InfoHub Logo

Qyzyl gaýlıań (basy)

Kúımeshiler aýyl kóshesinen ótken saıyn adymdaryn keń alyp, ilgerindi-keıindi yrǵalyp, aıaqtaryn oraı almastyryp, alshańdaı basady. Muny «kóshe taptaý» deıdi eken. Bul bir jaǵynan kelin túsirýshiniń kóńilin aýlap, kóbirek syılyq alý úshin bolsa, ekinshi jaǵynan, ózderiniń kásibı deńgeıin kórsetý úshin jasalady eken. Kóshe taptaǵanda, aıaǵyn birkelki basa almaıtyndar tolyq qandy kúımeshiler bolyp eseptelmese kerek. Kúıme baǵanyn qolmen súıeıtinder de jetisken kúımeshi emes. Naǵyz kúımeshiler eki qolymen búıirin taıanyp, qadamyn birkelki basatyn, kúımeniń serpilgen yrǵaǵy men kerneı-syrnaıdyń ásem áýenin tyǵyz sáıkestire alatyn, barlyq adamǵa qandaıda bir baqyttyń tasasynda úlken qaıǵy-qasiret jatatynyn anyq ańǵarta alatyndar eken.

Kúıme aýyldan uzap, jazyq dalaǵa jetken soń kúımeshiler aıaq asty dórekilenip shyǵa keledi. Bul bir jaǵynan jol qysqartý bolsa, ekinshi jaǵynan, jas kelindi azdap áýrege salý eken. Kúımeniń solqyldaǵan soqqysyna shydamaǵan keı kelin qatty loqsyp, torǵyn meshpeti men kesteli kebisine qusyp, ábden bylǵanatyn bolsa kerek. Olardyń loqsyǵan úninen kúımeshiler sher shyǵaryp, lázzat alady eken. Sonshama jas, boıyn bula kúsh bılegen azamattardyń kóterip aparyp tapsyratyndary qaımana bireýge qoldarynan bergen qurbandyq sekildi bolsa, jandary qalaı qınalmasyn? Óshterin jas kelinniń janyn qınap, úreıin ushyrýdan almaı ma?

Sol kúni ájemdi kótergen tórt kúımeshiniń bireýi keıin meniń atam bolady — keıingi Úı Janaý sardar. Ol kezde jıyrmadan jańa asqan ol Duńbı aýylyndaǵy kúımeshilerdiń tańdaýlylardyń biri eken. Minezderi Gaýmıdiń Duńbı aýylyndaǵy gaýlıań sekildi ashyq-jarqyn bolyp keletin atamnyń zamandastaryn bizdiń keıingi býyn bozókpelermen qalaı salystyrýǵa balar? Óz zamanynyń salty boıynsha, kúımeshilerdiń jol boıy jas kelinmen qaljyńdasýy quddy bir araq ashytýshylardyń ashytylǵan araqtan erkin dám tatqanyndaı ersiligi joq is eken. Hanzadanyń qalyńdaǵy bolsa da, ımenbeı ázildep, tartynbaı qyljaqtaıdy eken.

Gaýlıań japyraqtary kúımeni tynbaı sabap, sartyldatyp kele jatady. Bir kezde gaýlıań arasynan áldekimniń jylaǵan daýysy estilip, birazǵa sozylǵan tynyshtyq buzylady. Óksigen ún syrnaıshylar oınaǵan kúıge uqsap, uzaq syńsıdy. Áýendi tanyǵan ájem aıanyshty úndi syrnaıshylar qolyndaǵy qaısybir aspaptyń syzyltyp kele jatqanyn ańdaıdy. Kúımeniń perdesin aıaǵymen syrǵanda, aldydaǵy jigittiń ter sorǵalaǵan jon-arqasyn kóredi. Odan da mańyzdysy, óziniń qyzyl kesteli kebis kıgen aıaǵyn baıqaıdy: syrttan tógilgen kún sáýlesi nurǵa bólegen olar úp-úshkir, jip-jińishke kúılerinde ǵajap bir keıipke enip, úlbireı qalǵan eken. Shamgúldiń eki dana japyraǵyna uqsap, montıyp turady. Tunyq sýdyń astynda aınala júzgen qos altyn balyqtan tipti de aýmaıdy.

Ájemniń qyl kirpikterine ilingen gaýlıań dánindeı qos tamshy jas ile júzine qulap, mıyǵyna kelip toqtaıdy. Kóńili sherli qyzdyń kókiregi muńǵa tolady. İlgeri qıalynda ózi jasap alǵan sahna keıipkeri sekildi kelbetti de bilimdi, syrbaz kúıeýiniń asqaq beınesi jas toly janarynda kúńgirttenip baryp, ǵaıyp bolady. Dán áýletiniń aqpa keselge shaldyǵyp, repeti qashqan Pıánlań atty ulynyń naýqas keıpin kóz aldyna elestetkende, júregi muzdap sala beredi. «Sonda osy bir jup ádemi aıaq, gúl-gúl jaınaǵan asyl ajar, sarqylmas ystyq yqylas, qulpyrǵan kórkem kelbet... osynyń bári, shynymen-aq, bir aqpa kesel adamnyń ıgiligine aınalǵany ma?.. óıtkenshe, ólgenim oń emes pe?» dep oılaıdy ájem.

Gaýlıań arasynan qalqyp kelip turǵan jylańqy únge ilesip renishke toly mynandaı sózder de qulaǵyna jetedi: «Oý, zeńgir aspan... kók aspan... gúl beıneli nur aspan... aǵataı-aý, kelmeske kettiń qaıyrylmaı... qaryndasyńnyń taýy shaǵyldy-aı... aıtaıyn saǵan syr qylyp, Gaýmıdiń Duńbı aýylynda, qyz jylasa, estiler, án salǵandaı tamasha...»

Mıińgonyń alǵashqy jyldary Chúıfý aýdanyndaǵy Kúń Fýzy áýletiniń «joqtaýshylary» bizdiń aýylǵa kelip, arnaıy joqtaý úıretken desedi. Dýmandy toıy ótken kúni dál mynandaı... áıeldiń kúıeýin joqtap jylaǵan zaryna tap bolǵan ájem muny jaman yrymǵa jorıdy. Onsyz da ońyp turmaǵan hali tipti de aýyrlaı túsedi. Dál sol kezde kúımeshilerdiń biri aradaǵy únsizdikti buzady.

— Kúımedegi jas kelin, aǵalaryńa til qatsańshy... uzaq jolda zerigip óletin boldyq qoı, — deıdi ol.

Ájem qyzyl kezdemeni alyp, basyna jaba qoıady. Kúıme perdesine qaraı sozyp otyrǵan shı aıaǵyn da tartyp alady. Kúıme ishin qaıtadan alakóleńke basady.

— Aǵalaryńa án salyp ber... aǵalaryń seni kóterip keledi ǵoı!

Túsinen shoshyp oıanǵandaı bolǵan bir kerneıshi kúımeniń artynan kerneıin baryldata jóneledi. Bar-bar etken kerneı bar daýysymen ozandaıdy.

— Dúr... dúr... dúr...

Kúımeniń aldynda kele jatqan bireý kerneıdiń únin aýzymen salyp daryldaıdy. Aldy-aryttan birdeı jyrtyla jarylǵan kúlki úni estiledi. Ájemniń tula boıyn ter basady. Kúımege shyǵardyń aldynda úlken naǵashy ájem «jolda kúımeshilermen salǵylasýshy bolma, kúımeshiler men kerneıshiler shetinen sum, alaıaq keledi, qandaı jamandyqtan da qoldaryn tartpaıdy» dep qaıta-qaıta taptaǵan eken.

Kúımeshiler kúımeni bar kúshterimen selkildetip, yrǵaýǵa kirisedi. Ornyǵyp otyra almaǵan ájem oryndyqtyń jaqtaýynan myqtap ustap alady.

— Qyńq etpeı me? Onda yrǵańdar! Yrǵap dybys shyǵara almasańdar, yrǵap zárin shyǵaryńdar!

Kúıme daýyl urǵan kemedeı teńsele túsedi. Ájem oryndyqtyń jaqtaýyna odan saıyn jabysa túsedi. Tańerteń jegen taýyqtyń eki jumyrtqasy asqazanynda asty ústine túsip, tóńkerilip jatady. Qulaq túbinen shybyndar yzyńdap, qatty loqsyǵanda, aýzyna jumyrtqanyń kúlimsi ıisi keledi. Tisin tisine basa túsedi. «Quspa, qusýshy bolma!». Ájem óz-ózine qatań buıryq beredi. «Qusýshy bolma, Fyńlıán! Eldiń aıtýynsha, kúımede qusqan jaman yrym. Kúımede qussań, ómir boıy jolyń bolmaıdy...»

Kúımeshiler áýelgiden beter qutyryp ketedi. Keıbireýi úlken naǵashy atamdy «aqshany kórse kózi tunatyn pále» dep balaǵattasa, ekinshileri «teńin tappaǵan sorly» deıdi. Taǵy bireýleri «Dán Pıánlań tula boıynan aq iriń men sary sý aqqan aqpa kesel» deıdi. «Dán áýletiniń aýlasynyń syrtynda tursań, murnyńa borsyǵan ettiń sasyq ıisi keledi. Dán áýletiniń aýlasynda kókbas shybyndar úıir-úıir bolyp úımelep júredi» deıdi olar jáne.

— Jas kelin, Dán Pıánlańdy mańyńa jolatpa... jolattyń boldy, shirısiń!

Kerneı-syrnaı jaǵy tynbaı baryldap kele jatady. Álgi bir jumyrtqanyń kúlimsi ıisi kúsheıe túsedi. Ájem tisin tisine basyp, erinderin jymqyryp alady. Jutqynshaǵyn bir dáý judyryq tópeshtep jatqandaı bolady. Aqyry shydaı almaıdy... aýzyn ashyp qalǵanda, aqtaryla atylǵan qoıý qusyq perdeni jaýyp ketedi. Bes shybyn oqtaı zýlap kelip, lat qoımaljyńǵa kenedeı jabysady.

— Qusty, qusty... yrǵańdar! — Kúımeshiler shý ete qalady. — Yrǵap júrip ony sózge keltiremiz!..

— Aǵalar, maǵan raqym etińder… — deıdi ájem yqylyq ata qınalyp.

Sony aıtyp, eńirep jylap jiberedi. Bolashaǵy múlde kesilgendeı, ómirboıy qutyla almas azap teńizine batqandaı, qabaǵat qorlanady. O, áke... o, sheshe... dúnıeqońyz áke, tas júrek sheshe... meniń túbime sender jettińder!

Ájem aǵyl-tegil eńireıdi. Gaýlıańdar terbetiledi. Kúımeshiler yrǵaýyn toqtatady. Esirgen, pále izdegen kerneıshi-syrnaıshylar da kúı oınaǵandaryn qoıady. Tek ájemniń óksik atqan úni ǵana qalyp, áıelzatynyń syzylǵan syńsýy onan da jaǵymdy syrnaıdyń muńdy sarynymen baryp toǵysady. Syrnaı únin estigen ájem jylaýyn toqtatyp, quddy bir aspan kúıine qulaq túrgendeı, áýeden ushyp kelip jatqan kórkem yrǵaqqa yqylaspen nazar salady. Júzin jas jýyp, betinen dalaby ketken jas kelinshek qasiretke toly syrly sazdan ajal sybysyn estip, ólim ıisin ıiskegendeı, janalǵyshtyń gaýlıańnan aýmaıtyn qyzyl erinderi men gaýlıań bolyp kúlimsiregen altyn-sary júzin kórgendeı bolady.

Til-aýyzdan aırylǵan kúımeshiler aıaqtaryn aýyr alyp, únsiz júrip otyrady. Kúıme ishindegi qurbandyqtyń qaıǵyly syńsýy men art jaqtaǵy syrnaıdyń súıemel úni kóńilderin astań-kesteń etip, eseńgiretip tastaǵandaı. Gaýlıań arasyndaǵy tar soqpaqta tunjyraı ilbigender kelin alyp kele jatqandarǵa emes, ólik shyǵaryp bara jatqandarǵa uqsap qalady.

Ájemniń aldynda kele jatqan kúımeshiniń — keıin meniń atam bolǵan Úı Janaýdyń júreginde bir erekshe sezim oıanyp, ol beıne mazdap janǵan alaýdaı lapyldap, bolashaq jolyna nur shashyp, sáýle sepkendeı bolady. Jas kelinniń óksigen úni onyń jan túkpirinde buǵynyp jatqan mahabbat sezimine ot tamyzady.

Jol ortada kúımeshiler bir sát aıaldap, kúımelerin jerge qoıady. Jylaı-jylaı meń-zeń bolǵan ájem bir aıaǵyn baıqamaı kúımeniń syrtyna shyǵyryp alady. Tym názik, keremet ádemi, súıkimdi aıaqty kórgende kúımeshiler esterinen tana jazdaıdy. Úı Janaý jaqyndap kelip eńkeıip, ájemniń kip-kishkene, nárkez aıaǵyn asa eppen, quddy bir qus balapanyn ustaǵandaı aıalaı qarmap, kúımege kirgizip qoıady. İshte otyrǵan ájem osy bir jyly sypaıylyqtan áserlenip, kúımeniń perdesin ashyp, alaqany qyz-qyz qaınaǵan jas jigittiń qandaı adam ekenin kórgisi keledi.

Menińshe, barlyq neke — taǵdyr jazýy. Ómirlik ister qashanda Táńir buıryǵymen bolady. Bul shák keltirýge bolmaıtyn aqıqat. Tek ájemniń aıaǵyn ustaǵany sebepti ǵana Úı Janaýdyń júreginde eń uly, jańa tirshilik bastaýǵa degen eń yntaly ystyq shabyt oıanǵan. Sodan bylaı onyń ómiri túbirimen ózgerip júre beredi jáne ájemniń ómirin de ózgertedi.

Kúıme qaıta jolǵa shyǵady. Kerneı uzaq baryldap baryp tynady. Soltústik shyǵystan jel turyp, kóktegi bulttardy aıdap, kún kózin tutas kólegeıleıdi. Kúıme ishi kúńgirttene túsedi. Ájem jel terbegen gaýlıań japyraqtarynyń sybdyryn estıdi. Tolqyndy tolqyn qýalap, birin-biri qaqpaqyldap, alysqa áketip bara jatady.

Soltústik shyǵystan kúnniń kúrkiri taǵy estiledi. Kúımeshiler júrisin jyldamdata túsedi. Ájem Dán shańyraǵyna taǵy qansha qalǵanyn bilmeıtin. Qoldy bolǵan laqtyń kebin kıgen baıqus qyz ajal mezeti taıaǵan saıyn júregi tynshyp, baısal tartady. Ájemniń qoınynda birge kele jatqan ótkir qaıshy bar eken. Onyń Dán Pıánlań úshin, álde ózi úshin ázirlengenin anyq bilmepti.

Ájem otyrǵan gúldi kúımeniń Baqaly ózeginde tonalýy — áýletimiz tarıhynan taraıtyn ańyz-áńgimeler arasyndaǵy eń salmaqtysy. Erekshe orny bar oqshaý oqıǵa.

Baqaly ózegi — oıpań jerdiń ishindegi oıpań eken. Topyraǵy qunarly, sýy mol ańǵarǵa shashylǵan gaýlıań tuqymy qaqala, qaýlap ósipti. Ájemniń kúımesi sol araǵa jetkende soltústik shyǵys aspannan qyzyl naızaǵaı jarq etip, bult arasynan jamyraǵan kúnniń sarǵysh sáýlesi jolǵa túsedi. Entige dem alǵan kúımeshiler qara terge malshynady. Baqaly oıpańyna engende aýa kenet zil tartyp, jol jaǵasyndaǵy qalyń gaýlıań qaraıa jarqyrap, bitik ósken aram shóp pen jynys shyrmaýyq jol betin tumshalap, aıaq basar jer múlde kórinbeı qalady. Kıizdeı qalyń shóp arasynan boı kóterip, kók, kúlgin, aq, qyzylt tústi qaýashaq ashqan kekire gúli kózge jıi túsedi. Mańaıdan baqanyń muńly baqyly, kók shegirtkeniń mazasyz shyryly, túlkiniń zarly sháýili estilip turady. Kúımede otyrǵan ájem boıyn oqys syzdy samal urǵandaı titirkenip, maıda terisiniń betine usaq-usaq búrtikter tepsinip shyǵa keledi. Bileginiń qus ettene bujyrlanyp ketkenin anyq baıqaıdy. Ne bolǵanyn túsinip úlgermeıdi, aldynǵy jaqtan bireýdiń:

— Jol aqysyn berińder! — dep aıǵaılaǵanyn estıdi.

Qýanǵany da, qaıǵyrǵany da belgisiz, júregi tosyn aýnap túsedi. «O, jasaǵan, qyspa nan jeıtinderge de jolyqtyq-aý, mine!» dep kúbirleıdi ishinen.

O zamanda Gaýmıdiń Duńbı aýylynda qaraqshy degen top-top bolyp qaptap júredi eken. Qalyń gaýlıań arasynda sýda júzgen balyqtaı birde shyǵyp, birde joǵalyp, emin-erkin saırandasa kerek. El arasynan ózderine jaqtas jıyp, top qurady eken. Barymtaǵa shyǵyp, mal aıdap, jaman istiń túbin túsirip, al oń jumystyń berekesin qashyrady eken. Alda-jalda qarny asha qalsa, eki adam ustap, birin qaldyryp, ekinshisin habar salýǵa aýylǵa jiberedi eken. Arasyna jumyrtqa, sarymsaq salyp oraǵan, eki qarystaı uzyn, qyspa nan ákelýge buıyrady eken. Ony jegende qos qolmen eki jaǵynan qysyp ustap, aýyzǵa qaraı ıterip otyratyndyqtan, ol «qyspa nan» atalypty.

— Jol aqysyn berińder!

Qyspa nan jeıtin adam taǵy gúr ete qalady. Kúımeshiler toqtap, jol ortasynda kóldeneń túsip jatqan tonaýshyǵa qarap, ańyryp turady. Tonaýshy alasa boıly, betine qara sıa jaqqan adam eken. Basyna júgeri qabyǵynan órilgen tóbesi bıik qalpaq kıip, ıyǵyna shóp sýlyq jamyla salypty. İshinen túımesi jıi qara meshpet pen belin býǵan jalpaq belbeýi kórinip turady. Belinde qyzyl torǵynmen tompıta orap alǵan túıinshegi bar. Ony ústinen bir qolymen qarmap basyp alypty.

Ájem demniń arasynda eshteńeden jasqanbaıtyn batyr janǵa aılanyp shyǵa keledi. Ólimnen seskenbeıtin adam basqadan qalaı qoryqsyn? Kúımeniń perdesin ashyp, qyspa nan jeıtin adamǵa qaraıdy.

— Jol aqysyn berińder, áıtpese bárińdi jaıratyp salamyn! — dep taǵy aıǵaılaǵan álgi adam, belindegi qyzyl túıinshegin qaǵyp-qaǵyp qoıady.

Kerneıshi-syrnaıshylar qoıyndarynan ájemniń ákesi syılaǵan jarmaqtaryn alyp, álgi adamnyń aldyna qaraı tastaıdy. Kúımeni jerge qoıǵan kúımeshiler de azdyń aldynda alǵan baqyr aqshalaryn solaı laqtyrady.

Jarmaqtardy aıaǵymen jınastyryp alǵan álgi adam kózin kúımede otyrǵan ájemnen almaı, tesile qaraıdy.

— Sender túgel... kúımeniń artyna ketińder! Bolmasa, men oq shyǵaramyn! — dep aqyrady ol belindegi nársesin qaǵyp-qaǵyp qoıyp.

Kúımeshiler naraý basyp kúımeniń artyna qaraı ozady. Eń sońǵynda ketip bara jatqan Úı Janaý shuǵyl burylyp, álgi qyspa nan jegishke oqty kózimen ata qaraıdy. Sol sát túsi buzylǵan álgi adam belindegi qyzyl túıinshegin syǵymdaı ustap:

— Artyńa burylma... endi burylsań, atyp tastaımyn! — dep aıbat shegedi.

Qolyn belindegi nárseden almaǵan tonaýshy kúımeniń aldyna kelip, ájemniń aıaǵynan ustaıdy. Ájem jaıbaraqat kúledi. Álgi adam ot qaryp alǵandaı shoshyp, qolyn shuǵyl tartyp alady.

— Kúımeden tús! — deıdi sosyn zirk etip. — Maǵan iles!

Ájem qozǵalmaıdy. Betinde uıyp qalǵan manaǵy kúlki.

— Kúımeden tús!

Ornynan kóterilgen ájem aspaı-saspaı kúımeniń baǵanynan attap, jaınaı ashylǵan kekire gúliniń arasyna baryp turady. Oń kózin qyspa nan jeıtin adamǵa, sol kózin kúımeshiler men kerneıshi-syrnaıshylarǵa salady.

— Gaýlıańnyń arasyna qaraı júr! — deıdi belindegi qyzyl shúberektegi nárseden qolyn almaǵan jol torýshy.

Ájem qannen-qapersiz tura beredi. Bult arasynan jalt etken jarqylǵa ilese jetken, mys baraban dańǵyryndaı qatty shyqqan sumdyq gúril ájemniń ashyq ajaryndaǵy jyly jymıysty byt-shyt qylyp, saıdan sanyn, qumnan izin tappastaı etip toz-tozyn shyǵarady.

Ájemdi gaýlıań ishine qaraı yqtıarsyz aıdap kele jatqan jol torýshynyń qoly belindegi nárseden ajyramaıdy. Ájem mardymsyǵan bir nazarmen Úı Janaýǵa qarap qoıady.

Úı Janaý jol torýshyǵa qaraı tótelete tartady. Juqa erinderin jymqyra tistegen onyń eki ezýiniń biri órge kóterilip, ekinshisi tómen salbyrap ketken eken.

— Qozǵalma! — deıdi jol torýshy úni qatty bolǵanmen, desi báseń shyǵyp. — Taǵy bir adym attasań, atam! — Qoly belindegi qyzyl shúberektegi nárseden ajyramaıdy.

Úı Janaý qyspa nan jeıtin adamǵa jaqyndaı túsedi. Ol alǵa adymdaǵan saıyn anaý sheginshekteı beredi. Beıtanys adamnyń kózinen jasyl ushqyn shashyraıdy. Betinen móp-móldir ter monshaqtary taram-taram bop aǵady. Úı Janaý úsh qadamdaı qalǵanda ol uıat-namysty qaıyryp qoıyp, baj etip burylyp, tura qashady. Úı Janaý tura qýyp, jetip baryp, quıryqtan bir tebedi. Denesi aram shópke oralyp, kekire gúldi japyra, bar ekpinimen alǵa qaraı usha jóneledi. Aıaq-qoldary bos keńistikte talpynǵan sábıge uqsap erbeńdep, aqyr-sońy anandaı jerdegi gaýlıań sabaqtarynyń arasyna baryp top ete qalady.

— Janymdy qıa kór, aǵataı,! Seksenge kelgen anam bar edi. Bul jolǵa sharasyz tústim, — deıdi tonaýshy Úı Janaýdyń aldynda jattandy sózderin shubyrtyp. Jelkesinen qysa ustaǵan Úı Janaý ony kúımeniń aldyna súırep ákelip, joldyń ústine jalp etkizedi. Sosyn sózden tıylmaı turǵan aýzyn dáldep shirene tebedi. Baj ete túsken jol torýshynyń jartysyn jutyp, jartysyn aýzynan shyǵaryp úlgermegen qara qany murnynan burq etedi.

Úı Janaý eńkeıip, onyń belindegi nárseni sýyryp alady. Qyzyl shúberekti silkip qalǵanda, ishinen aǵashtyń qısyq-qyńyr jińishke tamyrlary laq etedi. Turǵandar tiksine qaraıdy.

Tonaýshy tizerlep otyra qalyp, qaıta-qaıta bas uryp, keshirim suraıdy. «Jol torýshynyń bári úıde seksenge kelgen anam bar deıdi», — dep azkem sheginip turǵan Úı Janaý kúımeshiler men kerneıshi-syrnaıshylarǵa kóp ishindegi kósemdeı mardymsı qaraıdy.

Shý ete qalǵan kúımeshi, syrnaıshylar atylyp kelip, tonaýshyny ortaǵa alyp, jetkenderi qolmen, jetpegenderi aıaqpen, jabyla soqqylaýǵa kirisedi. Alǵashynda álgi adamnyń oıbaılaǵan ashshy daýysy estilip turady da, azdan soń birjola óshedi. Kisi denesine tıgen soqqynyń bylshyldaǵan dybysyn estip jol boıynda turǵan ájem Úı Janaýǵa bir qarap qoıyp, júzin ile kókke, jasyn oty jarqyldaǵan aspanǵa buryp áketedi. Ajaryndaǵy áli seıilmegen asqaq jymıys ony tym pań, asyl tekti, bekzat etip kórsetip turady.

Kerneıshilerdiń biri qolyndaǵy úlken kerneıin úıirip ákep, tonaýshynyń taq tóbesinen perip qalady. Ótkir erneýi bas súıekke «kirsh» etip kirgen ol kerneıin kúshenip júrip áreń shyǵaryp alady. Tonaýshynyń ishek-qarny shuryldap, eki búktelip qalǵan denesi kenet jazylyp, sulyq túsip jatyp qalady. Bir jolaq aq pen qyzyldyń arasyndaǵy suıyqtyq tóbesindegi tereń jaryqtan jylyp aǵyp shyǵyp jatady.

— Óldi me? — deıdi qabysqan kerneıin qushaqtaǵan kerneıshi.

— Óldi... bir salǵanǵa shydamaıtyn shúkimaıt eken!

Úreılengen kúımeshi, kerneıshiler óńderi buzylyp, sasyp qalady.

Óli adamǵa bir, tiri adamdarǵa bir qaraǵan Úı Janaý til qatpaıdy. Gaýlıań japyraǵynan bir ýys úzip alyp, aldymen kúıme ishindegi ájemniń qusyǵyn súrtedi. Sonan soń baryp álgi aǵash tamyryn alyp, úńile qaraıdy. Qyzyl shúberekti neshe qaıtara baılap, bar pármenimen alasqa laqtyrady. Áýege kóterilgen zat qyzyl kóbelekke uqsap ushyp bara jatyp eki bólinip, aldymen tamyr, artynan qyzyl shúberek, jasyl gaýlıańnyń ústine kezek-kezek qulaıdy.

Artynan ájemdi kúımege súıep shyǵarǵan Úı Janaý:

— Jaýyn kele jatyr, tez qozǵalaıyq! — deıdi.

Ájem kúımeniń perdesin julyp alyp, túkpir jaqqa tastaı salady. Sonyń arqasynda jolaı taza aýamen erkin tynystap, Úı Janaýdyń qaqpaqtaı keń jaýyryny men qanjyrdaı ash belin kórip otyrady. Aralarynyń jaqyndyǵy sonsha, ájem aıaǵyn shamaly kóterse boldy, onyń quıqasy qalyń áppaq basyna tıip keterdeı edi.

Jel ekpini kúsheıip, ary-beri yrǵalǵan gaýlıań tolqyn-tolqyn bolyp teńseledi. Jol jıegindegi sabaqtar ájeme taǵzym jasap, qurmet kórsetkendeı moıyndaryn ıip, bastaryn jol ortasyna qaraı soza túsedi. Kúımeshiler aıaqtaryn jiti basyp, gúldi kúıme óte ornyqty, quddy bir sýda júzgen qaıyqtaı jaımen ǵana syrǵyp otyrady.

Kóp ótpeı quıyp beretin jazǵy nóserdi kútken baqalar shattana ánge basady. Túnergen aspan barǵan saıyn surǵylttanyp gaýlıań alqabyna tóne túsedi. Ot qamshysyn kenet úıirgen naızaǵaı jerge jete bere jarqyl shashyp, «shart» etip kókti jarǵan daýysy qulaqtardy tundyrady.

Qabaǵat kóńildengen ájem qara boran kótergen jasyl tolqyndarǵa jasqanbaı qaraıdy. Bulttar dıirmen tasyndaı úıirile jóńkiledi. Jel baǵyty jıi ózgerip, yǵyna alǵan gaýlıań japyryla terbeledi. Sóıtip, aınala lezde álem-tapyryqqa aınalyp júre beredi.

Alǵash túsken úlken-úlken jańbyr tamshylary gaýlıa masaǵyn teńseltip, aram shópterdi qırata japyryp, joldaǵy maıda topyraqty laı batpaqqa aınaldyrady. Kúıme tóbesin sartyldata sabaıdy. Móldir monshaqtar ájemniń kesteli kebisine, Úı Janaýdyń taqyr basyna tógiledi. Tipti, keıde qıǵashtaı uryp, ájemniń júzine de kelip tıedi.

Úı Janaý bastaǵan kúımeshiler aıaǵyn qansha jyldam basyp, júristerin tezdetkenmen, túske taıaý quıyp bergen naızaǵaıly jańbyrdan aman qala almaıdy. Sansyz gaýlıańdy sulatqan sel nóser keń dalada armansyz sirkireıdi. Gaýlıań túbin panalaǵan baqalar aq tamaqtaryn búlkildetip, toqtaýsyz baqyldaıdy. Qarańǵy ininde tyǵylyp jatqan túlkiler gaýlıań japyraǵynan syrǵyǵan sý monshaqtaryna qyzyǵyp, telmire qaraıdy.

Topyraq jol áp-sátte quı batpaqqa aınalyp, aram shópter basylyp, kekire gúli sý bolǵan bastaryn kóterip, dúr silkinip, qulpyryp shyǵa keledi. Kúımeshilerdiń keń qara shalbarlary buttaryna jabysyp, boılary suńǵaq tartyp, kelbetteri kelise túsedi. Jaýyn shaıyp, quıqasy jarqyraǵan Úı Janaýdyń basy ájemniń kózine aýmaǵan tolǵan aı bolyp kórinedi. Tópegen ótkinshi ájemniń kıimderin de malmandaı qylady. Ásili, kúımeniń perdesin jaýyp, sý bolýdan saqtanýyna bolǵandaı eken. Biraq, ájem olaı etpegen, etkisi de kelmegen, kúımeniń ashyq turǵan esiginen tigilip, alasapyranǵa aınalyp ketken keń dúnıege qaraǵan da otyrǵan.

Vİ

Qalyń gaýlıańdy qos qolymen qaq jara júgirgen ákem soltústik batystaǵy aýyldy betke alyp ushyp otyrady. Aıaq tyqyrynan úrikken bir borsyq gaýlıań arasyndaǵy aryqty qýyp, qorbańdap qasha jóneledi. Ákemniń oǵan qaraýǵa murshasy bolmaıdy. Taqtaq jolǵa shyqqan soń baryp, baqaıynan qaǵar kedergi joq, or qoıandaı orǵıdy. Aýyr braýnık nagany zil salmaǵymen basyp, qyzyl shúberek belbeýin batyp bara jatqan aıǵa uqsatyp, salbyratady. Salaqtaǵan janquraly sartyldatyp jambasyn soǵýmen bolady. Áldene asyǵystyq meńdegen ákem ózin at ústinde qylysh úıirgen erjúrek batyrdaı sezinedi. Uzamaı kóz ushynda buldyraǵan aýyl syrtynan júz jyl jasaǵan jap-jasyl órik aǵashy túnere qaraýytyp, yrǵala qol bulǵaıdy. Aıaǵy aıaǵyna tımeı dedektegen ákem quralyn qolyna alyp, kók aspanda qalyqtap júrgen qustardyń jerge túsken kóleńkelerin kózdeıdi.

Kósheler qańyrap bos jatady. Qaı úıdiki ekeni belgisiz, bir aqsaq, soqyr esek toqal tamnyń túbinde baılaýly kúıi qybyr etpeı múlgip turady. Beti ashyq tas dıirmenniń ústinde qatar qonǵan qos qara qarǵa omalyp otyrady. Kóp ótpeı ákem aýyldaǵylardyń barlyǵy bizdiń araq qazandyǵymyzdyń aldyndaǵy aýmaqty alańqaıǵa jınalǵanyn kóredi. İlgeri munda bizdiń úı satyp alǵan mol gaýlıa qyzyl qyrman bolyp úıilip jatady eken. Ol kezde ájem qolyna aq quıryq jelpýishin alyp, kishkene shı aıaqtaryn dik-dik basyp kelip, eptep siltep alǵan jumyskerlerdiń buttap gaýlıań satyp alǵanyn baqylaıdy eken. Aıdaı aq júzin tań araıy sekildi juqa qyzǵylt sáýle nurǵa boıaıtyn bolsa kerek.

Alańqaıǵa jınalǵandar júzderin ońtústik shyǵysqa berip, sol tustan kez-kelgen ýaqytta estilýi múmkin myltyq daýysyna qulaq túrip turady. Birazy ákem quralpy oıyn balalary. Tabandary qansha qyshyǵanmen olar asyr salýǵa batpaıdy.

Ótken jyly shoshqa soıatyn pyshaqpen Lohan atanyń terisin sypyrǵan Sún Ý men ákem qyrmanǵa bir ýaqytta jetedi. Sol jolǵy sumdyq oqıǵadan keıin Sún Ý esinen múlde adasady. Qol-aıaǵy erbeńdep, kózderi baqyraıyp, bet-aýzy tyrjyńdap, albaty sóıleı beretin esalań janǵa aınalady. Keıde ezýinen aq kóbik aǵyp, tizerlep otyra qalyp: «Aǵataı, aǵataı... maǵan ony taqsyr istetti ǵoı, meniń istemeske sharam bolmady... sen ólgen soń úshbaqqa shyqtyń, aq tulparǵa minip, oqaly ton kıdiń, qolyńa altyn sapty qamshy ustadyń», — dep erni ernine tımeı zarlaıtyndy shyǵarady.

Aýyldaǵylar onyń bul túrin kórgende júrekterindegi óshpendilik shamaly báseńdep, mańaıynan músirkeı qarap ótetin bolady. Neshe aı jyndanyp júrgen oǵan uzamaı taǵy bir dert qosylady: alasuryp azkem aıǵaılaǵan soń bet-aýzy qısaıyp, silekeı-mańqasy shubalyp, sózin anyq aıta almaı, siresip qalatyndy tabady. Jurt muny Qudaıdyń jazasyna jorıdy.

Qolynda braýnık nagany, basy-kózin gaýlıańnyń aq untaǵy men qyzyl tozańy basqan ákem jetken boıda ókpesin soǵyp, entigip turyp qalady. Kıimderi alma-julma, qabaqtaı qarnyna jabysqan qabat-qabat kiri aıyryla jarylyp ketken Sún Ý sol aıaǵyn súırep, oń aıaǵyn kósteńdete basyp ishke engende eshkim nazar salmaıdy. Bári tegis jigeri tasyp, kózi janyp turǵan ákeme qaraıdy.

Ájem aıańdap ákemniń aldyna keledi. Otyzdan jańa asqan shaǵy ǵoı, shashyn shúıdesine túıip alǵan onyń qoıǵan kekili quddy bir seldir merýert shilterdeı jarqyraǵan mańdaıyn jaýyp turady. Qashanda jáýdireı qaraıtyn qos janarynyń móldirin jurt gaýlıań araǵynyń nárinen jaralǵan deıtin. Boran-shashyn bir basylmaı, alasapyranda ótken on bes jyldyq ómiri aqyry ájemdi gúl jaınaǵan boıjetkennen kermaraldaı kerilgen kerbez kelinshekke aınaldyryp tynǵan-dy.

— Ne boldy? — dep suraıdy ol ákemnen.

Entige dem alǵan ákem naganyn beline qystyrady.

— Jaý áskeri kelgen joq pa? — deıdi ájem.

— Lyń bastyq degen álgi ıttiń balasy… biz ony ońdyrmaımyz! — deıdi ákem.

— Ne jaǵdaı boldy? — dep suraıdy ájem taǵy.

— Qyspa nan jasa, — deıdi ákem.

— Myltyq daýysy estilmedi ǵoı! — deıdi ájem.

— Qyspa nan jasańdar! Jumyrtqa, sarymsaǵy mol bolsyn! — deıdi ákem.

— Jaý kelmedi me? — dep suraıdy ájem.

— Úı sardar saǵan qyspa nan jasap, ózi ákelip bersin deıdi.

— Aýyldastar, úıge baryp, qyspa nan jasaıyq, — deıdi ájem.

Burylyp, jónep bermekshi bolǵan ákemdi ájem ustap qalady.

— Dýgýan, maǵan aıtshy, Lyń bastyqqa ne bolypty?

Ájemniń qolynan julqyna bosanǵan ákem qompyldap:

— Lyń bastyq kóleńkesin de kórsetken joq... Úı sardar olardy endi ońdyrmaıdy, — deıdi.

Ákem zyta jóneledi. Tyrtıǵan aryq sulbasy ilezemde uzaı beredi. Artynda qalyp, sońynan uzaq tilmirgen ájem kúrsinip jiberedi. Ien qalǵan qyrmanda ańqaıyp oqshaý turǵan Sún Ý ájeme tesile qarap, aýzynan silekeıi shubyryp, qolymen áldeneniń nobaıyn salady.

Ájem ony elemeıdi. Tamǵa súıenip turǵan at jaqty boıjetkenge qaraı tótelete tartady. Boıjetken ájeme qarap sylq-sylq kúledi. Ájem aıańdap qasyna barǵanda ol kenet tizerlep otyra qalyp, eki qolymen yshqyryn syǵymdaı ustap, eńirep jylap jiberedi. Onyń shúńireıgen shuńǵyl kózderinen jyltyldap jyn oty shashyraıdy. Ájem onyń betinen sıpap qoıady.

— Lıińzy, qyzym, qoryqpa, — deıdi sosyn.

On jeti jastaǵy Lıińzy boıjetken óz ýaǵynda aýlymyzdyń gúli bolypty. Úı sardar alǵash tý kóterip, qol jınap, kólik saılaǵan kezde, elý neshe adamdyq qosyn jasaqtapty. Sol qosynda ústine qara kıim, aıaǵyna aq bátińke kıgen, uzyn qylyp shash qoıǵan, aqquba óńdi, aryq jas jigit bolypdy. Aıtýlarǵa qaraǵanda, Lıińzy bıkesh sol azamatqa ǵashyq bolǵan. Asa jaǵymdy astana áýeninde sóıleıtin, eshqandaı jaǵdaıda kúlmeıtin, qabaǵy qars túıilip júretin, eki qasynyń ortasynda tómen qaraı tik tartylǵan úsh tereń syzyǵy bar ony jurt Ryn orynbasar dep ataıdy eken. Ryn orynbasardyń tym salqyn syrt beınesiniń astarynan asa ystyq jalyn sezgen Lıińzy boıjetken sol otqa qarylyp, beımaza kúıge túsedi. Úı sardardyń qosyny sol kezde ár kúni túske deıin bizdiń úıdiń gaýlıań jıatyn alańyna kelip, jattyǵý jasaıdy eken. Úlken kerneıshi Lıý Syshan Úı sardardyń qolynda syrnaıshy mindetin atqaryp, úlken kerneıdi áskerı syrnaı retinde paıdalanady. Ár jattyǵýdyń aldynda Lıý Syshan kerneıletip, jasaqty shaqyrady eken. Syrnaı únin estı sala Lıińzy boıjetken de úıinen júgirip shyǵyp, alańǵa tez jetýge asyǵypty. Kelgen boıda bir shettegi topyraq tamǵa shyǵyp, Ryn orynbasarǵa qumarta kóz salypty. Jattyqtyrýshy Ryn orynbasar ylǵı da beline jalpaq qaıys belbeý býynyp, oǵan braýnık naganyn asyp júredi eken.

Kókiregin kere, keýdesin tik ustaǵan Ryn orynbasar qosynyń aldyna kelip, «Tik tur!» dep daýystaǵanda, eki qatar bop sapta turǵan jasaq óksheleri bir kelki «sart» etip, qata qalady eken.

— Tik turǵanda eki aıaqty symdaı túzý, qursaqty ishke tartyp, keýdeni kere ustap, kózdi óńmennen ótkendeı tik qadap turý kerek, — deıdi eken Ryn orynbasar.

— Myna túrińe qarashy, — deıdi eken sosyn Ýań Ýynıdi teýip qalyp. — Qarashy myna... taqymyńdy ashyp, taltaıyp turǵan keıpińe, quddy bir sarıtyn qashyr sekildi. Sabaıyn deseń, ne taıaq kóterip jarytpaısyń...

Lıińzy boıjetken Ryn orynbasardyń adam urǵanyn kórip, kisi boqtaǵanyn estýdi qatty unatypty. Onyń syrt beınesinen jamyraǵan mańǵaz keıpine qulaı jyǵylyp, quldyq urypty. Qoly bos kezde Ryn orynbasar bizdiń úıdiń qyrmanyna kelip, eki qolyn artyna ustap, boı jazyp júredi eken. Sonda Lıińzy boıjetken tamnyń qalqasynan oǵan urlana qarapty.

Ryn orynbasar birde odan:

— Atyń kim? — dep suraıdy.

— Lıińzy, — dep jaýap beredi qyz.

— Tamnyń artynan syǵalap, ne kórip júrsiń?

— Sizdi.

— Hat tanısyń ba?

— Tanymaımyn.

— Ásker bolǵyń kele me?

— Kelmeıdi.

— A-a? Nege bolǵyń kelmeıdi?..

Lıińzy bul aıtqanyna artynan qatty ókinipti. Eger Ryn orynbasar qaıta surasa, ásker bolǵysy keletinin aıtatynyn ákeme ebin taýyp jetkizipti. Biraq, Ryn orynbasar odan álgi suraqty ekinshi qaıta suramaıdy.

Lıińzy men ákem tamǵa shyǵyp alyp, Ryn orynbasardyń qyrmandaǵy jattyǵýda qosynǵa tóńkeristik ánder úıretkenin kóredi. Ákemniń boıy alasa bolǵandyqtan, aıaǵynyń astyna úsh qabat kirpish qoıǵanda baryp áreń daýaldyń ishin kóre alady eken. Lıińzy ádemi ıegin topyraq tamǵa tirep, tań shapaǵyn jamylǵan Ryn orynbasarǵa telmiredi de turady eken. Ryn orynbasar qosynǵa «Gaýlıań pisti, gaýlıań qyzardy. Japondyq keldi, túri yzǵarly. El oıran bolyp, shańyraq qırady… Baýyrlar, attan, qolyńa qarý al! Jaý qyryp, qorǵaıyq mekendi», — degen ándi aıtqyzyp, úıretip júredi.

Jasaqtar án áýenin meńgere almaı, daýystary jan-jaqqa qashady. Tamǵa jabysqan balalar ándi tyńdaı-tyńdaı qulaqtaryna quıyp alady. Ákem tiri kezinde bul ánniń sózin de, áýenin de jańylmaı jatqa soǵatyn.

Bir kúni Lıińzy boıjetken táýekelge minip, dát bekitip Ryn orynbasardy izdep shyǵady. Biraq, shatasyp, áskerı kerek-jaraq bóliminiń bastyǵynyń úıine kirip ketedi. Bólim bastyǵy Úı sardardyń týǵan kókesi Úı Daıa eken. Jasy qyryqtan asqan, ózi araqkesh, dúnıeqońyz, áıeljandy kisi sol kúni óle mas bolady. Kirip barǵan Lıińzy quddy bir ajaly jetken aqqýdaı aýzy ashyq aranǵa tap bolady.

Ryn orynbasar birneshe jasaqqa buıryq berip, Lıińzy boıjetkendi aıaq asty etken Úı Daıany baılatyp tastaıdy.

Sol kúnderde Úı sardar bizdiń úıde qonaq bolyp jatqan eken. Ryn orynbasar jaǵdaıdy málimdegeli barǵanda, ol ájemniń tóseginde uıyqtap jatady.

Beti-qolyn jýyp, taranyp alǵan ájem araqqa basytqy bolatyn balyq qaqtaýǵa kirisedi. Yzadan jarylarman bolǵan Ryn orynbasar ústine kirip baryp, ájemniń júregin tas tóbesine shyǵarady.

— Sardar qaıda? — deıdi ájeme.

— Uıyqtap jatyr! — deıdi ájem.

— Oıat.

Ájem Úı sardardy oıatady.

Uıqyly-oıaý esikten shyqqan Úı sardar kerilip, esinep alǵan soń:

— Ne jaǵdaı? — deıdi.

— Sardar, japondyqtar ápke-qaryndastarymyzdy aıaq asty etse, óltiremiz be, joq? — dep suraıdy Ryn orynbasar.

— Óltiremiz! — deıdi Úı sardar.

— Sardar, al eger bir qytaılyq óz ápke-qaryndasymyzdy aıaq asty etse, ne isteımiz?

— Óltiremiz!

— Jaqsy, sardar! Men de sizden osy sózdi kútip edim, — deıdi Ryn orynbasar. — Úı Daıa perishte qyz Saý Lıińzyny aıaq asty etti. Men jigitterge ony baılatyp tastadym.

— Sondaı is boldy ma? — deıdi Úı sardar.

— Sardar, atý jazasyn qashan atqaramyz?

— Qyzben jatý... endi úlken qylmys bola qoımas, — deıdi bir kekirip alǵan Úı sardar kibirtiktep.

— Sardar, qylmys jasasa, hanzada da jazalanady.

— Senshe oǵan qandaı jaza qoldanǵan durys? — deıdi Úı sardar sazara qarap.

— Atý kerek! — deıdi Ryn orynbasar taısalmaı.

Yńyranǵan Úı sardar óńi buzylyp, degbirsizdene ary-beri júredi. Artynsha júzine kúlki úıirilip:

— Ryn orynbasar, jurt aldynda elý dúre soǵyp, Lıińzynyń úıine 20 kúmis teńge bersek bolmaı ma? — deıdi.

— Seniń týǵan kókeń bolǵany úshin be?.. — deıdi Ryn orynbasar kekesinmen mıyǵyn tartyp.

— Seksen dúre soǵyp, Lıińzyny qosaıyq... men de ony kishi sheshem retinde moıyndaımyn...

Ryn orynbasar belbeýin sheship, braýnık naganymen qosa Úı sardardyń aldyna tastaı salady. Artynan qolyn qýsyryp:

— Sardar, yńǵaıyna qaraı kórersiń, — deıdi. Sony aıtady da nyq qadammen adymdaı basyp bizdiń aýladan shyǵyp júre beredi.

Myltyǵyn qolyna alǵan Úı sardar Ryn orynbasardyń tý syrtynan tigile qaraǵan qylpy tistenip:

— Joǵal, súmelek! Oqýshy basymen meni basqarǵysy keledi. On jyl qyspa nan jegen aǵa-shóneńdi áli eshkim basynǵan emes, — deıdi.

— Janaý, Ryn orynbasardy jiberýge bolmaıdy. Jasaq jınaý ońaı bolǵanmen, jetekshilerdi daıyndaý ońaı emes, — deıdi ájem.

— Áıel adam ne biledi? — deıdi qaıterin bilmeı daǵdarǵan Úı sardar.

— Seni er eken dep júrsem, ez ekensiń ǵoı! — deıdi ájem.

Naganyn julyp alǵan Úı sardar:

— Seniń ne... ólgiń kelip tur ma? — deıdi aıǵaılap.

Shalǵaıyn dar etkizip aıyrǵan ájem áppaq omyraýyn kórsetip:

— Káne, at! — deıdi qasqaıyp.

«Apa» dep shyńǵyryp jibergen ákem ájemniń qushaǵyna baryp asylady.

Ákemniń súp-súıkimdi domalaq basyn, ájemniń tolǵan aıdaı kórkem jamalyn kórgen Úı Janaýdyń oıyna ótken isterdiń qanshasy kelip, qanshasy ketkeni bilgisiz, kúrsinip jiberip, quralyn túsiredi.

— Kıimińdi jónde! — deıdi sosyn. Jolaı qamshysyn alyp, aýladaǵy mamaaǵashta baılaýly turǵan qula atyn jaıdaq mine salyp, jattyǵý alańyna qaraı tura shabady.

Tamǵa súıenip sóılesip turǵan jasaqtar Úı sardardy kórip, qaıta sap túzep, qaqaıa qalǵanymen, eshkim ún qatpaıdy.

Eki qoly baılanǵan Úı Daıa aǵashta tańýly turady.

Atynan sekirip túsken Úı sardar Úı Daıanyń aldyna baryp:

— İstegeniń ras pa? — deıdi.

— Aýzy (Úı Janaýdyń erkeletken aty), aǵa-shoneńdi tez bosat, endi seniń qol astyńda istemeımin, — deıdi Úı Daıa.

Topty jasaq kóz almaı Úı sardarǵa qaraıdy.

— Kóke, seni atamyn! — deıdi Úı sardar.

— Eı, ıtten týǵan! Sen sonda týǵan kókeńdi atpaqpysyń? — deıdi Úı Daıa aıǵaılap. — Kókeńniń ózińe kórsetken meıir-shapaǵatyn umytyp qalma… ákeń erte ólip, shesheń ekeýińdi men asyrap, osy kúnge jetkizgem… eger men bolmasam, baıaǵyda ıtke jem bolar edińder!

Úı sardar qamshysyn kóterip, Úı Daıanyń betinen tartyp jiberedi. «Ant urǵan!» — deıdi sosyn aıǵaılap. Artynsha tizerlep otyra qalyp:

— Kóke, baǵyp-qaqqan meıirimińdi eshqashan umytpaımyn. Sen ólgen soń qaryma qaralyq baılap, aza tutam. Mereke kúnderi basyńa baryp, qabirińdi sypyryp turam (dinı rásim), — deıdi.

Úı sardar atyna qarǵyp minip, qamshy basyp, Ryn orynbasar ketken jaqqa qaraı shaba jóneledi. Dúbirlegen at tuıaǵy dúnıeni dúr silkindirip bara jatqandaı bolady.

Úı Daıany atqan kezde ákem alańda turyp, kýá bolypty. Áýeli Úı Daıany mylqaý men qosynnyń eki jaýyngeri aýyldyń batys jaǵyna aıdap aparady. Óıtkeni, sondaǵy sasyq qara sý irkilgen, masa-shirkeıi jyrtylyp-aıyrylatyn, jarty aı pishindi ıin jaǵasy jaza alańy etip tańdalǵan eken. Iin jaǵasynda japyraǵy sarǵaıǵan jalǵyz aǵash ósip turady. Shalshyq sýda baqalar shorshyp sekirip júredi. Úıilgen úımek qoqystyń shetinde áıel adamnyń jyrtylǵan syńar kebisi jaıqıyp jatady.

Eki jasaq Úı Daıany ıinniń jıegine aparyp turǵyzyp, qolyn bosatyp, mylqaýǵa qaraıdy. Mylqaý ıyǵyndaǵy myltyǵyn alyp, shaqpaǵyn qaıyryp, tańdaıyna oq basady.

Úı Daıa artyna burylyp, mylqaýǵa qarap kúledi. Ákem onyń kúlki úıirilgen júziniń keshke taman nury solǵyndap, batyp bara jatqan kúnnen aýmaı qalǵanyn baıqaıdy.

— Mylqaý baýyrym, qolymdy shesh. Baılaýly kúıde ólgim kelmeıdi.

Shamaly oılanǵan mylqaý myltyǵyn ustaǵan kúıi onyń aldyna baryp, belindegi naızasyn alyp, kendir arqandy qyrt etkizip qıyp jiberedi. Bilegin jazyp, artyna burylǵan Úı Daıa:

— At endi, mylqaý baýyrym! Júrektiń uıasynan dáldep at! Janymdy qınama! — deıdi aqyryp.

Ákemniń paıymdaýynsha, adam óler aldyndaǵy qasqaǵym sátte basqalardyń ózine degen qurmetin oıatady eken. Úı Daıa qansha degenmen bizdiń Gaýmıdiń Duńbı aýylynyń týmasy ǵoı, qylmysy úshin jazaǵa kesilip, ólim aldynda turǵanda da saspaı, batyrǵa tán júrektilik tanytady. Bul erlikten qatty tebirengen ákem tabany qyshyp, beze jónelýge shaq qalady.

Úı Daıa aıaǵynyń ushynda jatqan sasyq sýly ıinge qasqaıa qarap turady. Qashyp shyqqan jasyl tuńǵıyq gúli men qaýashaǵy áppaq jabaıy tuńǵıyq gúliniń ósip turǵanyn baıqaıdy. Odan ıinniń qarsy jaǵynda kún sáýlesine shomylyp, jaıqalyp turǵan gaýlıańdy kóredi. Sosyn ór daýyspen:

— Gaýlıań pisti, gaýlıań qyzardy. Japondyq keldi túri yzǵarly. El oıran bolyp, shańyraq qırady... — dep shyrqaı jóneledi.

Mylqaý myltyǵyn bir kóterip, bir túsiredi.

— Mylqaý, sardarǵa aıtyp, mynany qutqaraıyq, — deıdi eki jasaq.

Myltyǵyna taıanǵan mylqaý Úı Daıanyń buzyp, byt-shytyn shyǵaryp aıtqan ánin tyńdap, bir sát turady.

Úı Daıa artyna burylyp, otty kózimen ata qarap:

— At, baýyrym endi! Álde maǵan ózimdi ózime atqyzbaqpysyń? — deıdi aǵaılap.

Myltyǵyn oqtaǵan mylqaý Úı Daıanyń jalpaq basyn qaraǵa alyp, qarý masasyn basyp qalady.

Úı Daıanyń basynyń synǵan qyshtaı byt-shyt bolǵanyn kórgen ákem, osy kóriniske ilese «tars» etken joıqyn daýysty da estıdi. Gúrsil ishinde mylqaý basyn jerge salbyratady. Myltyq aýzynan aq-boz tútin aqtarylady. Bir sát qozǵalmaı turǵan Úı Daıanyń denesi kenet kesken aǵashtaı opyrylyp, ıin ishine qulaıdy.

Myltyǵyn súıretken mylqaý eki jasaqty sońynan ertip jolyna túsedi.

Júrekteri tas tóbelerine shyqqan ákem men bir top bala antalap, ıin jaǵasyna jetip barady. Qabaqta turyp shalshyqta shalqasynan jatqan Úı Daıany kóredi. Onyń tutas bet-júzinen jalǵyz ǵana aýzy aman qalǵan eken. Tóbe súıegi áldeqashan ushyp ketipti. Mıy ezilip, tómen aǵyp, qos qulaǵyna tolyp qalypty. Bir kóziniń qarashyǵy sharasynan shyǵyp, bir tal júzim qusap shyqshytynyń tusynda ilýli turady. Denesi maıysyp qulap túskende qoımaljyń batpaq jan-jaqqa shyshyrap, álgindegi náp-názik tuńǵıyq gúliniń sabaǵyn maıystyrǵan eken, áppaq jibek jipteı sozylyp, bileginiń qasynda jatady. Ákemniń murnyna tuńǵıyq gúliniń hosh ıisi keledi.

Keıin Ryn orynbasar ishi sary torǵynmen ádiptelip, syrty mys teńge tústi suıyq maımen sylanǵan, arsha tabyt alyp kelip, Úı Daıany dabyraly rásimmen jerleıdi. Qabiri ıin jaǵasyndaǵy jalǵyz taldyń astynan qaraıady. Súıek shyǵatyn kúni Ryn orynbasar qara kıim kıip, sol bilegine qyzyl torǵynnan belgi baılap, boıyn tik ustap, shashyn jaltyrata tarapty. Qaralyq taqqan Úı sardar ókirip-baqyryp jylaıdy. Aýyldan shyǵa bere ol sý jańa qysh tegeneni kesekke perip qalyp, kúl-talqanyn shyǵarady.

Sol kúni ájem ákeme de aq shúberekten qaralyq taǵyp beredi. Ózi de taǵady. Qolyna jas taldan taıaq ustaǵan ákem Úı sardar men ájemniń sońynan eredi. Qysh tegene kesekke tıip byt-shyty shyǵyp, synyqtary jan-jaqqa shashyraǵan kórinisti kórgen ákem Úı Daıanyń bas súıeginiń qańyltaq kirpishteı jarylyp, bytyraı shashylǵanyn esine alady. Dál osy bir-birinen aıyrǵysyz eki jarylýdyń arasynda ishki bir tabıǵı baılanys baryn anyq ańdaıdy. Osy jolǵy is pen aldyńǵy oqıǵany birlestire qaraǵanda, úshinshi bir jaǵdaı jaryqqa shyǵatyndaı bop seziledi oǵan.

Kózinen jalǵyz tamshy jas aqpaǵan ákem súıek shyǵarǵandardy bajaılap baqylaýmen bolady. Qaraly top taldyń astyna kelip qoralanyp turǵanda, on alty atpal azamat álgi aýyr tabytty jýan kendir arqanmen eki jaǵynan kóterip, qabirge jaılap túsiredi. Úı sardar jerden bir ýys topyraq alyp, bezireıgen kúıi tabyttyń qaqpaǵyna qaraı tastaıdy. Onyń sar etken dybysy kisilerdiń kóńilin qobaljytady. Kúrek ustaǵan birneshe jigit qara topyraqty kúrep alyp, kór ishine laqtyrady. Renjigen tabyt yńyranyp, birte-birte qara topyraqtyń astyna enip bara jatady.

Kúrelgen topyraq qabirdi toltyryp, jerdiń betine kóteriledi. Odan tompaıyp, súıir tóbeli tómpeshikke aınalady. Úı sardar janquralyn sýyryp, bıik taldyń ústindegi kók aspanǵa qaraı art-artynan úsh tal oq atady. Atylǵan oq taldyń tájin endep ótip, sabaǵynan úzilgen birneshe tal sarǵaıǵan japyraq bos keńistikte qalqyp júredi. Jarqyraǵan úsh tal jez ıindegi sasyq sýǵa yrshıdy. Bir er bala ıinge sekirip túsip, jasyl batpaqty shalpyldata keship baryp, jezderdi terip alady.

Ryn orynbasar da braýnık naganyn alyp, aspanǵa art-artynan úsh oq atady. Nagan uńǵysynan ushyp shyqqan oqtar ysqyrǵan kúıi gaýlıań ústindegi keńistikke qaraı samǵaıdy. Úı sardar men Ryn orynbasar tútini shubalǵan quraldaryn ustap, bir-birine qaraıdy. Basyn ızegen Ryn orynbasar: «Naǵyz qaharmandyq minez!» — deıdi. İle janquralyn beline qystyrady da, arshyndy qadammen adymdap aýylǵa qaraı tartyp otyrady.

Úı sardardyń qolyndaǵy nagannyń jaımen kóterilgenin, qural qaraýylynyń ketip bara jatqan Ryn orynbasardyń tý syrtynan kezelgenin ákem baıqaıdy. Beıit basyna kelgender qatty sasady. Biraq, ún shyǵarýǵa batyldary jetpeıdi. Budan múlde beıhabar Ryn orynbasar birkelki yrǵaqpen adymyn úlken tastap, tisti dóńgelekteı shyr aınalǵan kúnge qarap, aýyldy betke alyp kete barady. Ákem Úı sardardyń qolyndaǵy jaraqtyń ántek silkingenin ańdaıdy. Aralyq sonshama alys, qural sonshama álsizdeı sezilip, tars etken dybysty, tipti, estimeı qalady. Ákem ushqan oqtyń aýany qaq jaryp baryp Ryn orynbasardyń qap-qara shashyn janap ótkenin kóredi. Buǵan da qaıyrylyp qaramaǵan Ryn orynbasar nyq-nyq basqan yrǵaqty júrisinen jańylmaı, alǵa oza beredi. Ákem Ryn orynbasar jaqtan kelgen, erin ushymen úrlegen tanys ysqyryqty estıdi — qulaqqa ábden sińisti bolǵan «Gaýlıań pisti, gaýlıań qyzardy!» ániniń áýeni. Ákemniń kózine jas tolady. Ryn orynbasar júrgen saıyn alystap, alystaǵan saıyn tulǵasy zoraıa túsedi. Úı sardar taǵy bir oq atady. Bul jolǵy myltyq daýysy jer-kókti dúr silkindiredi. Ysqyryp ushqan oq ta quddy tars etken ún sekildi ákeme anyq estiledi. Oq bir túp gaýlıańǵa baryp tıedi. Uzyn sabaq qyrqyla qulaıdy. Qısaıǵan gaýlıań masaǵy jantaıyp, jerge taıaǵan tusta taǵy bir oq tıip, byt-shyty shyǵady. Shoshyp qalǵan ákemniń kózine Ryn orynbasar jol jaǵasyna eńkeıip, bir shoq sap-sary oshaǵan gúlin úzip alyp, murnyna aparyp, uzaq ıiskep bara jatqandaı bop kórinedi.

«Ryn orynbasar komýnıs bolýy múmkin. Komýnıserden basqalardyń arasynan mundaı batyr shyǵýy ekitalaı», — degendi ákem maǵan talaı ret aıtqan bolatyn. Ókinishtisi, Ryn orynbasardyń qaharmandyq ǵumyry tym qysqa bolady. Arshyndy qadammen alshańdap, aıdarynan jel esip, uzap ketkennen keıin, arada úsh aı ótkende, braýnık naganyn súrtip otyrǵan ol abaısyzda oq shyǵaryp, ózin atyp alady. Oń kózinen kirgen oq oń qulaǵynan shyǵady. Jarty betin tutas temir tústi kók untaq jaýyp, oń qulaǵynan tórt-bes tamshy qan aǵady. Myltyq daýysyn estigen adamdar lap qoıyp ishke kirgende, áldeqashan jan úzgen jigit jerde sulap jatady.

Ryn orynbasardyń braýnık naganyn qolyna alǵan Úı sardar únsiz qarap, uzaq turady.

Vİİ

Ápkish aǵashpen qyspa nan kótergen ájem men eki shelek burshaq botqasyn ıyqtaǵan Ýań Ýynıdiń áıeli Moshúı ózenindegi úlken kópirge qaraı asyǵa basyp jolǵa shyǵady. Olar áýelde gaýlıań alqabyn qıǵashtaı kesip, ońtústik shyǵysqa qaraı tóte tartpaqshy bolady. Biraq, gaýlıań arasyna kirgen soń onda ápkishpen júrýdiń múmkin emesin biledi. «Jeńeshe, tóte jolmen tartalyq. Alys bolǵanmen, júrisimiz jyldam bolady», — deıdi ájem.

Ájem men Ýań Ýynıdiń áıeli qalyqtaǵan qus qusap kósilgen ulan keńdikte aptyǵa basyp ushyp otyrady. Qyzyl kúreń meshpetin aýystyryp kıgen ájemniń qara boıaýǵa boıalǵan shashy qubyla jyltyraıdy. Tyǵyrshyqtaı ǵana Ýań Ýynıdiń áıeliniń qol-aıaǵy tipti jeńil eken. Úı sardar qol jıyp, kólik saılaǵan tusta ol Ýań Ýynıdi bizdiń úıge ertip kelip, qosynǵa alǵyzý úshin araǵa ájemdi salady. Ájem birden kelisedi. Úı sardar ájemniń kóńili úshin ǵana Ýań Ýynıdi alyp qalady. Úı sardar odan: «Ólimnen qorqasyń ba?» — dep suraıdy. Ol: «Qorqamyn» — deıdi. Sonda onyń áıeli: «Sardar, onyń qorqamyn degeni qoryqpaımyn degeni. Japonnyń qyrǵı úshaqtary kelip úsh ulymyzǵa bomba tastap, japyraq-japyraq qylyp shashyp ketti ǵoı», — deıdi.

Ýań Ýynı týmysynda ásker bolýǵa jaramaıtyn adam eken. Oń men solyn tez aıyra almaıtyn, ańǵarymy kem, sezimtaldyǵy tómen, tym saıaq bolypty. Alańda qadamdap júrýge jattyqqan kezde Ryn orynbasardan qansha ret taıaq jegenin eshkim bilmeıdi. Áıeli oǵan «oń qolyńa gaýlıań sabaǵyn ustap al, «ońǵa buryl» degen buıryqty estigende, gaýlıań ustaǵan qolyńa qaraı buryl» dep aqyl úıretedi. Ásker qataryna alynǵan kezde Ýań Ýynıdiń qolynda qural bolmapty. Ájem oǵan bizdiń úıdiń qus myltyǵyn ustatqan.

Ireńdegen Moshúı ózeniniń jaǵasyndaǵy bıik qyrmen júrgen olardyń aıaqtarynyń astynan ashylǵan sary gúlder men taıaý jerde jaıqala ósip turǵan qyzyl gaýlıańǵa qaraýǵa mursalary bolmaıdy. Shyǵysty betke alyp zytady da otyrady. Ýań Ýynıdiń áıeli qıynshylyqty kóp kórip, ysylǵan adam eken. Al ájem — bardam jerden shyqqan baqýatty áıel ǵoı, dińkelep, qara terge malshynǵanda, Ýań Ýynıdiń áıelinen jalǵyz tamshy sól shyqpaıdy.

Ákem kópirge erte jetedi. Úı sardarǵa «qyspa nan qazir keledi» — dep málimdeıdi. Rıza bolǵan Úı sardar onyń basynan sıpap qoıady. Qosynnyń jartysynan kóbi tanaýlaryn kúnge tosyp, gaýlıań arasynda jatyr eken. Bos otyryp ishi pysqan ákem ile mylqaý tobyndaǵylardyń ne istep jatqanyn bilmek bolyp, joldyń batys jaǵyna ótedi.

Bar zeıinimen berilip qanjar qaırap otyrǵan mylqaýdyń tusynan shyǵady. Júzinde jeńiske jetken adamnyń kúlkisi oınaǵan ákem, belindegi braýnık naganyn qolymen basyp qoıyp, onyń týra aldyna baryp turady. Ákemdi kórgen mylqaý yrjıyp kúledi. Qasyndaǵy kisilerdiń biri qoryldap uıyqǵa batyp, qalǵandary beı-jaı kúıde, shalqalarynan túsip qybyrsyz jatady. Ákemmen sóılesýge eshkimniń qulqy bolmaıdy.

Ákem júgirip tas jolǵa shyǵady. Sary topyraqty jol aqshýlan tartyp, qulazı kósiledi. Ótkir tisterin joǵary qaratyp kóldeneń tastalǵan tórt tyrmany kórgen ákem: «Jaýdy tosa-tosa taǵattary ábden taýsylǵan eken ǵoı» dep oılaıdy. Sý ústinde búkireıgen tas kópir aýrýdan jańa aıyqqan adamdaı kújireıip turady. Artynsha ákem ózen qyryna kelip otyrady. Shyǵysqa qaraıdy. Batysqa kóz jiberedi. Birde aǵyp jatqan ózenge, endi birde jabaıy úırekterge nazar tastaıdy. Ózen aıdyny sondaı kórkem edi. Jaǵadaǵy árbir tal shóp tiri, aýnaǵan árbir tolqynnyń astynda syr jasyrynǵandaı bolyp seziledi. Ákem jylqyniki, ne qashyrdiki ekeni belgisiz, bitik ósken bir shoq qalyń shóp basyp qalǵan aq sóńke súıekterdi kóredi. Sol sát esine taǵy da bizdiń úıdiń qara qashyrlary túsedi.

Kóktemde bos jatqan ıen ańyzda jabaıy qoıandar qashyp, qashyrǵa minip, qolyna qus myltyǵyn alǵan ájem qulaǵyn jymyra zytqan olardy qýyp, artyna mingesken ákem beline tas bolyp jabysyp, ábden dalaqtar edi. Qashyrdyń dúbirinen úrikken qashqyndardyń kóbin ájem aqyry atyp alatyn. Úıge qaıtqanda qashyrdyń moınynda salaqtaǵan uzyn bir tizbek qoıan kele jatar edi. Ájemniń azý tisteriniń arasynda gaýlıań dániniń úlkendigindeı temir túıirshek qystyrýly júripti. Jabaıy qoıannyń etin jegende kirip ketken eken, qalaı shuqylasa da shyqpaı qoıypty.

Ákem eńseli kirbektiń ústinen qumyrsqa kóredi. Bir top qyzyl-kúreń qumyrsqa asyǵys qımyldap, áldeqaıda ylǵal topyraq áketip bara jatypty. Ákem olardyń jolyna barmaqtaı búrtik qoıyp qoıady. Jybyrlaǵan jándikter odan aınalyp ótpeı, ústine qaraı órmeleıdi. Ákem ile búrtikti alyp, ózenge tastaı salady. Túsken jerden tolqyn taraǵanmen, sýdan dybys shyqpaıdy.

Tús bolady. Ózen sýynan dirildep yp-ystyq, jaǵymsyz lep kóteriledi. Barlyq jer jarqyrap, barlyq jerden yzyńdaǵan ún taraıdy. Ákem jer men kóktiń arasyn gaýlıanyń qyzyl tozańy basqandaı, gaýlıań araǵynyń hosh ıisi ıelegendeı kúıge túsedi. Qol-aıaǵyn sozyp, shalqasynan jatady. Sol sát ákemniń júregi atsha týlap qoıa beredi. Ómirde qandaı da bir saryla kútýdiń naqty nátıjesi bolatynyn, ol nátıjeniń sonshama ońaı jáne sondaı tabıǵı bolatynyn ol keıin biledi. Ákem qyzyl gaýlıań arasyndaǵy tas jolda jasyl qońyz tárizdi tórt qubyjyqtyń ózderine qaraı ún-túnsiz órmelep kele jatqanyn baıqaıdy.

— Máshıne!

Túsiniksiz birdeńe dep byldyrlaǵan ákemniń sózin eshkim elemeıdi.

— Jaýdyń máshınesi!

Ornynan atyp turǵan ákem aqqan juldyzdaı zymyrap kele jatqan máshınege tiksine qaraıdy. Máshıneniń artynan shubatylǵan uzyn quıryq, aldyńǵy jaǵynan qozǵalmaly aq jaryq shashqan qos shyraq kóredi.

— Máshıne keldi!

Ákemniń aıǵaıy quddy bir ótkir pyshaq sekildi barsha adamnyń únin bas kótertpeı qıyp túsedi. Gaýlıań alqabyn meńireý tynyshtyq basady.

Qatty qýanǵan Úı sardar:

— Baldyzdar aqyry kelgen eken ǵoı! Baýyrlar, tez daıyndalyńdar! Men at degende, atyńdar! — deıdi aıǵaılap.

Joldyń batys jaǵynda otyrǵan mylqaý ornynan turyp, quıryǵyn qaǵady. Belderin býyp, qarýlaryn qoldaryna alǵan jasaqtar ózen qyrynyń qaptalyna baryp jabysady.

Máshıneniń gúrili anyq estiledi. Aýyr braýnık naganyn qolyna alyp, Úı sardardyń qasynda jatqan ákemniń bilezigi shymyr-shymyr uıyp, alaqanynan shyp-shyp ter shyǵady. Bas barmaǵynyń qalyń eti oqys tyrjyń etip, ári qaraı toqtamaı búlkildeı jóneledi. Ákem barmaq basyndaı ettiń turaqty yrǵaqpen jybyrlaǵanyna shoshyna qarap, ishinde qabyrshaǵyn jaryp shyǵýǵa talpynyp jatqan balapan bardaı sezinedi. Odan ári búlkildetkisi kelmegen ákem ony barmaǵymen basqanda, jalǵasyp turǵan tutas bilegi dirildep ketedi. Úı sardar baıqap qalyp, arqasynan jeńil mytyǵanda, búlkil shyp tıylady. Ákem braýnık naganyn sol qolyna alady. Oń qolynyń tartylyp qalǵan bes saýsaǵy kópke deıin jazylmaı qınaıdy.

Aǵyzyp kele jatqan máshıne jaqyndaı túsedi. Shekesindegi baqyraıtyp ashyp alǵan at tuıaǵyndaı eki kózi qos jolaq jaryq shashyp, dúrildegen úni nóser aldyndaǵy daýyldaı gúrkirep, bir túrli beıtanys, adam júregin ezgendeı tosyn tebirenis alyp kele jatady. Ómirinde tuńǵysh ret máshıne kórgen ákem «bul qubyjyq shóp jeı me, álde jem jeı me, sý ishe me, álde qan ishe me... olar bizdiń úıdegi eki úlken jas, kúshti ári beli jińishke qashyrdan áldeqaıda júırik eken» dep oılaıdy. Aı sekildi dońǵalaqtary kóz ilespeı zyrlap, sary topyraqty aspanǵa kóterip, taıap qalady. Birte-birte ústindegi zattar da kórine bastaıdy. Tas kópirge jete bere júrisin kilt baıaýlatqanda quıryǵynan bastap kómgen qoıý shań basynan bir-aq shyǵady. Aldyńǵy eki máshınedegi ústilerine órik sary kıim, bastaryna jarqyraǵan temir qalpaq kıgen 20 shaqty adamdy buldyr tuman jaýyp qalady... Temir qalpaqtyń «bolat dýlyǵa» atalatynyn ákem keıin biledi... Bir myń toǵyz júz elý segizinshi jyly jappaı bolat qorytý naýqany bastalǵanda bizdiń úıdiń shoıyn qazanyn da qaldyrmaı jıyp áketti. Bolat-temir úıindileriniń arasynan aǵam urlap ákelgen bolat dýlyǵany otqa qoıyp, sý qaınatyp, as ázirledik. Jalyn sharpyp, túsi ózgerip ketken bolat dýlyǵaǵa qadala qarap otyrǵan ákemniń kók-jasyl kózderinen qartaıǵan tulpardyń qasiretti sheri ushqyndady... Ortadaǵy eki máshınege eshkiniń úlkendigindeı aq daǵarlar tıelip, eń sońǵysyna da aldaǵylar sıaqty bastaryna temir dýlyǵa kıgen jıyrma shaqty japon áskeri jaıǵasypty.

Ózen qyryna taıaǵan kólikterdiń baıaý aınalǵan dóńgelekteri tym úlken edi. Qolapaısyzdaý, tórt burysh kelgen tumsyǵy ákemniń kózine alyp shegirtkeniń basy bolyp kórinedi. Burqyraǵan shań-tozań basylǵan soń máshıneniń artynan kók tútin býdaqtaıdy.

Ákem basyn moınyna alyp buǵa túsedi. Buryn-sońdy bolmaǵan bir syzdy sýyq tabanynan órlep, kindigine shaýyp, sonda jınala-jınala qoǵamdalyp, úlken qýatqa aınalady. Ákem kishi dáret qysqanyn sezedi. Qysylǵany sonsha, shúmetaıynyń basynan sý tamshylap turǵandaı kúı keshedi. Bar kúshimen taqymyn qysyp, atylýǵa taqaý turǵan suıyq zárdi tejeıdi. «Ittiń kúshigi, qozǵalma!» — dep zekıdi Úı sardar.

Sharasyz qalǵan ákem «ókil áke» dep sybyrlap, dáret syndyryp kelýge ruqsat suraıdy.

Úı sardar ruqsat beredi. Ákem gaýlıań arasyna baryp, ot tıip ketkendeı nasybaıynyń ushyn dýyldata ashytqan gaýlıań tústes ashshy zárin kúshinip jatyp áreń sarıdy. Ózin keremet jeńildep qalǵandaı sezinedi. Oıda joqta kózi túsip ketken ol jasaqtardyń ǵıbadathanadaǵy tas músinderdeı túnerip, ǵajap susty keıipke engenin kóredi. Tili shyǵyp, salaqtap ketken Ýań Ýynıdiń kózderi kesirtkeniń kózderindeı baqyraıyp, meńireıip qalǵanyn baıqaıdy.

Máshıneler túısigi bar alyp maqluq qusap demderin ishinen alyp, órmelep kele jatady. Ákem olar jaqtan taraǵan jaǵymdy ıisti sezedi. Dál osy kezde qyzyl jibek meshpeti terge malshynǵan ájem men alqyna dem alǵan Ýań Ýynıdiń áıeli ıreńdegen Moshúı ózeniniń jaǵasyndaǵy bıik qyrdan qara kórsetedi.

Bir ápkish qyspa nan kótergen ájem men eki shelek burshaq botqasyn ıyqtaǵan Ýań Ýynıdiń áıeli Moshúı ózenindegi súrkeıli tas kópirge qaraı taıap kele jatady. «Jettik-aý, áıteýir, jeńeshe», — dep qoıady kóńili jaılanǵan ájem Ýań Ýynıdiń áıeline. Uzatylǵannan beri baı da baqýatty ǵumyr keshken ájemniń kóterip kele jatqan aýyr nany balǵyn ıyǵynda tereń iz qaldyrady. Ómiriniń sońyna deıin jalǵasyp, dúnıeden birge ótken ol daq keıin ájeme erip úshbaqqa kóteriledi. Mine, sol kógildir daq — ájemniń japon shapqynshylaryna erlikpen qarsy turǵan áıdik dańqynyń naqty aıǵaǵy.

Bul joly da ákem ájemdi elden buryn kóredi. Áldene tylsym kúshtiń áserinde, jurttyń bári birte-birte taıap kele jatqan máshıneden kózderin almaı qadalyp turǵanda, júzin batysqa buryp, qyzyl kóbelek bolyp ushyp kele jatqan ájemdi baıqaıdy. «Apa!» dep aıǵaı salady.

Ákemniń sańq etken daýysy berilgen buıryq bop, japon máshınelerinen oq jańbyrsha jaýady. Máshınelerdiń ústine qurylǵan úsh sıryqty pýlemetter úni jaýyndy túnde abalaǵan ıt sháýilindeı qumyǵa estiledi. Ákem ájemniń kıiminiń keýde tusy jyrtylyp, eki tesik tesilgenin kóredi. «Ah!» dep yshqynyp, shalqalaı qulaǵan ájemniń ápkish aǵashy jaýyrynynyń astynda qalady. Bir sharbaq qyspa nany ózen qyrynyń tústik jaǵyna, taǵy bir sharbaǵy teristik jaǵyna qaraı domalaıdy. Aq jaıma, jasyl sarymsaq, jumsaq jumyrtqalar kógal betkeıge jamyraı shashylady.

Ájem qulaǵannan keıin Ýań Ýynıdiń áıeliniń sharshylaý kelgen basynan atylǵan qyzyl-sary suıyqtyq alysqa, kádimgideı qashyqqa, ózen qyrynyń astyndaǵy gaýlıańǵa qaraı shashyraıdy. Alasa boıly tapal áıeldiń oq tıgen soń bir adym artqa sheginip baryp, boıy bosaı maıysyp, ózen qyrynyń tústik jaǵyna qısaıa bergenin, odan domalap ózen taǵanyna túskenin ákem kórip turady. Kóterip kele jatqan eki shelek botqasy aqtarylyp, batyrdyń qanyndaı bop jan-jaqqa jaıylady. Temir shelektiń biri qaǵyla-soǵyla baryp, qara botana bop jóńkilgen ózen sýyna túsip, baıaý qalqyp mylqaýdyń aldynan ótedi. Tas kópirdiń tireýine bir-eki soǵylyp alyp, kópir tesiginen shyǵady da, Úı sardardyń, odan ákemniń, odan Ýań Ýynı jáne aǵaıyndy Fań Lıý men Fań Chılerdiń kóz aldarynda aýdaryla jyljyp kete barady.

«Apa!»

Kókiregi qars aıyryla shyńǵyrǵan ákem ózen qyryna sekirip shyǵady. Ustamaqshy bolǵan Úı sardar qarmaı almaı qalady. «Qaıt!» dep aqyrady sońynan. Ákem Úı sardardyń buıryǵyn estimeıdi... múlde estimeıdi. Qýshıǵan aryq boıy jip-jińishke ózen qyrynyń ústinde alýan túrli kún sáýlesine boıalyp júgirip bara jatady. Ol bıik qyrǵa qarǵyp shyqqan sátte naganyn japyraǵy úzilgen bir túp altyn-sary oshaǵan gúliniń túbine laqtyryp ketedi.

Qushaǵyn jaıǵan ákem ájeme qaraı qustaı ushady. Jaǵa jerge túsken ıneniń syńǵyry estilerdeı bop tynyp qalady. Ózen sýy toqtap qalǵandaı beti ǵana jarqyrap, únin astyna jutady. Tý syrttaǵy gaýlıań qybyrsyz múlgıdi. Qyr ústinde júgirip bara jatqan ákemniń áljýaz denesi aıbatty keıipke enip, tym asqaq kórinedi. Tynbaı «Apalap» aıǵaılap bara jatady. Osy bir «Apalaǵan» únge tiri adamnyń kóz jasy, perzenttik súıispenshilik, tipti, odan da tereń maǵynalar sińip ketkendeı edi.

Shyǵys jaqtaǵy ózen qyry bitken soń ákem qurylǵan temir tyrmalardan sekirip ótip, batystaǵy sý jıegine baryp jabysyp, etbetteı órmeleıdi. Qabaq astynda óńi tas músindeı sazaryp ketken mylqaý ákemniń qasyn janap ótedi. Ájemniń ústine jetip qulaǵan ákem taǵy da «Apalap» aıǵaılaıdy. Ájem eńseli ózen qyrynyń ústinde júzin kógalǵa tósep sulap jatady. Arqasyndaǵy aýzy syrtyna aınalyp ketken eki tesikten gaýlıań araǵynyń qosh ıisi burqyrap turady.

Ákem ájemniń ıyǵynan tartyp shalqasynan jatqyzady. Ájemniń júzinen eshbir jaraqat belgisi baıqalmaıdy. Óńi surlanyp, shashynan shashaý shyqpaı, mańdaıyn japqan kekiliniń astynda eki qasy kerile doǵalanyp sulyq jatady. Kózderin jartylaı ashqanda qany qashqan jamalynan erinderi qyp-qyzyl bop kórinedi. Ájemniń jyp-jyly qolyn ustaǵan ákem taǵy da «Apalap» aıǵaılaıdy. Ájem kirpikterin kerip keń ashqanda, ashyq ajaryna rıasyz kúlki úıiriledi. Ájem kelesi qolyn da ákemniń aldyna qoıady.

Kópirge kelip toqtaǵan jaý máshıneleriniń gúrili birde báseńdep, birde kóterilip, qubylyp turady.

Áldekimniń alyp kóleńkesi ózen qyrynan qylań etip, ákem men ájemdi jıekten eńiske alyp túsedi. Bul mylqaýdyń istep júrgen isi eken. Ákem nazaryn jıyp úlgermeıdi, qutyra ysqyryp, jańbyrsha jaýyp ketken oq bas jaqtyryndaǵy qalyń gaýlıańdy qylyshtaı qıyp, qyrqyp túsedi.

Quıryq tistese tizilgen tórt máshıne kópir syrtynda bir sát bógelip qalady. Eń aldaǵy jáne eń sońǵy máshınedegi saqyldaǵan segiz pýlemetten shyqqan oqtar túzý-túzý jolaq tartyp, jyrtylǵan jelpýish shabaqtaryndaı doǵa jasap, birde joldyń shyǵysyna, birde batysyna aınala atylyp, tutas gaýlıań alqabyn basyna kóteredi. Qyrqylǵan gaýlıań sabaqtarynyń keıbiri uzynynan qulap, keıbiri búktetile synyp, jýsap qalady. Ózen qyryna baryp tıgen oqtar burq etkizip shań kóterip, qumyqqan ún shyǵarady.

Ózen qyrynyń qaptylyna jabysqan jasaqtar baýyrlaryn kók shóp pen qara topyraqtan almaı, qybyrsyz jata beredi. Úsh mınýttaı ot ashqan pýlemetter kenet toqtaı qalady. Máshınelerdiń mańy shashyraǵan qalyń jezge tolady.

— Oq shyǵarmańdar! — deıdi Úı sardar báseń daýyspen.

Jaý áli únsiz. Ózen betine uıyǵan suıqyl dári tútini baıaý esken jelmen yǵysyp, shyǵyqa qaraı qalqyp bara jatady.

Ákem aıtady, dál sol sáttik tynyshtyqty paıdalanǵan Ýań Ýynı tántirekteı basyp ózen qyryna shyqty deıdi. Qolynda qus myltyq, kózi baqyraıyp, aýzy arandaı ashylǵan kúıi bıikte turyp: «Balalardyń anasy!» — dep kókiregi qars aıyryla aıǵaılady deıdi. Qaıta qozǵalyp úgermegen, jaýyp ketken oqtan... keýde tusy... arjaq-berjaǵy kórinip turatyn aı tárizdi úlken tesikke aınalypty. İshek jabysqan oqtar Úı sardardyń basynan asyp, zýyldap ótedi.

Basymen shanshyla qulaǵan Ýań Ýynı ózen taǵanynan bir-aq shyǵypty. Aralaryn kópir bólgen ekeýi bir-birin kórip jatady. Basy aman qalyp, júregi soǵýdan toqtamaǵan Ýań Ýynı ózgeshe bir sergek sezimniń, aıqyn da tolyq túısiktiń kókirek túbinen jamyrap turǵanyn anyq sezedi.

Ýań Ýynıdiń áıeliniń art-artynan úsh ul tapqanyn ákem maǵan aıtyp bergen bolatyn. Úsh bala gaýlıańnan jasalǵan tamaqty toıa jep, bastary dáý, deneleri shymyr bolyp ósipti. Bir kúni Ýań Ýynı men áıeli gaýlıańnyń aram shóbin otaýǵa atyz basyna ketedi de, úsh ul úıde qalady. Olar aýlada oınap júrgende aýyldyń ústinen japonnyń qos qanatty qyrǵı ushaǵy ushyp ótedi. Ushaq tastaǵan bir bomba Ýań Ýynıdiń qońyrqaı qopsysyna túsip, úsh balanyń borsha-borshasyn shyǵarady. Dene múshelerin úı tóbesine, aǵash butaqtaryna ilip, qabyrǵalardy qanǵa boıap ketedi... Úı sardar japonǵa qarsy tý kótergende, áıeli Ýań Ýynıdi jetektep ákeledi...

Tisin tisine basyp, tesile qaraǵan Úı sardar jarty shekesi sýǵa batyp jatqan Ýań Ýynıge yzbarlana alaıyp: «Qozǵalma!» — deıdi zildene.

VIII

Shashyraǵan gaýlıań dánderi ájemniń betine kelip túsip, bir túıiri jartylaı ashylǵan aýzyna kirip, kúrishteı áppaq tisteriniń arasyna turyp qalady. Qyzyly birte-birte seıilip bara jatqan ájemniń ernine qarap otyrǵan ákem «apa» dep taǵy bir ret óksik atqanda, eki tamshy kóz jasy omyraýyna aǵyp túsedi. Merýert monshyq bop tógilgen gaýlıań dánderiniń astynda ájem kózin ashady. Janarynan qubylǵan jaqut sekildi nur jamyraıdy. «Balam... ókil ákeń qaıda?» — deıdi ájem. «Ókil ákem soǵysta», — deıdi ákem. «Ol seniń týǵan ákeń», — deıdi ájem oǵan. Ákem basyn ızeıdi.

Ájem bar kúshin salyp basyn kóterip otyrýǵa tyrysady. Qozǵalǵan saıyn denesindegi eki tesikten qan atqaqtaıdy.

— Apa, men baryp ony shaqyryp keleıin, — deıdi ákem.

Qolyn bulǵaǵan ájem basyn kóterip otyrady.

— Dýgýan... ulym... anańdy súıe... úıge qaıtaıyq, úıge… — deıdi sosyn.

Ákem tizerlep otyryp, ájemniń bilegin moınyna salady. Sonan soń bar qaıratymen ornynan kóterilip, ájemdi de qosa turǵyzady. Ájemniń kókiregine uıyǵan qan ákemniń alqymyna jaǵylady. Anasynyń qanynan qashanǵydaı gaýlıań araǵynyń qoıý ıisin sezedi. Ájemniń aýyr denesi basqan ákem aıaqtary dirildep, tántirekteı basyp, qalyń gaýlıańǵa qaraı júredi. Bastarynan asa ushqan oqtar aldaryndaǵy gaýlıań sabaqtaryn qyrqyp, baýdaı túsirip jatady.

Ákem qalyń gaýlıań sabaǵyn qolymen ashyp, aqyryn-aqyryn jyljyp otyrady. Kóz jasy men ashshy teri ájemniń qanymen aralasyp, repetin ábden ketiredi. Anasynyń denesiniń barǵan saıyn aýyrlap bara jatqanyn sezedi. Gaýlıań túbiri de baqaıynan jıi qaǵyp, japyraqtar bet-aýzyn aıamaı keskileıdi. Aqyry bir kezde ushyp túsip, ájemniń zil denesiniń astynda qalady. Odan tyrmysyp áreń shyǵyp, anasyn jóndep, shalqasynan jatqyzady. Demin sozaqtata alǵan ájem ákeme qarap bolar-bolmas kúlimsireıdi. Osy bir aqyl jetpesteı tylsym jymıys, bolmashy kúlki ákemniń jadynda taıǵa basqan tańbadaı bolyp máńgilikke qalady.

Shalqasynan jatqan ájemniń kókiregindegi jylý birtin-birtin báseńdeı beredi. Ol kenet ulynyń kıimin sheshindirip, omyraýynyń ústindegi oq tesken jerdi ustaǵanyn, ile astyndaǵy oq tesken tesikti de qolymen basqanyn sezedi. Ájemniń qany ákemniń qolyn qyzyl túske, ile jasyl túske boıaıdy; ájemniń áppaq mamasyn óz qany jasyl túske, artynsha qyzyl túske boıaǵan eken. Oq ájemniń asyl mamasyn tesip ótipti. Aranyń uıasy sıaqty tor kóz qyzǵylt túzilister anyq kórinip turady. Ákem ájemniń mamasyna qarap, qatty qınalady. Ájemniń jaraqatynan aqqan qandy qolymen basyp, toqtata almaıdy. Jylı syrǵyǵan qyzyl suıyqtyqty, birte-birte qýaryp bara jatqan ájemniń óńin kirpik qaqpaı baǵady. Ájemniń denesi kez-kelgen ýaqytta kókke kóterilip, ushyp ketetin sıaqtanyp, barǵan saıyn jeńildeı túsedi.

Baqytqa bólengen ájem gaýlıań kóleńkesinde jatyp Úı sardarǵa qosylyp, jaryq dúnıege ákelgen meniń ákemniń súıkimdi júzine únsiz telmiredi. Ótken kúnderdegi otty tirlikteriniń jarqyn sýreti quddy bir shapqan attaı zymyrap kóz aldynan zaýlap ótedi.

Ájem ana bir jyly shelektep quıǵan sel nóserde qaıyqqa mingen kisideı teńsele yrǵalǵan kúımede otyryp Dán Tıińshıýdiń aýylyna kirgenin, kóshede kólkip sý aǵyp jatqanyn, sý betinde bir qabat gaýlıań qaýyzdary qalqyp júrgenin esine alady. Kúıme Dán áýletiniń qaqpasyna jetkende, jelkesinde seltıgen bir tutam burymy bar qatpa qara shal shyǵyp qarsy alady. Qalyń jańbyr basylǵasyn da jer betindegi usaq kólshikterge sirke tamshylar tynbaı tamyp turady. Kerneıshi-syrnaıshylar toqtamaı kúı oınaǵanymen, eshkim kelip dýmandatpaıdy. İstiń oıdaǵydaı emes ekenin ájem birden sezedi. Biri elýden, ekinshisi qyryqtan asqan eki erkek kelip ájemdi qoltyqtap, Táńirge taýap qyldyrady. Elýden asqany dál Lıý Lohan ata, qyryqtan asqany araq qaınatatyn taǵy bir jalshy eken.

Kúımeshiler men kerneıshi-syrnaıshylar ústi-bastary malmandaı bolyp sý keship turyp, júzderi qýarǵan eki júdeý erkektiń úlbiregen ájemdi demep, tas qarańǵy tórgi úıge alyp bara jatqanyn baıqap, únsiz baqylaıdy. Ájemniń murnyna eki erkektiń boıynan jamyraǵan araqtyń ashshy ıisi keledi. Quddy bir araq kólshigine toǵytyp alǵan shúberek dersiń.

Ájem ishke kirip, Qudaıǵa qulshylyq etkende, sasyq ıis burqyraǵan jelegin basyna búrkep alady. Janyp turǵan balaýyz shamnan taraǵan kúlimsi ıis ishinde bireý kelip, ájeme torǵyn qıyǵyn ustatyp, sonymen jetektep alyp júredi. Qarańǵylyq jaılaǵan osy bir tymyrsyq aralyq óte súrkeıli seziledi. Ertip ákelgen kisi ájemdi sákige otyrǵyzady. Qyzyl jelegin eshkim kelip almaǵan soń, ájem ózi julyp tastaıdy.

Ol sákiniń qasyndaǵy tórt buryshty oryndyqta bet-aýzy qurysyp, eki búktelip otyrǵan bireýdi kóredi. Sopaq basyndaǵy jup kózi bylshyq basyp qyzaryp ketipti. Ornynan turǵan ol taýyqtyń sıraǵynan aýmaıtyn bir qolyn ájeme qaraı sozady. Qatty shyńǵyrǵan ájem qoınyndaǵy qaıshyny sýyryp alyp, sákide turyp álgi erkekke yzbarlana qaraıdy. Shóge solǵan beıtanys kisi qaıta baryp ornyna otyrady. Sol túni ájem tań atqansha qolynan qaıshysyn tastamaıdy. Sopaq bas erkek te sharshy oryndyqtan qozǵalmaıdy.

Ertesi tań sáride ájem álgi erkektiń uıyqtap qalǵanyn baıqap, sákiden túsedi. Úıden shyǵyp, qaqpany ashyp, tura jónelmek bolady. Biraq, ustalyp qalady. Bir tutam qyp burym qoıǵan álgi shal kelip bileginen shap beredi. Jep qoıardaı zárlene qaraıdy.

Eki qaıtara qurǵaq jótelip alǵan Dán Tıińshıý súrkeıli óńin shuǵyl jadyratyp:

— Balam, bizge uzatylyp kelgen ekensiń, endi meniń týǵan qyzym sıaqtysyń. Pıánlańda ondaı aýrý joq. El aıtqan sózge senbe. Bizdiń shańyraǵymyz úlken, sharýashylyǵymyz da zor. Pıánlań jýas, sen keldiń... endi osy shańyraqqa sen ıe bolasyń, — deıdi. Dán Tıińshıý bir tizbek mys kiltti ájemniń qolyna ustata salady. Ájem almaı, keri qaıtarady.

Kelesi túni de ájem qaıshysyn qolynan tastamaı tań atyrady.

Úshinshi kúni túske taıaý esegin jetektep, ájemdi tórkindetpek bolyp úlken naǵashy atam keledi. Kelin bolyp túskennen keıingi úshinshi kúni qyzyn alyp qaıtyp, tórkindetý Gaýmıdiń Duńbı aýylynyń ornyqqan salty eken. Dán Tıińshıýmen qaǵystyryp aryq ishken ájemniń ákesi tús aýǵanda baryp áreń attanady.

Arqasyna kórpe salǵan esekke qyrynan otyrǵan ájem yrǵalyp-jyrǵalyp aýyldan shyǵady. Alapat jańbyrdan keıingi úshinshi kún ǵoı, jol áli shylqyǵan sý eken. Gaýlıań alqabynan shubylyp bý kóterilip, aqboz tumanǵa oranǵan jasyl jazıra perishte demi sińgendeı ǵajap túske enedi. Úlken naǵashy atamnyń qorjynynda kúmis teńgeler syńǵyrlap, masaıǵan kózderi qaraýytyp, basar jerin anyq kóre almaı, tántirektep kele jatady.

Kishkentaı esek basyn jerge salyp, múlgı aıańdaıdy. Batpaq jolda tuıaqtarynan túsken iz sońynda badyraıyp-badyraıyp qala beredi. Esekte otyrǵan ájemniń basy aınalyp, kózi qaraýytady. Qabaǵy isip, shashy dýdyraıdy. Úsh kúnde taǵy bir qarys ósken gaýlıań ájeme mazaqtaı qaraǵandaı bolady.

— Áke, meniń ol úıge qaıtyp barǵym kelmeıdi... endi ólsem de ol úıdiń tabaldyryǵyn attamaımyn, — deıdi ájem.

— Qyzym, sen qandaı baqyttysyń... atań maǵan bir úlken qara qashyr beretin boldy. Men esegimdi satamyn, — deıdi ákesi.

Esek moınyn sozyp, jol jaǵasyndaǵy batpaq jabysqan jasyl shópti julyp alady.

— Áke, ol aqpa kesel eken... — deıdi ájem óksip.

— Atań bizge bir úlken qashyr beretin boldy, — deıdi ákesi.

Ábden mas bolyp, esinen aırylǵan úlken naǵashy atam jol boıy qudasynyń úıinen ishken-jegenin shóp arasyna laqyldatyp qusýmen bolady. Las qusyqtan seskengen ájemniń asqazanynyń astań-kesteńi shyǵady. Ákesin sondaı jek kórip ketedi.

Baqaly ózegine jetkende, tanaýdy jarǵan sasyq ıis esek ekesh esektiń de eńsesin ezip, qulaǵyn salpıtyp jiberedi. Ájem ótkendegi tonaýshynyń óligin kóredi. İshi keýip dińkıip ketken eken, ústinde qalyń kókbas shybyn ushyp-qonyp, úımelep júredi. Ájem mingen esek qasynan ótkende, qobyraı úrkip, «dý» kóterilgen qalyń shybyn jasyl bulttan aýmaı qalady. Esektiń artynda kele jatqan úlken naǵashy atam jolǵa sımaǵandaı birese sol jaǵadaǵy gaýlıańǵa baryp súıkenip, birde oń jaqtaǵy shópterdi taptap, sendelektep erip otyrady. Óliktiń tusyna kelgende, «ı-ı-ı» dep tyjyrynyp alyp, artynan: «Jarly neme... áı, jarly neme... osynda kelip jatyp, uıyqtap qalǵansyń ba?» — deıdi erinderi jybyrlap.

Biraz uzap ketken soń da ájem álgi tonaýshynyń asqabaq tárizdi keskinin umyta almaıdy. Shybyndar úrkip ushqan sol bir sátte kóz aldyna ólip jatqan pendeniń baısyldy, typ-tynysh beınesi men tiri tonaýshynyń qatal da zulym keskini qatar kórinis beredi. Júre-júre jol qysqarady. Móldiregen ashyq aspannan kún sáýlesi qıǵash túse bastaıdy. Úlken naǵashy atam esekke ilese almaı qalady. Jol biletin esek ájemdi alyp alǵa qaraı tartyp otyrady. Bir burylysqa jetip, tumsyqtan aınala bergende ájemniń denesi kenet kóterilip, jyly ornynan syrǵı qozǵalyp, áldebir qarýly bilektiń demeýinde qalyń gaýlıańnyń tereń túkpirine qaraı qalqyp kete barady.

Ájemniń bulqynarǵa dármeni bolmaıdy. Bulqynǵysy da kelmeıdi. Úsh kúndik jańa ómir kórgen tústeı zymyrap óte shyǵady. Bireýler bir mınýtta uly kósemge aınalsa, ájem úsh kúnde tirshiliktiń shyn syryna qanyǵady. Qushaqtaýyna yńǵaıly bolý úshin ájem bir bilegin alyp, álgi adamnyń moınyna artady. Gaýlıań japyraqtary satyrlap artta qalyp jatady. Jol jaqtan úlken naǵashy atamnyń: «Qyzym, qaıdasyń?» — dep aıǵaılaǵan qarlyǵyńqy daýysy estiledi.

Tas kópir jaqtan kerneıdiń qulaq jarǵan ozany men pýlemettiń dem almaı saqyldaǵan úni keledi. Ájemniń qany alǵan tynysyna ilesip taram-taram bolyp aǵady. «Apataı, qanyńdy syrtqa aǵyzba! Toqtatyp al, qanyń sarqylsa, ólesiń», — deıdi ákem. Gaýlıań túbindegi qara topyraqtan ýystap alyp, ájemniń jarasyna basady. Qan toqtamaı qaıta aǵady. Ákem taǵy da ýystaıdy.

Ájem rahattana jymıyp jatady. Kógildir tústi túpsiz tereń aspanǵa, meıirimdi anadan aýmaıtyn gaýlıańdarǵa qaraıdy. Sanasynda jap-jasyl, up-usaq aq gúldermen kómkerilgen jińishke soqpaq sulbalanady. Dál sol jolmen esek mingen ájem beı-jaı kúıde kele jatady. Gaýlıań túkpirinen álgi bir aıbatty da shymyr deneli erkektiń asqaqtata salǵan áni estiledi. Kókte qalyqtaǵan jasyl bultqa uqsaǵan ájem gaýlıań basyn jeńil basyp, daýys shyqqan jaqqa qaraı usha jóneledi…

Álgi jigit ájemdi jerge túsiredi. Denesi balqyǵan ájem maıysyp, qozynikinen aýmaıtyn mekker kózben qylymsı qaraıdy. Betindegi qara shúberekti julyp alǵan beıtanys adam shyn keskinin kórsetedi. Dál ózi eken! Ájem Táńirge sansyz shúkirshilik aıtady! Bulyqsyǵan boıyn shattyqqa uqsas qatty bir diril bılep, kózine yp-ystyq jas tolady.

Úı Janaý bir shoq gaýlıańdy aıaǵymen taptap japyryp, jeńsiz jeıdesin sheship alyp, ústine tóseıdi. Ájemdi tik kóterip sonda aparady. Esi shyqqan ájem onyń jalańash keýdesine tiksine qaraıdy. Tamyrynda tepsinip aqqan qany kúnge kúıip, qaraıyp ketken terisiniń astynda toqtaýsyz jóńkilip jatqanyn ap-anyq ańdaıdy. Ústin seldir tuman japqan qalyń gaýlıańnyń syldyry aınalany basyp bara jatady.

Kenet jel tynyp, qybyr-jybyr basyla qalady. Kóz uıaltqan kúnniń soıaý-soıaý dymqyl sáýleleri gaýlıań arasyna qadalyp, shynshylyp túsedi. Júregi atsha týlaǵan ájemniń on alty jyldan beri jasyryp kelgen áıeldik qumary lap etedi. Jeıdeniń ústinde jatyp balyqtaı bulqynady. Úı Janaý eńkeıip, basyla beredi. Qyltasyn búgip, ájemniń qasyna kelip tizerleı shógedi. Ájemniń boıy dirildep, bir shoq sarǵysh, hosh ıisti usaq ushqyndar kóz aldynda jyltyldap usha bastaıdy.

Úı Janaý qolapaısyz qımylmen ájemniń ústindegi kıimderin sypyryp alyp, tik túsken kún sáýlesinde aıazda qalǵandaı qaltyrap, usaq-usaq aq túıirshekter basyp ketken qos anaryn torsıtyp syrtqa shyǵarady. Jigittiń tegeýrindi áreketi týdyrǵan qatty aýyrsyný men rahatty lázzattan júıkesi shıryqqan ájem tunshyǵa yńyranady. «O, jasaǵan!» dep baryp, talyqsyp ketedi.

Qaýlaǵan qalyń gaýlıań arasynda mahabbat baqytyna shomǵan ájem men atamnyń adamdar arasyndaǵy jol-josyn degenge úrke qaraıtyn júrekteri bir-birine sheksiz lázzat baǵyshtaǵan tánderine qaraǵanda áldeqaıda etenelikpen jaqyndaı túsedi. Sóıtip, olar ushy-qıyrsyz gaýlıań alqabynda bultty — atyz, jańbyrdy — tuqym qylyp shashyp, bizdiń Gaýmıdiń Duńbı aýylynyń baı tarıhynda óshpes iz qaldyrady. Meniń ákemdi jer men kóktiń syǵyp alǵan asyl máıegi, qasiret pen qýanyshtyń túıin tastaǵan shyryndy jemisi dep ataýǵa ábden bolady.

Jan ushyra ańyraǵan esek gaýlıań arasyna kirip keledi. Ájem baldaı tátti qumarlyq áleminen sýyrylyp shyǵyp, azapty dúnıege qaıta oralady. Basyn kóterip, aqyl-esin áli jıa almaı otyrǵan ájemniń júzinen taram-taram jas aǵady. «Ol shynymen aqpa kesel eken», — deıdi ájem.

Júginip otyrǵan atam qaıdan alǵany belgisiz eki qarystaı uzyn qanjaryn qynynan sýyrady. Qanjardyń tolqı aýdarylǵan júzi qylaýlap tur eken. Siltep qalǵanda, eki túp gaýlıań sabaǵynyń bel ortasynan syrǵyp ótedi. Uzyn diń tikesinen tik qyrqylady. Tep-tegis bop kesilgen jerden qara-jasyl sól aǵady. «Úsh kúnnen keıin qaıta oral», — deıdi atam. Túkke túsinbegen ájem oǵan ańyra qaraıdy.

Atam kıimin kıedi. Ájem basy-kózin jóndeıdi. Atamnyń álgi qanjardy qaıda tyǵyp jibergenin ańǵarmaı qalady. Ájemdi jol boıyna shyǵaryp qoıǵan atam jalt beredi de, joq bolady.

Úsh kúnnen keıin ájem esegine minip qaıta oralady. Ájem aýylǵa kire sala Dán shańyraǵyndaǵy ákeli-balaly ekeýdiń kisi qolynan mert bolǵanyn, ólikteriniń aýyldyń batys jaǵyndaǵy ıinde jatqanyn estıdi.

Shalqalap jatqan ájem gaýlıań alqabynyń parlaǵan jylýyna armansyz shomylyp, ózin kókte samǵaǵan qarlyǵash sekildi gaýlıań alqabynyń ústinde qalyqtap júrgendeı sezinedi. Ana bir shapqan attaı jyljyǵan tanys keskinderdiń qozǵalysy baıaýlaǵandaı bolady... Dán Pıánlań, Dán Tıińshıý, úlken naǵashy atam, úlken naǵashy ájem, Lohan ata… taǵy qansha kekti, meıirimdi, qanypezer, momaqan júzder kórinis berdi... barlyǵy demde ǵaıyp bolady. Otyz jyldyq ǵumyr tarıhynyń eń sońǵy joldaryn ájem osylaı ózi jazyp jatady. Ótkenniń bári... qosh ıisi ańqyp, tolyqsyp pisken jemisterdeı... túgel úzilip túsip jatady... al, bolashaqtaǵynyń bári... qas-qaqqansha óte shyǵar ot sheńber sıaqtanyp buldyraı kórinedi. Ájem tek ótpeli, tym jaqyn ári aınamaly osy shaqtan ǵana tas bolyp jabysyp, aıyrylmaıdy.

Ájem ákemniń taǵynyń tuıaǵy sekildi eki kishkene qolymen ózin sıpalap jatqanyn sezedi. Ákemniń jasqana shyqqan «apa» degen úni ájemniń óshpendilik men súıispenshilik múlde seıilip ketken, meıirim men kek áldeqashan joıylyp tynǵan kúńgirt sanasynda tirshilikke degen mol yntyzarlyǵyn qaıta bir kósep ótedi. Ájem ystyq alaqanymen ákemniń betinen meıirlene sıpaýǵa qansha tyrysqanymen, qolyn kótere almaıdy. Alǵa qaraı zymyraı jónelmek bolǵanda, mańaıynan úshbaqtan túsken bir shoq alýan tústi nurly sáýleni kóredi. Qulaǵyna kenet úshbaqtyń syrnaı, kerneı, kishi kerneı... top bolyp oryndaǵan saltanatty kúıiniń áýeni keledi.

Ájem qatty sharshaǵanyn sezedi. Álgi bir syrǵyp bara jatqan osy shaqtyń tutqasy — kisilik dúnıeniń baılaýy qolynan sýsyp ketýge taqaý turady. Ólgen degen, sirá, osy! Meniń óletin bolǵanym ǵoı, tegi! Endigári myna kókti, myna jerdi, myna gaýlıańdy, myna ulymdy, qol bastap soǵys salyp júrgen qosaǵymdy kóre almaıtyn bolǵanym ǵoı!

Myltyq daýysy tym alystan estiledi. Arany zilbatpan qalyń tuman bólip tastaǵan ǵoı, shamasy. «Dýgýan!.. Ulym... kelip, maǵan kómektes! Qolymnan tart... meniń ólgim kelmeıdi! O, Jasaǵan! Jasaǵan ıe... maǵan jar syıladyń... Jasaǵan ıe, maǵan ul berdiń. Jasaǵan ıe, maǵan baılyq berdiń. Jasaǵan ıe, maǵan qyzyl gaýlıań sekildi otyz jyldyq baqytty ǵumyr berdiń. O, Jasaǵan... bergen ekensiń, osy nesibelerdi qaıtaryp alma! Meni keshir, meni jiber! O, Jasaǵan, senshe, men kúnálimin be? O, Jasaǵan, senshe, meniń bir aqpa kesel adammen birge jatyp, bir top terisi irip, eti aǵyp turatyn qubyjyqtardy týyp, osy kórkem dúnıeniń surqyn qashyrǵanym oń ba, teris pe? O, Jasaǵan, ar degen ne? Ádilet degen-she? İzgi peıil degen ne? Qara nıet degen-she? Muny maǵan eshqashan aıtqan emessiń! Bárin men óz túsinigim boıynsha istedim! Men baqytty súıemim, kúshti bolǵandy qalaımyn, sulýlyqty unatamyn! Tánim ózimdiki, ózime ózim qojamyn… men kúnádan qoryqpaımyn, aıyptaýdan jasqanbaımyn, seniń on segiz qabat tozaǵyńnan da seskenbeımin. Men isteýge tıistiniń bárin istedim, oryndaý qajet bolǵannyń bárin oryndadym, men eshteńeden taıynbadym! Biraq, meniń ólgim kelmeıdi! Tiri júrgim keledi! Meniń bul dúnıeni uzaǵyraq kórgim keledi! O, jaratqan ıem!»

Ájemniń adaldyǵy Jasaǵandy áserlendiredi. Onyń sýalǵan kózderinde dymqyl sól paıda bolady. Hıkmetpen ushbaqtan ushyp kelgen nur onyń janarynyń aldynda jarqyldaıdy. Ájem ákemniń aqsary júzi men atamdikinen aýmaıtyn ójet kózderin taǵy kóredi. Ájemniń erinderi bolar-bolmas qybyrlap: «Dýgýan» deıdi. Qýanǵan ákem: «Apa, sen jazyldyń! Sen ólme. Men seniń qanyńdy toqtattym. Endi aqpaıdy! Men baryp, ákemdi shaqyryp keleıin. Seni kórsin. Apa, biraq, sen ólme, ákemdi kút», — deıdi.

Ákem zyta jóneledi. Onyń aıaq dybysy baıaý sybyrlaǵan daýysqa, jańa ǵana estilgen úshbaqtan kelgen kúı áýenine aınalady. Ájem ǵaryshtyń únin estıdi. Ún túp-túp qyzyl gaýlıańnan shyǵyp turady. Ájem qyzyl gaýlıańǵa tesile qaraıdy. Buldyraǵan kózine qalyń gaýlıań keremet kórkem ári ózgeshe pishindi bop kórinedi. Olar syńsıdy, buralady, bozdaıdy, shyrmalady. Birde albasty keıpine, birde janashyr jaqynnyń beınesine enedi. Ájemniń kóz aldynda bir-birine jylansha oralyp, sytyr-sytyr qaıta tarqatylady. Onyń aqyl jetpes keremetin ájem tolyq túsine almaıdy. Olar qyzyl-jasyl, aq-qara, kók-kúlgin bolyp, saqyldap kúledi, ókirip jylaıdy. Kóldegen kóz jastary ájemniń kóńilindegi qulazyǵan qumdy shólge jańbyr bop jaýady.

Gaýlıań arasyndaǵy sańylaýlardan kók aspan qıyq-qıyq bop kórinedi. Kók aspan sondaı bıik hám sondaı alasa edi. Ájemniń paıymyndaýsha, aspan men jer, aspan men adam, aspan men gaýlıań toǵysa jymdasyp, barlyǵy kórinbeıtin asa úlken shyrmaýyq tordyń astynda tutasa shyrmalyp jatady. Aspandaǵy aqsha bult gaýlıańdy sıpap, syrǵyp ótedi. Ol taǵy ájemniń betin de sıpaıdy. Aqsha bulttyń qatqyl jıekteri ájemniń júzin sıpap ótkende, syr-syr etken dybys shyǵarady. Astyndaǵy kóleńkesi men aqsha bult biri alda, biri artta, qalmaı ilesip, qatar ilgerileıdi. Bir top jabaıy aq kógershin kókten sorǵalap kelip, gaýlıań sabaǵyna qonady. Kógershinder gýildep zikir soǵyp, ájemdi oıatady. Ájem olardyń túrin jaqynnan anyq kóredi. Olar da gaýlıań dánindeı qyp-qyzyl kózderimen ájeme qaraıdy. Ájem olarǵa qarap ystyq yqylaspen ezý tartady. Al olar asa keshirimshil jyly shyraımen ájemniń aqtyq demdegi tirshilikke degen mahabbaty men súıispenshiligine qarymta qaıtarady. «O, janashyrlarym, men senderdi qımaımyn!» — dep daýystaıdy ájem. Kógershinder gaýlıań dánderin tynymsyz shoqyp, ájemniń únsiz shaqyrýyna jaýap qatady. Kógershinder bir taraptan shoqyp, ekinshi taraptan dárderdi jutyp, bótegelerin bultıtady. Mamyqtary úrpıip, dán shoqyǵan saıyn qobyraı kóteriledi. Jelpýish tárizdi quıryqtaryn jel urǵanda ary-beri aýdarylǵan qıaqtary japyraqtardan aýmaı qalady.

Sonaý bir jyldary úıimizdiń dódegesine uıa jasap, kepter baqqanymyz bar edi. Kúzde ájem aýlaǵa sý toly úlken astaý qoıatyn. Túzden ushyp kelgen kepterler sonyń erneýine qonyp, retti bir qatar bolyp otyryp, sýǵa túsken kóleńkelerine qaraı bótegelerindegi gaýlıań dárderin laqyldata qusatyn. Sonan soń aýlada kerdeńdeı basyp oıqastap júretin.

Kógershinder! Beıbit, typ-tynysh múlgigen gaýlıań basynda soǵys alasapyranynan úrkip, meken-turaǵynan aırylǵan bir top kepter otyr. Olar ájeme telmire qaraıdy. Quddy bir ájeme únsiz aza bildirip otyrǵandaı.

Ájemniń kózi qaıta qaraýytady. Qanattaryn qaǵyp kókke kóterilgen kógershinderden sondaı bir tanys áýenniń yrǵaǵy estiledi. Teńizden aýmaıtyn zeńgir aspanda topshylaryn sermep ushqanda, qanat pen aýa súrkelip, ortasynan gýildegen dybys shyǵady. Samǵaı jónelgen ájem kógershinderdiń sońynan erip, balaýsa qıaqtaryn jelpip, áýede qalyqtap aınalyp júredi. Qara topyraqty jer men jasyl tústi gaýlıań tómende qalady. Ájem ábden tozyǵy jetken aýyldarǵa, ıreńdegen ózenderge, aıqasyp ótip jatqan joldarǵa asa bir súıispenshilikpen qaraıdy. Ottaı ystyq oqtar tesip, dal-dulyn shyǵarǵan tumandy keńistikke, ómir men ólim arpalysqan sátte qaıterin bilmeı daǵdaryp qalǵan tirshilikke qumarta kóz salady. Eń sońǵy ret gaýlıań araǵynyń ıisin, jyly qannyń kúlimsi lebin ıiskeıdi. Sanasynda kenet buryn-sońdy bolmaǵan bir kórinis kólbeń etedi: jańbyrsha jaýǵan raqymsyz oq astynda kıim-keshekteri alba-julba bolǵan neshe júz aýyldasy qol-aıaqtary erbeńdep, gaýlıań alqabynda úıelep jatady.

Bul dúnıemen jalǵap turǵan eń sońǵy jińishke jip áne-mine úzilýge taıaıdy. Kóp uzamaı barlyq ýaıym, kúlli aýyrtpalyq, bitpes jantalas, úreıli úmitsizdik, bári túgel gaýlıań alqabyna túsip, burshaq sekildi gaýlıań basyn tópep ketpek. Qara topyraqqa tamyr tartyp, qaıtadan búr jarmaq. Qyshqyl dámdi jemis berip, ony keıingi, odan keıingi urpaqtar ıelenbek.

Óziniń erkindikke shyǵý barysyn osylaı aıaqtaǵan ájem kógershindermen birge erkin samǵaıdy. Onyń bir ýys bolyp kishireıgen oı álemine qýanysh, tynyshtyq, meıirim, raqat, jarastyq sekildi qundylyqtar aǵylyp kelip armansyz uıalaıdy. Kóńili toǵaıǵan ol aq-adal júrekpen: «O, jasaǵan! O, jaratqan ıem!..» — deıdi ah uryp.

IX

Máshıne ústindegi pýlemetter tolassyz oq jaýdyryp, dóńgelekteri toqtaýsyz dóńgelep, mysǵymas etip soǵylǵan tas kópirdiń ortan beline qaraı órleıdi. Boraǵan oq atam men onyń serikteriniń basyn kótertpeıdi. Abaısyzda tóbesin qylt etkizgen birneshe jasaq janynan aırylyp, ózenniń qyrynda qalady. Atamnyń keýdesin ashý kerneıdi. Kópirdiń ortasyna jetkende máshıne ústindegi pýlemetterdiń oǵy aspanǵa qaraı atylady. «Baýyrlar, atyńdar!» — deıdi atam. Ózi art-artynan úsh oq atyp, japonnyń eki áskerin máshıneniń ústinde sulatady. Aqqan qan máshıneniń tumsyǵyn qyzylǵa boıaıdy. Atama ilese joldyń shyǵys, batys jaǵyndaǵy sý jaǵasynan ondaǵan myltyq jamyraı gúmpildep, taǵy jeti-segiz japon áskerin omaqastyrady. Máshıneden qulaǵan eki japon áskeri aıaq-qoldary erbeńdegen kúıi kópirdiń qos jaqtaýynan Moshúı ózenine qaraı sorǵalaıdy. Fań tekti aǵaıyndylardyń abajadaı atý qurylǵysy «gúrs» etkende, aýzynan ot tili jalań etip, ózen aıdynyn jalap ótedi. Temir bytyra, shoıyn búrtikter týra baryp ekinshi máshınege tıelgen aq qaptarǵa tıedi. Ys-tútek seıilgen soń, shubar-ala bop jamyraǵan sansyz tesikterden áppaq kúrish quıylyp, eńis saýlaıdy.

Ákem gaýlıań alqabynan ótken soń, eńbektep ózen qyryna shyǵyp, atama qarap asyǵys-úsigis birdeńelerdi aıtady. Atam dereý naganyna oq basady. Jaýdyń birinshi máshınesi júrisin tezdetip kópir ústine shyǵa kelgende, aldyńǵy dóńgelekteri kókke qaraǵan tyrmanyń tisterin basyp, jeli shyǵyp ketedi. Shanshylǵan tyrmalardy artqa súırep, ókire gújildegen máshıneni ákem kirpi jutyp, qınalǵanda moınyn erbeńdete týlaǵan jylanǵa uqsatady.

Aldyńǵy máshınedegi jaýlar jerge qaraı japa-tarmaǵaı sekiredi. «Laý Lıý, kerneı tart!» — deıdi atam. Lıý Dahaý úni záreni alǵandaı úlken kerneıin ozandatyp kep qoıa beredi.

«Alǵa!» — deıdi atam uran salyp. Serpile atylǵan ol qolyndaǵy naganyn kózdemeı-aq atyp, japon áskerlerin baýdaı túsiredi. Batys jaqtan máshıne mańyna jetip úlgirgen kisiler jaýmen qoıan-qoltyq aralasa ketedi. Sońǵy máshınedegiler oqtaryn aspanǵa atady. Máshınede eki ásker ǵana qalady. Ákem mylqaýdyń olarǵa qaraı oqtaı atylǵanyn, eki áskerdiń naızasyn kezep qarsy umtylǵanyn, mylqaýdyń bireýiniń naızasyn qylysh syrtymen qaǵyp jiberip, ekinshisiniń bolat dýlyǵaly basyn shaýyp, ushyryp jibergenin, áýede qalqyp bara jatqan álgi bastyń uzaq yńyranyp baryp qulaǵanyn, jerge túsken soń da odan yńyrsyǵan ún shyqqanyn kórip turady. Mylqaýdyń qylyshy qandaı ótkir edi dep oılaıdy ishinen. Jaý áskeriniń basynyń moınynan ajyrar aldyndaǵy sumdyq úreıiniń júzinen birazǵa deıin tarqamaı, jaq etteriniń toqtaýsyz búlkildep, tanaýynyń túshkirgisi kelgendeı deldıip jatqanyn da baıqaıdy. Mylqaý kelesi áskerdiń basyn da qaǵyp túsiredi. Denesi máshıne jaqtaýyna súıenip qalǵan onyń moıyn terisi kenet jıyrylyp, qany syrtqa direktep atylady. Osy kezde sońǵy máshınedegi áskerler pýlemetteriniń aýzyn tómen salyp, qutyra ot ashady. Atamnyń serikteri kesken aǵashtaı japyrylyp, jaý ólikteriniń ústine qulaıdy. Máshıneniń tóbesine otyra ketken mylqaýdyń keýdesinen qan burq etedi.

Jer baýyrlap jatqan ákem men atam eńbekteı jyljyp gaýlıań alqabyna jetedi. Ózen qyrynan aqyryn bastaryn qyltıtady. Eń sońǵy máshıne gúrildep artyna sheginip barady eken. «Fań Lıý, at! Ana ıtten týǵandardy kózdep at!» — dep aıǵaılaıdy atam.

Fań tektiler dári toltyrylǵan qurylǵyny ózen qyryna shyǵarady. Fań Lıý eńkeıip, bilteni endi tamyza bergende qarnyna oq tıedi. Bir úzik jasyl ishegi shubalyp syrtqa shyǵyp qalady. «Apa» dep daýystaǵan Fań Lıý ishin basyp, gaýlıań arasyna qaraı domalaıdy. Sheginip, kópirden shyǵýǵa aınalǵan máshıneni kórgen atam: «Atyńdar!» — dep aıǵaılaıdy asyǵys. Ottyqty alyp, dirildep kelip bilteni tutatpaq bolǵan Fań Chı qalaı istese de tutata almaıdy. Atam atylyp baryp ottyqty alyp, úrlep-úrlep jiberedi. Ottyq qyzaryp janady. Atam ottyqty tıgizip, bilteni tamyzady. Ysyldaǵan bilte bolmashy aq tútin shyǵyp baryp qaıta sónedi. Alyp qurylǵy uıyqtap qalǵandaı únsiz melshıip tura beredi.

Ákem ony atylmaıdy dep oılaıdy. Jaý máshınesi kópirden sheginip, alystap ketedi. Ekinshi, úshinshisi de kótkenshektep, keri jyljıdy. Ústindegi kúrish jerge, kópirdiń ústine aqtarylyp, odan ózenge tógilip, sý betin usaq aq noqattarǵa toltyrady. Birneshe jaý óligi batysqa qaraı baıaý qalqyp aǵyp bara jatady. Ólikten qan shyǵyp, top-top jylanbalyq qan aralasqan sýǵa úıirile úımeleıdi. Shamaly únsizdikten keıin alyp qurylǵy «gúrs» ete qalady. Ózen qyrynan kóterilgen nán temir bir jolaq alapat jalynǵa aınalyp, tolassyz aq marjan saýlaǵan máshınege baryp tıedi. Máshıneniń astynan lap etip ot tutanady.

Kópirden sheginip ketken máshıne kilt toqtaıdy. Japa-tarmaǵaı sekirip túsken jaý áskerleri ózen qyryna jata qalyp, pýlemetterin quryp, oq jaýdyrady. Betinen oq tıgen Fań Lıýdiń murny dal-dul bolyp, qany ákemniń júzine shashyraıdy.

Órtengen máshıneniń ishindegi eki ásker esikti ashyp, qarǵyp túsip, sasqalaqtap baryp, ózenge sekiredi. Kúrish tıelgen ortadaǵy máshıne ne ilgeri, ne artqa kete almaı, qamalyp turyp qalady. Kópir ústinde sharasyz gújildep, dóńgelegi zyryldap bosqa aınalady. Aq kúrish jańbyr tamshylaryndaı saryldap tógile beredi.

Qarsy jaqtaǵy jaý pýlemetteri kenet tyna qalady. Tek birneshe myltyq daýysy ǵana estilip turady. Quralyn qolyna alǵan on shaqty jaý áskeri órtengen máshıneniń eki jaǵyn tasalap, soltústikke qaraı umtylady. «Atyńdar!» — degen atamnyń buıryǵyna ún qosqandar kóp bolmaıdy. Artyna burylyp qaraǵan ákem ózen qyrynyń asty-ústinde baýdaı túskenderdiń denesin kóredi. Jaralanǵan keıbiri gaýlıań arasynda yńyrsyp, oıbaılap jatady. Atam art-artynan birneshe oq atyp, birneshe jaý áskerin kópirden qulatady. Joldyń batys jaǵynan da myltyq daýysy neshe dúrkin estilip, birneshe jaý jasaǵy murttaı ushady. Jaý sheginedi.

Ózenniń tústik jaǵynan ushyp kelgen bir tal oq atamnyń oń ıyǵyna darıdy. Bilegi dirildegen atamnyń qarýy qolynan túsip, baýy moınyna ilinip qalady. Gaýlıań arasyna kirgen atam: «Dýgýan, maǵan kómektes», — deıdi daýystap. Jeńin jyrtyp, jaralanǵan jerin ashqan soń, ákeme belindegi oraýly aq kezdemeni aldyrady. Ekeýi selbesip júrip jarany tańady. Osy oraıdy paıdalanǵan ákem: «Áke, apamnyń seni kórgisi keledi», — deıdi. «Ulym, áýeli maǵan iles, ana ıtten týǵandardyń kózin joıaıyq!» — deıdi atam. Belinen ákem laqtyryp jibergen braýnık naganyp alyp, ózine qaıtarady. Ózen qyrynan Lıý Dahaý qanǵa malshynǵan bir aıaǵyn súıretip, eńbektep kele jatady.

— Sardar, kerneı úrleıin be? — deıdi jaqyndaı bere.

— Úrle! — deıdi atam.

Jaraly aıaǵyn sozyp, kelesi aıaǵymen tizerleı otyrǵan Lıý Dahaý kerneıin kóterip, ozandata úrleıdi. Aspaptyń aýzynan kúreń-qyzyl dybystar kókke qaraı qalyqtaı jóneledi.

— Alǵa, baýyrlar! — deıdi atam uran salyp.

Joldyń batys jaǵyndaǵy gaýlıań arasynan birneshe daýys qoshtaı ilesedi. Sol qolyna qarýyn alyp, qarǵyp turǵan atamnyń jaǵyn birneshe tal oq janap ótedi. Basyn ishine alyp aýnap túsken atam gaýlıań arasyna kelip top ete qalady. Joldyń batys jaǵyndaǵy ózen qyrynan aıanyshty ún estiledi. Ákem taǵy bir jasaqqa oq tıgenin biledi.

Lıý Dahaý kerneıin aspanǵa qaratyp úrleı beredi. Qalyqtaǵan kúreń-qyzyl dybystan gaýlıań sabaqtary qaltyrap, dirildep ketedi.

— Ulym, júr, joldyń batysyna baryp, sondaǵy aǵaıyndarǵa qosylaıyq, — deıdi atam ákemniń qolynan ustap.

Kópir ústinde jalynǵa oranǵan máshınelerden qoıý tútin býdaqtaıdy. Áppaq dánder ózenge burshaqsha jaýady. Ákemdi jetektegen atam tas joldan zymyrap ótedi. Óksheleı qýǵan oqtar joldyń shuryq-tesigin shyǵarady. Eki beti kúıip, terisi sylynǵan bir jasaq atam men ákemdi kórip: «Sardar, biz bittik!» — deıdi kemseńdep.

Súlkini túsip, gaýlıań arasyna otyra ketken atam kópke deıin basyn kótermeıdi. Ózenniń qarsy betindegi jaý da myltyq atýdan tıylady. Kópir ústindegi máshıneden gúrsildeı jarylǵan dybystar estiledi. Joldyń shyǵys jaǵynan Lıý Dahaýdyń kerneıi ozandaı beredi.

Ákem úreıden aryla bastaıdy. Ózen qyryn jaǵalap, batysqa qaraı biraz júrgen soń, bir shoq sarǵaıǵan qý shópti tasalap, aqyryn basyn kóteredi. Áli ot tımegen ekinshi máshıneniń kebejesinen bir japon áskeriniń qarǵyp túskenin kóredi. Ol máshıne ishinen taǵy bir qart sarbazdy súıep túsiredi. Tyrlı aryq qart sarbaz qolyna áppaq qolǵap kıip, beline uzyn qylysh asyp alypty. Qap-qara etiginiń qonyshy tizesin soǵyp jaltyrap tur.

Máshıneni qalqalap aıańdap kelgen ekeýi kópir tireýine jarmasyp, tómen syrǵıdy. Braýnık naganyn kótergen ákemniń qoly dirildep, nysanaǵa alǵan qart sarbazdyń quıryǵy qaraýyl ushynda ary-beri qozǵalyp, bultyńdaı beredi. Tisin tistene basyp, kózin jumyp turyp atyp qalady. Janqural «tars» etedi. Ysqyrǵan oq sýǵa baryp tıip, sonda júrgen bir jylanbalyqtyń baýyryn aýdaryp ketedi. Jaý sardary erbeńdep sýǵa qulaıdy.

— Áke, úlken bastyq! — dep aıǵaılaıdy ákem.

Jelke tusynan atylǵan oq saqa sarbazdyń basyn jaryp ketken eken. Aqqan qan sýǵa jaıylyp, tarap bara jatady. Taǵy bir jaý áskeri qol-aıaǵyn birdeı sermep, qashyp baryp, kópir tireýiniń artyna tyǵylady.

Jaý qaıta oq boratady. Atam atylyp kelip ákemdi baýyryna alyp, basyp qalady. Gaýlıań arasynan da zýyldap oq atylady. «Jaraısyń! Naǵyz óz ulymsym!» — deıdi atam.

Ózderi óltirgen qart sarbazdyń aty shýly general maıor Juńgań nıgaý ekenin ákem men atam bilmeıdi.

Lıý Dahaýdyń kerneıi ozandaı beredi. Órtengen máshıneniń laýlaǵan ot-jalynyna qaqtalǵan kóktegi kún qyzyl men jasyldyń arasynda qubyla ońyp, solyp bara jatady.

— Áke, apamnyń seni kórgisi keledi... shaqyryp jatyr, — deıdi ákem.

— Apań áli tiri me? — dep suraıdy atam.

— Iá. Tiri, — deıdi ákem.

Atamdy jetektegen ákem qalyń gaýlıańnyń túkpirine qaraı júgiredi.

Gaýlıań arasyndaǵy ájemniń júzine gaýlıań kóleńkesi túsip, ajarynda áli tarqamaǵan atama degen jarqyn kúlki úıirilip turady. Óńi buryn-sońdy bolmaǵan aq túske enip, eki kózi ashyq jatady.

Atamnyń qaıystaı qatqan etsiz betinen eki tamshy jastyń aǵyp túskenin ákem alǵash ret kóredi.

Qasyna kelip tizerlep otyrǵan atam jaradar qolymen ájemniń kózin jabady.

Myń toǵyz júz jetpis altynshy jyly atam dúnıeden ótken kezde sheshem eki saýsaǵy joq sol qolymen onyń baqyraıyp jatqan kózderin japty. Myń toǵyz júz elý segizinshi jyly atam Japonıanyń Bıhaı aralyndaǵy qý medıan daladan oralǵan tusta erkin sóıleı almaı qalǵan bolatyn. Árbir sózi aýyr kesekteı aýzynan zorǵa atylyp shyǵatyn.

Atam Japonıadan qaıtyp kelgende, aýyl úlken shara ótkizip, saltanatpen qarsy aldy. Oǵan aýdan ákiminiń ózi kelip qatysty. Ol kezde men eki jasta bolatynmyn. Áli esimde, aýyldyń bas jaǵyndaǵy aqórik aǵashynyń astyna bir-birine tirkep segiz ústel, árbir ústeldiń ústine bir kúbiden araq, on shaqty úlken kese qoıdy. Aýdan ákimi kúbini kóterip, bir kese araq quıyp, ony atama qos qoldap usyndy. «Qart qaharman, sizge bir kese araq usynamyn! (Úlken qurmet belgisi) Siz aýdanymyzdaǵy barsha halyqqa dańq syıladyńyz!» — dedi ákim. Ornynan ebedeısiz kóterilgen atam bozǵylt qarashyǵyn bir aýdaryp-tóńkerip alyp: «O-o, o-o, myltyq, myltyq», — dedi. Men atamnyń kesedegi araqty ernine aparǵynyn, ájim basqan moıynynyń siresip, jutqynshaǵynyń órli-tómen jyljyǵanyn anyq kórdim. Araqtyń az mólsheri ǵana aýzyna quıyldy, kóbi ıeginen asyp, laqyldap keýdesine tógildi.

Áli esimde, birde atam meni jetektep, men kishkene qara kúshigimdi jetektep, atyz basyna bardyq. Sonda aınalyp júrdik. Atam Moshúı ózenine baryp, úlken kópirge kóz salǵandy bek unatatyn. Kópir astynda, qolyn tireýge súıep, túske deıin, keıde tústen keshke deıin turatyn. Men keıde atamnyń kópir tastaryndaǵy jypyrlaǵan shurq-tesik izderge qarap, uzaq tesilip qalatynyn baıqaıtynmyn. Belýardan kelip boılap ósken kezde atam meni ertip gaýlıań alqabyna baratyn. Ol unatyp baratyn mań Moshúı ózenindegi kópirden tym alys emes edi. Ol ara, meniń shamalaýymsha, ájem dúnıe salǵan jer. Ondaǵy qara topyraqqa ájemniń ystyq qany sińgen ǵoı.

Burynǵy úıimiz áli buzylmaǵan kez, bir kúni atam qolyna ketpen alyp, sheten aǵashynyń túbin qaza bastady. Bezildektiń balapan qurttaryn qoparyp shyǵyp, maǵan berdi. Men olardy ıttiń aldyna tastadym. It qurttardy tistep alyp shaınady. Biraq, jutqan joq.

— Áke, ne qazyp jatyrsyz? — dep surady komýnanyń ashanasyna tamaq isteýge ketip bara jatqan sheshem.

Basyn kótergen atam shesheme súlesoq qarap qoıdy. Sheshem ketip qalǵan soń qazý jumysyn ary jalǵastyrdy. Sońynda úlken or paıda bolyp, jýan-jińishkeli uqsamaıtyn on shaqty aǵash tamyryn kesip, kóldeneń qoıylǵan jalpaq tasty ashyp, qap-qarańǵy kirpish uradan tat basyp, múlde surqy ketip qalǵan temir sandyq alyp shyqty. Temir sandyq tabany jerge tıer-tımeı úgitilip, qırap qaldy. Jaman shúberektiń arasynan tat jep qyzarǵan, meniń boıymnan shamaly bıik temir zat kórindi.

— Bul ne? — dep suradym men.

— O-o, o-o, myltyq, myltyq! — dedi atam.

Atam myltyqty kún shýaqqa qoıyp, jylý ótkizdi. Ózi aldyna otyryp alyp, kózin bir ashyp, bir jumyp... bir ashyp, bir jumyp, osy qylyǵyn qaıtalaı berdi. Artynan ornynan turyp, otyn jaratyn úlken baltany ákelip, myltyqqa qaraı ońdy-soldy siltedi. Sońynda eski qarýdy kereksiz temir úıindisine aınaldyrdy. Ony ýystap laqtyryp, aýlanyń barlyq jerine shashty.

— Áke, apam ólip qaldy ma? — dep suraıdy ákem atamnan.

Atam basyn ızeıdi.

— Áke! — deıdi ákem taǵy.

Ákemniń basynan sıpaǵan atam belinen qanjaryn sýyryp, gaýlıań sabaqtaryn kesip ákelip, ájemniń denesin búrkeıdi.

Jaǵalaýdyń tústik jaǵynan sarnaǵan myltyq úni qaıta kóterilip, aıǵaı-súren údep, bomba jarylǵan surapyl gúrsil jáne estiledi. Ákemdi jetektegen atam kópirge qaraı umtylady.

Kópirdiń tústigindegi gaýlıań arasynan surǵylt kıim kıgen júz qaraly áskerı adam lap qoıyp shyǵa keledi. Ózen qyrynan tóbe kórsetken on shaqty japon áskeriniń keıbiri oqqa ushady, keıbiri naızaǵa ilinedi.

Ákem beline jalpaq belbeý baılap, alty ataryn asyp alǵan Lyń bastyqtyń birneshe zor deneli oqqaǵardyń ortasynda, órtengen máshınelerdi aınalyp ótip, kópirdiń soltústigine qaraı kele jatqanyn kóredi. Myrs etip, mıyǵyna kúlki úıirilgen atam qarýyn sert ustap, kópirdiń ústinde tapjylmaı turady.

Alshań-alshań basyp taıap kelgen Lyń bastyq:

— Úı sardar, kelistirip-aq soqtyń! — deıdi.

— Itten týǵan ońbaǵan! — dep boqtaıdy atam.

— Baýyryń sál keshigip qaldy!

— Itten týǵan ońbaǵan!

— Biz úlgerip kelmegende, sen júdá qurıtyn ediń!

— Itten týǵan ońbaǵan!

Atam quralyn alyp Lyń bastyqqa kezeıdi. Lyń bastyq kózimen ısharat etkende, som deneli eki qorǵaýshy atylyp baryp, atamnyń qarýyn tartyp alady.

Ákem braýnık naganyn sýyryp, atammen alysyp jatqan bir qorǵaýshynyń quıryǵynan atady.

Ekinshi qorǵaýshy ákemdi bir teýip ushyryp túsirip, bileziginen basyp turyp, qolyndaǵy qarýyn julyp alady.

Atam men ákem qorǵaýshylardyń qolynda qalady.

— Lyń shubar, sen ıt kózińdi ashyp, myna turǵan baýyrlaryma qara!

Tas joldyń eki jaǵyndaǵy ózen qyrynyń ústinde, gaýlıań arasynda óli deneler men jaraly jandar aıqasyp jatady. Lıý Dahaýdyń kerneıi úzdik-sozdyq ozandaıdy. Qyp-qyzyl qan onyń ezýi men murnynan qatar saýlaı bastaǵan eken.

Áskerı bas kıimin sheshken Lyń bastyq joldyń shyǵys betindegi gaýlıań alqabyna qarap basyn ıedi. Batys jaǵyndaǵy gaýlıań alqabyna qarap taǵy da taǵzym jasaıdy.

— Úı sardar men Úı bekzadany bosatyńdar! — deıdi Lyń bastyq.

Qorǵaýshylar atam men ákemdi bosatady. Oq tıip, quıryǵyn qolymen basyp alǵan ana oqqaǵardyń saýsaqtarynyń arasynan qan tamshylap, aǵyp turady.

Qorǵaýshylar qolynan qarýdy alǵan Lyń bastyq ony atam men ákeme qaıtaryp beredi.

Kópirden shubap ótken Lyń bastyqtyń jasaǵy máshıneler men jaý áskerleriniń óligine lap qoıady. Pýlemetter men myltyqtardy, oq pen oqshantaılardy, qylyshtar men qyndardy, belbeýler men etikterdi, ámıan men saqal alǵyshtardy sypyryp áketedi. Birneshe jasaq ózenge sekirip, kópir tireýiniń artyna jasyrynǵan tiri jaý áskerin súırep shyǵady. Bireýi joǵary shendi jaý sardaryn kóterip ákeledi.

— Bastyq, general eken! — deıdi atamansymaq bireý.

Kóńildi beınemen jetip kelip qaraǵan Lyń bastyq:

— Áskerı kıimin sypyryp, qalǵan zattaryn jınap alyńdar! — deıdi. — Úı sardar, Táńir taǵy jolyǵýǵa jazsyn! — deıdi artynan.

Bir top qorǵaýshylary ortaǵa alǵan Lyń bastyq tústikke qaraı tartyp otyrady.

— Toqta! Lyń tekti neme! — dep aqyrady atam.

Artyna qaıyrylǵan Lyń bastyq:

— Úı sardar, tý syrtymnan oq atqaly turǵan joq shyǵarsyń? — deıdi.

— Jaıyńa qaldyrmaspyn seni! — deıdi atam tistenip.

— Ýań Hý, Úı sardarǵa bir pýlemet qaldyr! — deıdi Lyń.

Birneshe ásker pýlemetti atamnyń aıaǵynyń astyna ákep qoıady.

— Myna máshıneler, ondaǵy kúrish… túgel saǵan qaldy.

Kópirden jamyraı ótken Lyńnyń qoly ózen qyrynyń ústinde rettelip sapqa turyp, jıekti boılap shyǵysty betke alyp tartyp ketedi.

Batar kún uıasyna qaraı eńkeıedi. Órtengen máshınelerdiń qap-qara qańqalary ǵana qalady. Kúıgen rezińke dóńgelekterdiń sasyq ıis qolqany qabady. Ot ilinbegen eki máshıneniń biri — alda, biri — artta, qańqıyp kópir ústinde turady. Ózen sýy qan sıaqtanyp qaraıyp, túzdegi gaýlıań qan sekildi kúreńite qyzarady.

Ákem ózen qyrynyń ústinen buzylmaǵan bir qyspa nan taýyp alyp, atama beredi.

— Áke, mynany je… bul apam pisirgen qyspa nan, — deıdi.

— Óziń jeı ǵoı! — deıdi atam.

Ákem nandy atamnyń qolyna ustatyp:

— Men taǵy bireýin taýyp kelemin, — deıdi.

Ákem taǵy bir qyspa nan taýyp kelip, qomaǵaılana aýyz salady.

Jalǵasy bar...

---