegen, qum tógilgen kishkene joldarda balalar oınap júr, al uzyn otyrǵyshtarda bala qaraýshy áıelder otyr. Aǵashtarǵa jabaıy kógershinder qonyp alǵan, keıbir kórinbeı otyrǵan kógershinderdiń ýildegen daýysy estiledi.

Úı kútýshi men qońyraýdy baspas buryn-aq esikti ashyp tur eken, ol kirýge ruqsat etti de, Staın bıke tómenge túskenshe sál-pál kidire turyńyzshy dedi. Túski tamaqtyń ýaqyty áli bolǵan joq edi, kútýshi jalma-jan staqanǵa araq quıyp, maǵan usyndy da, jutyp jiberińiz degendeı ymdap qoıdy. Móldiregen spırt tildi kúıdirip júre berdi, biraq ony jutyp jibermeı turǵanda Staın bıkeniń bireýmen kúbir-kúbir sóılesken daýsy estildi.

Ózim buryn adamdardyń bir-birimen dál osylaısha tym berilip ısinip sóıleskenin tipti eshqashan, esh ýaqytta, esh jerde de estigen emen!

Sodan keıin baryp Staın bıkeniń óle-ólgenshe jalbarynǵan jalynyshty daýsy estildi:

— Qoıa kórshi, kúnim-aı, qoıa kórshi. Ótinemin, jeter endi. Ne degenińe de kóndim ǵoı.

Men araqty qylq etkizdim de rúmkeni ústelge qoıa sap, esikke qaraı júrdim. Úı kútýshi maǵan saýsaǵymen ses kórsetkendeı bop sybyr etti de:

— Ketpeseńizshi, qazir tómen túsedi, - dedi.

— Ketýim kerek, - dedim de, bólmeden shyqqansha eshteńe tyńdamaýǵa tyrystym, biraq álgi dybys sol kúıinshe basylmaı jalǵasa berdi, ony estimeý úshin maǵan shyǵyp ketýden ózge dáneńe qalmaǵan edi.

Aıtylyp jatqan sóz jeksuryn, al oǵan qaıtarylǵan jaýap odan da beter soraqy edi.

Tysqa shyqqasyn úı kútýshige bylaı dedim:

Meniń sizdi albarda kezdestirgenimdi bıkege aıtyńyzshy, ótinemin. Men kúte almadym, óıtkeni bir dosym aýyryp qalyp edi. Oń sapar tileıtinimdi aıtyńyz. Keıin ózim hat jazarmyn.

— Mindetti túrde, myrza. Áttegen-aı, siz kúte almadyńyz-aý.

— Iá, - dedim men. - Óte ókinishti.

Mine, bul jaı men úshin osylaısha támam boldy, jáne aqymaqtyqpen bitti, sóıtse de men usaq-túıek tapsyrmalardy áli de oryndaı berdim, kelip-ketip júrdim, qajet bolǵan jaǵdaıda suraǵan adamdaryn ertip te keletin edim, kóptegen dos, kóńildes erkekteri sıaqty men de Staın bıkege qyzmet etý mindetimnen bosadym, sóıtip jańa kezeń týyp bizdiń ornymyzdy jańa dostar basty. Tamasha sýretterdi kórgen adamǵa túkke turǵysyz jańa sýretterdi kórý, árıne, kóńilsiz edi, biraq endi munyń eshqandaı máni qalmady. Onyń ishinde men úshin solaı edi. Staın ózine úıir bolǵandardyń bárimen arazdasty, tek Hýan Grıspen ǵana arazdasa almady, óıtkeni ol qaıtys bolǵan edi. Osy bir esepten Hýan Grıske de báribir shyǵar dep oıladym, óıtkeni muny onyń sýretteri aıtyp tur.

Aqyrynda Staın óziniń jańa dostarymen de arazdasyp tyndy. Ne qylsa, o qylsyn munyń bizder úshin mańyzy shamaly edi. Staın Rımniń ımperatoryna uqsady, eger saǵan Rım ımperatorlaryna uqsaǵan áıel unasa, tipti de jaman bolmas edi. Biraq Pıkasso onyń sýretin saldy, men Staındy Frıýlıdiń sharýa áıelderine uqsaıtyn so bir kúnderde kórgen kúıimde este saqtadym.

Keıin jurttyń bári de múlde ókpeshil nemese múlde joldan taımastaı adam bolyp kóringisi kelmeı, onymen tatýlasyp ketti. Men de solaı istedim. Biraq onymen esh ýaqyt bar ynty-shyntymmen, júregimmen kádimgi naǵyz ishek-qarny aralasqan dostardaı bolyp kete almadym. Onyń ústine, bárinen de jamany - sol adammen endi jaqsylap dos bola almaıtynyńdy aqylyńmen sezinýiń eken. Al shynynda jaǵdaı tipti budan da góri qıynyraq edi.

BETİ ÁRİ QARAǴAN ADAM

Men Ezranyń úıinde aqyn Ernest Ýolshpen tanysqan sol bir keshte onyń qasynda bulǵyn ishik kıgen eki qyz boldy, úıdiń aldyńda "Klarıdj" qonaq úıiniń jaltyraǵan tamasha jeńil mashınasy turdy. Shopyry oqaly kıimdi bireý eken. Eki qyzdyń ekeýi de aqquba, ádemi, olar Ýolshpen bir kemede Amerıkadan kelgen. Keme aldyńǵy kúni ǵana kelip, sosyn Ýolsh olardy Ezraǵa ertip ákelgen.

Ernest Ýolsh kınofılmderdiń keıipkerine uqsaıtyn, ajal tónip turǵan, syrt pishini aqyndar sıaqty qyzbalaý, shashy qara, naǵyz ırlandıalyqtyń ózi eken. Ol Ezramen sóılesip otyrǵanda men qyzdarmen áńgimelesip edim, olar menen Ýolsh myrzanyń óleńderin oqyp pa ediń dep surady. Men oqymaǵan edim, qyzdardyń bireýi Garrıet Monro shyǵarǵan jasyl muqabaly "Poezıa" jýrnalyn ashyp jiberip, maǵan Ýolshtyń óleńderin kórsetti.

— Osy jýrnaldyń ár danasy úshin oǵan myń eki júz dollar tóleıdi, - dedi qyz.

— Árbir óleńine sondaı tóleıdi, - dedi ekinshi qyz. Osy jýrnaldyń eń jaqsy degende maǵan ár betke on eki dollardan ǵana tólegenin esime túsirdim.

— Olaı bolsa ol shynynda da uly aqyn boldy ǵoı, - dedim men.

— Oǵan máselen Eddı Gestan kóbirek tóleıdi, - dedi qyzdardyń áýelgisi. - Oǵan tipti ánebireýden de, qalaı edi esimi... artyq tóleıdi. Siz ony bilýge tıissiz.

— Kıplıngti aıtady, - dedi ekinshi qyz.

— Oǵan jurttyń bárinen kóp asyryp tóleıdi, - dedi áýelgi sóılegeni.

— Sizder Parıjde kóp bolasyzdar ma? - dep suradym men.

— Sizge qalaı deýge bolady. Onsha kóp bolmaspyz. Biz munda dostarymyzben birgemiz.

— Biz Ýolsh myrza mingen kemede onymen birge keldik. Siz bilýge tıissiz, árıne, onda Ýolsh myrzadan bóten eshkim bolǵan joq.

— Ol menińshe karta oınaıdy ǵoı deımin? - dep suradym.

Qyz túńilgendeı, bir jaǵynan túsingen adamdaı meniń betime qarady.

— Joq. Oǵan oınaýdyń qajeti joq. Álgideı óleń jazatyn aqynǵa karta oınaýdyń qajeti qansha.

— Sizder keri qaraı qaı kememen qaıtasyzdar?

— Bilmeımiz. Bul kemeniń júrý ýaqytyna baılanysty jáne basqa da kóptegen máseleler bar. Siz de qaıtaıyn dep pe edińiz?

— Joq, maǵan bul jerde jaman emes.

— Bul barynsha kedeı kvartal deıdi ǵoı, sol ras pa?

— Iá. Biraq munda tamasha. Men óz jumysymdy dámhanada otyryp isteımin, sodan keıin ara-tura atshabarǵa baryp turamyn.

— Siz atshabarǵa osy kıimińizben barasyz ba?

— Joq. Muny tek dámhanaǵa kelgende ǵana kıemin.

— Ǵajap eken, - dedi qyzdardyń biri. - Meniń Parıjdegi dámhananyń osyndaı ómirimen tanysqym keler edi. Saǵan she, súıiktim?

— Maǵan da solaı, - dedi ekinshi qyz. Men qyzdardyń aty-jónin qoıyn kitapshama jazyp aldym da, "Klarıdjge" telefon soǵýǵa ýáde berdim. Qyzdar sondaı súıkimdi eken, men ol ekeýimen qosh aıtysyp jáne Ýolsh pen Ezraǵa da cay bolyńyzdar dep bas ızedim. Ýolsh áli de Ezraǵa qyzýlana birdemelerdi aıtyp jatty.

— Sóıtip umytpaısyz ǵoı? - dedi qyzdardyń alǵash sóz bastaǵany.

— Óıtýge bola ma eken! - dep jaýap berdim de, qaıtadan eki qyzdyń ekeýiniń de qolyn qystym.

Keshikpeı-aq Ezradan ajal tónip turǵan jas aqyndar men poezıany pir tutýshy keıbir áıelderdiń, Ýolshtyń "Klarıdj" meımanhanasyna beresheginiń bárin tólep, odan shyǵaryp alǵanyn, keıin ózge bir jolmen qarajat kózin taýyp, endi Ýolshtyń toqsan saıyn bir ret shyǵatyn jańa jýrnaldyń redaktorlarynyń biri bolmaq oıy bar ekenin esittim.

Sol kezde Skofıld Teıer shyǵaratyn amerıkalyq "Daıl" atty ádebı jýrnal jyl saıyn talantty shyǵarmalar jazǵany úshin óz avtorlaryna bir myń dollardaı syılyq berip turatyn. Ol kezde tek ádebıetti ǵana kásip etetin jazýshyǵa, bedeldi bylaı qoıǵannyń ózinde bul edáýir mol qarajat edi. Ol syılyqty árıne, shyn eńbekterimen ǵana osyndaı dárejege laıyq birneshe jazýshy aldy. Ol ýaqytta Eýropada bes dollar eki adamǵa tym táýir ómir súrýge, tipti saıahat jasaýǵa da jetetin-di.

Redaktorlarynyń biri Ýolsh bolady dep jobalanǵan álgi jýrnal shyǵarmalary alǵashqy tórt nómirinde jarıalanyp, eń jaqsy dep baǵalanǵan avtorlarǵa edáýir mólsherde syılyq taǵaıyndaýǵa nıettendi degen ýaǵyz tarady. Osynyń bári ańyz, ne bireýdiń jalǵan laqaby, ne bir adamnyń ekinshi bireýge senip aıtqan qupıa syry ekenin nemese ańdaýsyzda aýyzdan shyǵyp ketken jel sóz ekenin aıyrý, árıne, qıyn edi. Sonda da bolsa osynyń artynda qasaqana qastyq oı joq ekenine senýge bolatyn-dy. Qalaı bolǵanda da Ýolshpen birge isteıtin redaktor búkil kúdikten tys ózinshe qala beredi.

Bir kezde álgi syılyq jaıly laqap maǵan jetken mezgilde, Ýolsh meni ózimen birge Sen-Mıshel saıajoly aýdanyndaǵy eń jaqsy jáne qymbat meıramhanaǵa túski tamaq ishýge shaqyrdy. Ádette ózimiz kúnde kórip júrgen arzan ýstrısadan múlde ózgeshe dámdi, qymbat ýstrısany jep, eń jaqsy "pýıı fúıze" sharabyn iship alǵannan keıin Ýolsh áńgimeniń betin osy máselege burdy. Ol kemedegi shýler bandalarynyń sybaılasy bolǵan ana qyz-dardy (eger olar shýler bandalarynyń sybaılasy bolyp bul qyzdardy kóndirýge tyrysqan nıette bolsa) yrqyna kóndirýge ózine qaratyp alǵany sıaqty meni de óz jaǵyna úgittep baqty, sosyn álgi ýstrısalardyń taǵy da birnesheýin jeýge qalaısyń dep suraǵanda men oǵan bas ızep kelise kettim. Meniń kózimshe ol ózine ajal tónip turǵanyn sezdirmeýge tyrysyp baqty, munysynan men de ózimshe jeńileıip qaldym. Óziniń ókpe aýrýymen aýyryp júrgeniniń maǵan aıan ekenin ol biletin. Onyń ókpe aýrýy jeńil-jelpi emes, naǵyz boıǵa sińgen syrqat edi, budan ol kezde adamdar kóp óletin. Aýrýynyń qanshalyqty asqynǵany maǵan belgisiz, biraq ol ústel basynda birge otyrǵanymyzda eshqandaı jótelmedi, munysyna ózim rıza boldym. Ólim men ókpe aýrýynyń tańbasy basylǵan Kanzas-Sıtıdegi jezókshelerdiń ár túrli jıirkenishti nárselerdi talǵamaı qylǵyta beretini sıaqty, bul da osy ýstrısalardy solarǵa uqsap jutyp otyrǵan joq pa eken degen oı keldi maǵan, biraq onyń ózinen bul jaıynda suraýǵa bata almadym. Men ózim ýstrısalardy birinen soń birin jeı bastadym; ony kúmis tabaqshalarǵa ýatylǵan muzdyń ústine salyp beredi, jep otyryp óte názik ýstrısalardyń ústine lımon shyrynyn tamyzǵanda jybyr etip jıyryla qalatynyna tańdanyp, sosyn olardy qabyrshaǵynan bólip asyqpaı aýzyma salyp, muqıat shaınap ýatyp jep otyrdym.

— Ezra - keremetteı uly aqyn, - dedi Ýolsh maǵan óziniń qońyr kózderimen qadala qarap.

— Iá, - dedim men. - Onyń ústine tamasha adam.

— Marhabatty, - dedi Ýolsh. - Shyn meıirban jan. Biraz ýaqyt biz úndemeı tamaǵymyzdy iship, Ezranyń meıirbandyǵyna rıza bolyp otyrdyq.

Endi men Ezranyń osy arada joqtyǵyn sezinip, oǵan qynjylǵandaı boldym. Men sıaqty onyń da álgideı ýstrısalardy satyp alýǵa shamasy kelmes edi.

— Djoıs - uly jazýshy, - dedi Ýolsh, - keremetteı uly.

— Iá, uly, - dedim men. - Jáne jaqsy joldas.

Biz onymen ómiriniń tamasha bir kezeńinde, "Ýlıssany" bitirgen jyly jáne kóp ýaqyttar boıy "Damý kezeńindegi jumys" dep atalyp kelgen eńbegin áli qolǵa almaǵan kezde dostasqanbyz. Men Djoıs týraly oıladym jáne kóp nárseni esime túsirdim.

— Onyń kóziniń kórý qabileti nasharlaı bastaǵany qandaı ókinishti, - dedi Ýolsh.

— Ózi de sondaı ókinedi, - dedim men.

— Bul bizdiń zamanymyzdyń qasireti, - dedi Ýolsh.

— Kimdi alsań da áıteýir boıynan bir pále tabylady, - dedim men ústel basyndaǵy áńgimemizdi jandandyrýǵa tyrysyp.

— Tek sizde ǵana emes bul jaǵdaı, - dep ol maǵan óziniń búkil jarqyndyǵynan aıyrylyp qalǵandaı boldy, osy kezde onyń bet-ajarynan ajal qaýpi tóngen adamnyń keıpi ańǵarylǵandaı edi.

— Siz maǵan ólim tańbasy basylmaǵan degendi aıtqyńyz kele me? - dep suradym men shydamsyzdanyp ketip.

— Joq, siz ómirsheń adamsyz. - Ómir degen sózdi ol erekshe mán berip salmaqpen aıtty.

— Maǵan tek ýaqyt berseńiz bolǵany, - dedim men.

Onyń jas et jegisi keldi, men jaqsy tuzdyqpen baptalǵan sıyr etin - eki bıfshteks ákelsin dedim. Maıly et oǵan paıdaly bolatyn shyǵar dep oıladym.

— Qyzyl sharap ishsek qaıtedi? - dep surady ol.

Osy kezde qasymyzǵa sharapshy jetip keldi, men oǵan "shatonef dú pap" sharabyn ákelińiz dedim. Sosyn ózen jaǵalaýymen serýendeımin, sonda ishkiliktiń qyzýy tarap ketedi. Al ol uıyqtap alsyn nemese oıyna ne kelse sonysyn istesin. Men qaıda baratynymdy ózim bilemin dep oıladym.

Qýyrylǵan kartop salynǵan bıfshteksti jep bolyp, kúndiz eshkim ishpeıtin álgi "shatonef dú pap" bótelkesiniń úshten ekisin iship alǵanymyzda jaǵdaıym táýir bola bastady.

— Anany-mynany aıtyp jaltarýdyń keregi ne, - dedi ol - Siz bizdiń syılyǵymyzdy alatynyńyzdy bilesiz ǵoı.

— Shyn aıtyp otyrsyz ba? - dep suradym men. - Sonda ne úshin?

— Syılyqty sizden basqa eshkim almaıdy, — dedi de ol meniń ne jazyp júrgenim jaıly aıta bastady, al men tyńdaýdy qoıdym.

Qashanda meni kózime maqtaǵanda ol maǵan jaqpaıtyn. Men onyń ózine, ajal tónip turǵan bet-júzine qaraǵanymda maǵan mynadaı oı keldi. "Ózińniń ókpe aýrýyńmen turmaı, sen ǵoı meni aqymaqqa aınaldyrǵyń keledi-aý, alaıaq. Men shańy shyqqan jol ústindegi batalóndy kórdim. Ondaǵy árbir úshinshi adamǵa ólim, tipti odan da qorqynyshty bir nárse tónip turatyn, al sonda da olardyń bet-júzinen joldyń shańy ǵana bolmasa odan ózge eshbir ajaldyń qaýip-qateri bilinbeýshi edi. Basyńa ajal tóngen alaıaq, óz ólimińnen baıyǵyń kelgen eken seniń, estımisiń, osyny. Sóıtip otyryp meni aqymaq qylǵyń keledi. Ózgelerdi aqymaq qylam dep oılamasań óziń de aqymaq bolmas ediń". Tek ajal ǵana ony aqymaq qylǵysy kelmep edi. Onyń ajaly shynynda da taıap qalǵan bolatyn.

— Menińshe, men ondaı syılyq alýǵa laıyq emes shyǵarmyn, Ernest, - dedim men, ony jek kóretin óz esimimmen ataı otyryp. - Munyń ústine, Ernest, bul laıyqsyz bolar edi.

— Osy siz ekeýimizdiń attas bolýymyz shynynda da qyzyq emes pe?

— Iá solaı, Ernest, - dedim men. - Ekeýimiz de osy esimge laıyq adamdar bolýymyz kerek.

— Meniń ne aıtpaq bolyp turǵanym, Ernest, sizge túsinikti bolar dep oılaımyn, solaı emes pe?

— Iá solaı, Ernest3, - dep ol ırlandyqtyń kóńilsizdikke saıatyn qýlyǵymen meni qanaǵattandyrǵandaı boldy.

Osydan biraz keıin onyń ózimen de, shyǵaratyn jýrnalymen de jaqsy qatynasta boldym, al qan qaqyrýǵa tap bop, aýrýy asqynǵanda ol Parıjden ketip qaldy, keterinde maǵan aǵylshynsha eshkim oqı bilmeıtin baspahanada terilip jatqan jýrnaldyń alǵashqy grankalarynyń durys terilýin baqylaýdy tapsyrdy, men onyń búl ótinishin oryndadym da. Men qan qaqyrǵan bir retinde onyń janynda bolyp edim, aýrý meńdegen eken, sirá, kúniń sanaýly-aq qalǵan shyǵar dep jobaladym, óz ómirimniń de sol bir qıyn-qystaý shaǵynda onymen erekshe tatý-tátti bolý, ózin Ernest dep ataǵanymda onyń asa rıza bolyp qalatyny sıaqty bul maǵan da aıryqsha raqat ákeletindeı edi. Munymen birge men onymen qyzmettes bolǵan redaktor áıelge de tań-tamasha qalyp ony qurmettep júrdim. Ol maǵan eshqandaı syılyq jóninde ýáde bergen joq. Ol áıeldiń maqsaty - shama kelgenshe jaqsy jýrnal shyǵaryp óz avtorlaryna tıisinshe durys qalamaqy tóleý ǵana edi.

Osydan kóp keıin men bir kúni kúndizgi spektáklden shyǵyp, Sen-Jermen saıajolymen jalǵyz ózi kele jatqan Djoısty kórdim. Ol akterlerdi kórmese de olardy tyńdaýǵa qumar bolatyn. Ol meni ózimen birge júrip birdeme ishýge shaqyrdy, ekeýmiz "De Magoǵa" kirdik te, Djoıs týraly jazyp júrgender ony shveısarıalyq móldir sharaptan ózgeni ishpeýshi edi dep sendirmek bolsa da heres sharabyn aldyrdyq.

— Ýolshtan ne habar bar? - dep surady Djoıs.

— Ol ózi qandaı ońbaǵan bolsa, sonysymen qaladydaǵy, - dedim men.

— Aıtpaqshy, ol álgi syılyǵyn sizge berem dep ýáde ǵyp júrgen joq pa? - dep surady Djoıs.

— Iá, solaı deýin degen.

— Aı, eshteńe shyqpas dep oılap edim-aý, - dedi Djoıs.

— Ol syılyqty sizge de berem dep pe edi?

— Iá, - dedi Djoıs. Sosyn ol: - Al sizdińshe qalaı, ol syılyqty Paýndqa da berem degen be? - dep surady.

— Onysyn bilmeımin.

— Endi ol jóninde eshteńe suramaǵannyń ózi jaqsy, - dedi Djoıs.

Ekeýmiz endi bul jónindegi áńgimeni doǵardyq. Men Djoısqa qasynda uzyn bulǵyn ishik kıgen eki qyzy bar ony Ezranyń stýdıasynda tuńǵysh ret qalaı kórgenimdi aıttym, bul áńgimeni ol súısine tyńdaǵan edi.

IVEN SHIPMEN "LILA" DÁMHANASYNDA

Sılvıa Bıchtiń kitaphanasymen tanysqannan beri men Týrgenevtiń shyǵarmalaryn túgel, al Gogoldiń aǵylshyn tiline aýdarylyp shyqqandarynyń bárin oqydym. Sondaı-aq Konstans Garnett aýdarǵan Tolstoı shyǵarmalaryn, Chehovtyń aǵylshyn tilinde basylǵandaryn da qumarta oqydym. Torontoda biz Parıjge áli ketpeı turǵanda Ketrın Mensfıld tartymdy, tipti óte jaqsy áńgimeler jazady dep maǵan bireýler aıtqan edi, biraq ári aqyldy, ári bilikti, oǵan qosa tamasha etip, túsinikti ǵyp jazatyn qarapaıym jazýshy Chehovtan keıin onyń áńgimelerin oqý áli onsha egde tarta qoımaǵan kári qyzdyń óz oıynan shyǵarǵan báldý-batpaq jaıttaryn tyńdaýmen para-par bolar edi. Mensfıldtiń áńgimeleri sý qosqan syra sıaqty bolatyn.Ondaı syradan góri sýdyń ózin ishken artyq qoı. Al Chehovtyń áńgimelerinde sýdyń móldirligine uqsas bir nárse bar edi. Keıbir áńgimeleri kúndelikti hronıka habarlary sıaqtanyp ketedi, al keıbireýleri shynynda da ǵajaıyp dúnıeler. Dostoevskııde shyndyqqa keletin de, kelmeıtin de jaıttar bar, sonysymen birge sondaı nanymdy nárselerdi de jazady, olardy oqyp otyryp ózińniń de ózgere bastaǵanyńdy sezbeı qalasyń. Beısharalyq pen aqymaqtyq, kertartpalyq pen áýlıelik, qumarpazdyqtyń tejeýge bolmaıtyn shyndyǵy, Týrgenev shyǵarmalaryndaǵy tabıǵat kórinisteri men joldardyń, Tolstoıdaǵy urys áreketteriniń aýqymy, áskerdegi ofıserler men soldattardyń qımyl-áreketteriniń nanymdy shyndyǵy sıaqty bop kórinedi. Tolstoıdyń munysymen salystyrǵanda Stıven Kreınniń bizdegi azamat soǵysyn jazǵany, bir kezdegi atamnyń úıindegi maǵan uqsap, esh ýaqytta soǵysty kórmegen, tek bar bolǵany urys pen erlikti kitaptardan ǵana oqyǵan, Bredıdiń fotosýretterin ǵana kórgen naqurys balanyń qoldan oılap shyǵarǵan ótirigi sıaqty edi. Stendaldyń "Parm shirkeýin" oqyǵanǵa deıin men Tolstoıdan ózge soǵysty osynshama tamasha beınelegen eshkimniń shyǵarmasyn oqyǵan emespin, aıtpaqshy, Stendaldiń álgi aıtqan sonshalyqty ásersiz romanyndaǵy Vaterloo shaıqasyn sýretteýi jat kórinis sıaqty bop ketedi. Búkil osy jańa kitaptar dúnıesimen tanysý, qandaı kedeı degenmen de jaqsy turyp, tym táýir jaqsy jumys isteıtin Parıj sıaqty qalada oqýǵa ýaqyt tabýdyń ózi baǵa jetpes qazyna tabýmen birdeı edi. Osy qazynany ózińmen birge saıahatqa alyp ketýge de bolady, biz barǵan Shveısarıa men Italıanyń qalalarynda; Avstrıadaǵy Forarlbergtiń bıik taýly ańǵarlarynyń birinde áli Shrýnsti ashpaı turǵanymyzda kitaptar ózimizben birge boldy, sóıtip sen óziń tapqan jańa dúnıeniń qaq ortasynda júrdiń; kúndiz aınalań qar, qys jumbaqtaryn boıyna saqtap múlgip turǵan ormandar men muzdaqtar, bıik taýdaǵy qystaqtyń "Taýbe" meımanhanasyndaǵy óziń túnep shyǵatyn ornyń, al túnde orys jazýshylary ózińe syıǵa tartqan ózge keremet dúnıe - mine, ǵajap deseńizshi! Men eń aldymen orys jazýshylaryna júginetinmin, sodan keıin baryp ózge jazýshylardy oqısyń. Ne degenmen uzaq ýaqyt boıy orys jazýshylary meniń mıymnan ketpeı qoıdy.

Birde Arago saıajolyndaǵy tenısten kele jatqanymyzda Ezra meni birdeme iship shyqpaısyń ba dep ózine shaqyrdy, men sonda odan siz Dostoevskııge qalaı qaraısyz dep suraǵanym bar.

— Shynymdy aıtsam, Hem, - dedi Ezra, - men sol orys jazýshylarynyń birde-bireýin oqymaǵan adammyn.

Bul onyń shyn jaýaby edi, jalpy Ezra menimen áńgimeleskende únemi osyndaı bolatyn. Meniń unatatyn adamymnyń munysy maǵan yńǵaısyzdaý kórindi, synshy retinde onyń keıbir pikirine men shyn senetinmin, meni birden-bir durys sózge úıretken de osy adam edi. Keıinirek men keıbir jaǵdaılarda adamdarǵa sene bermeý kerek ekenin úırendim, sosyn barlyq ýaqytta derlik durys sóz tabýǵa yjdaǵattanbaıtyn, áıtse de keıde óziniń keıip-kerlerin ózgelerden kósh artyq, sonshalyqty nanymdy etip shyǵaratyn bir adam týraly onyń pikirin bilgim keldi.

— Fransýzdardy kózden tasa qylma, - dedi Ezra. - Olardan siz kóp nárse úırenesiz.

— Bilemin, - dedim men. - Men kimnen bolsa da kop nárse úırene alamyn.

Azdan soń men Ezradan shyǵyp taqtaı tiletin zaýytqa bettedim, alǵa kóz jibergenimde kósheniń sonaý aıaǵyndaǵy bıik úılerdiń arasynan Sen-Mıshel saıajolynyń japyraǵynan aıyrylǵan jalańash aǵashtary, Búle bı zalynyń esik jaq qaqpasy kórinip turady. Men úıime jetip qaqpanyń esigin ashtym da, jańa ǵana tilingen taqtaılar arasymen ótip, qolymdaǵy nárselerimdi úıdiń joǵarǵy qabatyna kóteriletin baspaldaqtyń shetine qoıa saldym. Daýystap edim, úıde eshkim joq eken.

— Jubaıyńyz, bala kútýshi áıel óz balasymen birge bári de bir jaqqa ketti, - dedi taqtaı tiletin zaýyttyń qojaıynynyń áıeli. Ol ózi tomyryq minezdileý, iri deneli, jıren shashty áıel edi. Men oǵan rahmet aıttym.

— Sizdi bir jas jigit surady, - dedi ol, kelgen adamdy "myrza" deýdiń ornyna "jas jigit " dep sóılep. - Ol "Lılada" bolamyn dedi.

— Kóp rahmet, - dedim men. - Ótinemin sizden, jubaıym kelgende oǵan meniń "Lılada" bolatynymdy aıtyńyzshy.

— Jubaıyńyz bir tanystarymen ketti, - dedi álgi áıel. Osyny aıtty da qońyr halatyn qaýsyryna túsip, bıik óksheli aıaq kıiminiń ókshesin tyqyldatyp óz úıine qaraı bettedi, artyndaǵy esik ashyq qaldy.

Men sorǵalaǵan jańbyrdyń jolaq-jolaq izderi men daqtary bar bıik aq úılerdiń arasymen júrip otyryp, kún sáýlesi mol túsken kósheniń qıylysqan jerine jetkende ońǵa buryldym da ishi ala kóleńkelenip turǵan "Lılaǵa" kelip kirdim.

Kúnde kórip júrgen tanystarym joq eken, sákisine shyǵyp edim, meni kútip turǵan Iven Shıpmendi kórdim. Ol jaqsy aqyn edi, onyń ústine at báıgesin, ádebıet pen sýret óneriniń mán-jaıyn jaqsy túsinip unatatyn. Ol ornynan turyp edi, men uzyn boıly, qýqyl júzdi júdeý, ústinde jaǵasyn kir shalǵan jeıdesi, tozyp uıpalaqtanǵan kostúmi bar, tyrnaǵy ósip ketken, saýsaqtary shashynan da qap-qara adamdy kórdim. Júzi jarqyndanyp tisteriniń aqaýyn kórsetkisi kelmegendeı aýzyn ashpaı jasqanshaqtaı kúlimsirep tur eken.

— Sizdi kórgenime qýanyshtymyn, Hem, - dedi ol.

— Hal-ahýalyńyz jaqsy ma, Iven? - dep suradym men.

— Aqyryn, shúkirshilik, - dedi ol. - Shynyn aıtsam, "Mazepany" bitirgen sıaqtymyn. Al ózińiz qalaısyz, bári jaqsy ma?

— Menińshe solaı sekildi, - dedim men. - Siz kelip kirgende men Ezramen tenıs oınap jatyr edim.

— Ezranyń jaǵdaıy jaqsy ma?

— Óte jaqsy.

— Men oǵan qýanyshtymyn. Siz bilesiz be, Hem, men sizdiń qojaıynyńyzdyń áıeline unamadym-aý deımin. Ol kisi maǵan sizdi joǵaryda kúte turýǵa ruqsat etpedi.

— Jaqsy, onymen sóıleseıin, - dedim men.

— Qapa bolmańyz. Men árdaıym sizdi osy arada da kútip alamyn. Mundaı kún shýaqta óte jaıly ǵoı, solaı emes ne?

— Qazir kúz ǵoı, - dedim men. - Menińshe siz tym jeńil kıingensiz.

— Tek keshke qaraı ǵana salqyn, - dedi Iven. - Onda men palto kıemin.

— Paltonyń qaıda ekenin siz bilesiz be?

— Joq. Biraq ol senimdi jerde shyǵar.

— Siz ony qaıdan bilesiz?

— Men onda poemamdy da qaldyrdym. - Ol aýzyn ashpaýǵa tyrysyp kóńildene kúldi. -Ótinemin, menimen birge vıskı ishińizshi, Hem.

— Jaqsy, isheıin.

— Jan! - Iven ornynan turyp daıashy shaqyrdy. - Ótinemin, eki vıskı ákelińizshi.

Jan bir bótelke araq pen rúmkelerdi jáne árqaısysy on frank turatyn eki tabaqsha ákeldi. Ol ólshemeı-aq rúmkelerge toltyryp vıskı quıdy. Jan Ivendi jaqsy kóretin, óıtkeni Jan óziniń qoly bos kúnderi Ivenniń Orlean zastavasynyń ar jaǵyndaǵy Monrýje baǵynda qolqabys etip jıi-jıi jumys isteıtin.

— Kóp berilip ketpeńiz, - dedi Iven egde tartqan uzyn boıly daıashyǵa.

— Bul tek eki adamǵa arnalǵan vıskı ǵoı, durys emes ıe? - dedi daıashy.

Biz vıskıge sý qosqan edik, Iven bylaı dedi:

— Eń áýeli bastap urttaý ǵoı, Hem. Eger durystap ishsek, bul bizge birazǵa jetedi.

— Siz osy ózińiz týraly az-maz oılaısyz ba? - dep suradym men.

— Árıne, oılaımyn, Hem. Ózge másele jaıynda áńgimeleseıikshi, jaqsy ma?

Sákide bizden basqa bóten eshkim joq edi. Araq ekeýimizdiń de boıymyzdy jylytty, Ivennen góri men ústime kıim kıgen edim, ish kóılektiń ornyna jún keýdeshe, syrtynan jeıde, onyń syrtynda fransýz teńizshileriniń kók tústi jeńsiz beshpeti bar-dy.

— Dostoevskıı týraly kóp oılaımyn, - dedim men. - Bul jazýshy sonshalyqty jaman, shekten tys nashar jaza týra, adamǵa qalaısha óte qatty áser ete alady?

— Bul arada áńgime aýdarmada emes shyǵar, - dedi Iven, - máselen, Konstans Garnettiń aýdarýynda Tolstoı tamasha jazatyn kórinedi ǵoı.

— Men ony bilemin. Konstans Garnettiń aýdarmasy qolyma túskenge deıin men "Soǵys jáne beıbitshilikti" talaı ret oqyp shyǵam dep aqyryna deıin oqı almaı qoıǵanymdy áli umytqan joqpyn.

— Onyń aýdarmasyn budan da góri jaqsyraq shyǵarýǵa bolady desip júr ǵoı, - dedi Iven. - Orys tilin bilmesem de men de osylaı dep oılaımyn. Biraq aýdarmanyń jaıyn siz ekeýimiz bilemiz ǵoı. Qaıtkende de bul óte kúshti shyqqan roman, menińshe dúnıedegi eń uly shyǵarma osy. Ony neshe ret bolsa da qaıtalap oqı bergiń keledi.

— Durys aıtasyz, - dedim. - Al Dostoevskııdi birneshe ret oqý qaıda. Bir kezde Shrýnsta kitapsyz qalǵanymda onyń "Qylmys pen jaza" romany bar edi. Men ony, oqıtyn ózge esh nárse bolmaǵannyń ózinde de aıaǵyna deıin oqı almadym. Taýhnıs basyp shyǵarǵan Trolloptyń romandarynyń bireýi qolyma túskenshe, men Avstrıanyń gazetterin oqydym, nemis tilimen shuǵyldandym.

— Taýhnıske Qudaı rahym etsin, - dedi Iven.

Araq endi tilimizdi kúıdirmedi. Biz oǵan taǵy sý qosyp ishtik, ol burynǵysynan da kúshtirek sıaqty bop kórindi.

— Onda Dostoevskıı naǵylet bolǵan ǵoı, Hem, - dep Iven sózin onan ári jalǵastyrdy. -Onyń jazǵandarynda osy aıtqan naǵyletter men áýlıeler jaqsy bop shyqqan, ásirese onyń áýlıe-ámbıeleri tamasha áserli beınelengen. Bizdiń ony qaıtalap oqı almaıtynymyz, árıne, jaqsylyq emes.

— Meniń "Aǵaıyndy Karamazovtardy" taǵy qaıtalap oqyǵym kelip júr. Múmkin, gáp onyń jazǵandarynda emes, meniń ony oqı almaı júrgenimde shyǵar.

— Alǵashqyda bári jaqsy bop kele jatady. Edáýir osylaı bolady. Sosyn bul uly kitap bolsa da jynyń keledi.

— Múmkin, muny alǵash ret oqyǵanymyz táýir bolǵan shyǵar, múmkin, budan góri de jaqsyraq aýdarmasy tabylyp qalar.

— Qyzyqqa kóp berilmeńizshi, Hem.

— Berilmeımin. Osynyń bári óz-ózinen bolyp jatsa ǵoı, shirkin, onda neǵurlym kóp oqyǵan saıyn soǵurlym jaqsy bolar edi.

— Olaı deseńiz, sizge Jannyń araǵy kómektessin, - dedi Iven.

— Osy araq úshin oǵan talaı qyrsyq kezdesedi áli, - dedim men.

— Ol qyrsyq bastaldy emes pe.

— Qalaısha?

Osy dámhana ózgelerdiń menshigine kóshetin kórinedi, dedi Iven. - Dámhananyń jańa qojalary aýqattyraq bireýlerdiń kelýin tileıdi, jáne muny amerıkandyq dámhana jasamaq nıetteri bar kórinedi. Sonda olar daıashylarǵa aq beshpet kıgizip, olardyń murttaryn aldyryp tastamaqshy.

— Andre men Janǵa ma? Múmkin emes.

— Múmkin emes-aý, biraq solaı bolary anyq.

— Jan ómir boıy murt qoıyp júr emes pe. Onyń murty dragýnderdiń murtyndaı ǵoı. Ózi atty ásker polkynda qyzmet etken adam.

— Qandaı bolsa da ol murtyn endi aldyrady. Men araǵymdy iship taýystym.

— Endi araq kerek pe, myrza? - dep surady Jan. - Araq ishesiz be, Shıpmen myrza?

Onyń shıratylǵan uzyn murty, óziniń júdeý bet-pishinine laıyqty-aq eken. Jatqyzyla taraǵan shashynyń arasynan jaltyrap tóbesi kórinip tur.

— Keregi joq, Jan, - dedim men. - Osy da jeter.

— Olaryńyz ne, - dedi ol bizge daýsyn báseńdete sóılep, - jetse jetedi, myrza, - dep daýsyn sál kótere tústi de dámhanaǵa ketip, taǵy bir bótelke araq, eki staqan, árqaısysy on franktyq eki tabaqsha jáne bir bótelke shıpaly sý alyp qaıtyp oraldy.

— Keregi joq, Jan, - dedim men.

Ol staqandardy tabaqshalarǵa qoıyp, ekeýine de toltyra araq quıdy da, shıshadaǵy qalǵan araqty qaıta dámhanaǵa alyp ketti. Biz Iven ekeýimiz staqandarǵa mıneraldy sýdan azdap quıdyq.

— Dostoevskııdiń Janmen tanys bolmaǵany mundaı jaqsy bolar ma, - dedi Iven. -Áıtpese, ol maskúnem bop keter edi.

— Al biz ne isteımiz?

— İshemiz, - dedi Iven, ishpeýge bolmaıdy, qalaıda ishesiz.

Dúısenbi kúni tańerteń men "Lılaǵa" kelgenimde Andre maǵan sıyr etiniń sorpasyn ákelip berdi. Ol myǵym deneli, aqqubasha adam edi, buryn seltıgen murty bolatyn, joǵarǵy erni dindi ýaǵyzdaýshynyń ernindeı jyp-jylmaǵaı bola qalypty. Ústine amerıkandyq ishimdikhanalarda kıetin aq kúrte kıip alǵan.

— Jan qaıda?

— Ol erteń isteıdi.

— Háli qalaı?

— Ol buǵan kóndige almaı júr. Soǵysta bastan-aıaq dragýndar polkynda boldy. Onyń áskerı kres jáne áskerı medali bar.

— Men onyń aýyr jaraly bolǵanyn bilmeıtin edim.

— Olaı emes. Onyń jaralanǵany ras. Biraq oǵan áskerı medal kórsetken erligi úshin berilgen.

— Oǵan meniń ózin suraǵanymdy aıtyńyzshy.

— Sózsiz aıtamyn, - dedi Andre. - Áıtsede, ol bul jaǵdaıǵa kóndiger dep oılaımyn.

— Ótinemin, oǵan Shıpmen myrzadan da sálem degeısiz.

— Shıpmen myrza qazir Jannyń úıinde, — dedi Andre, - ekeýi birge baqta jumys istep jatyr.

DERTİ BAR ADAM

Notr-Dam-de-SHan kóshesinen Rapolloǵa keterdiń aldyńda sońǵy ret Ezra maǵan:

— Hem, myna apıyny bar qutyny ózińde saqta. Óte lajsyz jaǵdaıda bolmasa ony Dannıngke eshqashan bermegeısiń, - degen edi.

Búl opa-dalap salynǵan úlken banki eken, qaqpaǵyn burap ashyp qaraǵanymda qońyr tústi jabysqaq bir nársege kózim tústi jáne shala tazartylǵan apıynnyń ıisi murynymdy jaryp kete jazdady. Ezranyń sózine qaraǵanda, ol muny Italıa saıajoly janyndaǵy Opera kóshesinde turatyn úndisterdiń kóseminen qymbat baǵaǵa satyp alypty. Bul apıyndy ol, sirá, birinshi dúnıejúzilik soǵysta, múmkin, odan keıin qashqyndar men esirtkish dúnıelerimen saýda-sattyq jasaýshylar panalaıtyn "Jardaǵy qýys" dep atalatyn eski ishimdikhanadan satyp alǵan shyǵar degen tujyrymǵa keldim. Syrtqy esigi Italıa kóshesine shyǵatyn "Jardaǵy qýys" ishimdikhanasynyń ishi óte tar, kádimgi dálizden az-aq qana keńdeý bolatyn. Bir kezde onyń ishinde Parıjdegi las sýlardy aǵyzatyn kanalǵa aparatyn jasyryn esik bartyn. Ol arqyly jer asty úńgirine de barýǵa bolady desetin jurt. Al Dannıng dep otyrǵanymyz - tamaqty umytyp, únemi apıyn tartatyn aqyn Ralf Chıver Dannıng edi. Apıyndy kóp tartqan sátterinde ol tek qana sút iship, úsh joldyq rýbaıattar ǵana jazatyn, Ezra osynysy úshin ǵana jaqsy kórip, onyń poezıasynyń qundylyǵyn joǵary baǵalaıtyn. Ol Ezramen ekeýi bir úıde turdy, Parıjden ketýine birneshe jeti qalǵanda Ezra maǵan adam jiberipti, baqsam Dannıng esirip, ólim halinde jatyr eken.

"Dannıng dúnıeden ótkeli jatyr. Ótinemin, tezirek kele kór", - dep jazypty ol maǵan jibergen hatynda.

Ábden júdep qur súldesi ǵana qalǵan Dannıng tósekte jatyr eken, onyń ashtyqtan ólýi de kúdiksiz edi, biraq osyndaı hal ústinde jatqandardyń tek sanaýlysy ǵana ádemi sóıleı alady dep men Ezrany sendire tústim. Bulaı óletinder úsh joldyq rýbaıattar aıtyp baryp óledi degendi árıne, estigen joqpyn. Bul ataqty Danteniń óziniń de qolynan kelgen-kelmegeni belgisiz edi. Ezra Dannıngtiń rýbaıattardy múlde aıtpaǵanyn sezdirdi, al men múmkin, maǵan rýbaıattar elestegen shyǵar, óıtkeni hat ákelgende men uıyqtap jatqan edim dedim Ezraǵa. Aqyry óledi dep otyrǵan Dannıngti tósegi janynda biz bir tún kúzettik, sodan soń onymen dáriger aınalysty da, apıynmen ýlanýdan emdeý úshin ony bireýdiń jeke menshik klınıkasyna alyp ketti, Ezra emdeý aqysyn tóleýge kepildik berdi, poezıany súıýshilerdiń qaısysyn Dannıngke kómek beredi dep sendirgenin men bile almadym. Al ózim bolsam qutydaǵy apıyndy oǵan tek múlde lajsyz bolǵan jaǵdaıda ǵana berer edim. Ezranyń árbir tapsyrmasynyń ózi men úshin qadirli edi, bul joly da men senimine laıyq bola alarmyn jáne lajsyz jaǵdaı bolǵanda ony túsinetin shyǵarmyn dep oıladym. Osy lajsyz jaǵdaı jeksenbiniń bir erteńgiliginde kezdese ketkeni. Taqtaı tiletin zaýytqa Ezranyń úıindegi qaqpashy áıel keldi de, ashyq terezeniń aldyńda at báıgesiniń baǵdarlamasyn oqyp otyrǵan maǵan: "Dannıng myrza úıdiń shatyryna shyǵyp ketti, odan túspeımin de, túspeımin dep jatyr", - dep aıqaılady.

Dannıngtiń stýdıanyń shatyryna shyǵyp ketip, odan túsýden múlde bas tartqany maǵan álgi lajsyz jaǵdaıdyń jetken sáti sıaqty bolyp kórindi. Men apıyny bar qutyny izdep taýyp aldym da, kezdesken jaǵdaıdan qatty abyrjyǵan, ózi alasa boıly mazasyz álgi kúzetshi áıelmen birge kóshege shyǵyp, onymen qatarlasa júrip kettim.

— Myrza, sizde álgi qajetti nárse bar ma? - dep surady áıel menen.

— Árıne, bar, - dep jaýap berdim men. - Bári de ornyna keledi.

— Paýnd myrza árqashan jurttyń bárine qamqorshy bop júredi, - dedi ol, - onyń tula boıy turǵan qaıyrymdylyq edi ǵoı.

— Ábden durys aıtasyz, - dedim men. - Óz basym ony kún saıyn eske alyp otyramyn.

— Dannıng myrza ózin esti adamdar sıaqty kórsete alady dep senýimizge bolatyn shyǵar.

— Meniń qolymda dál osyǵan qajetti nárse bar, - dep áıeldi sendire tústim men.

— Biz qaqpadan kire bergenimizde-aq qaqpashy áıel:

— Ol shatyrdan jerge tústi, - dedi.

— Olaı bolsa meniń kele jatqanymdy ańǵarǵan boldy ǵoı, - dedim men.

Men Dannıngtiń bólmesine aparatyn syrtqy baspaldaqpen kóterilip, esikti qaqtym. Ol esikti ashty. Shamadan tys júdep ketkendikten ol maǵan syryqtaı uzyn kórindi.

— Ezra myna bir nárseni sizge ber dep tapsyryp edi, - dedim men qutyny usynyp jatyp. -Siz munyń ne ekenin biledi degen edi ol.

Dannıng qutyny qolyna ap, biraz qarap turdy da, sosyn ony maǵan qaraı laqtyryp kep jiberdi. Quty kókiregime me, ıyǵyma ma, áıteýir bir jerime tıdi de, baspaldaqtan tómen qaraı domalap ketti.

— Naǵylet, - dedi ol. - Ońbaǵan neme.

— Ezra munyń sizge alda-jalda qajet bolýy múmkin degen edi, - dep qarsylyq bildirgen boldym men.

Jaýap qatýdyń ornyna ol maǵan endi sút bótelkesin laqtyrdy.

— Munyń sizge kerek bolmasyna shynymen-aq senesiz be? - dep suradym men.

Ol ekinshi bir bótelkeni laqtyrdy. Men ketýge yńǵaılanyp syrt aınalǵanymda, laqtyrǵan taǵy bir bótelkesi meniń tý syrtymnan kep tıdi. Sosyn ol esikti jaýyp aldy. Men azǵana shytynap synǵan qutyny jerden kóterip aldym da, qaltama sala saldym.

— Menińshe, Paýnd myrzanyń syılyǵy oǵan zárý emes shyǵar, - dedim men qaqpashy áıelge.

— Endi ol tynyshtalatyn shyǵar, - dedi qaqpashy áıel.

— Múmkin, bul dári onyń ózinde de bar shyǵar, - dedim men.

— Beıshara Dannıng myrza-aı, - dedi áıel

Ezra bastaryn qosqan poezıany shyn súıýshiler aqyry Dannıngke kómekke kelgen. Sóıtip, biz qaqpashy áıel ekeýimiz esh nárse isteı almadyq. Apıyny bar degen sál-pál shytynap synǵan qutyny men sý ótkizbeıtin qaǵazǵa orap, salt atqa mingende kıetin eski etigimniń qonyshyna tyǵa saldym.

Keıin birneshe jyl ótkesin Iven Shıpmen ekeýmiz meniń zattarymdy burynǵy turǵan úıimnen ózge páterge tasyp júrgenimizde etiktiń ishine salǵan álgi quty ushty-kúıli joq bop shyqty. Sonda Dannıngtiń maǵan nelikten sút bótelkesin laqtyrǵanyn men túsine almaı-aq qoıdym, múmkin, ol ózi ólgeli jatqan sol bir túndegi meniń shúbálanǵanymdy esine túsirgen shyǵar, álde bul onyń meni jek kórgendigi me? Biraq Iven Shıpmenniń "Dannıng myrza úıdiń shatyryna shyǵyp ketti, odan túsetin túri joq" degen sózdi estigende tań-tamasha qalǵany esimde saqtalypty. Bálkim Iven buǵan táýir áreket retinde qaraǵan shyǵar, ol jaǵy maǵan málimsiz edi. Múmkin, Dannıng meni kesapat taratýshy nemese polısıanyń tyńshysy dep oılady ma eken. Meniń jalǵyz-aq biletinim, ózge adamdarǵa istegen qaıyrymdylyǵy sıaqty Ezra Dannıngke de jaqsylyq istegisi keldi-aý dep túıdim, al Ezranyń ózi Dannıngti shynynda da jaqsy aqyn dep baǵalaǵanyna men shyn senetinmin. Biraq aqyn úshin sút bótelkesin sonshama dálme-dál laqtyrý tańdanarlyqtaı edi. Al sonshama myqty aqyn bolǵan Ezranyń ózi de tenıste jaqsy oınaıtyn. Nemese óleńderiniń basylý-basylmaýyna barynsha salqyn qandylyqpen qaraıtyn óte tamasha aqyn Iven Shıpmenniń ózi mundaı qupıa istiń sheshýin izdep mazalaýdyń qajeti joq dep esepteıtin.

— Bizdiń ómirimizde shynynda da naǵyz qupıalyq kóbirek kerek bolar edi, Hem, - dedi ol birde maǵan. - Qazir bárinen buryn bizde ne jetispeıdi deısiz ǵoı, ol ataqqumarlyqtan múlde ada jazýshy jáne áli jaryq kórip úlgermegen jaqsy óleńder - osy ekeýi ǵana. Al odan ózge kúnkóris qamyna kerekti tamaq degenińiz taǵy bar.

SKOTT FISDJERALD

Kóbelek qanattaryndaǵy ǵajaıyp órnek-kesteler óziniń tabıǵılyǵymen qandaı kóz tartsa, onyń daryny da dál sondaı edi. Bir kezderde ol kóbelek sekildenip muny túsinbedi, sóıtip júrip álgi tamasha túr-tústiń lezde óship-joǵalǵanyn da sezbeı qaldy.

Keıinirek qanattary zaqymdanyp ony ne qupıa ustap turǵanyn túsingennen keıin ol oı oılaýǵa beıimdele bastady. Biraq ne paıda, endi qaıtyp usha almady, óıtkeni ushýǵa degen súıispenshiliginen ada bop qaldy, al jadyńda saqtalǵany - tek bir kezde osy ushýdyń op-ońaı bolǵandyǵy ǵana edi.

Men bir kezde Skott Fısdjeraldpen tanysqanymda tańdanarlyq bir jaıdyń kýási boldym. Onyń basynda oǵash qylyqtar kóp bolýshy edi, biraq sol bir oqıǵa meniń jadymda kúni búginge deıin saqtalyp qalypty. Delambr kóshesindegi "Dıngo" ishimdikhanasynda ózime onsha laıyqty emes bireýlermen otyrǵanymda barǵa Skott kelip kirdi, ol sol boıda-aq ózin jáne qasyndaǵy uzyn boıly, súıkimdi kelgen áıgili beısbolshy Dank Chaplındi bizge tanystyrdy. Men Prınston beısbolyn onsha qadaǵalap júrmeıtinmin, sondyqtan eshqashan Dank Chaplın jóninde estigen joq edim. Biraq ol ózin sabyrly ustaǵan qalpy jyly júzdi, kishipeıildigimen maǵan Skottan da góri kóbirek unady. Ol kezde Skott ádemi degennen góri, kádýilgi jas jigit qandaı bolsa sondaı áser qaldyrýshy edi. Ol tolqyndy sary shashty, mańdaıy jazyq, kózi ottaı janǵan, aýzy ırlandyqtarǵa tán, sulý áıeldiń ernindeı juqa erindi, ıegi jup-jumyr, qulaǵy ádemi, qyr muryndy kelgen adam eken. Eger bet pishininiń óńdiligi, tym sarǵysh shashy, aýzynyń kelistiligi demeseń, álgideı muryndy adamdy súıkimdi deýge bolmas ta edi. Men Skotty tym jaqyn bilgenge deıin onyń beıpil aýyzdylyǵy maǵan mazasyzdyq týǵyzyp júrdi, al jaqyn tanysqannan soń álgi mazasyzdyq burynǵydan da kúsheıe túspese kemigen joq.

Meniń onymen áldeqashan-aq tanysqym keldi.

Osy bir kúni men kóp jumys istegen edim, dámhanada Skott Fısdjerald pen buryn tipti estimegen, endi meniń dosym, kemeńger Dank Chaplınniń paıda bolýy maǵan keremetteı kórindi. Skott tolassyz sóıleı berdi, meniń shyǵarmalarymdy baǵa jetkisiz dep maqtap ala jóneldi, odan qatty qysylǵanym sonsha, men ony tyńdaýdyń ornyna ózin basynan aıaǵyna deıin bajaılap qaraýda boldym. Ol kezdegi tártip boıynsha adamdy kózinshe maqtaý baryp turǵan jábirleýmen birdeı bop esepteletin. Skott shampan alǵyzyp edi, ony Dank Chaplın jáne men úsheýimiz álgi onsha laıyqty emes adamdardyń bireýimen birge ishtik.

Dank te, sirá, men de Skottyń sózine onsha mán bermedik-aý deımin, ol sheshensip sóıledi, men qos janarymdy odan almaı, ózin zertteýmen boldym. Óńi súlesoq, boıynda min joq, al beti sál-pál dombylaý ma dep qaldym. Aǵaıyndy Brýksterdiń ámbebap dúkeninen satyp alǵan kostúmi ózine qona qalǵan, qatyrma jaǵaly aq kóılek kıip, túsi ashyq, gvardıalyq ádemi galstýk taǵypty. Men galstýk týraly aıtqym keldi, óıtkeni Parıjde turatyn aǵylshyndar barshylyq, olardyń da osy "Dıngoǵa" kelýi múmkin, tipti solardyń bir-ekeýi qazir de osynda otyr, sosyn baryp: "Meıli, qurysynshy, sol galstýk", - dep oıladym. Keıin bilsek, ol álgi galstýkti Rımde satyp alǵan eken.

Osy kórgenderimnen onyń qoldarynyń úlken de, kishi de emes, biraq qaraýǵa turarlyq ekenin baıqadym, ol bıik ústel janyndaǵy oryndyqqa otyra ketkende aıaǵynyń tizeden tómengi jaǵy sıyqsyz eken. Eger aıaqtary tym qysqa demeseń, boı bitimi bul qalpynan da suńǵaq bolar edi. Biz shampannyń alǵashqy bótelkesin ishtik te, ekinshisin bastadyq, sol kezde Skottyń sheshendigi báseńsıin dedi.

Dank ekeýimiz ózimizdi shampan ishkenge deıingiden de jaqsyraq sezindik, áńgimeniń aıaqtalýǵa taıaǵany, árıne, óte tamasha boldy. Osyǵan deıin meniń qandaı danyshpan jazýshy ekenim jaıly qupıa syr tek meniń ózime, jubaıyma, qala berdi bizdiń jaqyn tanystarymyzǵa ǵana belgili shyǵar dep oılaıtynmyn. Al meniń danyshpandyǵym jaıly Skottyń osyndaı pikirge kelgenine men, árıne, qýandym, munymen birge onyń sheshendiginiń báseńsı bastaǵanyna da qosa qýanǵan edim. Biraq sózdiń sońyn ala suraqtar qoıyla bastady. Sózdi ony zertteı otyryp ta tyńdamaýǵa bolatyn edi, suraqtardan qashyp qutylatyn túrim bolmady. Meniń mynaǵan kózim jetti: Skott roman jazý úshin romanıs ózine kerektiń bárin dostary men tanystarynan bile alady dep oılapty. Sondyqtan ol suraqty tótesinen qoıyp otyrdy.

— Ernest, - dedi ol, - eger men sizdi Ernest dep atasam kóńilińizge almaısyz ba?

— Ony Dankten surańyz, - dedim men.

— Qaljyńǵa saımańyz. Shyn sózim bul Aıtyńyzshy, nekeleskenge deıin siz jubaıyńyzben birge túnedińiz be?

— Bilmeımin.

— Qalaısha bilmeısiz?

— Esimde qalmapty.

— Sondaı mańyzdy jaıttar sizdiń esińizde qalaısha saqtalmaıdy?

— Bilmeımin, - dedim men. - Oǵash sóıleısiz, ras solaı.

— Bul oǵashtyqtan da góri sóleketteý, - dedi Skott. - Muny qalaıda eske túsirýińiz kerek.

— Keshirińiz, esime túsire alatyn emespin. Ókinishti emes pe, á?

— Osy bir aǵylshynsha sóıleý mánerin tastańyzshy, - dedi ol - Máselege baıyppen qarap, eske túsirýge tyrysyp baǵyńyz.

— Eshteńe shyqpaıdy, - dedim men. - Úmit artpaı-aq qoıyńyz.

— Tym bolmasa baıqap kórseńizshi.

Munyń maqtap-madaqtaǵany qymbatqa túsetin boldy-aý dep oıladym men. Bul árbir adammen tanysqan saıyn dál osylaısha sóıleıtin shyǵar dep oıladym da, sosyn onyń terlep-tepshigenin kórip bul oıymnan tyıyla qaldym. Aldymen onyń ırlandyqtardikindeı uzynsha kelgen joǵarǵy erniniń ústi tership qoıa berdi, sosyn men betine qaraýdy qoıdym da, bıik ústeldiń janyndaǵy oryndyqtyń astyna jıyp alǵan aıaǵynyń uzyndyǵyna tańyrqaı qaradym. Endi onyń betine qaıta kóz qıyǵyn jibergenimde men áýel basta ózim aıtqan álgi tańǵalarlyq jaıdy baıqap qaldym.

Bıik ústeldiń janynda shampan bokalyn qolyna ustap otyrǵanda aldymen bir sát bet terisi kerilip-sozylyp jybyrlap ketkendeı boldy, álgi isinip turǵany da joǵaldy, budan keıin betiniń terisi qaıtadan tartylyp, bet ajary adamnyń bas súıegine uqsaı qaldy. Kózderi úńireıip jansyzdanyp, erinderi tartylyp, bet-ajary qýqyldanyp sup-sur bop ketti. Bul meniń qıalymda týǵan joq, kóz aldymda dál osylaı bola qaldy. Onyń bet-júzi, shynynda da, bas súıekke nemese jan tásilim bireýden sydyrylyp alynǵan betperdege uqsap ketti.

— Aý, Skott, - dedim men, - sizge ne boldy? Ol jaýap qatpady, burynǵydan da óńi qashyp, sazaryp-bozaryp bara jatty.

— Mynany alǵash járdem kórsetiletin jerge aparý kerek, - dedim Dank Chaplınge.

— Keregi joq. Ol múlde sap-saý adam.

— Qaıdaǵy sap-saý, ol ólip bara jatqan joq pa?!

— Joq. İshimdik dármenin alǵan ǵoı.

Biz ony taksıge otyrǵyzǵanda men tym mazasyzdandym, biraq Dank bári de ornynda, abyrjıtyn dáneńe joq dep basý aıtty.

— Ol, sirá, úıine jetkenshe múlde aıyǵyp ketedi, - dedi ol.

Sirá, solaı bolýy kerek, nege deseńiz birneshe kúnnen keıin ony "Klozerı de Lılada" kezdestirgenimde, oǵan shampannyń sonshama áser etkenine óte qysyldym, múmkin, áńgimelese otyryp ýaqytpen eseptespeı tym tez ishken shyǵarmyz degenimde ol maǵan bylaı dedi:

— Dáneńe túsinip turǵanym joq. Qaıdaǵy shampan? Ol maǵan áser etip pe edi? Ernest, osy siz ne týraly aıtyp tursyz?

— "Dıngodaǵy" anaý bir kúngi keshti aıtamyn-daǵy.

— "Dıngoda" maǵan dáneńe de bolǵan joq. Onda álgi sizben birge otyrǵan jeksuryn aǵylshyndardy men unatpadym, sondyqtan úıime qaıtyp kettim.

— Onda ishimdikhananyń qyzmetshisinen ózge birde-bir aǵylshyn bolǵan joq.

— Siz nege muny qupıaǵa aınaldyrǵyńyz keledi? Meniń kim jaıynda aıtyp turǵanymdy bilesiz ǵoı.

— E, - dedim de, "Dıngoǵa" ol budan keıinirek nemese kelesi kúni barǵan eken ǵoı dep oıladym. Sol keshte eki aǵylshynnyń shynynda da bolǵanyn oıǵa túsirdim. Ol durys aıtady. Esime endi tústi. Ie, aǵylshyndar onda boldy. - Ie, - dedim men, - olardyń bolǵany ras.

— Ánebireýi, áıel esimdisi - dóreki, al onyń qasyndaǵysy - esirgen aqymaq. Ekeýi de sizdiń dostaryńyzbyz, - dedi.

— Onysy ras. Áıel zaty, ásili keıde ádepsizdik kórsetip qalatyny bar.

— Mine, kórdińiz be? Bireýdiń birneshe bokal sharap ishkeninen qupıalyq is jasaýdyń reti joq. Munyń sizge keregi qansha? Men sizden muny kútpep edim.

— Bilmeımin. - Áńgimeniń betin basqaǵa burǵym keldi. Osy arada esime túse ketkeni:

— Olar sizdiń galstýgińizge bola dóreki sózder aıtty emes pe?

— Nelikten olar galstýgime baılanysty maǵan dóreki sózder aıtady? Ústime sportshynyń jeıdesin kıip, kádimgi toqyma qara galstýk taqqanmyn.

Men jeńilgenimdi moıyndadym, ol bul dámhana saǵan nesimen unaıdy dep surady. Men dámhananyń baıyrǵy qalpyn aıttym, ol da kelisim ısharatyn baıqatty. Biz osylaısha suhbat qurdyq; men ózime unaǵasyn otyrdym, ol oz oılaryn saralady. Ol jazýshylar men kitap shyǵarýshylar, ádebı agentter men synshylar jáne Djordj Gorasıa Lorımer týraly áńgime etti, jel sózdilikti de nazardan tys qaldyrmady. Al keıbir jazýshynyń ómirindegi turmystyq jaıdy aıtqanda ol uıatsyz, al birde tapqyr nemese aqkóńil hám súıkimdi bolyp nurlanyp ketedi. Sondyqtan onyń aıtqandaryna qarsylasýǵa laj joq. Ol endi birde eshbir kúıinishsiz, tipti jekkórýshilikpen óz jazǵandary jaıly aıtty, aldyńǵy kitaptarynyń kemshiligin eshbir búkpesiz ashýyna qaraǵanda endigi kitaby ǵajap bolar dep oıladym. Bireýge oqýǵa bergen "Uly Getebı" degen kitabynyń jalǵyz danasyn alǵannan keıin meniń oqýyma yqylas bildirdi. Áńgimesine qaraǵanda jańa kitaptyń tartymdylyǵyna kúmán keltirýge bolmas, sondyqtan tezirek oqyp shyǵýym úshin Skottyń ony maǵan qazir berýin qaladym.

— Maksýell Perkıne kitap tartymdy basyla tursa da ótýi nashar dep jazady, - dedi ol maǵan. Sol kúni me, keıinirek pe, Gılbert Seldestiń barynsha jaqsy resen- zıasyn qashan kórsetkeni meniń esimde qalmapty. Gılbert Seldestiń aldymen ózi jaqsy bolsa, árıne, onyń resenzıasy da áserli bolar edi ǵoı. Kitap nashar ótedi dep ol qynjylyp, mazasy ketti, biraq onyń sózinen qaıǵyrýdyń nyshany sezilmedi, qaıta kitaptyń sátti shyqqanyna qýanǵandyq bar edi.

Sol bir kúni biz "Lılanyń" ashyq sákisinde otyryp, ymyrt úıirile bastaǵanyn, kóshe boıymen jurttyń aǵylyp ótkenin, keshki alakóleńkede jaryqtyń qubylyp turatynyn baıqap otyrdyq. Ózimiz ishken sodaly sý qosqan eki shısha araq Skottqa tipti eshqandaı áser etpedi. Men munyń arty nemen tynar eken dep edim, áıteýir eshteńe bola qoıǵan joq. Skott ádepsiz suraqtar da qoımady, eshkimdi yńǵaısyz jaǵdaıǵa da qaldyrmady, kóp sóılemedi de, aqyldy adamdarsha ustady ózin.

Ol aýa raıynyń qolaısyzdyǵynan jubaıy Zelda ekeýiniń kishkene "reno" mashınasyn Lıonda qaldyryp ketkeni jaıynda aıtyp, sol mashınany alyp kelý úshin Lıonǵa ózimen birge poıyzben baryp, mashınamen jer kórip qaıtyp oralǵyńyz kelmeı me dep surady menen. Fısdjeraldtar Juldyz alańyna taıaý jerdegi Tılzıt kóshesi 14-úıde óz tósek-orny, jıhazy bar daıyn páter jaldap turdy. Mezgil kóktemniń aqyry edi, bul Fransıa-daǵy jyl merziminiń eń jaqsy kezeńi bolatyn. Sondyqtan osy kezde jol júrýdiń ózi de tamasha bolatyn shyǵar dep oıladym. Osy sát Skott maǵan ári súıkimdi, ári aqyldy bop kórindi. Ol araqtyń eki úlken rúmkesin meniń kózimshe ishse de, eshteńe bolmaǵandaı ózin sondaı meıirimdi jáne esti adamsha ustady, sóıtip "Dıngodaǵy" osy kesh bir túrli mazasyz tús sıaqty bolyp kórindi maǵan. Sosyn men ózine serik bop Lıonǵa qýana-qýana baratynymdy aıttym.

Biz kelesi kúni kórisýge ýádelesip, Lıonǵa tańerteń júretin ekspresspen ketýge kelistik. Bul poıyz-ekspress qolaıly ýaqytta jáne óte tez júredi. Men umytpasam, ol jalǵyz-aq jerge - Dıjonǵa ǵana toqtaıtyn edi. Biz Lıonǵa kelgesin mashınany tekserip jolǵa ázirleımiz de, keshki tamaqqa toıyp ap, erteńgisin tań sáriden Parıjge qaıta ketip qalý nıetinde boldyq.

Osy saparymyz týraly oı meni bir túrli shat kóńilge bóledi. Men aǵa býynnyń ókili, belgili jazýshynyń qasynda bolamyn, mashınadaǵy áńgimeden, árıne, ózime paıdaly kóp nárseni uǵa alamyn dep túıdim. Meniń Skotty aǵa býyn jazýshy dep aıtýym da qyzyq edi, óıtkeni ol kezde onyń «Uly Getsbı» romanyn áli oqyǵan joq edim, sondyqtan on maǵan anaǵurlym úlken adam sıaqty kórindi. Budan úsh jyl buryn onyń jurt kóp oqıtyn "Seterdeı ıvnıng post" jýrnalyna áńgimeler jazyp turatynyn biletinmin, biraq ash ýaqytta da ony baıypty jazýshy dep eseptegen joq edim. "Klozerı de Lılada" ol maǵan jaqsy áńgimelerin qalaı jazatynyn, "Seterdeı ıvnıng post" úshin onysynyń shynynda da táp-táýir dúnıeler ekenin, ony qandaı ádistermen jýrnaldyń ótimdi shyǵarmasyna aınaldyrýǵa bolatynyn dál bile otyryp, redaksıaǵa jiberer aldyńda qaıta óńdegenin aıtyp berdi. Bul meniń jynyma tıdi de, munyńyz menińshe jezókshelikke uqsaıdy eken dedim. Aıtqanyńa kelisemin, osylaı isteýge amalsyz májbúr bolamyn, óıtkeni, dedi ol, jýrnal maǵan úlken kitap jazý úshin aqsha tóleıdi.

— Menińshe, jaqsy jazatyn jazýshy qolynan kele tura ótimsiz dúnıeler jazsa, ol óz darynyn ózi qurtyp alady emes pe? - dedim men oǵan. Skott jazǵany aldymen jaqsy bop shyǵatynyn, sosyn ony ózgertip ádeıilep buzatynyn, munyń darynǵa eshbir zıany joq ekenin aıtty. Men buǵan sene qoımadym, biraq onyń aıtyp otyrǵan pikirine qarsy shyǵyp, óz jaǵymnan durys kózqaras bildirý úshin eń bolmasa jazǵan bir romanym bolýy kerek eken, al men áli birde-bir roman jazǵan joq edim. Men ózimniń jazý ádisimdi ózgertkeli beri tigisin jatqyzamyn dep ádemileı berýden qutylaıyn dedim, qur baıandaı berýden góri kesek dúnıeler jasaýǵa bet burǵan sıaqty edim, sondyqtan jazý-syzý meniń qýanyshyma aınaldy. Biraq bul shamadan qıyn is eken. Roman sıaqty kólemi zor nárseni jazý qolymnan kele qoıar ma eken dep qaýiptendim. Keıde tipti bir sóılem jazý úshin búkil tańerteńgilik ýaqytym túgel soǵan ketken kúnder boldy.

Jubaıym Hedlı ózi oqyǵan Skottyń shyǵarmalaryna jóndi mán bere qoımasa da, bizdiń jol júretinimizdi estip, qýanyp qoıa berdi. Onyń jaqsy jazýshy dep tabynyp júrgeni -Genrı Djeıms edi. Hedlı maǵan jumystan qajyp-qaljyrap júrgenimde jol júrip sergip qaıtqan jaman bolmaıdy dedi, biraq avtomobıl satyp alyp birge qydyryp qaıtýymyzǵa jaǵdaıdyń joq ekenine ekeýmiz de qynjylyp qaldyq. Avtomobıl satyp alýymyzǵa bir kezderde qol jetedi degen oı sol jyldary meniń oıyma da kirip shyqpaıtyn. Amerıkada kúzde shyǵýǵa tıisti áńgimelerimniń tuńǵysh kitaby úshin "Bonı jáne Lıvraıttan" eki júz dollar aldym, sondaı-aq "Frankfýrter seıtýngke", Berlındegi "Kvershnıtt" jýrnalyna, Parıjde shyǵatyn "Kýorter" men "Transatlantık revúge" óz áńgimelerimdi sattym, sóıtip biz tek asa qajetti nárseni ǵana satyp alǵanymyz bolmasa, aqshany óte únemdep jumsaıtyn edik. Ondaǵy maqsatymyz aqsha jınap, shildede Pamplonýdaǵy jármeńkege, sodan soń Madrıdke, Valensıaǵa barýǵa daıyndyq jasap júrdik.

Biz Lıon vokzalynda kezdesemiz dep ýádelesken sol bir kúni men azanda vokzalǵa erte kelip, perronǵa kire beriste Skotty kútip turdym. Ol bılet alyp kelýge tıis edi. Poıyz júretin ýaqyt taıap qaldy, al Skott áli kórinbeıdi. Men perron bıletin satyp aldym da, ony kórermin degen úmitpen poıyzdy jaǵalaı júrip óttim. Ony kóre almadym, al ekspress bolsa ornynan qozǵalǵaly tur edi, men vagonǵa sekirip mindim de, osynda shyǵar dep búkil poıyzdy aralap shyqtym. Sostav uzyn eken, biraq men Skotty taba almadym. Kondýktorǵa mán-jaıdy túsindirip, úshinshi klastyq bıletke aqsha tóledim de kondýktordan Lıondaǵy qonaq úıdiń eń jaqsysy qaısy dep suradym. Mende basqa amal bolmaı, Lıondaǵy qonaq úıdiń adresin aıtyp, ózim sonda kútemin dep Dıjonnan Skottqa jedelhat berdim. Júrip ketkenshe ol meniń jedelhatymdy alyp úlgermeıtinin túsine tursam da, jubaıy oǵan jedelhatty jiberetin shyǵar dep sendim. Men ózim buryn eresek adamdardyń poıyzǵa keshikkenin esh ýaqytta da estigen joq edim, biraq osy saparda meniń kóp jaıdy bilip-túıýime týra keldi.

Ol kezde minezim nashar, óte ashýlanshaq edim, Monterodan ótkennen keıin azdap tynyshtalaıyn dedim, boıdaǵy ashý-yza vagon terezesinen tabıǵat kórinisin tamashalaýǵa bóget bola almady, túste vagon-meıramhanadan jaqsylap tamaqtanyp bir bótelke "sent-emılon" sharabyn ishtim. Jol shyǵynyn bireý tóleýge tıis bolǵan saparǵa birge shyǵamyn dep ýádelesip aqymaq bop, sonyń kesirinen ózimizge Ispanıaǵa saıahat jasaýǵa dep jınaǵan qarajatymyzdy jumsap kele jatsam da, osy jol maǵan edáýir sabaq bolatyn shyǵar dep oıladym. Men ómiri buryn bir jaqqa bireýdiń esebinen barǵan jan emespin, ár ýaqyt ózim úshin ózim tóleıtinmin, bul joly da tamaq pen qonaq úı shyǵynyn ekeýimiz bóle-jara tóleıik dep keliskenbiz. Men endi tipti sol Fısdjeraldtyń keler-kelmesin bilmedim. Yzalanǵannan men ony Skott dep aıtpaı Fısdjeraldqa túsirip tastadym. Keıinirek basynda ashý shaqyrǵanyma ózime-ózim ishteı rıza boldym. Bul sapar ońaı yzalana qoıatyn adam úshin emes ekenin jáne túsindim.

Lıonǵa kelgesin men Skottyń Parıjden Lıonǵa júrip ketkenin esittim, biraq qaıda toqtaıtynyn aıtpapty. Men Lıondaǵy ózimniń adresimdi qaıtalap aıttym, úı kútýshi áıel eger bireý telefon soqsa, adresińizdi beremin dedi. Men barlyq úlken qonaq úılerge telefon soǵyp adresimdi aıttym, biraq eshqaısysynan da Skotty izdep tappadym, sosyn men sharap ishtim, gazet oqýǵa dámhanaǵa kirdim. Dámhanada men ot jutý arqyly jáne tisteri joq qyzyl ıekteriniń arasyna qysýly metal aqshany bas barmaǵymen maıystyryp kún kóris aqsha taýyp júrgen adammen tanystym. Ol maǵan óziniń isip-qabynyp ketken, biraq áli qýatty tissiz qyzyl ıegin kórsetip meniń munym onsha-munsha jaman kásip emes degendi aıtty. Men ony ózimmen birge otyryp birdeńe ishýge shaqyryp edim, ol qýanyp birden kelise ketti. Onyń názik te qońyrqaı beti ot jutqanda jarq-jurq etip qulpyryp turady eken. Ol Lıonda ot jutý jáne saýsaqpen qyzyl ıektiń kómegi arqyly kúshtiń keremetin kórsetý aıtarlyqtaı tabys bermeıdi dedi. Jasandy, jalǵan ot jutýshylar osy kásiptiń mánin joıyp jiberdi, eger jurt aldyńa shyǵýǵa ruqsat berilse, olar barlyq jerde de munyń qunyn túsirer edi, dedi. Ózi búkil kesh boıy únemi ot jutyp júrse de, odan táýirirek bir nárse jutýǵa aqshasy joq ekenin aıtty. Ot jutqannan keıin aýyzda qalatyn benzınniń dámin ketirý úshin oǵan men taǵy bir rúmke ishkizdim, sosyn eger baǵasy arzan jaqsy bir oryndy biletin bolsańyz, ekeýmiz sonda baryp birge keshki tamaq isher edik, dedim. Ol bir tamasha oryndy biletinin aıtty.

Ekeýmiz aljır meıramhanasyna baryp baǵasy arzan tamaq ishtik, maǵan ondaǵy tamaq ta, aljır sharaby da óte-móte unady. Ot jutýshy sondaı bir súıkimdi adam eken, jegenin baıqaýdyń ózi de qyzǵylyqty; óziniń qyzyl ıekterimen tamaqty tisi barlardan kem shaınamaıdy. Ol menen ne kásippen kún kóresiz dep surady. Men jazýshy bolýǵa talaptanyp júrmin dedim. Ol ne jazasyń dep suraǵanda men áńgime jazamyn dedim. Ol óziniń buǵan deıin jazylǵandardan áldeqaıda artyq jantúrshigerlik, adam estimegen kóp hıkaıalardy biletinin aıtty. Meniń jazyp alýym úshin ol aldymen ózinshe áńgimelep bermekshi boldy, per bir nárse tóleıtin bolsa men oǵan barynsha adaldyqpen óz úlesin berýge ýáde ettim. Onyń oıynsha, eń jaqsysy, ózimen birge Soltústik Afrıkaǵa barý, onda ol meni Kógildir sultannyń eline alyp barady, sóıtip men onda qolyma dúnıede eshbir jan estip kórmegen tarıhı derekter túsire alamyn.

Osy aıtyp otyrǵanyńyz nendeı jaıttar dep suraǵanymda ol maǵan bylaı dedi: bul ma, bul - urystar, darǵa asý, azappen qorlaý, zorlyq-zombylyq, jan-túrshigerlik ádetter men salttar, túrlishe buzaqylyq ister - jalpy bulardyń ishinen meniń áńgimelerime arqaý bolarlyqtaı jaıttar tabylady, - dedi. Qonaq úıge qaıtatyn ýaqyt taıandy, Skotty qaıtadan izdestirip kórý kerek boldy, sonsoń men keshki astyń aqshasyn tóledim de, múmkin, reti kelse taǵy kezdesip qalarmyz dedim. Ol óziniń Marselge jetip qalǵysy keletin oıy bar ekenin sezdirdi. Al men erte me, kesh pe áıteýir bir kezdesemiz ǵoı, sizdeı adammen birge otyryp tamaq ishý maǵan tym tamasha boldy dedim. Ol maıystyrylǵan kúmis teńgelerdi túzetip ústel ústine birinen soń birin tekshelep qoıa bastady, al men ornymnan turyp qonaq úıge bet aldym.

Lıon keshqurym onsha kóńildi qala emes. Bul óte úlken, bir qaraǵanda tamasha sıaqty, biraq saýda-sattyǵy bir qalypty júrip jatatyn, eger sizge ondaı qala unaıtyn bolsa, qaltalary qalyńdardyń qalasy eken. Lıon meıramhanalarynda tamasha qus etin pisiretinin men áldeqashan estigenmin, biraq biz qus eti emes, qoı etin jedik. Onyń ózi de tamasha eken.

Skottan eshbir habar bolmady, qonaq úıdiń kózge ersileý kórinetin sán-saltanaty mol tósekke jattym da, Sılvıa Bıchtiń kitaphanasynan alǵan Týrgenevtiń "Ańshynyń áńgimesi" kitabynyń birinshi tomyn oqı bastadym. Úsh jylda bir úlken qonaq úıdiń saltanatyna bólengenim osy-aq shyǵar, terezelerdi aıqara ashyp tastap basyma, shyntaǵymnyń astyna jastyq qoıyp, kitapty qolyma ustaǵan kúıim uıqyǵa ketken she, Týrgenevpen birge Reseıdi aralap, baqyt qushaǵyna engendeı bop jattym. Tańerteńgisin erteńgi as aldyńda saqal-murtymdy qyrynyp jatyr edim, qonaq úıdiń kútýshisi telefon soǵyp, tómende sizdi bir myrza kútip tur dedi.

— Ótinemin sizden, aıtyńyzshy, ol kisi meniń nómirime kóterilsin, - dedim de, áldeqashan baıaý oıana bastaǵan qalanyń shýylyna qulaq túrip, burynǵysha qyryna berdim.

Skott nómirime kelmedi, sosyn tómenge tústim de, ózim bardym oǵan.

— Osyndaı túsinbeýshilik bolǵany maǵan óte yńǵaısyz, - dedi ol. - Eger sizdiń qandaı qonaq úıge ornalasqyńyz keletinin bilsem ǵoı, bári basqasha bolar edi.

— Túk te etpeıdi, - dedim men: biz alda áli uzaq ýaqyt birge sapar shegemiz, sondyqtan tatý qarym-qatynasty joımaýdy jón kórdim. - Qaı poıyzben keldińiz?

— Siz mingen poıyzdyń ishine men de jettim. Óte bir jaıly poıyz eken, ekeýmiz birge kelgenimizde tamasha bolady eken.

— Siz tamaqtandyńyz ba?

— Joq áli. Men sizdi izdep búkil qalany kezýmen boldym.

— Óte ókinishti, - dedim men. - Meniń osynda bolatynymdy sizge úıińizde aıtpady ma?

— Aıtqan joq. Zeldanyń azdaǵan yńqyl-syńqyly bar, meniń tipti jolǵa shyqpaǵanym durys edi. Ázirshe bul saıahattyń ózi barynsha sátsiz bolyp tur ǵoı.

— Al tamaqqa baralyq, sonan soń mashına taýyp alalyq ta, jolǵa shyǵaıyq, - dedim men.

— Óte tamasha. Osynda tamaqtanyp alalyq.

— Dámhanada tezirek ishpeımiz be?

— Degenmen, munyń tamaǵy táýir ǵoı.

— Jaraıdy on da.

Aldymyzǵa amerıkalyqtarsha mol etip daıyndaǵan pisken jumyrtqa men sıyr eti keldi. Biz aıtyp úlgirgenshe bolǵan joq, tamaq ta kelip qaldy, ony taýysqasyn taǵy tapsyrys berip, taǵy kúttik, sosyn esep aıyrysqansha bir saǵattaı ǵana ýaqyt ketti. Daıashy ishken tamaǵymyzdyń esebin ákelgende Skott oǵan bizdiń jolymyzǵa arnap sebetke tamaq salyp berińiz dedi. Men munyńyz ne dep onysyn ersi kórdim, óıtkeni Makkonnan bir bótelke "Makon" sharabyn, jolshybaı et dúkenderiniń birinen nanmen jeıtin pisken et satyp alýymyzǵa bolatyn-dy. Al dúkenderdiń bári jabyq bolǵandaı kúnde jolshybaı meıramhanalar kóp-aq, solardan tamaqtanýymyzǵa da bolatyn edi. Meniń aıtýym boıynsha ol Lıonda qus etin óte jaqsy daıyndaıtynyn, sondyqtan biz qaıtkende de ózimizben birge qus etin alýymyz kerektigin sóz etti. Sóıtip júrgenimizde qonaq úı bizdiń jolymyzǵa qajetti tamaq taýyp berdi, ony eger ózimiz satyp alatyn bolsaq, budan, árıne, tórt-bes ese arzanǵa túser edi, biraq amal bar ma?

Skott maǵan kelgenshe, jolshybaı jutyp alǵan kórinedi, onyń túrine qarap taǵy ishkisi kep turǵanyn sezdim de, men jolǵa shyǵar aldyńda syrahanaǵa kirip shyqqyńyz kelmeı me dep suradym. Ol óziniń azanda ishpeıtinin aıtty da, sen ishesiń be? - dep surady menen.

İshý-ishpeý meniń kóńil-kúıime jáne alda nendeı jumys isteıtinime baılanysty dep edim, ol eger kóńil-kúıiń táýir bolsa, sen jalǵyzsyramas úshin men de senimen serik bop isher edim dedi. Sóıtip, tamaq salynǵan sebet daıyn bolǵansha, bir-bir rúmkeden mıneraldy sý qosqan araq iship edik, ekeýmizdiń de kóńilimiz jadyrap sala berdi.

Skott bári úshin tólegisi kelgenimen, qonaq úı men araqtyń qunyn ózim tóledim. Osy jolǵa alǵash shyqqaly beri meniń kóńilimniń hoshy bolmaı-aq qoıdy, eger bárine de aqshany ózim tólegendeı jaǵdaıda bir túrli jaqsy sezinetindigime kózim jetti. Men Ispanıaǵa barýǵa dep jınaǵan qarajatymdy jumsadym, biraq Sılvıa Bıchtiń maǵan árqashanda qaryzǵa aqsha beretinin, qazir jumsap otyrǵanymnyń ornyn sodan alyp toltyrýǵa bolatynyn ishteı jaqsy bilip otyrdym.

Skott mashınasyn qaldyryp ketken garajǵa kelip, onyń kishkene "renosynyń" tóbesi joqtyǵyn kórgenimde men qaıran qaldym. Mashınanyń tóbesin Marselde kemeden túsirgende jáne taǵy bir jerde maıystyryp alǵan kórinedi. Sosyn Zelda ony birjola alyp tastaýǵa buıyrǵan da, al jańasyn salýǵa ruqsat etpegen. Skott óziniń jubaıynyń jabyq mashınamen júrýge jalpy jany tózbeıtinin, olar ashyq mashınamen osy kúıinde Lıonǵa deıin jetkende nóser jaýyn bóget bop kidirgenderin aıtty. Mashınanyń tóbesinen ózgesi jaqsy kúıde eken, Skott tólem qaǵaz boıynsha aqsha tóler aldyńda jýý men maılaýdyń, quıylǵan eki lıtr benzınniń narqy jóninde daýlasqysy kelip turdy. Garajdyń mehanıgi maǵan porshen saqınalaryn almastyrý qajet ekenin, avtomobılge sý men maıdyń jetkiliksiz quıylǵanyn aıtty. Ol maǵan motordyń tez qyzyp ketetinin, syrtqy boıaýynyń kúnge kúıip ketkendikten túskenin kórsetti. Mehanık buǵan qosa maǵan mynany aıtty, eger men Parıjde myrzany porshen saqınalaryn almastyrýǵa kóndire alsam, onda pýl kishkene tamasha mashına áli de kóp júredi, ózderińe jaqsy qyzmet ete alady dedi.

— Myrza maǵan mashınanyń jańa tóbesin qoıýǵa ruqsat etpedi, - dedi mehanık.

— E, solaı ma?

— Mashınaǵa kútim kerek.

— Árıne.

— Siz plash alýdy umytqan joqsyz ba?

— Plash almadym, - dedim men. - Men mashınanyń tóbesi joq ekenin bilmedim.

— Myrzany baısaldy adam bolýǵa kóndirińizshi, - dedi mehanık jalynyshty túrde. Eń bolmasa mashınaǵa durys kózben qarasa eken-aý.

— M... M... - dedim men.

Lıonnyń soltústik baǵytyna shyqqanymyzda, arada shamamen bir saǵattaı ýaqyt ótkende, biz qalyń jańbyrǵa tap boldyq.

Sol kúni biz jańbyrdyń áleginen jolda on shaqty ret toqtadyq. Aıaq astynan quıyp ketken nóser jańbyrdyń arty keıde uzaq ýaqyt tolastamaı qoıdy. Eger bizderde plash bolǵanda ǵoı kóktemniń osy aq jańbyry astynda júrý ózinshe bir qyzyq bolatyn edi. Sóıtip biz aǵashtyń astynda, jol boıyndaǵy dámhanalarǵa kirip panaladyq. Bizde ózimizben birge Lıon qonaq úıinen alyp shyqqan jaqsy tamaq bar edi, sebetimizge tamasha qýyrylǵan qus eti, kartop, nan, makonnyń aq sharaby salynypty. Árbir jerge toqtaǵan saıyn Skott álgi sharapty raqattana iship otyrdy. Makonnan men jáne tórt bótelke jaqsy sharap satyp alǵan edim, qajet bolǵan jaǵdaıda sonyń aýzynan iship otyrdym.

Sirá, Skott sharapty alǵash ret bótelkeniń aýzynan ishken bolý kerek, óıtkeni ol buzaqylar úıiniń ómirimen tanysqan adam sıaqtanyp, álde sýǵa shomylý kostúminsiz túsýge tuńǵysh batyldyq istegen qyz sıaqtanyp júzinde qýanysh reńi bilinip qoıa berdi. Biraq tús aýǵasyn-aq óziniń densaýlyǵy jaıly mazasyzdana bastady. Ókpe qabynýy dertinen jýyrda kelgen eki adam týraly aıtty ol maǵan, onyń ekeýi de Italıada ólgen eken, bul Skottyń ózine qatty áser etken kórinedi.

Men ókpe qabynýy dertiniń pnevmonıanyń jaı ǵana eskishe aty dep aıtyp edim, ol bul máselede sen eshteńe túsinbeısiń, qatelesip otyrsyń dedi. Ol ókpe qabynýy degen Eýropaǵa ǵana tán aýrý, al Amerıkaǵa ǵana tán aýrýlar sıpattalǵan ákeńniń medısınalyq kitaptaryn oqyǵannyń ózinde de sen bul aýrý jaıly eshteńe bilmeısiń degendi aıtty.

— Meniń ákem Eýropada da oqyǵan adam edi,— dedim men oǵan. Ókpe qabynýy Eýropada tek taıaýda ǵana paıda boldy, seniń ákeń ol jóninde eshteńe bilip úlgergen joq dep málimdedi ol munyń ústine ol Amerıkanyń ár bóliginde aýrýlar ár túrli bop keledi, máselen, seniń ákeń Ortalyq Batysta emes, Nú-Iorkte jumys istegen bolsa, onda ózgeshe túrli aýrýlardyń jaıyn bilýge tıis, - dedi. Ol, kádimgi ózgeshe aýrýlar "tizbegi" dep solaısha aıtty.

Men oǵan bylaı dedim: - Qurama Shtattardyń bir bóliginde kezdesetin aýrý ózge jerinde joq ekeni ras, máselen, alapes aýrýy Jańa Orleanda óte kóp taraǵanymen Chıkagoda onyń az ekenin kórip júrmiz. Biraq, - dedim men, - dárigerlerde bilim men jańalyq habarlar almasatyn ádet bar, endi onyń ózi bul týraly sirá da áńgime qozǵaǵannan keıin "Amerıkanyń medısına asosıasıasy jýrnalynan" Eýropadaǵy ókpe qabynýy aýrýy jaıly bedeldi bir maqala oqyǵanymdy, bul aýrýdyń tarıhy Gıppokratqa deıin jetkizile baıandalǵanyn esime túsirdim.

Osydan keıin ol úndemeı otyryp qaldy, osy sátte men oǵan taǵy da "makon" ishińiz, -dedim. Spırti az osy sekildi móldir sharap bul aýrýǵa qarsy kúresýdiń synnan ótken quraly ekenin aıtyp dáleldemekshi boldym.

Skott sál-pál kóńildendi, biraq kóp keshikpeı qaıtadan muńaıyp otyrdy, sóıtti de denemdi kúıdirip jandyratyn ystyq bastaldy, sodan baryp bas aınalatyn aýrýym ustaǵansha úlken qalaǵa jetip úlgeremiz be, joq pa dep surady menen.

Aýrýdyń álgi aıtqan belgileri naǵyz eýropalyq ókpe qabynýynyń belgileri ekenin oǵan meniń ózim aıtqan edim. Neııdegi amerıkalyq gospıtálda ıngalásıaǵa kezek kútip otyrǵanymda osy aýrý jaıynda fransýz jýrnalynan oqyǵan taǵy bir maqalanyń mazmunyn da áńgimelep bergenmin. "Ingalásıa" degen sózdi estigende Skott biraz tynyshtalǵan sıaqtandy da, sosyn biz qalaǵa qashan jeter ekenbiz dep qaıta surady. Eger toqtamaı júrip otyrsaq, jıyrma bes mınýttan keıin nemese árisi bir saǵat shamasynda qalada bolatyn shyǵarmyz dedim men.

Sosyn Skott menen siz osy ólimnen qorqasyz ba, joq pa dep surady, men oǵan ólim keıde qorqynyshty, al keıde tipti búlk etpeımin dep jaýap berdim.

Osy kezde qatty nóser quıyp ketti de, biz taıaý jerdegi derevnányń dámhanasyna kelip panaladyq. Sol kúngi keshte ne istep, ne qoıǵanymyzdyń bári meniń esimde qalmapty, umytpasam ázer degende Shalone-na-Sonedegi qonaq úıge túndeletip kep jetkenimizde dárihanalardyń bári jabylyp qalǵan eken. Qonaq úıge kirgenimiz sol edi, Skott sheshinip tósekke jata ketti. Ol osy ókpe aýrýynan ólsem ókinbeı-aq keter edim degendi aıtty. Onyń jalǵyz-aq qobaljıtyny Zelda men kishkene Skottıge qamqorshy kim bolady dep qana qınalady. Olarǵa qaıtip qamqorshy bola alamyn dep oıladym men ózimnen-ózim, óıtkeni maǵan jubaıym Hedlı men kishkene ulym Bambıge qamqorshy bolý da jetip jatyr emes pe. Soǵan qaramastan men olar úshin qolymnan kelgenniń bárin isteımin ǵoı dep edim, Skott ol nıetińizge rahmet dedi. Meniń Zeldanyń ishkilikke salynbaýyn jáne Skottıdiń tárbıeshisi aǵylshyn bolýyn qadaǵalaýym kerek boldy.

Biz syrt kıimderimizdi keptirýge berip, ázirshe jeńil ish kıimmen ǵana qalǵan edik. Aýrýmen kúresý úshin kúsh jınamaqshy bolyp Skott tynyǵyp tósekte jatqan. Men onyń tamyryn ustap kórip edim, júrek soǵysy mınýtyna jetpis eki eken, al mańdaıy lezde sap-salqyn bop ketti. Men ony taǵy da tyńdap, keýde kere dem alyńyzshy dep edim, biraq bóten, ózge dybys estilmedi.

— Skott, bilesiz be? - dedim men, - sizdiń hal-ahýalyńyz jaqsy, degenmen, salqyn tımes úshin biraz jatyńyz, men lımon shyryny men araq aldyraıyn, sosyn aspırın ishińiz, osynyń bárinen keıin tipti tamasha bop ketesiz, tumaý-symaýdan da aýlaq bolasyz.

— Osy aıtyp otyrǵanyńyzdyń bári balgerdiń emi ǵoı, - dedi Skott.

— Sizde eshqandaı qyzý joq. Al ókpe qabynýy degenińiz jyn soǵyp ketkir qyzýsyz bolmaıdy.

— Ashýlanbańyz, - dedi Skott. - Mende qyzý joq ekenin qaıdan bildińiz?

— Tamyr soǵysy bir qalypty eken, mańdaıyńyz salqyn kórinedi.

— Qalaısha salqyn, - dedi Skott kúıingen keıipte. - Eger maǵan shyn dos bolsańyz termometr tabyńyz.

— Men jeńil kıimmen otyrmyn ǵoı.

— Onda bireýdi jiberińiz.

Men dáliz kútýshige telefon soqtym. Ol kele qoımady, qaıta telefon shaldym, jaýap bolmady, sosyn ony izdeıin dep ózim shyqtym. Skott kózin jumǵan qalpy aqyryn, bir qalypty demalyp jatty, qup-qý óńi men kelisti bet-álpeti ólip qalǵan kishkentaı kresshilerge uqsap ketken eken. Meni osy ádebı ómir támam zeriktirip jibergendeı edi, eger ony ádebı ómir dep aıtar bolsaq, meniń búgin jumys istep qınalǵanym shamaly edi, sondyqtan tekke ketken kúnniń aqyrynda meni aýyr zil, batpan qaıǵy basyp bara jatty. Meni Skottyń ózi de jáne osy bir aqymaqshylyq ómir de shyn zeriktirip jibergen edi, men dáliz kútýshini izdep taptym da termometr men aspırınge aqsha berdim, eki lımon shyrynyn jáne eki adamǵa dep eki-ekiden araq ákelýin ótindim. Men araqtyń tutas bir bótelkesin alǵym kelip edi, biraq ony munda rúmkelep quıyp satady eken.

Men nómirge qaıtyp oralǵanymda Skott áli óz qabiriniń ústindegi tastan soqqan músin sıaqtanyp, kózi jumýly, qannen-qapersiz baıaý tynys alyp jatyr eken. Meniń nómirge kirgenimdi sezgen ol: - Termometr taptyńyz ba? - dep surady.

Men qasyna kelip qolymmen mańdaıyn ustap edim, qysylǵan adamnyń keıpi bilindi, tek qana qurǵaq bir salqyndyq sezilgendeı boldy.

— Joq, taba almadym, - dedim men.

— Men siz termometr ákeledi ǵoı dep oılap edim.

— Ákeledi, kisi jiberdim.

— Kim ákelse de báribir emes pe?

— Iá deńiz, bári bir emes pe?

Aqylynan aljasqan adamǵa renjimeıtini sıaqty Skottqa da birdeńe dep ashýlanýǵa bolmaıtyn edi, osy bir berekesiz jaıtqa aralasqanym úshin men ózime-ózim renjidim. Degenmen, onyń nelikten ózin osylaı ustaıtynyn men túsineıin dedim. Ol kúnderde qazir múlde qaýipsiz bop ketken pnevmonıa sıaqty syrqattan maskúnemderdiń kóbi ólip ketýshi edi. Biraq Skotty maskúnem deýge bolmas edi, ótkeni ishkiliktiń az mólsheriniń ózi ony álsiretip júre beretin.

Ol kúnderde Eýropada tamaq sıaqty sondaı paıdaly jáne tabıǵı nárse sharap, ol adamǵa baqyt, qýanysh, bir túrli jaılylyq ákeledi dep eseptelinetin. Sharapty jeligip elikteý nemese ózin kórsetý úshin ishpeıtin, ol tipti bireýdiń aldyńda tabynýshylyq ta emes edi, tamaq ishken sıaqty ol da úırenshikti ádetke aınalyp ketken jaı edi. Máselen, meniń ózim úshin ol sondaı qajet nárse sıaqty edi, men sharapsyz nemese syrasyz túski tamaq ishpeıtinmin. Ózim tátti, tym táttirek nemese aýyz qýyratyndaı ashylarynan ózge sharaptyń bárin unatatynmyn, al qazir ózimiz ishken birneshe shısha jeńil-jelpi aq "makonnyń" Skotty bas aınaldyrarlyqtaı kúıge dýshar etedi degen meniń oıyma da kelgen emes. Ras, erteńgisin mıneraldy sý qosqan araq ishtik, biraq ol kezde men maskúnemder jaıly eshteńe bilmegendikten bir rúmke araq tópegen jańbyrdyń astynda ashyq mashınamen kele jatqan adamǵa munshalyqty kúshti áser etedi dep oılaǵanym joq, tek ashyq aýada ǵana araqtyń ýyty tez tarap ketetinin bilýshi edim.

Dáliz kútýshini tosyp, gazet oqyp otyryp, ózimiz sońǵy toqtaǵan aıaldamada ashqan "makonnyń" shıshasyn iship taýysýǵa aınaldym. Fransýz gazetterinen áshkerelenip, artynyń nemen tynaryn kún saıyn baqylap otyratyn jan túrshigerlik bir qylmysty isti ár kezde-aq tabýǵa bolatyn edi. Qylmysty ashý isiniń barysyn romandar sıaqty qyzyǵyp oqýǵa bolady, biraq táýir lázzat alý úshin aldyńǵy taraýlardyń mazmunyn bilýiń qajet, óıtkeni fransýz gazetteriniń amerıka gazetterinen bir ózgesheligi, burynǵy oqıǵalardyń qysqasha mazmunyn berip otyrmaıdy, eń bastysy alǵash taraýda ne jaıly aıtylǵanyn bilmeı turyp amerıka romandarynyń jalǵasyn oqýdyń ózi de onsha qyzyq emes. Fransıada saıahatta júrgenińde gazetter kóp jaǵdaıda óziniń qundylyǵyn joıyp alady, sóıtip túrli qylmystyq isterdiń, alaıaqtyqtyń, daý-janjaldardyń baıandaý tásilin oılamaǵan jerden úzip tastaıdy, aqyry sen ol jóninde dámhanada otyryp oqyǵan alǵashqy áserińnen aırylyp qalasyń. Men qazir dámhanada otyryp, Parıj gazetteriniń kúndizgi shyqqandaryn oqyp, ótip jatqan adamdarǵa qarap qoıyp, keshki tamaq aldyńda "makonnan" da kúshtirek birdeńeni isher me edi dep oıladym. Biraq qasymda ózi mynandaı kúıdegi Skott otyrǵandyqtan, amal ne, jaǵdaıǵa kónýge týra keledi.

Osy kezde muz salynǵan eki staqan lımon shyryny men araq jáne "pere" mıneraldy sýyn alyp dálizshi de jetti, ol maǵan dárihananyń jabylyp qalyp, termometr ala almaǵanyn aıtty. Biraq ol aspırındi bireýden surap alypty. Men termometrdi de bireýden surap ala turýǵa bolmady ma dep ótinish ettim. Skott osy sát kózin ashyp, dáliz kútýshige ırlandyqtarsha yzaly kózqaraspen qarady.

— Syrqattyń jaıyn siz oǵan túsindirdińiz be?

— Menińshe, onyń ózi de túsinetin sıaqty.

— Ótinemin, jaqsylap túsindirińizshi.

— Men túsindirip edim, dáliz kútýshi maǵan bylaı dedi.

— Bir nárse istep kóreıin, - dedi.

— Ózine tıyn-teben berdińiz be? Olar tek sonymen ǵana kúneltedi.

— Munysyn bilmedim, - dedim men. - Men qonaq úı olarǵa birdeńe tóleıtin shyǵar dep oıladym.

— Kóńilin tabarlyqtaı tıyn-teben bermeseńiz, olar siz úshin esh nárse de istemeıdi. Olardyń bári de baryp turǵan sumpaıylar ǵoı.

Men Iven Shıpmendi jáne "Klozerıde" amerıkalyq bar ashqanda "Klozerı de Lıladaǵy" daıashyny murtyn aldyrýǵa májbúr etkenin eske aldym, meniń Skottpen tanysýymnan kóp buryn osy daıashynyń Monrýjdegi baǵynda Ivenniń qalaı jumys istegeni, bizdiń bárimizdiń "Lılada" jaqsy dostasyp, onda qandaı ózgerister bolǵany jáne solardyń bizderge etken áseri jaıly oıladym. Men "Lılada" ne bolyp jatqanyn Skottqa osy qazir de áńgimelep berer edim, áıtse de sirá, buryn bul jaıynda oǵan aıtqan shyǵarmyn, biraq daıashylar da, olardyń muń-qaıǵysy da, qaıyrymdylyǵy men adamǵa úıirligi de Skottqa eshqandaı áser etpeıtinin men biletinmin. Skolol kezde fransýzdardy jek kóretin, kóbinese daıashylarmen, taksıstermen, garaj qyzmetkerlerimen jáne páter ıelerimen aralasyp turýǵa týra kelgendikten sózderin túsinbeı, ol árqashan renjip qala beretin.

Ol ıtalándyqtardy fransýzdardan beter jek kóretin edi, tipti basy cay kezdiń ózinde de olar týraly sóılegende birden qyzbalanyp, ashýlanyp ketetin. Skott tipti aǵylshyndardy da unatpady, biraq keıde tózimdilik jasap, olarǵa meıirimdilikpen qaraıtyn, súısinetin de kezderi bolatyn. Al onyń nemister men avstralıalyqtarǵa qalaı qaraǵanyn men bilmeımin. Bálkim, ol kezde shveısarlyqtarmen ushyraspaǵany sıaqty olarmen de aralaspaýy múmkin.

Sol keshte qonaq úıde onyń typ-tynysh otyrǵanyna men qýanyp qaldym. Araq daıyndap, ishsin dep aspırınniń eki tabletkasyn berdim, ol tabletkalardy baıaý ǵana, eshbir qarsylyqsyz qylǵytyp jutty da, sosyn lımonad qosqan araqty eptep urttap ishe bastady. Kózderin aldyńdaǵy bir núktege qadaǵan kúıi tapjylmastan otyrdy. Al men gazettiń ishki betindegi qylmys týraly jazylǵan maqalany oqyp ózimshe raqattandym.

— Siz osy qaırymsyz emessiz be? - dedi Skott.

Men onyń júzine qaraǵanymda aýrýynyń anyqtamasy jóninen qatelespegen ekenmin degen oıǵa keldim. Qalaı bolǵanda da, men oǵan kerek dárini bermeppin, araq ony burynǵydan da esirte túsken sıaqty.

— Nege olaı deısiz, Skott?

— Siz otyryp alyp fransýzdyń túkke turǵysyz gazetsymaǵyn oqısyz, al myna meniń ólgeli jatqanymmen sharýańyz joq.

— Dáriger shaqyrsam qarsylyq etpeısiz be?

— Shaqyrmańyz, alys bir túpkirde jatqan fransýzdyń álipti taıaq dep bilmeıtin dárigeriniń qajeti qansha?

— Al endi sonda ne tileısiz?

— Ystyǵymdy ólshegim keledi, kıimimdi keptirip berseńiz eken. Sosyn biz ekspresspen Parıjge ketip qalar edik, onda jetkesin amerıkanyń Neııadaǵy gospıtaline barar edim.

— Kıimimiz tań atqansha keppeıdi, al ekspress munda toqtamaıdy eken, - dedim men. -Jatyp demalyńyz, sosyn keshki tamaqty tósekte jatyp-aq ishesiz.

— Men ystyǵymdy ólshegim keledi. Onyń munysy edáýir uzaqqa - dáliz kútýshi termometr ákelgenge deıin sozyldy.

— Budan ózgesi tabylmady ma? - dep suradym men.

Dáliz kútýshi kelip kirgende, Skott kózderin jumyp kádimgi ólgeli jatqan Kamılaǵa uqsap ketken edi. Adam óńiniń, bulaısha sátte-aq qýaryp ketkenin men eshqashan kórgen joq edim, sonda denedegi qannyń qaıda joǵalyp ketetinin men túsinbedim.

— Qonaq úıde ózge termometr joq, - dedi de, dáliz kútýshi maǵan termometrdi ustata saldy. Bul vana sýynyń ystyǵyn ólsheıtin termometr bolyp shyqty. Men araqty urttap jiberip, terezeni ashtym da jaýyp turǵan jańbyrǵa sál-pál kóz jiberdim. Qaıta burylǵanymda, Skottyń kirpik qaqpaı maǵan qadala qarap otyrǵanyn sezdim.

Men biletin adamdarsha termometrdi silkip-silkip jiberdim de:

— Baǵyńyzǵa qaraı, bul áıteýir analdy termometr emes eken, - dedim.

— Muny sonda qaıda qoıady?

— Qoltyqqa, árıne, - dedim de men termometrdi ózimniń qoltyǵyma tyqtym.

— Keregi joq, áli ol teris kórsetip júrer, - dedi Skott.

Men termometrdi myqtap qaıta bir silkip, Skottyń pıjamasynyń ilgegin aǵytyp, ony qoltyǵyna qoıdym, sosyn onyń mup-muzdaı mańdaıyn ustap kórdim de, qaıtadan tamyr soǵysyn tekserdim. Ol týra aldyńa qarap otyrdy, tamyr soǵýy jetpis eki eken. Men ony termometrdi tórt mınýttaı ustap otyrýǵa kóndirdim.

— Men bir-aq mınýt ustaıtyn shyǵar dep oılap edim, - dedi Skott.

— Bul úlken termometr, - dedim men. - Shyǵatyn jylýdy termometrdiń búkil kóleminiń sharshysyna kóbeıtý kerek. Bul Selsıı termometri ǵoı.

Ýaqyt bitkesin men termometrdi ústel ústindegi shamǵa taıaý ákep kórdim.

— Qansha?

— Otyz jeti de alty.

— Al adamnyń qalypty ystyǵy qansha edi?

— Mine, osy qalypty ystyǵyńyz.

— Siz osyǵan senesiz be?

— Sekemin.

— Ózińizge salyp kórińizshi. Men anyǵyn bilýim kerek qoı.

Men termometrdi silkip pıjamamnyń ilgegin aǵyttym da qoltyǵym astyna qoıdym: ýaqytty belgiledim. Ýaqyt ótti, termometrdi aldym.

— Qansha?

Men termometrge úńile qaradym.

— Dál manaǵydaı eken.

— Al siz ózińizdi qalaı sezinesiz?

— Tamasha, - dedim men.

Otyz jeti de altynyń qalypty qyzý ekenin esime túsirýge tyrysyp baqtym. Biraq munyń eshbir mán-mańyzy joq edi, óıtkeni termometr osy sát únemi otyzdy kórsete berdi.

Skott bir nársege kúdiktengendeı bolyp edi, men oǵan termometrdi taǵy salyp kórińizshi dedim.

— Keregi joq, - dedi ol. - Meniń osynsha tez saýyqqanyma qýanýymyz kerek. Mende árdaıym osylaı bolady.

— Siz azamatsyz, - dedim men. - Biraq áli tósekte jata turyp, jeńil-jelpi keshki tamaq ishýińiz kerek sıaqty, sosyn erteńgisin ertemen jolǵa shyǵyp keter edik.

Meniń ekeýimizge de plash satyp alý nıetim bar edi, bul úshin Skottan qaryzǵa aqsha alýym kerek, biraq osy dál qazir bul jóninde onymen sóz talastyrǵym kelmedi.

Sóıtip Skott tósekte jatqysy kelmedi. Ol turyp kıinip, tómenge túsip, óziniń densaýlyǵy jaqsy ekenin, eshteme de bolmaǵanyn Zeldaǵa telefonmen habarlaǵysy keldi.

— Ol kisi ne oılaıdy, sizben jol-jónekeı ne bolýǵa tıis edi?

— Biz nekeleskennen bergi ýaqyt ishinde jubaıymnan qashyq jerde bólek uıyqtaıyn dep turǵan bul birinshi túnim edi, sondyqtan Zeldamen qalaıda sóılesýim kerek.

Biz ekeýimizge munyń sonshalyqty mańyzdy ekenin siz nelikten túsinbeısiz?

Men muny túsine alar edim, biraq Zelda ekeýiniń ótken túndi qalaısha birge ótkizýge aıla-sharǵy tapqanyn túsinbedim. Degenmen ol jóninde suraý yńǵaısyz edi. Lımon shyryny Quıylǵan araqty Skott dem almaı jutyp saldy da, maǵan taǵy araq alǵyz dedi.

Men dáliz kútýshini taýyp alyp termometrin qaıtaryp berdim de, bizdiń kıimimiz kepti me eken dep suradym. Shamamen bir saǵattan keıin kebedi dedi ol.

— Útikteýdi umytpańyzshy, azdap dymqyl bolsa da eshteńe etpeıdi.

Dáliz kútýshi osy sátte sýyq tıgenge qarsy ishetin eki rúmke sýsyn ákeldi. Óz rúmkemnen urttap iship otyryp, men Skottqa az-azdap urttap ishińiz dedim. Men endi oǵan salqyn tıýi múmkin dep oılap, shynymen mazam kete bastady. Eger salqyn tıse ony, sirá, aýrýhanaǵa aparý kerek bolady. Sýsyndy ishkesin ol ózin sál-pál jaqsy sezindi, Zelda ekeýiniń úılený toıynan keıin túńǵysh ret túndi bólek ótkizgeniniń qaıǵysynan aman qalǵanyna baqytty adamdaı bolyp kórindi. Sóıtip ol qalaı bolǵanda da, Zeldaǵa telefon soqqysy keldi, jalma-jan halat kıip, telefonmen sóılesýge tapsyrys berý úshin tómenge túsip ketti.

Parıjdi tez bere qoımapty. Sosyn Skott nómirge qaıtyp oralysymen dáliz kútýshi kirip keldi, qolynda lımon shyryny qosylǵan eki rúmke araǵy bar eken. Meniń birinshi ret kórýim edi, Skott araqty sonshama kóp ishti, biraq eshbir áser ete qoımady, ol qaıta qýaqylanyp, áńgimeshil bolyp ketti, óziniń Zeldamen ekeýiniń qalaı qosylǵandaryn aıta bastady. Ol Zeldamen soǵys kezinde qalaısha tanysyp, keıin qalaısha joǵaltyp alǵanyn, sosyn bir-birin qaıtadan súıip ekeýiniń nekeleskenin, al osydan bir jyldaı buryn San-Rafaelde Zeldamen ekeýi dýshar bolǵan adam tózbesteı bir jıirkenishti jaıt jóninde de aıtty. Bul Zelda men fransýzdyq teńiz ushqyshynyń bir-birine qalaı ǵashyq bolǵany jaıyndaǵy áńgimesiniń osy birinshi nusqasy shynynda da qaıǵyly eken, bul shyndyqtan alynǵan shyǵar dep oıladym men. Romanǵa osynyń qaısysy laıyqty bolaryn bilgisi kelgendeı, keıinirek ol álgi áńgimesiniń ózge nusqasyn da áńgimelep berdi maǵan, biraq olardyń eshqaısysy da áýelgisindeı qaıǵyly emes edi, ózge nusqalarynyń qaı-qaısysy da shyndyqtan alynǵan bolýy múmkin, biraq men ózim tek álgi birinshi nusqasyna ǵana aqyryna deıin sendim. Qaı-qaısysyn da ol asqan sheberlikpen áńgimelep berdi, biraq eshqaısysy da alǵashqysy sıaqty meni tebirentpegen edi.

Skott áńgimeni óte jaqsy jazatyn. Ol emle erejesine saı jazýdy, nemese tynys belgilerin qoıýdy qadaǵalamaýshy edi, ústinen túzetilmegen hattarymen salystyrǵanda, oǵan bul áńgimelerdi saýatsyzdyqpen jazdy-aý degen kúdik týmaıtyn. Aqyrynda meniń ata-tegimdi durys jaza alatyn bolǵanda ekeýimizdiń tanysqanymyzǵa eki jyl bolǵan edi, árıne, ata-tegimniń uzyn ekeni ras, múmkin ony ár kez saıyn jazý qıynyraq bolatyn shyǵar, áıteýir osyndaı ata-tekti durys jaza bilýge úırengendigi oǵan áp-ájeptáýir abyroı áperdi. Ol budan áldeqaıda mańyzdy jaıttardy durys jazýǵa ádettendi, kóp nárseni logıkalyq jaǵynan oılap-pishýge tyrysyp baqty.

Sol bir keshte meniń San-Rafaelde ne bolǵanyn oısha bilip túsinýim jáne oǵan tıisti baǵa berýim kerek boldy, sondyqtan men álgi aıtqanynyń bárin anyq ta, ashyq kóre bastadym. Sýǵa sekiretin kishkene kópirlerdiń ústinen quldılap tómen ushyp bara jatqan bir oryndy gıdroplan, onyń qaltqylarynyń beınesi, sýǵa túsirgen kóleńkesi, teńiz sýymyń túsi, kúnge totyqqan Zelda men Skott, ekeýiniń de qońyrqaı sary jáne aq sary tústi shashtary, sonda Zeldaǵa ǵashyq bolǵan jas jigittiń kúnge kúıgen bet-ajary. Men oǵan oıymnan ketpeı qoıǵan bir suraqty bere almaı-aq qoıdym, ol: eger onyń áńgimesi shyndyqtan alynsa, jáne osynyń bári ómirde bolsa, Skott Zeldamen kún saıyn bir tósekte qalaısha uıyqtap júr degen saýal edi. Degenmen, múmkin, osy oqıǵa ómirimde estigen áńgimelerimniń ishindegi eń qaıǵylysy shyǵar bálkim, ol ótken túndi umytyp ketkeni sıaqty, muny da esinen shyǵaryp alǵan bolar, múmkin. Bizdiń kepken kıimimizdi Parıj jaýap berip úlgergenshe ákelgen edi, ekeýmiz kıindik te keshki tamaq ishýge - tómenge tústik. Skott aıaǵyn nyq basa almaı táltirektep tóńiregindegilerge kózin alarta qarap otyrdy. Aldymen bizge bir-bir ulý men grafın toly "flerı" sharabyn ákeldi, biraq biz tamaqty aýyzǵa ala bastaǵanda-aq Skotty telefonǵa shaqyryp áketti. Ol bir saǵattaı sóılesti, al men nandy maımen, sarymsaq pen aqjelkennen jasalǵan tuzdyqqa batyryp, Skottyń ulýymen qosyp jep aldym, grafındegi "flerıdi" de ózim iship taýystym, Skott qaıtyp oralǵanda men qaıtadan ulý aldyramyn dep edim, ol jegisi kelmeıtinin aıtty. Skottyń jeńil tamaq jegisi keldi. Bıfshteks te, baýyr da, tós eti de, qýyrylǵan jumyrtqa da kóńiline jaqpady, tek balapan etine ǵana kóńili soqty. Kúndiz biz tońazyǵan balapan etin jep edik, bul jerde taýyq etin tamasha daıyndaıdy eken, endi biz sol taýyq etine jáne osy jerdiń "montane" dep atalatyn jeńil, aq sharabyna peıil bildirdik. Skott tamaqty sál-pál ǵana jedi, al bir bokal sharaptyń ózin iship taýysa almady. Sosyn ol basyn qolynyń ústine qoıdy da, tóńirekte ne bolyp, ne qoıyp jatqanymen isi bolmady. Bul qýlyq jasaıyn degen adamnyń túri emes edi, ol qaıta esh nárseni tókpeýge, syndyrmaýǵa sonsha tyrysyp otyrǵan sıaqty bolyp kórindi. Biz dálizdegi kezekshi ekeýimiz ony joǵarydaǵy nómirge alyp keldik te, ish kıiminen basqasynyń bárin sheship tósekke jatqyzdyq, sheshken kıimderin ilip, astyndaǵy tósek japqyshpen ózim qymtap orap tastadym. Sosyn terezeni ashsam jańbyr tolastaǵan eken, ony sol kúıi ashyq qaldyrdym.

Ózim qaıta tómenge túsip keshki tamaǵymdy iship taýystym, sosyn Skott týraly oılaýmen boldym. Oǵan ishýdiń keregi joq edi árıne, al men bolsam onysyna qarsy tura almadym. Az ǵana ishimdiktiń ózi onyń júıkesin qozdyryp, denesin ýlaıtyny kórinip turdy, osyny oılaǵan men, erteń ishpeýimiz kerek eken degen tujyrymǵa keldim. Men oǵan biz tezdetip Parıjge baramyz, jazýǵa kirisip ketýim úshin meniń ishpeı, biraz bas tynyqtyrýym kerek bolar edi dep aıtqym keldi. Bul, árıne, meniń shyn sózim bolmas edi. Maǵan túski astan keıin jumysqa kiriserde, nemese jumys ústinde ishpesem boldy, ózge kezde ishkenniń zalaly joq edi. Men endi joǵary kóterilip, terezelerdiń bárin aıqara ashtym da, sheshinip tósekke jatyp em, sol boıda birden uıyqtap kettim.

Kelesi kúni aýa raıy jaqsy boldy, biz Parıjge Kot d'Or arqyly jańbyrdan keıingi tamasha aýamen júrip kettik, aınaladaǵy áp-ádemi tóbeler, egis dalasy men júzimdikter zymyrap artymyzda qalyp jatty. Ózin óte kóńildi sezingen Skott Maıkl Arlenniń jazǵan barlyq kitaptary jaıly áńgimelep berdi maǵan. Maıkl Arlen óte jaqsy adam, odan biz ekeýimiz de kóp nárse úırene alamyz dedi ol. Men Arlenniń kitaptaryn oqı almaıtynymdy aıtyp edim, onyń kitaptaryn maǵan oqýdyń qajeti joq dedi ol, sóıtti de ózi maǵan Arlen kitaptarynyń mazmunyn áńgimelep, al keıipkerlerin sıpattap beretin boldy. Muny Maıkl Arlenniń shyǵarmashylyǵy jónindegi aýyzsha dısertasıa dep ataýǵa da bolatyn edi.

Ekeýimiz onyń úıiniń janynan aıyrylystyq ta, men taksıge otyryp, ózim turatyn taqtaı tiletin zaýytqa kelip jettim, jubaıymmen kezdesýim de tamasha boldy. Osy kezdesý qýanyshyna ekeýimiz az-maz ishý úshin "Klozerı de Lılaǵa" bardyq. Biz uzaq ýaqyt boıy bir-birin kórmeı saǵynysyp, qaıta ushyrasyp birge otyrǵan balalar sıaqty baqyt qushaǵyna bólendik, men kelinshegime ózimizdiń saparymyz jaıynan baıandap berdim.

— Ózińe de sondaı kóńilsiz bolǵasyn qyzǵylyqty esh nárseni kórip, bile almadyń ba, Tetı? - dedi jubaıym.

— Eger men durys tyńdaǵan bolsam, Maıkl Arlen jaıly kóp nárseni bilgen bolar edim. Sosyn men ózim áli túsinbeıtin nárselerdi bildim.

— Skott sondaı baqytsyz ba edi?

— Múmkin, solaı shyǵar.

— Oı, beıshara-aı.

— Biraq qaıtkende de men bir nárseni bildim.

— Neni?

— Saıahatqa shyqsań tek ózińe unaıtyn adamdarmen birge júrýiń kerek eken.

— Munyń ózi kóp nársege úıretedi emes pe?

— Iá, solaı. Biz endi Ispanıaǵa attanýymyz kerek.

— Iá. Júrýge aı jarymnan az ǵana ýaqyt qaldy ǵoı. Al bul jyly biz oıǵa alǵan isimizdi buzýǵa eshkimge jol bermeımiz, solaı emes pe?

— Sóz bar ma. Pamplonadan biz Madrıdke baramyz, odan soń Valensıaǵa ketemiz.

— M-m-m, - dep kelinshegim mysyqsha pyryldaı bastady.

— Beıshara Skott-aı, - dedim men.

— Barlyq beısharalar qaltasynda kók tıyny bolmasa da sáýegeı keledi, - dedi Hedlı.

— Bizdiń jolymyz bolǵysh-aq.

— Múmkindikten aıyrylyp qalmas úshin biz ózimizdi jaqsy ustaı bilýimiz kerek.

Til-kóz tımesin dep biz daǵdy boıynsha ústelimizdi ura bastap ek, bizge ne kerek ekenin bilmekke daıashy jetip keldi. Biraq bizge ne kerek ekenin daıashy da, ózge bireý de, aǵashqa nemese mármárge (otyrǵan ústelimiz mármár edi) urǵanymyz da, tipti eshkim de aıtyp bere almas edi. Degenmen sol bir keshte biz muny bilgen joqpyz jáne ózimizshe baqytty edik.

Sapardan qaıtyp oralǵannan keıin bir-eki kúnnen soń Skott maǵan óziniń kitabyn ákelip berdi. Kitaptyń syrtqy muqabasy ala-qulalaý eken, onyń sondaı tym jyltyraq, tym sıyqsyz bop jasalǵanyna meniń yńǵaısyzdanǵanym esimde qalypty. Ol nashar jazylǵan ǵylymı-fantastıkalyq romannyń muqabasyna uqsap ketken eken. Skott maǵan munysyna nazar aýdarmańyz dedi. Bul kitaptyń mazmunynda baıandalǵan Long-Aılend tas jolyndaǵy jarnama taqtasy boıynsha oılap tabylǵanyn aıtty. Buryn osy muqaba ózine unaǵanymen, qazir unamaıdy dedi. Oqymas buryn men kitaptyń syrtqy jyltyr muqabasyn bólek alyp qoıdym.

Kitapty oqyp bolǵanymda, Skott ózin qalaı ustasa olaı ustasyn, ne jasap, ne qoısyn onyń syrqat adam ekenin, sóıtip meniń oǵan kómektesip, tipti jaqsy dosy bolýǵa tyrysýym kerek ekenin sezindim. Onyń jaqsy degen dostary tipten kóp edi, meniń tanystarymnyń ishinen munshama dosy kop adamdy tabýdyń ózi qıyn bolatyn. Qajetpin be, joqpyn ba, oǵan qaramaı men ózimdi de Skottyń dostarynyń sanatyna qostym. Eger "Uly Getsbı" sıaqty tamasha kitapty jazý qolynan kelgen ol, budan da táýirirek ózge bir jaqsy dúnıeni de jaza alatynyna kúdiktenbedim. Ol kezde Zeldany tanymaıtynmyn, sondyqtan oǵan qarsy tóngen búkil qaýipti de men bilgen joqpyn. Osyǵan bizdiń bilgimiz kelgennen de góri, erterek kózimiz jetti.

QARSHYǴALAR JEMTİK BÓLİSPEIDİ

Skott Fısdjerald Tılzıt kóshesiniń 14-úıindegi jaldap turǵan jıhazy mol páterine ózi, jubaıy Zelda jáne kishkene qyzymen birge bizdi túski tamaq ishýge shaqyrdy. Men bul páterdi tipti umytyp qappyn, tek onyń ishi qarańǵy, qapyryq ekeni, onda altynmen áshekeılenip jazylǵan, ashyq kógildir bylǵarymen túptelgen Skottyń tuńǵysh kitaptarynan ózge ekeýine tıesili eshteńeniń joq ekeni ǵana esimde qalypty. Budan basqa Skott bizge bir tirkeý kitabyn da kórsetti, onda óziniń jarıalanǵan búkil shyǵarmalarynyń attary jáne olar úshin alǵan qalamaqysy uqyptylyqpen jazylǵan eken, oǵan qosa kınoda jarıalaý quqy úshin alǵan qarjysy, satylǵan kitaptaryna berilgen paıyzdar da kórsetilgen. Kemedegi tirkeý jýrnaly sıaqty, bári sonshalyqty uqyptylyqpen tizilgen eken. Skott sony bizge bir murajaı ıesiniń maqtanyshyndaı tákapparlyqpen kórsetti. Ózi kúıgelektep qonaqjaı bolýǵa tyrysyp baqty, tapqan-taıanǵan aqshalaryn jazyp júredi eken, ony eń bastysy, mine, osy emes pe dep kórsetkisi keldi. Biraq onda qaraı qoıatyndaı mándi eshteńe joq edi.

İshýden basy aýyrǵan Zeldanyń kúıi bolmady. Aldyńǵy kúni keshte olar Monmartrda bolypty da, Skott araqty kóp ishpeımin degesin ekeýi shataqtasyp qalypty. Skott maǵan óziniń endi durystap jumys istegisi kep ishpeýge bel baılaǵanyn, al Zeldanyń ony sary ýaıymshyldar sanatyna qosyp, óziniń raqatyn ádeıilep buzýshy dep oılaǵanyn áńgimeledi. Zeldanyń dál solaı degeni ras eken, árıne, budan keıin ekeýi birin-biri kinálaı bastady, jubaıy óziniń ádetinshe munyń bárin bekerge shyǵardy. "Men bulaı degen joqpyn. Men esh nárse aıtqan emespin. Skott, sen jalǵan aıtasyń", - dedi ol Sosyn Zelda bir nárseni esine túsirgendeı bop kóńildenip kúle bastady.

Sol kúni Zeldanyń reńi shamaly edi. Tamasha aqsary shashyn boıaý búldiripti, mashınamen saıahattap júrgenderinde jańbyrǵa bola saıahattaryn toqtatqanda ol Lıonda shashyn boıatqan eken. Beti omsyraıyp ketipti. Kózinde sharshaǵandyqtyń belgisi bar eken.

Zelda Hedlımen de, menimen de resmı túrde sypaıy sóılesti, al oısha búgin tańerteń ǵana ózi oralǵan keshegi dýmandy keshte otyrǵan adam sıaqty bop kórindi. Skott ta, Zelda da shamasy bizdiń Skottpen ekeýimizdiń saparymyz óte kóńildi ótti dep esepteıtin sekildi.

— Sizder sondaı jaqsy qydyryp qaıtqannan keıin men de Parıjdegi dostarymmen kóńil kóterip qýanýym kerek qoı, - dedi Zelda Skottqa.

Skott ózinshe qonaqjaı bolǵysy keldi, biz shamalylaý túski as ishtik, onyń kem-ketigin azdap ta bolsa sharap toltyrǵandaı edi. Skottyń aq shashty áp-ásem, top-tolyq bolyp tompıǵan qyzynyń sózinde Londonnyń shet jaǵyn mekendeýshilerdiń sóz saptasy baıqalyp turdy. Skott qyzynyń kútýshisi aǵylshyn áıeli ekenin, ol óskende Dıana Menners báıbishe sekildenip sóıleýge ádettenetinin aıtty.

Zeldanyń kózderi tuıǵynnyń kózindeı ótkir, juqa, názik erin, sózi men ádet-ǵurpy Ońtústik turǵyndaryna uqsaıtyn edi. Onyń óli de onsha keshegi kúngi keshki saýyqqa baryp-qaıtyp otyrǵany, al júzinen qur bosqa maǵynasyz mysyq kózqaras baıqalyp tur edi. Sodan keıin bir sát onyń kózinde qanaǵattanǵandyq sezim paıda bola qaldy da, ol sezim sol sátinde-aq kózdi ashyp-jumǵansha joq boldy. Skott sol baıaǵysynsha qamqorshy, qonaqjaı úı ıesi bolǵysy kelip otyr edi. Zelda oǵan kóz qıyǵyn jibergende janary men erninde Skottyń sharap ishkenine toqmeıilsý nyshany sezilip turdy. Muny men keıin jaqsy bilip aldym. Bul Skottyń taǵy da jaza almaıtynyn Zeldanyń ózi biletinin tanytqany sıaqty edi.

Zelda Skotty onyń isteıtin jumysynan qyzǵanatyn, biz jaqynyraq bilgen saıyn munyń mánisi túsinikti bola bastady. Skott túngi ishkilikke barmaýǵa, kún saıyn gımnastıka jasaýmen shuǵyldanyp, tapjylmaı otyryp jumys isteýge bekem bel býǵan-dy. Ol óz jumysyna kirisip endi ǵana qyzyǵyna berile bastaǵanda, Zelda ózine kóńilsiz ekenin aıtyp, ony kezekti ishkilikke qoıarda-qoımaı ilestirip ketip júrdi. Ekeýi birde janjaldasyp, birde tatýlasyp qalatyn. Skott ishkiliktiń boıyna jaıylǵan ýynan aıyǵý úshin menimen birge alysqa serýenge shyǵatyn boldy, endi jumys isteımin-aq dep qulshynyp júrdi. Jumysy birqalypty júrip te jatty. Biraq keıin bári oıda joqta qaıtalanyp qoıa beretin.

Skott Zeldany shyn súıetin jáne orynsyz kóp qyzǵanatyn. Biz serýendep júrgenimizde, Zeldanyń teńiz ushqyshyna qalaısha ǵashyq bolǵanyn qaıta-qaıta aıta bergeni bar. Biraq sodan bylaı Zelda Skottyń ony erkekterden qyzǵanýyna sebep bolarlyqtaı ospadarsyz minez kórsetpegen kórinedi: osy kóktemnen beri Skott Zeldany áıelderden qyzǵanatyndy shyǵardy. Monmartrda bolǵan keshterde ózi esinen aırylǵansha mas bolýdan qatty seskenetin edi, sondaı-aq Zelda da qatty mas bolyp qala ma dep saqtanatyn. Degenmen, qas qaǵym sátke ǵana mas bolý olardy kóp qolaısyzdyqtan saqtap qap júrdi. Ekeýi de ishkilikke úıir adamǵa eshbir áser etpeıtin bolmashy ǵana spırtten nemese shampannan qalǵyp-múlgip uıyqtap ketetin jáne sábı sekildi bolyp qannen-qapersiz uıyqtaıtyn. Men ózim sharap emes, esirtkish dári qabyldaǵan adam sıaqty ekeýiniń de esterinen tanyp qalǵanyn san márte kórdim, sondaıda dostary nemese taksıdiń shopyry ákelip tósekke jatqyzyp ketip júretin, ekeýi de oıanǵannan keıin ózderin óte tamasha sezinetin, óıtkeni olar aǵzaǵa zıan keltirerlikteı mólsherde onsha kóp ishpeıtin.

Biraq keıin olar álgideı saqtaýshy qasıetterinen aıyrylyp qaldy. Endi Zelda Skottan da góri kóbirek ishetin boldy, sondyqtan Skott ekeýi baratyn qaısybir oryndarda nemese sol kóktemde ózderi aralasqan adamdar arasynda Zelda kóp iship masqara bop qalmasa jarar edi dep, kóbirek qaýiptenip júrdi. Skottqa aralas-quralas adamdar da, ózderi baratyn oryndar da unamaıtyn, oǵan endi ózin-ózi baqylaı almaıtyndaı shamaǵa deıin ishýge týra keldi, sondyqtan ol álgi oryndarǵa da, ondaǵy unatpaıtyn kisilerine de tózip baqty. Buryn ol ishkilikten áldeqashan-aq es joq, tús joq qulap júrse, endi tek uıyqtamaý úshin ǵana ishetin boldy. Bara-bara ol durystap jumys isteı almady, onysyn birte-birte sırete berdi.

Biraq ol qaıtkenmen de jumys isteýge tyrysyp baqty. Ózinshe kún saıyn-aq jumys istemekshi boldy, biraq onysynan túk shyqpady. Ol endi jazýshylar úshin ózge qalalardyń bárinen artyq tamasha Parıjdi kinálaýǵa deıin bardy, dúnıede Zelda ekeýine qazirgiden múlde ózgeshe turmys qurýǵa bolatyn ózge bir oryn bar shyǵar degen senimnen aırylmady. Ol eshqandaı qurylys salynbaǵan kezdegi Rıveranyń qandaı bolǵanyn kóz aldyńa elestetti, ushy-qıyrsyz teńizdiń kógildir aıdyny, jaǵalaýdaǵy sap-sarǵysh altyn qum, teńizge múıisten kem suǵyna engen qaraǵaıly orman men Esterel taýlary - bár-bári jaınap sala berdi. Sol kezdegi Zelda ekeýi tuńǵysh ret barǵandaǵy Rıvera-aı, shirkin!

Skott maǵan sol Rıvera jaıly áńgimeledi, biz jubaıymyz ekeýimiz qaıtkende de kelesi jazda sonda barýymyz kerek ekenin, onda qalaı turatynymyz, óziniń bizge arzan pansıonat izdep taýyp beretinin, sosyn ózimen ekeýimizdiń kún saıyn qalaı jumys isteıtinimiz, teńizge shomylyp, qumǵa aýnap, kúnge qyzdyrynyp jatyp jáne túski as pen keshki as aldyńda az-azdap bir rúmkeden ǵana sharap ishetinimiz jaıly aıtty. Onda barsaq Zelda ózin baqytty sezinedi dedi ol. Zelda sýǵa júzip súńgigendi táýir kóredi - oǵan bul ómir unaıdy eken, ol eriniń jumys istegenin qalaıdy, sonda bári de óziniń qalpyna keledi dep oılaıdy. Olar - Zelda, qyzy úsheýi - jazda qalaıda sol Rıveraǵa barady.

Men onyń aıtqanyndaı, eshqandaı daıyn úlgige eliktemeı-aq bar kúshti jumsap áńgime jazǵanyńyz durys qoı dedim jáne ózin osyǵan sendirýge tyrystym.

— Siz tamasha roman jazdyńyz, - dedim men oǵan, - sondyqtan joqtan ózge birdeńeni jazýǵa haqyńyz joq.

— Biraq sol romandy satyp alýshy joq, - dep jaýap berdi ol, - sondyqtan men ótimdi áńgime jazýǵa májbúr bolamyn.

— Qabiletińizdiń jetkeninshe eń jaqsy áńgime jazyńyz, biraq onyńyz shyn júrekten, tebirenisten shyqqan dúnıe bolsyn.

— Men dál osylaı isteımin, - dedi ol.

Degenmen, onyń áli jumys isteı alatyny jaratylystyń oǵan syılaǵan jaqsylyǵy edi. Zeldanyń ózinen dámegóı adamdarǵa jany qas bolatyn. Bul Zeldanyń biraz kóńilin kótergenimen, Skott ony álde de bolsa qyzǵanyp, qaıda barsa da qasynan qalmaı erip júretin. Osynyń ózi Skottyń jumysyna qyrsyǵyn tıgizbeı qoımady, al Zelda bolsa jumysqa kóbirek kóńili aýyp ketedi dep Skotty bul da qyzǵanatyn.

Kóktemniń búkil sońǵy kúnderinde jáne jazdyń basyn ala Skott tapjylmaı jumys isteýge qam-qareket jasap-aq baqty, biraq úzip-úzip bolmasa, óndirip jumys isteı almady. Men ushyratyp qalǵan kezderimde ol árqashanda kóńildi, keıde tipti shamadan tys qyljaqbas bop júrdi, ol jalpy áńgimeshil, ázilqoı adam edi. Ózine erekshe kóńilsiz bolǵan kúnderde ǵana men onyń aryz-muńyn tyńdaıtynmyn, tek ózińizdi jaqsylap qolǵa ala bilseńiz, qaıtadan baıaǵysha kósiltip jazyp kete alasyz, ajaldan ózgeniń bárin túzetýge bolady deıtinmin men oǵan. Ol keıde ózin-ózi keleke etkendeı bop júretin, sonda men tónip turǵan eshbir qater joq dep oılaıtynmyn. Osy ýaqytta on "Baı bolǵan bala" atty jaqsy bir áńgime jazdy, men onyń budan da jaqsy jaza alatynyna senip júrdim, keıin shynynda da solaı boldy.

Jazda biz Ispanıada bolǵanymyzda men romannyń alǵashqy nusqasyn jaza bastaǵanmyn, al qyrkúıekte Parıjge kelgenimizde ony birjola bitirdim. Skott pen Zelda ol kezde Antıb múıisinde turatyn, kúzde biz Parıjde kezdeskenimizde Skottyń tym ózgerip ketkenin baıqadym. Ol Rıverada turǵanymyzda da ishkilikti qoımaǵan bolatyn, al endi keshkilikte ishý túgil kúndiz de mas júretindi shyǵardy. Endi ol jurttyń jumys ýaqytymen sanaspady, mas bolǵanda Notr-Dam-de-SHan kóshesindegi bizdikine tipti kúndiz de, keshke de at qurǵatpaı kelip turatyn boldy. Ol ózinen tómengilerdiń, tipti kimderdi ózi tómen dep esepteıtin adamdarynyń báriniń aldyńda dóreki minez kórsetetindi shyǵardy.

Bir kúni bala qaraýshy aǵylshyn áıeldiń demalysy eken, qyzyn Skottyń ózi qarap qalǵan bolýy kerek, ol qyzyn ertip taqtaı tiletin zaýyttaǵy bizdikine kelipti, baspaldaqpen kóterile bergende qyzy dárethanaǵa barǵysy keletinin aıtypty. Skott sol jerde qyzyn jalma-jan sheshindire bastaǵan, osy kezde bizden tómende turatyn úı ıesi shyǵa kep, oǵan:

— Myrza, dárethana sizdiń qarsy aldyńyzda, baspaldaqtyń sol jaǵynda, - depti. Sonda Skott oǵan:

— Eger osy aradan tez qarańdy úzbeseń, basyńdy tómen qaratyp, ózińdi sol dárethanaǵa súńgitip jiberemin, - dep jaýap beripti.

Búkil kúz boıy ol osylaı qınalyp júrdi, biraq saý kezinde romanyna kirisip ketetin. Biraq men onyń saý kezin sırek kóretinmin, saý kezinde tipti súıkimdi edi, burynǵysynsha ázildep, keıde ózin-ózi syqaqtap qoıyp otyratyn. Mas bop alǵannan keıin Zelda óziniń jumys jasaýyna kedergi jasaǵanda qandaı raqattansa, ol da meniń jumys isteýime soldaı kedergi jasap júrdi. Osynyń ózi birneshe jylǵa sozyldy, biraq osy jyldarda ishkilikten saý kezindegi Skotttan artyq meniń de óńge senimdi dosym bolǵan joq edi.

1925 jyldyń sonaý bir kúzinde "Kún de shyǵady" atty romanymnyń alǵashqy nusqasynyń qoljazbasyn kórsetpegenim úshin ol maǵan ókpelep júrdi. Men áýeli bárin bastan-aıaq ózim oqyp shyǵyp, qaıta jazýym kerek ekenin, oǵan deıin romandy talqylaýǵa da, bireýge kórsetýge de qulqym joq ekenin aıttym. Biz Avstralıadaǵy Forarlbergtiń janyndaǵy Shrýnsqa, onda alǵashqy qar jaýysymen-aq ketip qalýǵa jınalyp jattyq. Onda barǵasyn men romannyń birinshi bóligin qaıta jazyp shyqtym, sosyn umytpasam, ony qańtar aıynda támamdadym. Men qoljazbany Nú-Iorkke aparyp Skrıbnerstiń baspasyndaǵy Maks Perkıpske kórsettim de, sosyn Shrýnsqa qaıtyp oralyp, kitaptyń qalǵan bóligin birjola bitirdim. Skott bul romandy tolyqtaı óńdelip bolyp ábden kesilip-pishilip, Skrıbnerske jiberilgennen keıin baryp, sáýirdiń aıaq sheninde ǵana kórdi. Bizdiń bul jaıynda áńgimeleskenimiz jáne ár kezdegideı jumys bitkende onyń abyrjyp, maǵan barynsha kómekteskisi kelgeni esimde. Biraq men kitapty ústinen qaıta óńdep jatqanymda, árıne, onyń kómeginiń qajeti joq edi.

Biz Forarlbergte turyp, men romandy qaıta jazyp jatqan kezimde Skott jubaıy, qyzy úsheýi Parıjden tómengi Pıreneıdegi mıneraldy sýlarǵa ketip qalypty. Zelda shampandy kóp iship asqynǵannan paıda bolatyn, sol kezde kolıt dep atalatyn óte keńinen taraǵan ishek aýrýyna dýshar bopty. Al Skottyń ózi ishýdi doǵaryp, birjola jumysqa berilýge tyrysyp baqty, sóıtip bizdi maýsymda Jýan-de-Penge kelýge shaqyrdy. Olar bizge turýǵa baǵasy arzan úı taýyp bermekshi boldy, bul joly ol ishpeýge ýáde de berdi, bári de baıaǵy kezdegideı bolady dep sendirdi, biz bolsaq sýǵa shomylamyz, densaýlyqty myqtap, kúnge kúıemiz, tek túski as pen keshki as aldyńda ǵana bir-bir rúmkeden jeńil sharap ishetin bolamyz. Zelda osy kúnde saýyqqan, ekeýiniń de kóńil kúıleri jaqsy, Skottyń romany da aıtarlyqtaı bolyp keledi. Ol ózi jurtqa unaǵan "Uly Getsbıdi" ınsenırovka jasaǵan jáne ekranda kórsetý quqy úshin aqsha alýǵa tıis, sondyqtan da oǵan esh nárseden qam jeýdiń qajeti joq. Zelda tipti gamasha, bári de úılesimdi bolady depti.

Mamyr aıynda men Madrıdte jalǵyz turyp jumys istegen edim. Jýan-de-Penge barý úshin Baıonnadan poıyzdyń úshinshi klasty vagonyna otyryp, jolshybaı ashyǵyp, osynda áreń degende jettim, ózimniń ańdamastyǵymnan aqshasyz qalyp, sońǵy ret Fransıa men Ispanıa shekarasyndaǵy Andasta ǵana tamaqtandym. Jalǵa alǵan úıleri táýir eken, olardyń ózderi de oǵan taıaý tamasha bir úıde turdy, men sharýashylyqpen aınalysyp júrgen kelinshegimdi jáne óz dostarymdy kórip tipten qýanyp kettim, túski astyń aldyńdaǵy sharap ta tamasha boldy, biz ony birneshe márte qaıtalap ishtik. Keshkisin bizdiń kelý qurmetimizge "Kazınoda" biraz adam: Maklıshı, Merfı, Fısdjeraldtar jáne jaldanǵan úıde turatyn Hedlı ekeýimiz de - bárimiz jınaldyq. Eshkim shampannan ózge artyq eshteńe ishpedi, men munda netken kóńildi, jazýǵa ne degen qolaıly oryn dep oıladym. Munda tek jazyp otyrǵan sáttegi ózińniń jalǵyzdyǵyń ǵana bolmasa, jazý úshin ne kerektiń bári bar edi.

Zelda óte ádemi edi, kún qaqqan júzi men sary altyndaı jarqyraǵan shashy óńine tamasha kórik berip turdy. Onyń qyrǵı kózi salmaqty jaıdarylyqty sezdiredi. Bári de jaqsy, dúnıe óz qalpynsha ótip jatyr dep oıladym men. Sóıtkenshe bolǵan joq, Zelda maǵan qaraı eńkeıip óziniń úlken bir qupıa syryn ashqandaı boldy: "Ernest, sizge Hrıst Ela Djolsonǵa jete almaıtyndaı bolyp kórinbeı me?"- dedi.

Ol kezde buǵan eshkim kóńil aýdarmaıtyn. Bul Zeldanyń oz syry edi, qarshyǵanyń adammen bir nárseni bólisetini sıaqty, onyń da menimen bólisken qupıasy edi. Biraq naǵyz qarshyǵa jemtik bólispeıdi ǵoı. Sóıtip Zeldanyń aqylynan aljasqanyn ábden túsinip bolǵansha, Skott jóndemdi esh nárse jaza almaı-aq qoıdy.

MÚSİN MÁSELESİ

Budan kóp keıinirek Zelda júıke aýrýymen aýyryp jazylǵannan keıin, biz bárimiz bir ýaqytta Parıjde kezdesip qaldyq. Skott meni ózimen birge Jakob kóshesi men Áýlıe ákeler kóshesiniń túıisken jerindegi Mısho meıramhanasyna túski as ishýge shaqyrdy. Ol menen óte mańyzdy, dúnıede ózi úshin óte basty másele jaıly suraǵysy keletinin jáne oǵan adal jaýap berýim kerek ekeni jaıly aıtty. Men solaı etýge tyrysyp baǵaıyn dedim. Ol menen bir nárseni adaldyqpen aıt dep suraǵanda jáne bulaı isteý onsha ońaı bolmaǵannyń ózinde de men ótinishin oryndaýǵa tyrysatynmyn,- meniń aıtqanyma ol renjıtin, kóbinese sózderimdi saraptap oılap, tolǵanǵannan keıin baryp sóıtetin. Ol sonda bul sózderdi joq qyp jiberýge, oǵan qosa meniń ózimdi de qurtýǵa daıyn turǵandaı keıip bildiretin.

Túski as ústinde ol sharap ishti, biraq oǵan deıin eshteńe ishpegesin be sharaptyń áseri shamaly boldy. Biz ózimizdiń jumysymyz jaıly, ár túrli adamdar týraly sóz qozǵadyq, ol menen ózimizdiń kópten kezdestirmegen adamdarymyz jaıynda surady. Men onyń bir jaqsy nárse jazyp jatqanyn, biraq kóptegen sebeptermen onysynyń qısyny kelmeı júrgenin biletin edim. Skott bul jóninde áńgime qozǵaǵysy kelmedi. Ol meniń ózine ne jóninde shyndyqty aıtýym kerektigi jónindegi áńgimege qashan kósher eken dep kútýmen boldym, biraq ol jumys babyndaǵy túski as ústinde otyrǵanymyz sekildi áńgimeniń túıinin tek keıinirek qana sheshti.

Aqyry ekeýimiz shıeden jasalǵan tortty jep, sharaptyń eń sońǵy grafınin iship taýysqanymyzda ǵana ol maǵan:

— Sen bilesiń be, men Zeldadan ózge urǵashyǵa jaqyndasqan emen, - dedi.

— Joq, men onyńyzdy bilmeýshi edim.

— Men saǵan aıttym ǵoı dep júr edim.

— Joq, siz maǵan kóp nárseni aıttyńyz, biraq bul jaıynda estigen emespin.

— Mine, meniń senen osy jóninde suraǵym kelip edi.

— Jaraıdy. Qulaǵym sende.

— Zelda: - Seniń myna dene bitimiń kelispegen, budan eshbir áıel lázzat ala almaıdy, meniń qazirgi syrqatymnyń shyn sebebi de osy, - dedi maǵan. Ol maǵan osyny aıtqannan beri men jer-kókke syımaı kettim, - senen osynyń shynyn bilgim keledi.

— Júrińiz kabınetke baralyq, - dedim men.

— Qaıda deısiń?

— Dárethanaǵa júrińiz, - dedim men. Biz zalǵa qaıtyp oralyp, ústelimizge kelip otyrdyq.

— Seniń dene bitimiń dup-durys, - dedim men. - Shyny sol. Abyrjı qoıatyndaı dáneńe joq. Tek óziń joǵary turyp qaraǵanda tómendeginiń bári kishireıip kórinetin ádeti. Áıtpese Lývrǵa bar da, ondaǵy músinderdi jaqsylap kórip al, sosyn úıińe kelip, aınanyń aldyńa tura qap, ózińe-óziń qara.

— Ol músinderdiń úılesimdi bolmaýy múmkin ǵoı.

— Olardyń bári de úılesimdi. Ondaǵy dene bitimi kóp adamdardy qanaǵattandyrǵan bolar edi.

— Onda álgi Zelda nege olaı deıdi?

— Seni aqylyńnan aljastyraıyn dep júrgen shyǵar.

Bul — adamdy aqyldan aljastyrýdyń dúnıedegi eń kóne ádisteriniń biri. Skott, shyndyqty aıt dep suradyń, meniń saǵan budan kóbirek aıtýyma bolar edi, adal shynym osy, al qalǵanynyń esh máni joq. Senbeseń, dárigerge baryp kórin.

— Barmaımyn. Sen maǵan adal shyndyqty aıtady ǵoı dep edim.

— Endi sen maǵan senesiń be?

— Bilmeımin, - dedi ol.

— Júr onda Lývrǵa baraıyq, - dedim men. - Tıip tur emes pe, tek kópirden ótsek bolǵany.

Biz Lývrǵa bardyq, ol músinderge jaǵalaı qarap shyqty, biraq áli de kúdiktenýmen boldy.

— Bir boıjetken, - dedi ol, - maǵan asa ǵashyqtyqpen kóz salǵan edi. Zeldanyń álgi sózinen keıin oǵan ne betimmen...

— Zeldanyń aıtqanyn qulaqqa da ilme, - dep aqyl berdim men. - Ol aqymaq adam. Al seniń aqyl-esiń dup-durys. Ózińe-óziń sen de, álgi boıjetkenniń kóńilinen shyq, aıtqanyn eki etpeı orynda. Zeldaǵa erseń, ol seni qurtady.

— Sen Zelda jaıly eshteńe estigen joqsyń ba?

— Jaqsy, jaraıdy, - dedim men. - Sózimizdi osymen bitirelik. Sen túski asqa menen osyny suraý úshin keldiń, men shamamnyń kelgeninshe adal jaýap berýge tyrysyp baqtym.

Ol áli de kúdiktenip otyr edi.

— Sýretterdi kórgiń kele me, júr kórelik, - dep usynys jasadym men.— Sen osynda Mona Lızadan ózge eshteńeni kórdiń be?

— Meniń sýret kórýge kóńilim soqpaı tur, - dedi ol.

— "Rıts" syrahanasynda bireýlermen kezdesýge ýádelesken edim.

Osydan kóp jyl ótkesin, ekinshi dúnıejúzilik soǵys áldeqashan aıaqtalǵannan keıin Skott Parıjde turǵan kezde "Rıts" syrahanasynyń qyzmetkeri bolǵan, al qazir dárejesi edáýir ósken Jorj menen bylaı dep surady:

— Osy jurttyń bári menen kóp suraıtyn Fısdjerald myrza kim bolǵan edi?

— Siz ony bilmeıtin be edińiz?

— Bilmeımin. Sol kezdegi kelip-ketýshilerdiń bári esimde. Biraq qazir menen tek Fısdjerald jóninde ǵana suraıdy.

— Siz olarǵa ne dep jaýap beresiz?

— Olar bilgisi keletin qyzǵylyqty nárselerdi aıtamyn. Áıtkenmen, álgi kisi kim bolǵan edi, aıtyńyzshy?

— Ol - jıyrmasynshy jyldardyń basynda jáne odan edáýir keıinirekte jazǵan, biraz jyldar Parıjde turǵan, basqa shet elderde de bolǵan amerıkan jazýshysy.

— Nege ol meniń esimde joq? Ol jaqsy jazýshy ma edi?

— Ol tamasha eki kitap jazdy, bir kitapty aıaqtaı almaı ketti, biraq onyń shyǵarmashylyq ómirin jaqsy biletinder úshinshisi de óte jaqsy bolatyn edi degendi aıtady. Budan ózge birneshe jaqsy áńgimeleri jáne bar.

— Bizdiń syrahanada ol jıi bolyp pa edi?

— Iá, jıi bolatyn.

— Jıyrmasynshy jyldardyń bas kezinde siz bizdiń syrahanada bolmadyńyz-aý deımin. Sol bir jyldarda sizdiń kedeı bolyp, basqa kvartalda turǵanyńyzdy ǵana bilemin.

— Qolyma aqsha túsken kezderde "Krııonǵa" baryp júretinmin.

— Men muny da bilemin. Bizdiń qalaısha tanysqanymyz meniń esimde jaqsy saqtalypty.

— Meniń de esimde saqtalypty.

— Fısdjeraldty qalaısha esimde saqtamaǵanyma men tań qalamyn, - dedi Jorj.

— Ol adamdardyń bári de qaıtys bolǵan.

— Degenmen, ómirden ótken adamdar da umytylmaıdy. Olar jóninde jurt menen únemi suraıdy. Meniń jazyp júrgen estelikterim úshin siz ol jóninde maǵan birdeńe aıtýǵa tıissiz.

— Jaqsy, aıtaıyn.

— Sizdiń baron fon Blıksenmen birde túndeletip osynda kelgenińiz esimde qalypty... Bul qaı jyly edi?

— Ol kúlimsiredi.

— Ol da dúnıeden ótti.

— Iá. Biraq ony umytýǵa bolmaıdy. Meniń ne jóninde aıtyp otyrǵanymdy túsinesiz be?

— Onyń birinshi áıeli tamasha jazatyn edi, - dedim men. - Sirá, meniń ózim oqyǵan kitaptardyń ishinde Afrıka jaıly eń jaqsy jazǵany sol. Abıssınıadaǵy Nildiń sala-tarmaqtary jóninde Semúel Beıker myrzanyń kitabynan ózgesi oǵan teń kelmeıdi. Osyny da ózińizdiń estelikterińizge engizińiz. Eger siz jazýshylar jaıly jazyp júrgen bolsańyz.

— Jaraıdy, - dedi Jorj. - Barondy umytýǵa bolmaıdy, jaqsy adam edi ǵoı. Álgi kitaptyń aty qalaı edi?

— "Afrıkadan aýlaqta", - dedim men. - Blıksen óziniń birinshi áıeliniń jaqsy jazatynyn maqtan tutýshy edi. Biraq biz onyń áıeli álgi kitapty jazbastan kóp buryn tanysqanbyz.

— Al menen jurt kóp suraıtyn Fısdjerald myrza she?

— Ol osynda Frenktiń kezinde bolyp júrdi.

— Men ol kezde jaı qyzmetker edim, jaı qyzmetkerdiń ne isteıtinin siz bilesiz ǵoı.

— Parıjde bolǵan ómirimniń alǵashqy jyldary týraly jazbaqshy kitabymda Fısdjerald jaıly da jazý oıymda bar. Osy kitapty qalaıda jazamyn dep ózime-ózim ant berdim.

— Tamasha, - dedi Jorj.

— Alǵash ret kórgenimdegideı etip sıpattaımyn ony.

— Tamasha, - dedi Jorj. - Eger onyń osynda kelgeni ras bolsa, men ony esime túsiremin. Adamdar umytylmaıdy ǵoı.

— Al týrıser she?

— Olar da solaı. Siz ol munda jıi kelip júrdi dep otyrsyz ǵoı.

— Ol úshin jıi edi, árıne.

— Esińizde qalaı saqtalsa, siz ony solaısha sýrettep jazasyz ǵoı, eger munda kelgeni ras bolsa, men de esime túsirip kóreıin.

— Kórermiz, - dedim men.

PARIJ, SENİŃ TAÝSYLMAS TOI-DÝMANYŃ

Biz endi ekeýden-ekeý ǵana emes, úsheý bolǵan kezimizde, ári sýyq, ári jańbyr, aqyry bizdi qystyń kózi qyraýda Parıjden qýyp shyqty. Eger salt basty bolsaq, sýyq pen jańbyrdyń saǵan eshbir bógeti joq. Máselen, men árdaıym-aq dámhanaǵa baryp, daıashylar dámhanany sypyryp, jıystyryp úlgergenshe, tek qaımaq qatqan kofe iship qana tańerteńgilikte uzaq otyryp jumys isteıtin edim. Sonda dámhananyń ishi birte-birte jylyna bastaıdy. Al meniń jubaıym azynap turǵan úıde jylyný úshin birneshe jún kóılekti qabattap kıip alyp, roıálda oınaı beretin. Qysty kúnderi eshqashan jylamaı aınaladaǵynyń bárine qyzyǵa qaraıtyn, erkindikke úırengen balany da dámhanaǵa aparýǵa bolmaıdy, jubaıym úıge tek Bambıge tamaq berý úshin ǵana oralatyn. Ol kezde balany qaraýǵa adam jaldap alý deıtin joq edi. Bambı úıdegi óziniń torly bıik tóseginde F. Kıs atty úlken mysyǵymyzben birge jatatyn. Bireýler sábıdi mysyqpen ekeýin ońasha qaldyrý qaýipti, mysyq balanyń ústine sekirip shyǵyp, ony býyndyryp óltirýi múmkin degendi aıtty. Al yrymshyldary mysyq balanyń ústine jatyp ap, aýyr salmaǵymen sábıdi ezip tastaıdy dep te júrdi. F.Kıs torly bıik tósektegi Bambıdiń janynda jatyp, úlken sary kózderimen esikke telmire qaraýmen bolady. Ózimiz úıde joqta, qyzmetshimiz Marı bir jaqqa shyǵyp ketkende balanyń janyna eshkimdi jýytpaıdy. Bambıdi baǵyp-kútýge eshkimdi shaqyrmaıtynbyz, ol mindetti F. Kıs ózgeden kem atqarmaıtyn.

Ol kezde men jaı jupyny emes, naǵyz sińiri shyqqan kedeıdiń ózi edim, Kanadadan oralǵanymyzda men jýrnalısik qyzmetten qol úzip, birde-bir áńgimemdi eshqaıda ótkize almaı qalǵan sátterimde, jas balamen qysta Parıjde turý, árıne, óte qıynǵa soqty. Úsh aılyǵynyń ózinde Bambı myrza Nú-Iorkten qańtarda shyǵyp, jolshybaı Galıfakske soqqan "Kúnardy" kompanıasynyń kishkene kemesinde Soltústik Atlantıka arqyly on eki kúndeı júzip júrdi. Búkil osy saıahatymyz boıynda ol qyńq etip birde-bir ret jylaǵan joq, jelemik aýa raıy kezinde edenge domalap ketpes úshin tósegin aınaldyra túrli nárselermen qorshap qoıǵanymyzda tek jymıyp qana kúletin. Biraq biz kórgen Parıj oǵan tym sýyǵyraq boldy.

Biz sosyn Avstrıadaǵy Forarlbergtiń Shrýns degen jerine ketip qaldyq. Shveısarıa arqyly júrip otyryp, Avstrıamen shekaradaǵy Feldkırhke jettik. Poıyz Lıhtenshteın arqyly ótip, jolshybaı Blýdeneske toqtady, odan tas qaıraq sýynda forel ósetin kishkene ózeni bar ormandy aýyldyń janymen ótip, kún sáýlesi mol túsetin, taqtaı tiletin zaýyty, shaǵyn dúkenderi, qonaq úıleri jáne "Taýbe" dep atalatyn ózimiz ornalasqan qysqy meımanhanasy bar kishkene qala Shrýnske jol bólinip ketetin edi.

"Taýbeniń" úlken pesh salynǵan bólmeleri keń de jaıly, terezeleri men tósekteri jaqsy, kórpeleri jyly, jastyqtaryna qus mamyǵy toltyrylǵan edi. Onyń tamaǵy da tamasha bolatyn, asqana men syrahanasynyń ishi taqtaımen kómkerilgen sándi de jyly, sol jerdegi keń jazyqty ańǵarǵa kún nury mol túsip turatyn. Bizdiń úsheýimizge pansıonda kúndelikti turý aqysy eki dollar edi, biraq aqshanyń qunsyzdanýyna baılanysty Avstrıa shılıńisiniń quny tómendetkendikten, tamaq pen bólme bizge edáýir arzanǵa tústi. Degenmen Germanıadaǵy sıaqty adam aıtqysyz ınflásıa men qaıyrshylyq munda joq edi. Shılıńtiń quny birde joǵarylap, birde tómendep turdy da, aqyrynda osylaı qunsyzdanyp ketti.

Shrýnste shańǵyshylarǵa arnalǵan taýǵa kóteriletin jedelsaty ne fýnıkýler bolǵan joq, biraq aǵash kesýshilerdiń, baqtashylardyń jalǵyz aıaq soqpaǵymen ǵana taýǵa kóterilýge bolatyn edi. Taýǵa kóterilgende shańǵyǵa taıyp ketpes úshin ıtbalyq terisiniń taspalary baılanatyn. Taýda jaz kezinde órmeleýshilerge arnalǵan alpilik klýbtyń kishkene úıshikteri turatyn. Onda otynnyń qunyn tólegen adamǵa túnep shyǵýǵa da bolatyn. Keıde otyndy ózińmen birge alyp júretinsiń, eger bıik taýdaǵy muzdarǵa kóp kúndik serýenge shyǵa qalsań, onda otyn men tamaqty kóterip shyǵarýǵa bireýlerdi jaldaýǵa týra keletin. Sol kezdegi bıik taýdaǵy bazalardyń ishindegi eń áıgili bolǵandary Lındaýer-Hútte, Madlener-Haýs jáne Vısbadener-Hútte edi.

"Taýbeniń" syrt jaǵynda, baqtar men egistik alqabyna shyǵatyn jerde jattyǵý jasaýǵa arnalǵan syrǵanaq sıaqty bir nárse bar edi. Al ózge bir yńǵaıly syrǵanaq ańǵardyń arǵy betindegi Chaggýnstan ármen bolatyn, munda syrahanasynyń qabyrǵalaryna jaıran múıizderiniń tamasha koleksıasy ilinip qoıylǵan súıkimdi kishkene meımanhana bar-dy. Ańǵardyń qıyr shetinde ornalasqan aǵash kesýshilerdiń derevnásy men Chaggýnstyń arǵy jaǵynda tamasha shańǵy joldary bar, ol joldar bıik asýǵa baryp tireledi, sol asýdan Sılvretta arqyly tómen túsip, Klosters mańynan baryp shyǵýǵa bolady.

Shrýnsqa kelgenimiz balamyz Bambıge jaqsy boldy, ózi súıkimdi, qara shashty kútýshi áıel ony shanaǵa otyrǵyzyp, dalaǵa alyp shyǵatyn. Biz Hedlı ekeýimiz jańa ólkeni, tóńirektegi mekenderdi tamashalap qaıtqanymyzsha, kútýshi áıel ony jaqsy qaraıtyn. Shrýnstyń turǵyndary bizge óte qaıyrymdy boldy. Uly Arlberg shańǵyshysy Gannes Shneıderdiń bir ýaqytta serigi bolǵan, taý shańǵysy sportymen alǵash aınalysýshylardyń biri gerr Valter Lent taýǵa kóteriletin shańǵyshylar úshin túrlishe temperatýralarǵa jaramdy shańǵy maıyn daıyndap júrgen, endi ol taý shańǵysy sportynyń mektebin ashpaqshy eken, biz áıelimizben ekeýimiz soǵan jazylyp qoıdyq. Valter Lenttiń úıretý júıesi jattyǵý qulamalaryndaǵy sabaqty neǵurlym tezirek aıaqtap, shákirtterdiń ózderin taýǵa shyǵarýǵa negizdelgen. Ol ýaqyttaǵy shańǵy sporty qazirgige múlde uqsamaıtyn, qaýip-qater sırek edi, eshkim de aıaǵyn zaqymdamaıtyn. Shańǵyshylarǵa kúzet degen joq bolatyn. Taýdan tómen syrǵanaý úshin aldymen taýǵa kóterilý kerek edi.

Bul ádistiń aıaqty qatty shynyqtyratyny sonshalyq, tómenge syrǵanaý tipti jeńil bop ketetin.

Valter Lent shańǵy sportyndaǵy eń raqat nárse - shańǵy izi túspegen, eshkim joq bıik taýǵa kóterilip, sosyn Alpi klýbynyń bir bazasynan ekinshisine muz taýlar men asýlardan tómen qaraı quldyraý dep esepteıtin. Jyǵylǵanda aıaqtyń synýy múmkin jaǵdaıda shańǵy bekitpelerin paıdalanýǵa bolmaıdy, qulaǵan sátte shańǵy aıaqtan ózinen-ózi sypyrylyp ketýi kerek.

Muzdaqtardan arqansyz quldılaýdy Valter Lent bárinen de jaqsy kóretin, biraq bul úshin jaryq-shaqtardyń tyǵyz bolyp jabylatyn kezeńi — kóktemdi kútý qajet edi.

Biz Hedlı ekeýimiz shańǵy sportymen Shveısarıada tuńǵysh ret aınalysqannan keıin, sonan soń Dolomıtti Alpidegi Kortınad' Ampessoda júrgenimizde Bambı týýǵa tıis kezde áýestengenbiz. Mılannyń dárigeri Hedlıdiń qulamaıtynyna kózińiz jetse, shańǵy tebe berýine bolady dep ózi ruqsat bergen. Bul úshin syrǵanaıtyn oryndardy, shańǵynyń izderin jaqsy tańdap alyp, únemi saqtanyp otyrýymyz kerek boldy. Áıteýir Hedlıdiń aıaǵy óte ádemi jáne tamasha qaıratty edi, shańǵyny jaqsy ıgerip alǵandyqtan esh ýaqyt qulaǵan joq. Qaı jerde qandaı bolatynyn jaqsy bilip, kóbine-kóp úlpildek tereń qarmen júrýge áýestenip aldyq.

Forarlbergte de, Shrýnsta da óte jaqsy boldy, bul jerler bizge óte unady. Biz qarashanyń aıaǵynda ketetinbiz de, onda jańa jyl meıramyna deıin bolatynbyz. Únemi shańǵymen aınalysý úshin Shrýns tym tómende ornalasqan edi, onyń mańynda qar - qary eń kóp túsetin qystarda ǵana bolady. Degenmen taýǵa kóterilý raqat dúnıe edi, oǵan eshkim qýanbasa qynjylmaıtyn. Óz múmkindigińe saı qalypty jaǵdaıdy tańdap alǵan soń bıikke kóterilý áldeqaıda jeńil, júrek birqalypty soǵady, onyń ústine arqańda asynbaly aýyr qapshyq bar ekenine óziń de rıza bolasyń. Máselen, Madlener-Haýstaǵy kóteriletin bıiktik tik jarly bop keletin edi. Biraq ekinshi ret kóterilý jeńil bolatyn, úırene jattyǵa kele eki ese aýyr júkpen de op-ońaı-aq kóterilip ketetinsiń.

Biz onda árqashan-aq ashyǵyp júretinbiz, árbir túski tamaq biz úshin toı sıaqty edi. Ózimizben birge móldir syra, jańadan shyqqan sharap ala shyǵyp, keıde ótken jylǵy júzim sharabyn ishetinbiz. Bárinen jaqsysy móldir aq sharap edi. Ańǵardaǵy eldiń taza shıeden jasaıtyn sharabyn, sondaı-aq anze araǵyn da iship júrdik. Keıde túski tamaqqa qoıannyń pisken etin qoıý tuzdyǵymen baptap, oǵan qyzyl sharap beretin, al keıde buǵy etin jeıtinbiz. Mundaıda biz aq sharaptan góri qymbatyraq qyzyl sharap ishetinbiz, biraq onyń eń qymbatynyń bir lıtri jıyrma sentteı bolatyn. Qarapaıym qyzyl sharap budan kóp arzan edi, sondyqtan biz Madlener-Haýsqa ony kespekshelerge quıyp aparatynbyz.

Bizdiń ózimizben birge Sılvıa Bıch qys boıy oqýǵa ruqsat etken kitaptar bolatyn, al qonaq úıdiń jazǵy baǵyna shyǵatyn alańda biz qala turǵyndarymen karta oınaıtynbyz. Al asqanada aptasyna eki ret poker oınaǵan kezimizde, terezelerdiń qaqpaǵyn jaýyp, esikti qulyptap qoıatynbyz. Ol ýaqytta Avstrıada mundaı qumarlyq oıyndarǵa tyıym salynǵan edi, men qonaq úıdiń qojaıyny Nels myrzamen, taý shańǵysy sporty mektebiniń dırektory Lent myrzamen, qalanyń bankırimen, prokýrormen jáne jandarmerıa kapıtanymen oınap júrdim. Bappen, baısaldy oınaıtynbyz, oıynshylardyń bári de jaqsy edi, tek Lent myrza ǵana tym qyzbalanyp kóp salyp jiberetin, oǵan taý shańǵysy sportynyń mektebi eshqandaı mardymdy tabys bermeıtin.

Bir sát esiktiń aldyńa kúzette júrgen eki jandarm kelip toqtady da, kapıtany saýsaǵyn qulaǵyna taqap tura qaldy, biz olar kete-ketkenshe ún-túnsiz otyra berdik.

Tań atyp kele jatqanda, kún áli sýyq kezde bólmege qyzmetshi áıel kelip kiretin edi de, terezelerdi jaýyp, úlken áshekeıli peshti jaǵa bastaıtyn. Sonda bólme ishi jylynyp qoıa beretin, tańerteńgi asqa jańa pisken nan, nemese konservilengen jıdegi bar baýyrsaq, úlken ydysqa quıyp kofe, jumyrtqa, eger biz tilesek, qýyrylǵan et ákeletin. Aıaq jaǵymda menimen birge shańǵy serýenine barǵanda taýdan quldılaǵanda, shoqıyp ıyǵyma otyryp alatyn Shnaýts dep atalatyn ıt bizben birge túnep júrdi. Ol Bambı myrzamen de dostasyp ketti, kútýshi áıel Bambıdi serýenge alyp shyqqanda Shnaýts onyń shanasynyń janynda júgirip otyratyn.

Shrýnste jumys isteý bir ǵanıbet edi. Olaı deıtin sebebim men onda óz ómirimdegi eń bir qıyn jumysty atqaryp shyqqan edim, ıaǵnı 1925-26 jyldyń qysynda "Kún de shyǵady" atty shyǵarmamnyń alǵashqy nusqasyn aı jarymdaı ýaqyttyń ishinde romanǵa aınaldyrdym. Onda meniń nendeı áńgime jazǵanym dál esimde joq, áıteýir keıbireýi jaqsy bop shyqqanyn ǵana bilemin.

Aıazdy keshte shańǵy men taıaqty ıyqqa salyp ap úıge qaıtyp kele jatqanymyzda aıaǵymyz astyndaǵy qardyń syqyr-syqyr etkeni, qala shamdarynyń jyltyldap qoıa bergeni, sodan keıin baryp úılerdi kóre bastaǵanymyz, al aldan qarsy ushyrasqan adamdardyń "O, táńirim, jarylqaı kór" dep Qudaıǵa jalbarynǵandary esimde qalypty. "Vaınshtýbte" árqashanda biz tabandy aıaq kıim kıgen taýlyq sharýalar syrt kıimderin sheshpesten otyra ketetin, úı ishinde temeki tútini býdaqtap, al úıdiń aǵash edeninde aıaq kıimderiniń álgi biz óksheleriniń izderi aıǵyz-aıǵyz bop qalyp qoıatyn. Ondaǵy jastardyń kóbi-aq Avstrıanyń alpilik polktarynda qyzmet atqaratyn, al taqtaı tiletin zaýytta jumys isteıtin Gans esimdi bir jigit ataqty ańshy eken. Ol ekeýimiz Italıa taýlarynda maıdanda birge bolyppyz, sol sebepti dos bolyp kettik. Ekeýimiz sharap iship otyryp, qosylyp taýlyqtardyń ánin aıtýshy edik.

Qalanyń joǵarǵy jaǵyndaǵy jalǵyz aıaq jol baqtar men egis alqaptary arqyly bıikke órlep ketetin, dáý peshteri jáne qar ústinde otyndary úıýli turatyn ishi jyp-jyly fermalardy da umytpaımyn. Ac úılerinde áıelder jún tútip, odan qara, súr tústi jip ıiretin. Jip ıiretin urshyqtyń tutqasyn aıaqpen basyp júrgizedi, biraq jipti munda boıamaýshy edi. Álgi qara jipti qara qoıdyń júninen ıiretin. Qoı júniniń maıyn jýmaı sol kúıinde paıdalanýshy edi, odan Hedlı toqyǵan telpekter men jún kóılekter, bókebaılar qystygúni qaqaǵan aıazda júrsek te sýyq ótkizbeıtin.

Bir kúni jańa jyl meıramy aldyńda mektep dırektorynyń jetekshilik etýimen Gans Sakstyń pesasy qoıylǵany bar, munyń ózi áp-ájeptáýir pesa eken, jergilikti gazetke men ol jóninde resenzıa jazyp edim, qonaq úıdiń qojasy ony aýdaryp berdi. Kelesi jyly osynda qyzmetten bosap otstavkaǵa shyqqan, shashyn taqyrlap aldyryp tastaǵan, betiniń oq tımegen saý jeri joq nemistiń bir teńiz ofıseri Iýtland shaıqasy jaıly leksıa oqýǵa keldi. Ol eki flottyń soǵysyn beıneleıtin dıapozıtıvterdi kórsetip, Djelıkonyń júreksizdigin aıtty, bılárdtyń taıaǵyn kórsetkish ornyna paıdalanyp, keıde yzalanǵanda daýsy oqystan qatty shyǵyp ketip otyrdy. Mektep dırektory álgi taıaqpen ekrandy tesip jiberer me eken dep qoryqty. Teńiz ofıseri onymen de tynyshtalmady. "Vaınshtýbtaǵylardyń" bári yńǵaısyzdana bastady. Onymen birge araq ishkender tek prokýror men bankır ǵana edi, úsheýi bólek ústelde otyrǵan. Lent myrzanyń týǵan jeri Reın bola tursa da ol leksıaǵa kelmedi. Al taǵy bir shette shańǵy tebýge Venadan kelgen erli-zaıyptylar otyrǵan, ekeýi taýǵa kóterilgisi kelmeı keıin Sýrsqa ketip qalyp edi, olar sonda qar kóshkinine tap bolypty degen qaýeset esittim. Sol ekeýdiń ishindegi erkegi ózin lektormyn dep tanystyrǵan, ol bir kezde Germanıany qurtqan dońyz-dardyń birimin, jıyrma jyldan keıin qaıtadan taǵy qurtamyn degendi aıtty. Áıeli erine fransýzshalap úndemeı otyrsańshy, mundaı shalǵaı jatqan shaǵyn orynda seni kim tyńdaıdy dedi.

Sol bir jyldary kóp adamdy qar kóshkini basyp qalǵany ras edi. Eń bir úlken apat Arlbergtegi Leha degen jerde, taýdyń ar jaǵynda bolyp edi. Bizdegi nemisterdiń bir toby jańa jyl meıramy kezinde Lent myrzamen qosylyp shańǵy teppekshi bolǵan. Bul jyly qar kesh jaýǵan edi, eń alǵashqy qar mol jaýar aldyńda betkeılerdi kún qyzdyryp turdy. Úlpildek qar qatpaı bos bolyp jatty, sondyqtan shańǵy tebý óte qaýipti edi, sonda Lent myrza Berlındegilerdiń kelmeýi kerektigin aıtyp jedelhat berdi. Al demalystary bastalyp ketken, shańǵy sportynan eshbir habary joq olar qar kóshkininen de qoryqpady. Sóıtip kóbi Lehaǵa kelip te qalǵan edi, biraq Lent myrza olarmen birge barýdan bas tartty. Kelgen nemisterdiń bireýi Lentti "qoıan júrek" dep atap, shańǵy tebýge onsyz da bara alatyndaryn aıtty. Aqyrynda bolmaǵasyn, Lent olardy ózi qaýipsiz dep tapqan bir betkeıge alyp keldi. Lenttiń ózi taýdan aldymen syrǵanap tústi, artynan ózge kelgender de birtindep syrǵanaı bastaǵan. Sol kezde jarqabaqtaǵy qar keremetteı zor kóshkinmen qulap, álgilerdi birden kómip ketken. On úsh adamdy áreń dep qazyp taýyp alǵanda, olardyń toǵyzy ólip qalǵan bolyp shyqty. Taý shańǵysy sportynyń mektebi buǵan deıin de eshteme tyndyrmaǵan eken, osydan keıin onyń birden-bir shákirtteri retinde tek biz ǵana qaldyq. Biz shamamyzdyń kelgeninshe qar kóshkininiń jaıyn zerttep bilýge tyrystyq, ony qalaı ajyratýǵa, qalaı saq júrýge bolatynyn, eger qar kóshkini basyp qalǵandaı sátte ne isteý kerektigi jaıly úırendik. Sol jyly men ne jazsam da, sol jazǵandarymnyń bári qar kóshkini kezinde jazylǵan eken.

Osy qysta qardan qazyp alǵan bir adammen baılanysty meniń esimde eń qorqynyshty jaılar saqtalypty. Ol adam bizdi jattyǵýlarda úıretkeni sıaqty, júrelep otyra ketipti de joǵarydan qar qulap basqan sátte aýa keńistigin saqtaý úshin qolyn basynan asyryp, aıqastyra ustaǵan eken. Sol jylǵy kóshkin keremetteı apat ákeldi, kómilip qalǵan jurttyń bárin qazyp alý úshin kóp ýaqyt kerek bolǵan, al álgi adamdy eń sońynan baryp arshyp alǵan. Onyń ózi osynyń sál aldyńda ǵana jan tásilim etken eken, moınynyń sińirleri men súıekteriniń keı jerin kóshkin muz soǵyp kógertken. Ol beıshara alas uryp, jan-jaǵyna basyn qımyldata berse kerek, qatty kesek qar zaqymdap, moıyn etterin tilip kete bergen. Sirá, qar kóshkini jańa jaýǵan qarmen birge burynnan qatyp qalǵan qardy da ózimen birge ilestirip ákep somdap soqsa kerek. Ólgen adamnyń álgini ádeıi istegenin, nemese esi shyǵyp ketip aljasqannan osylaı etkenin bile almaı dal boldyq. Biraq jergilikti pop báribir ony qasıetti jerge jerleýden bas tartqan, óıtkeni ol katolık pe, ne ózge me, onysy belgisiz edi.

Biz Shrýnsta turǵan kezimde ańǵardy boılap, joǵary qaraı qonaq úıge deıin júrip uzaq serýendep, sodan Chadlener-Haýsqa órmelep shyǵar aldyńda osy qonaq úıge kep túneıtinbiz. Bul óte ádemi, erteden kele jatqan qonaq úı edi, ózimiz jatyp úırengen bólmelerdiń aǵash qabyrǵalary uzaq jyldar ishinde aınadaı jyp-jyltyr bop ketken. Ústelderi men oryndyqtary da dál osyndaı jyp-jyltyr edi. Biz erli-zaıypty ekeýimiz qushaqtasyp, úlken mamyq tósekte kórpemizdi jamylyp jatqanymyzda, ashyq turǵan terezeden aspandaǵy juldyzdar jymyń-jymyń etip, jap-jaqyn kep tónip turatyndaı edi.

Tań sáriden asymyzdy iship, júgimizdi arqaǵa tańyp alyp, áli qarańǵy bolsa da bıiktikke kóterile bastaǵanymyzda juldyzdar jap-jaqyn jerde jymyńdap turady, biz shańǵyny ıyqqa salyp alyp, ketip bara jatamyz. Júk kóterýshilerdiń shańǵylary qysqa edi, eń aýyr júkti solar kóterip júrdi. Kim eń aýyr júkti kóterip júre alady dep biz ózara básekelesken edik, biraq baıyrǵy júk kóterýshilermen eshkim teńese almady. Myǵym deneli, kóp sóılemeıtin bul sharýalar tek montafondyqtardyń jergilikti tilinde ǵana ózara sóılesip, qorjyn tıegen attardyń qaıtpas qaıraty sıaqty asyqpaı sanap basyp, kóterilip bara jatady. Al bıiktegi qar basqan muzdaqtyń shetine jetken soń arqalaǵan júkterin alpilik klýbtyń tas qabyrǵasynyń janyna súıeı sap, aqshany áýelgi keliskendegiden de góri kóbirek suraıtyn. Suraǵan aqshalaryna qoldary jetken soń, ózderiniń qysqa shańǵylaryn aıaqtaryna jaqsylap bekitip ap tómen qaraı quıǵyta jóneledi, sóıtip ińirdegi perishteler sıaqty áp-sátte-aq kózden ǵaıyp bolady.

Biz ózimizben birge shańǵyǵa baryp júrgen nemistiń jas kelinshegimen dostasqan edik. Ol tamasha shańǵyshy eken, boıy dembelshe kelgen, dene bitimi de sulý, jol qapshyǵynyń aýyrlyǵy dál menikindeı bola tursa da, ony qınalmaı uzaq ýaqyt kóterip júre beredi.

— Álgi júk tasýshylar bizderge ólimtigimizdi bıikten tómen qaraı alyp túsý shamamen

qanshaǵa túsedi dep sony oılaıtyn adamdarsha qaraıdy, - dedi ol — Men olardyń áýeli taǵaıyndaǵan baǵasyn umytyp, taýǵa kóterilgesin oǵan qosymsha qun suramaǵan kezderin esh ýaqyt kórgen emespin.

Qysta biz Shrýnsta júrgenimizde taýdaǵy qarmen shaǵylysyp, betti kúıdiretin ótkir kún sáýlesinen qorǵanysh bolsyn dep, men saqal qoıatynmyn jáne ony aldyryp áýrelenbeıtinmin. Bir kúni keshqurym keshigińkirep, baltashylardyń soqpaǵymen tómen túsip kele jatqanymyzda, Lent myrza Shrýnstyń etegindegi jolda kezdesken sharýalardyń meni Qara Hrıstos dep atap ketkenin aıtty. Al olardyń "Vaınshtýbke" kelip júretinderi meni shıe araǵyn ishýshi Qara Hrıstos deıdi eken. Al Montafonnyń shet aımaǵynda turatyn, ózimiz Madlener-Haýsqa kóterilý úshin júk tasýshylar jaldaǵan sharýalar bizdiń bárimizdi de barýǵa bolmaıtyn kezde taýǵa ketip qalatyn jatjerlik albastylar dep eseptep júrdi. Biz qar qulaıdy-aý degen oryndardan kún qyzdyryp, asa qaýiptirek bolmaı turǵanda ótip ketý úshin taýǵa jaryq túspeı erte-aq kóteriletinbiz, muny da olar túrlishe qyp jorydy. Bul jatjerlik albastylar bola tura bizdiń aılakerligimizdi de dáleldeı túsetin edi.

Qaraǵaı ormannyń muryndy jaryp bara jatatyn ıisi, jóke aǵashynyń japyraǵymen toltyrylǵan ormanshynyń úıindegi matras-tósekter, túlki men qoıannyń izine túsip shańǵymen serýendegenimiz meniń esimde qalypty. Sol sekildi taýdyń bıigindegi orman beldeýinen joǵaryda qanshyq túlkiniń izimen josyltyp júrip otyryp, onyń ózin kórgenshe meniń izinen qalmaǵanym, qýyp jetkenimde túlkiniń toqtaı qap, aldyńǵy oń aıaǵyn kótergeni, sosyn melshıip turyp-turyp baryp ytqı jónelgeni, qardan byr etip kóterilip, quzdyń syrtyna qaraı ushyp ketip joq bolǵan taý kekiliginiń serpindi qanattarynyń aqtyǵy da meniń esimde.

Jel úrlep bir jerge jıyp ketetin qardyń barlyq túri jáne onyń shańǵyshylarǵa quryp qoıatyn tuzaǵyn da bilýshi edim. Biz alpilik klýbtyń kishkene úıshiginde otyrǵanymyzda uıtqyp soqqan qarly boran qaıtadan dúnıeniń bárin ózgertip jym-jylas qyp ketetin. Sonda ózimizge beıtanys osy dúnıede eshqashan eshteńe kórmegen sıaqty bop bizge erekshe saqtyqpen qaıtadan jol salyp alýǵa týra keletin. Shynynda da biz munda buryn bolyp kórmegen sıaqty tóńirektiń bári múlde ózgerip ketedi. Aqyrynda, kóktemge taıanǵan saıyn muzdaqpen syrǵanap, yldıǵa túsetin ýaqyt ta kelip jetedi, sonda muzdyń beti jyp-jyltyr, túp-túzý bop jatady, tek aıaqtaryń deneńdi ustaı bilsin, biz eńkeıip ap, eki aıaqty qosyp, tómen qaraı quldyraı jóneletinbiz. Sonda qardyń tek dybyssyz ysyly ǵana estiledi, quldılaǵan kezde jyldamdyqtyń yrqyna beriletiniń sonsha, tipti ózgeniń bárin umytyp ketetinsiń. Bul tipti aspanǵa ushýdan da góri artyǵyraq áreket, dúnıeniń eń jaqsysy osy edi, al shynyǵý kerek bolsa ony biz asynbaly aýyr qapshyqtardy kóterip alyp, taýǵa órmelep shyǵý kezinde-aq meńgerip alǵanbyz. Áıtpegen kúnde biz eshqashan joǵaryǵa kóterile almaǵan bolar edik, oǵan dep bılet satylmaıtyn. Osy úshin biz búkil qys boıy jattyǵatyn edik. Qystyń mazasyz ábigershilik sabaǵy bizge osy maqsatqa jetýimizge múmkindik berdi.

Biz ózimizdiń osy taýdaǵy sońǵy jylymyzdy ótkizgen sátte ómirimizde iz qaldyrǵandaı jańa adamdar paıda boldy, sóıtip bári de ózgerip ketti. Qar kóshkini kóp bolǵan sol bir qys kelesi qyspen salystyrǵanda balalyqtyń baqytty bir shaǵyndaı qyzǵylyqty edi. Kóńildi ótken qys jan túrshigerlikgeı beımaza jazben almasty. Bul osynda dáýletti adamdardyń kelgen jyly boldy. Olardyń joldy barlap-baǵdarlap berip otyratyn baǵyt silteýshi losman-balyq degenderi boldy, olar keıde estimeıdi, keıde kórmeıdi, biraq árdaıym-aq kónbis keledi jáne shamadan tys ádepti adamdardy timiskilep júrip, taýyp alady. Sol losman-balyq bylaı deıdi: "Joq bilmeımin. Biraq ekeýi de maǵan óte unaıdy. Olar maǵan, Hem, shynynda unaıdy. Sizdiń neni aıtpaqshy ekenińizdi túsinemin, biraq olardy men shynynda da unatamyn, áıelinde de bir jaqsylyq nyshany bar (ol áıeldiń esimin raqattana aıtyp qoıady). Iá, Hem, nazdanbańyz da qasarmańyz. Olar maǵan unaıtyny aqıqat. Adal shynym, ekeýi de unaıdy. Onyń ózi de (kúıeýiniń búrkenish atyn aıtady) sizge jaqynyraq tanysqannan keıin unaıtyny daýsyz. Shynymdy aıtsam, ekeýin de men unatamyn".

Budan keıin álgi aýqattylar paıda bolady, bári de qaıta ózgeredi. Álgi losman-balyq osy sát zym-zıa joǵalyp ketedi. Bul adam árdaıym bir jaqqa jol júrip bara jatady, nemese bir sapardan qaıtyp oralǵanyn kóresiz, áıteýir esh jerde baıyzdap turaqtamaıdy. Saıasatta jáne teatrda da ol dál solaısha kórinedi de, joǵalady. Ol ár túrli elderdegi áli jas adamdardyń ómirinde de dál osylaı, kórine sap ǵaıyp bolady.

Ony ustaý múmkin emes, álgi aýqattylardyń ózderi de ony qolǵa túsire almaı áýre-sarsań kúıge túsedi. Ony eshkim qolǵa túsirip kórgen emes, al qolǵa túsirgenderdiń bári oǵan sengen adamdar bop shyǵa keledi de, sosyn ózderi de quryp ketedi. Bul sumyraılardyń qýlyqqa jaqsy ádettenip alǵanyn eshkimmen salystyrýǵa bolmaıdy, tek qana ol aqsha dep qana zar qaǵady, biraq bara-bara odan da zardap shegedi. Sosyn bir kezde ózi aýqatty bop shyǵa keledi, tapqan árbir dollardan búıiri qampıyp óse beredi, óse beredi.

Aýqattylar muny unatyp, oǵan senedi, óıtkeni ol ári uıalshaq, ári qylyqty, ustatpaıtyn bola tura, óz isine ábden aılaker bop alǵan. Munyń ústine aýqattylar ony eshbir qatelespeıtin, sezimi kúshti jol kórsetýshi balyq bolǵany úshin unatatyn. Ádette erli-zaıypty eki adam bir-birin súıip, tatý-tátti, baqytty ómir súrse, bireýi nemese ekeýi birigip bir jaqsy is tyndyrsa, olar ózge jurtty túnde ushyp kele jatqan qustardy jarqyraǵan shamshyraqtardyń shaqyryp turatyny sıaqty eriksiz ózderine tartyp áketer edi. Eger qosarlanǵan osy ekeýiniń dostyǵy tastaı berik bolsa, onda tek qustar ǵana zalal sheger edi. Al osyndaı baqytty ári tamasha jumys istep, ózgelerdi qyzyqtyratyn adamdar ádette kórgeni az, ańqaý bop keledi. Olar qysyltaıań jaǵdaıda onsha-munsha tózimdilik kórsetpeıdi jáne qajet kezinde joǵalyp kete almaıdy. Sóıtip qaıyrymdy, súıkimdi, sezimtal bop kórinetin álgindeı baı-shonjarlardan kez kelgen jaǵdaıda qorǵana almaıdy. Ózderin qate-kemshilikten adamyz dep esepteıtin álgideı aýqattylar lezde-aq olardyń súıispenshiligine ıe bolady da ár kúnin toı qylyp ótkizedi, sóıtip osynyń bári toıǵyzǵanda ǵana baryp Attıla attarynyń tuıaǵy túk qaldyrmaǵan qulazyǵan shóldi artqa tastaǵandaı ármen zytyp otyrady.

Sosyn jol kórsetýshi balyqtyń izinshe-aq álgindeı jyrtqyshtar paıda bola ketedi. Eger budan bir jyl buryn olar kelmegen de bolar edi, ol kezde olarda senim degen de joq edi, jumys jaqsy júrip jatqan, sáttilik ǵumyr degenińiz asyp tógilerlikteı edi, biraq roman áli jazylmaǵan, sol sebepti olardyń senimi de múlde joq-ty. Ýaqytty sarp etip olar qalaıda óz degenderine jetedi. Olaı bolmaǵanda she? Jalpy sýret óneri bar ekenin estigenge deıin, Pıkasso olardyń qolyndaǵy myqty kóziri sekildi edi. Ózge bir sýretshige de senimi zor bolatyn. Sóıte-sóıte, olarda da kól-kósir senimdilik týa bastady. Álgi balyq jol kórsetti olarǵa. Sóıtip, olardy bóten adamdardaı qarsylamas úshin, aldymen álgi balyqtyń ózi kep jetti bizge. Óıtkeni balyqtyń ol kezde bizben dos-jarandyǵy bar-tyn.

Ol kúnderde men ózim "Gıdrografıalyq basqarmanyń Jerorta teńizine arnalǵan kememen júzý erejeleriniń túzetilgen basylymyna" ne "Braýnnyń kememen júzý almanaǵynyń" erejelerine qalaısha sensem, álgi balyqqa da sonsha senetinmin. Osy jyrtqyshtardyń aıtqanyna kónip, aıdaǵanyna júrgenim sonshalyq, tipti myltyq ustaǵan kez kelgen adamǵa ilese jóneletin ańshynyń qaıǵyly ıti sıaqty, nemese ózi úshin ǵana unatyp, ózi úshin ǵana baǵalaıtyn adamdy jurt arasynan tabatyn sırktegi qolǵa úıretilgen shoshqa sıaqty sengish ári áýmeser bop kettim. Ár kúndi bir qyzyqqa arnaý men úshin tamasha jańalyq sıaqty kórindi. Men tipti jazyp jatqan romanymnyń úzindilerin daýystap oqyp berýge deıin bardym, jazýshynyń mundaı deńgeıge deıin quldyraýy, árıne, múmkin emes edi. Al naǵyz jazýshy úshin búl barlyq jarylǵan tesik-sańylaýlaryn qardyń qalyń qabaty búrisep úlgergenge deıin muz betinde shańǵymen toqtaýsyz syrǵanaǵannan da góri qaýiptirek edi.

"Mynaýyń danyshpandyq, Ernest, shynymen danyshpandyq. Munyń ne ekenin ózińiz túsinbeısiz", - deıtin olar maǵan. Osyny estigende qýana tura, ómir degen bir ótip jatqan qyzyq eken ǵoı degen oı keletin. "Myna malǵundarǵa, shamasy, roman unap tur-aý, al munyń nashar jeri qaısy eken?" Eger men ózimdi naǵyz jazýshydaı ustaı bilsem, osylaı oılaǵan da bolar edim, ózimdi naǵyz jazýshydaı ustaı bilsem, men olarǵa esh ýaqytta da romandy oqymas edim.

Osy shonjarlar kelgenge deıin bizge etene bop úlgergen munyń aldyńdaǵy dókeıler atam zamanǵydan da kóne aıla-sharǵyǵa kóshti.

Ol mynadaı edi. Boıdaq jas kelinshek baıy bar jas bıkeshtiń tatý-tátti janashyr dosy bola ketedi. Sóıtip kúıeýimen ekeýine qonaqqa kep turady da, sezdirmeı, bildirmeı júrip, álgi dos qurbysynyń erin bútindeı ózine qaratýǵa áreket jasaıdy. Onyń ústine álgi qurbysynyń eri jazýshylyqpen aınalysyp, mehnatty aýyr eńbek keshse, tıtteı de bos ýaqyt tappaı uzaqty kúnniń basym bóliginde súıgen jarymen áńgimelesip, ony serik etýge murshasy bolmasa, álgideı dos kelinshektiń oıda joqta paıda bolýynyń - shyntýaıtynda aqyrynyń nemen tynaryna qaramastan, árıne, ózindik qyzyǵy men shyjyǵy bolary haq. Eri azapty jumysyn bitirgende, onyń qasynda kórýge kóz kerek keremet eki kelinshek otyrady. Onyń bireýi áli úırenispegen jumbaq jan, eger álgi eri joly bolmaǵandaı kúnde osy eki kelinshektiń ekeýin de súıip erkeleter me edi, qaıter edi.

Álgi ekeýine balasyn qossa olar úsheý bop shyǵa keledi. Alǵashynda bul boıdy sergitip, qýanysh ákeledi, kúnder osylaısha ótip jatady. Óstip júrgende bar jamandyq bir tıtteı kúnásiz isten bastalady. Al sen osy bir kúndik ómirmen turasyń, qolyńda barǵa raqattanyp, eshteńe oılamaısyń. Sosyn baryp jalǵandyqqa saıasyń, aldaısyń, bul ózińe jeksuryndyq bop kórinedi, bul seni jegideı jeıdi, kún saıyn qaýip-qater tóne túsedi, biraq soǵystaǵy sıaqty bir kúnmen ǵana ómir súre beresiń.

Maǵan kitap shyǵarýshymen máseleniń basyn ashyp alý úshin Shrýnstan Nú-Iorkke attanýǵa týra keldi. Sóıtip men Nú-Iorktegi qam-qareketimdi bitirip, Parıjge oralǵanymda, sol boıda-aq Kúnshyǵys vokzaldan Avstrıaǵa ketetin birinshi poıyzǵa otyrýǵa tıis edim. Ózimniń jan-tánimmen súıetin bıkeshim sol kezde osy Parıjde edi, al men poıyzdyń birinshisine de, ekinshisine de, tipti úshinshisine de otyrǵan joqpyn.

Stansa qasyndaǵy úıýli bórenelerdiń janymen ótip bara jatyp poıyz júrisin sál báseńdetkende, men temir jolǵa taıaý turǵan ózimniń naqsúıer jubaıymdy qaıta kórip qaldym. Sonda men ózimnen-ózim budan ózge bireýdi súıgenimshe ólgenim jaqsy edi dep oıladym. Ol jymıyp, kúlip tur eken, kún qaǵyp qońyraıǵan súıkimdi júzi men sulý músinin kún nury burynǵydan da ajarlandyryp kórsetedi. Sary shashy altyndaı jarqyraıdy, qasynda top-tolyq, eki betin aıaz soryp alaburtqan Forarlbergtiń naǵyz shyn turǵynynyń ózi Bambı myrza tur.

— Eh, Tetı, - dedi jubaıym, men ózin qaýsyra qushaqtaı alǵanymda, - oraldyń ba, áıteýir, at-kóligiń aman ba? Súıiktim, kórindiń be kózime, sensiz bizge ómir joq eken.

Men tek osyny ǵana, onyń ózin ǵana súıetin edim, bóten-bógde eshkimniń keregi joq edi maǵan, ekeýimiz ońasha qalǵan sátte ómir qaıtadan ǵajap bop júre beretinin qaıtersiń. Men aıtarlyqtaı jumys istedim, ekeýimiz uzaq serýenge shyǵyp turdyq, bizdi eshteńe ajyrata almaıdy dep oıladym men. Al kóktemniń aqyrynda biz taýdan Parıjge qaıtyp oralǵanymyzda daǵdyly kúıbeń tirshilik ómir qaıta bastalyp edi.

Óz ómirimniń Parıjdegi alǵashqy kezeńi, mine, osylaısha aıaqtaldy. Parıj árqashanda sol baıaǵy keremet Parıj bola tursa da, onymen qosa óziń de ózgerip óskenińmen, ol endi esh ýaqytta da sonaý burynǵy sen kórgen Parıj emes. Biz endi qaıtyp Forarlbergke sapar shekpedik, ózge aýqatty adamdar da solaı istedi.

Parıjdiń qyzyǵyna áste toımaısyń, ári onda ómir keshken árbir adam qalany ózinshe jadyńda tutary haq. Ózimiz kim bolsaq ol bolaıyq jáne qalanyń ózi qalaı ózgerse de meıli, oǵan jetý qıyn ba, álde ońaı ma, báribir biz Parıjge áıteýir qaıta bir soqpaı qoımaıtynbyz. Parıj soǵan laıyq, sondyqtan sen oǵan qosqan úlesińniń esesin ámanda artyǵymen qaıtaryp alatynsyń. Bizdiń óte bir jarly, ári óte bir baqytty sonaý bir shaǵymyzdaǵy Parıj, mine, osyndaı bolatyn.

Aýdarǵan N. Ábýtalıev

---